Республиканың оңтүстік-шығыс аймағында күздік бидайдың ақ ұнтақ ауруының таралуын және зияндылығын анықтау
КІРІСПЕ
1 ТАҢДАҒАН ТАҚЫРЫП БОЙЫНША ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
2 Зерттеу жүргізілген облыстың, ауданның топырақ.климаттық жағдайы
3 АРНАЙЫ БӨЛІМ
3.1 Күздік бидайдың өсіру технологиясы
3.2 Зерттеу әдістері мен материалдары
4 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
4.1 Күздік бидайдың егісінің фитосанитарлық жағдайы
4.2 Күздік бидайдың ақ ұнтақ ауруының таралуы мен дамуы
4.3 Erysiphe graminis қоздырғышының морфологиялық.биологиялық ерекшеліктері
4.4 Ауруға қарсы қолданылған фунгицидтердің тиімділігі
5 Тәжірибе нәтижесінің экономикалық тиімділігі
6 Еңбекті қорғау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
1 ТАҢДАҒАН ТАҚЫРЫП БОЙЫНША ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
2 Зерттеу жүргізілген облыстың, ауданның топырақ.климаттық жағдайы
3 АРНАЙЫ БӨЛІМ
3.1 Күздік бидайдың өсіру технологиясы
3.2 Зерттеу әдістері мен материалдары
4 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
4.1 Күздік бидайдың егісінің фитосанитарлық жағдайы
4.2 Күздік бидайдың ақ ұнтақ ауруының таралуы мен дамуы
4.3 Erysiphe graminis қоздырғышының морфологиялық.биологиялық ерекшеліктері
4.4 Ауруға қарсы қолданылған фунгицидтердің тиімділігі
5 Тәжірибе нәтижесінің экономикалық тиімділігі
6 Еңбекті қорғау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Бидай – әлемде 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады. Бүкіл дәнді дақылдар өнімінің 60 пайыз мөлшері бидайдан алынады.
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысында күздік бидай негізгі астық дақылы болып саналады және егістік аймақтарының 800-850 мың гектартарына өсіріледі. 2001-2007 жылдары ауыл шаруашылық дақылы күздік бидайдың өндірістегі жалпы егін түсімі 800 мың тоннаны құрады [1].
Қазақстан жыл сайын 15-17 млн. тонна астық өндіреде, оның негізін бидай құрайды. Жалпы Азия континенті оның ішінде Орталық Азия үшін күздік бидай - аса маңызды астық дақылдарының бірі болып есептелінеді, соңғысында оның егіс көлемі 4-5 млн.га жетіп отыр. Қазақстанның оңтүсттігі мен оңтүстік-шығысындағы суғармалы аймақтарда күздік бидай негізгі дәнді дақыл болып табылады. Жыл сайын оның егіс көлемі ТМД елдерінде 18 млн.га болса, ал Қазақстанда 500-600 мың.га дейін жетеді.
Қазақстанда күздік бидай негізінен таулы және тау-етегі аймағында 1000-1200 мың га ауданында суармалы, сонымен қатар, тәлімі жерлерде егіледі. Күздік бидайдың қарабидай және жаздық дәнді дақылдарға қарағанда жоғары өнімділгі жоғары. Агротехникалық шаралар сапалы және дер кезінде орындалса, жоғары сапалы тұқым, минералды және органикалық тыңайтқыштар, сонымен қатар, өсімдік қорғау шаралары қолданғанда, көптеген сорттар 50-60 ц/га дейін өнім береді. Күздік бидай Қырғыз және Тәжік республикаларында да негізгі дәнді дақыл болып табылады, онда оның егіс көлемі біріншісінде 480 мың, ал екіншісінде 840 мың га, өнімділігі 2,5 және 1,3 т/га құрайды [2]
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысында күздік бидай негізгі астық дақылы болып саналады және егістік аймақтарының 800-850 мың гектартарына өсіріледі. 2001-2007 жылдары ауыл шаруашылық дақылы күздік бидайдың өндірістегі жалпы егін түсімі 800 мың тоннаны құрады [1].
Қазақстан жыл сайын 15-17 млн. тонна астық өндіреде, оның негізін бидай құрайды. Жалпы Азия континенті оның ішінде Орталық Азия үшін күздік бидай - аса маңызды астық дақылдарының бірі болып есептелінеді, соңғысында оның егіс көлемі 4-5 млн.га жетіп отыр. Қазақстанның оңтүсттігі мен оңтүстік-шығысындағы суғармалы аймақтарда күздік бидай негізгі дәнді дақыл болып табылады. Жыл сайын оның егіс көлемі ТМД елдерінде 18 млн.га болса, ал Қазақстанда 500-600 мың.га дейін жетеді.
Қазақстанда күздік бидай негізінен таулы және тау-етегі аймағында 1000-1200 мың га ауданында суармалы, сонымен қатар, тәлімі жерлерде егіледі. Күздік бидайдың қарабидай және жаздық дәнді дақылдарға қарағанда жоғары өнімділгі жоғары. Агротехникалық шаралар сапалы және дер кезінде орындалса, жоғары сапалы тұқым, минералды және органикалық тыңайтқыштар, сонымен қатар, өсімдік қорғау шаралары қолданғанда, көптеген сорттар 50-60 ц/га дейін өнім береді. Күздік бидай Қырғыз және Тәжік республикаларында да негізгі дәнді дақыл болып табылады, онда оның егіс көлемі біріншісінде 480 мың, ал екіншісінде 840 мың га, өнімділігі 2,5 және 1,3 т/га құрайды [2]
1.Уразалиев Р.А. Производство пшеницы в странах Цетральной Азии // Материалы 1-Центрально – Азиатской конференции по пшенице. – Алматы , 2003. – С. 19.
2.Оразалиев Р.А. Производство пшеницы в Центрально-Азиатском регионе: селекция и семеноводство //Агропром. – Алматы, 2005.- № 1. - С. 4-9.
3. Койшыбаев М., Болтыбаева Л.А., Копирова Г.И. Гермаплазма пшеницы с групповой устойчивостью к болезням с воздушно- капельной инфекцией. – Агромеридиан. – 2008.- 9. - №3. – С.34–42. Уразалиев Р.А. Производство пшеницы в станах Центрально-Азиатского региона // Вестник региональной сети по внедрению сортов пшеницы и семеноводству. – Алматы, 2003. - №3(6). – С.19-25.
4. Оразалиев Р. А. Диверсификация зернового производства //Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. 2001. - № 1. - С. 18.
5. Джиембаев Ж.Т. Главнейшие болезни зерновых культур в Казахстане и научные основы борьбы с ними: автореф. дис., -Л., 1972.-44 с.
6. Койшибаев М. Болезни зерновых культур. Алматы: Бастау, 2002.-367 с.
7.Койшибаев М. Листостеблевые инфекии яровой пшеницы в Северном Казахстане // Защита и карантин растений. – 2003. - №8. –С.37-39.
8.Танский В.И., Левитин М.М, Ишкова Т.И., Кондратенко В.И. Фитосанитарная диагностика в интегрированной защите зерновых культур // Сб. методических рекомендации по защите растений. – Санкт-Петербург,РАСХН, ВИЗР. – 1998. – С.5-55.
9.Научное обеспечение производства, переработки и хранения сельскохозяйственной продукции по регионам Казахстана на 2001-2005 г// Вестник сельскохозяйственной науки. Казахстана. –Алматы.-2001.-№8. - С.2-50.
10.Казенас Л.Д. Болезни сельскохозяйственных растений Казахстана. Алма-Ата, 1974. «Кайнар», -366 с.
11.Қойшыбаев М., Сұлтанова Н.Ж., Жапаев Р.К., Құныпияева Г.Т. Онтүстік шығыс Қазақстанда бидайдың өсіру технологиясына фитосанитарлық тұрғыдан баға беру // Жаршы. Алматы. Бастау. 2006. № 11. Б. 18-22.
12.Ерохина С.А. Сорта озимой и яровой пшеницы, устойчивые к болезням и вредителям // Агробюллетень КАРО. – 2005. – №5. – С.24-30.
13.Сагитов А.О., Кочоров А.– С. Фитосанитарный мониторинг и интегрированная защита пшеницы от вредных организмов в Казахстане. Теоретический и научно-практический сельскохозяйственный журнал Агромеридиан, Алматы, 2006, №2 (3). – С.126-136.
14.Койшибаев М. Листостеблевыеинфекии яровой пшеницы в Северном Казахстане // Защита и карантин растений. – 2003. - №.8. – С.37-397.
15.Пересыпкин В.Ф. Болезни зерновых культур. – М., 1979. -279 с.
16.Жиенбаев Ж. Дәнді дақылдардың аурулары. – Алматы, 1974. – 234 б.
17.Койшибаев М. Листостеблевые инфекции яровой пшеницы в Северном Казахстане // Защита и карантин растений. – 2003. – №8. –С.37-39.
18.Доровская М.Л., Габдеев Х.Н. Болезни озимой пшеницы при орошении в Уральской области // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. –1978. –№7. –С.52-54.
19.Шварцман С.Р Флора споровых растений Казахстана. Головневые грибы. Алма-Ата, 1960.-Т.II.- 359 с.
20.Ячевский А.А. Определитель грибов. Несовершенные грибы, Т.2,1917.-299 с.
21.Койшибаев М., Ермекова Б.Д. и др. Защита колосовых зерновых культур от вредителей болезней и сорняков в Северном Казахстане (рекомендации). – Алма-Ата: Кайнар, 1984. -23 с.
22.Каскарбаева Ж .А . Система защиты зерновых, зернобобовых и масличных культур от вредителей , болезней и сорняков в Северном Казахстане . Рекомендация. Шортанды-2005. 71 с.
23.Танский В.И., Левитин М.М., Ишкова Т.И., Кондратенко В.И. Фитосанитарная диагностика в интегрированной защите зерновых культур // Сборник методических рекомендаций по защите растений. Спб., РАСХН, ВИЗР. –1998. – С.5-55.
24.Вавилов Н.И. Учение об иммунитете растений к инфекционным заболеваниям. М.-Л., Сельхозгиз, 1935. - 100с.
25.Койшыбаев М. Защита зерновых культур от болезней с воздушно-капельной инфекцией // www.astana-nan.kz/.../7-защита-зерновых-куль
26.Хасенов С. С. Меры борьбы с болезнями зерновых культур, Вестник региональной сети по внедрению сортов пшеницы и семеноводству. – Алматы. 2003, №2 (5). – С.100-102.
27.Сидоров А. В. Селекция яровой пшеницы на устойчивость к грибным болезням // Селекция и семеноводство. –2001, №3. –С.20-23.
28. Ерохина С.А. Сорта озимой и яровой пшеницы, устойчивые к болезням и вредителям // Агробюллетень КАРО. – 2005. – №5. – С.24-30.
29. Goates B., 2004. Resistance genes and sources of resistance for control of dwaft bunt of wheat (TCK) caused by tiletia controversa (Kuhn). Phythopathology. 15th International Plant protection Congress. Beigging, China, May-11-16, 2004. P. 351.
30.Төлеева Ә.Қ., Сейтжанова Ш.Б. Ауыл шаруашылығы дақылдарын зиянкестер мен аурулардан қорғау // Астана: «С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің баспасы», 2013. -201 б.
31. Liatukas, Z., Ruzgas, V., 2006. Peculiarities of selection for winter wheat resistance to common bunt. Agronomy Research, 4: 257-261.
32. Laroche, A., Demeke, T., Gaudet, A.D., Puchalski, B., Frick, M. and McKenzie, R., 2000. Development of a PCR marker for rapid identification of the Bt10 gene for common bunt resistance in wheat. Genome, 43: 217-223.
33.Удольская Н.Л. Преломление генетических методов в практической селекции // Повышение продуктивности и устойчивости зерновых культур. –Алма-Ата: Наука, - 1986. – С.15-21.
34.Қойшыбаев М., Сұлтанова Н.Ж., Жапаев Р.К., Құныпияева Г.Т. Онтүстік шығыс Қазақстанда бидайдың өсіру технологиясына фитосанитарлық тұрғыдан баға беру // Жаршы. Алматы. Бастау. 2006. № 11. Б. 18-22.
35.Кургина А.Л. Накопление почвенной инфекции корневой гнили пшеницы после различных предшественников //Мат.-лы 2 науч. конф. молодых специалистов и аспирантов, посвященной 100-летию со дня рождения В.И. Ленина и 50-летия Казахской ССР.- Алма-Ата, 1970.- С. 47-48.
36.Гешеле Э.Э. Болезни зерновых культур в Сибири. Москва 1954. С.- 80-84
37.Методические указания по учету и выявлению особо опасных вредителей и болезней сельскохозяйственных угодий // Коллектив авторов, под редакцией А.О. Сагитова и В.К. Ажбенова,2003г., Алматы: Бастау.
38. Джиембаев Ж.Т.Мучнистая роса зерновых в Казахстане// Тр.Науч.-исследовательские труды института защиты растений.-Алматы, 1973.-Т.12.-С.135-139.
39.Джанузаков А.Д., Мауиев А.А. Устойчивость сортов пшеницы к мучнистой росе в условиях юго-востока Казастана // Тр.Науч.-исследовательские труды института защиты растений.-Алматы, 1973.-Т.116.-119.
40.Гультяева Е.И.,Левитин М.М., Фитосанитарная ситуация на посевах зерновых культур в Северо-Западном регионе// Защита и карантин растений.-2009.-№5-С.50-51.
41.Кочоров А.С. Эффективность фунгицидов против болезней пшеницы в Восточном Казахстане// Актуальные проблемы защиты растений в Казахстане: Материальные международной науч.-практ.конф.-Алматы, 2002.-С.79-86.
42. Әрінов Қ.К., Мұсынов Қ.М., Апушев А.Қ., Серекпаев Н.А., Шестакова Н.А., Арыстангулов С.С. Өсімдік шаруашылығы. Алматы, 2011. – Б. 367-373.
43. Оспанбаев Ж.О., Рамазанова С.Б., Жапаев Р.Қ., Құныпияева Г.Т. Жаңа технологиямен өсірілген күздік бидайды тыңайтудың өнім құрылымына әсері //Жаршы. –Алматы: Бастау, 2006. -№1. –52б.
44. Жапаев Р.Қ., Оспанбаев Ж.О. Күздік бидайдың себу тәсіліне ылғал қоры мен өнімділігінің әсері //Жаршы. –Алматы: Бастау, 2006. -№1. –48б.
45. Рубинштейн М.И. Богарные почвы предгорных равнин Тянь-Шаня (физические свойства и водный режим). – Алма-ата Наука, 1988.С.131.
46.Курсанов Л.И. Микология. // Изд. 2-е. М. - 1940. - 480 с.
47. Турапин В.П., Мостовой В.А. Специфика развития ржавчинных заболеваний зерновых культур в Казахстане // Ржавчинные болезни зерновых культур в республике Казахстан и борьба с ними. 1995. Алматы. – С.13-54.
48. Пыжикова Г.В. О некоторых особенностях развития основных возбудителей септориоза пшеницы// Сельскохозяйственная биология. – 1985. С. 69-71.
49. Букенова Р. Г. Биологические особенности возбудителя твердой головни на юге и юго-востоке Казахстана и влияние устойчивых к ней форм пшеницы.- Автореф. дисс. на соиск. уч. степени канд. с.-х. наук. Алма-Ата. 1971. – 24 с.
2.Оразалиев Р.А. Производство пшеницы в Центрально-Азиатском регионе: селекция и семеноводство //Агропром. – Алматы, 2005.- № 1. - С. 4-9.
3. Койшыбаев М., Болтыбаева Л.А., Копирова Г.И. Гермаплазма пшеницы с групповой устойчивостью к болезням с воздушно- капельной инфекцией. – Агромеридиан. – 2008.- 9. - №3. – С.34–42. Уразалиев Р.А. Производство пшеницы в станах Центрально-Азиатского региона // Вестник региональной сети по внедрению сортов пшеницы и семеноводству. – Алматы, 2003. - №3(6). – С.19-25.
4. Оразалиев Р. А. Диверсификация зернового производства //Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. 2001. - № 1. - С. 18.
5. Джиембаев Ж.Т. Главнейшие болезни зерновых культур в Казахстане и научные основы борьбы с ними: автореф. дис., -Л., 1972.-44 с.
6. Койшибаев М. Болезни зерновых культур. Алматы: Бастау, 2002.-367 с.
7.Койшибаев М. Листостеблевые инфекии яровой пшеницы в Северном Казахстане // Защита и карантин растений. – 2003. - №8. –С.37-39.
8.Танский В.И., Левитин М.М, Ишкова Т.И., Кондратенко В.И. Фитосанитарная диагностика в интегрированной защите зерновых культур // Сб. методических рекомендации по защите растений. – Санкт-Петербург,РАСХН, ВИЗР. – 1998. – С.5-55.
9.Научное обеспечение производства, переработки и хранения сельскохозяйственной продукции по регионам Казахстана на 2001-2005 г// Вестник сельскохозяйственной науки. Казахстана. –Алматы.-2001.-№8. - С.2-50.
10.Казенас Л.Д. Болезни сельскохозяйственных растений Казахстана. Алма-Ата, 1974. «Кайнар», -366 с.
11.Қойшыбаев М., Сұлтанова Н.Ж., Жапаев Р.К., Құныпияева Г.Т. Онтүстік шығыс Қазақстанда бидайдың өсіру технологиясына фитосанитарлық тұрғыдан баға беру // Жаршы. Алматы. Бастау. 2006. № 11. Б. 18-22.
12.Ерохина С.А. Сорта озимой и яровой пшеницы, устойчивые к болезням и вредителям // Агробюллетень КАРО. – 2005. – №5. – С.24-30.
13.Сагитов А.О., Кочоров А.– С. Фитосанитарный мониторинг и интегрированная защита пшеницы от вредных организмов в Казахстане. Теоретический и научно-практический сельскохозяйственный журнал Агромеридиан, Алматы, 2006, №2 (3). – С.126-136.
14.Койшибаев М. Листостеблевыеинфекии яровой пшеницы в Северном Казахстане // Защита и карантин растений. – 2003. - №.8. – С.37-397.
15.Пересыпкин В.Ф. Болезни зерновых культур. – М., 1979. -279 с.
16.Жиенбаев Ж. Дәнді дақылдардың аурулары. – Алматы, 1974. – 234 б.
17.Койшибаев М. Листостеблевые инфекции яровой пшеницы в Северном Казахстане // Защита и карантин растений. – 2003. – №8. –С.37-39.
18.Доровская М.Л., Габдеев Х.Н. Болезни озимой пшеницы при орошении в Уральской области // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. –1978. –№7. –С.52-54.
19.Шварцман С.Р Флора споровых растений Казахстана. Головневые грибы. Алма-Ата, 1960.-Т.II.- 359 с.
20.Ячевский А.А. Определитель грибов. Несовершенные грибы, Т.2,1917.-299 с.
21.Койшибаев М., Ермекова Б.Д. и др. Защита колосовых зерновых культур от вредителей болезней и сорняков в Северном Казахстане (рекомендации). – Алма-Ата: Кайнар, 1984. -23 с.
22.Каскарбаева Ж .А . Система защиты зерновых, зернобобовых и масличных культур от вредителей , болезней и сорняков в Северном Казахстане . Рекомендация. Шортанды-2005. 71 с.
23.Танский В.И., Левитин М.М., Ишкова Т.И., Кондратенко В.И. Фитосанитарная диагностика в интегрированной защите зерновых культур // Сборник методических рекомендаций по защите растений. Спб., РАСХН, ВИЗР. –1998. – С.5-55.
24.Вавилов Н.И. Учение об иммунитете растений к инфекционным заболеваниям. М.-Л., Сельхозгиз, 1935. - 100с.
25.Койшыбаев М. Защита зерновых культур от болезней с воздушно-капельной инфекцией // www.astana-nan.kz/.../7-защита-зерновых-куль
26.Хасенов С. С. Меры борьбы с болезнями зерновых культур, Вестник региональной сети по внедрению сортов пшеницы и семеноводству. – Алматы. 2003, №2 (5). – С.100-102.
27.Сидоров А. В. Селекция яровой пшеницы на устойчивость к грибным болезням // Селекция и семеноводство. –2001, №3. –С.20-23.
28. Ерохина С.А. Сорта озимой и яровой пшеницы, устойчивые к болезням и вредителям // Агробюллетень КАРО. – 2005. – №5. – С.24-30.
29. Goates B., 2004. Resistance genes and sources of resistance for control of dwaft bunt of wheat (TCK) caused by tiletia controversa (Kuhn). Phythopathology. 15th International Plant protection Congress. Beigging, China, May-11-16, 2004. P. 351.
30.Төлеева Ә.Қ., Сейтжанова Ш.Б. Ауыл шаруашылығы дақылдарын зиянкестер мен аурулардан қорғау // Астана: «С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің баспасы», 2013. -201 б.
31. Liatukas, Z., Ruzgas, V., 2006. Peculiarities of selection for winter wheat resistance to common bunt. Agronomy Research, 4: 257-261.
32. Laroche, A., Demeke, T., Gaudet, A.D., Puchalski, B., Frick, M. and McKenzie, R., 2000. Development of a PCR marker for rapid identification of the Bt10 gene for common bunt resistance in wheat. Genome, 43: 217-223.
33.Удольская Н.Л. Преломление генетических методов в практической селекции // Повышение продуктивности и устойчивости зерновых культур. –Алма-Ата: Наука, - 1986. – С.15-21.
34.Қойшыбаев М., Сұлтанова Н.Ж., Жапаев Р.К., Құныпияева Г.Т. Онтүстік шығыс Қазақстанда бидайдың өсіру технологиясына фитосанитарлық тұрғыдан баға беру // Жаршы. Алматы. Бастау. 2006. № 11. Б. 18-22.
35.Кургина А.Л. Накопление почвенной инфекции корневой гнили пшеницы после различных предшественников //Мат.-лы 2 науч. конф. молодых специалистов и аспирантов, посвященной 100-летию со дня рождения В.И. Ленина и 50-летия Казахской ССР.- Алма-Ата, 1970.- С. 47-48.
36.Гешеле Э.Э. Болезни зерновых культур в Сибири. Москва 1954. С.- 80-84
37.Методические указания по учету и выявлению особо опасных вредителей и болезней сельскохозяйственных угодий // Коллектив авторов, под редакцией А.О. Сагитова и В.К. Ажбенова,2003г., Алматы: Бастау.
38. Джиембаев Ж.Т.Мучнистая роса зерновых в Казахстане// Тр.Науч.-исследовательские труды института защиты растений.-Алматы, 1973.-Т.12.-С.135-139.
39.Джанузаков А.Д., Мауиев А.А. Устойчивость сортов пшеницы к мучнистой росе в условиях юго-востока Казастана // Тр.Науч.-исследовательские труды института защиты растений.-Алматы, 1973.-Т.116.-119.
40.Гультяева Е.И.,Левитин М.М., Фитосанитарная ситуация на посевах зерновых культур в Северо-Западном регионе// Защита и карантин растений.-2009.-№5-С.50-51.
41.Кочоров А.С. Эффективность фунгицидов против болезней пшеницы в Восточном Казахстане// Актуальные проблемы защиты растений в Казахстане: Материальные международной науч.-практ.конф.-Алматы, 2002.-С.79-86.
42. Әрінов Қ.К., Мұсынов Қ.М., Апушев А.Қ., Серекпаев Н.А., Шестакова Н.А., Арыстангулов С.С. Өсімдік шаруашылығы. Алматы, 2011. – Б. 367-373.
43. Оспанбаев Ж.О., Рамазанова С.Б., Жапаев Р.Қ., Құныпияева Г.Т. Жаңа технологиямен өсірілген күздік бидайды тыңайтудың өнім құрылымына әсері //Жаршы. –Алматы: Бастау, 2006. -№1. –52б.
44. Жапаев Р.Қ., Оспанбаев Ж.О. Күздік бидайдың себу тәсіліне ылғал қоры мен өнімділігінің әсері //Жаршы. –Алматы: Бастау, 2006. -№1. –48б.
45. Рубинштейн М.И. Богарные почвы предгорных равнин Тянь-Шаня (физические свойства и водный режим). – Алма-ата Наука, 1988.С.131.
46.Курсанов Л.И. Микология. // Изд. 2-е. М. - 1940. - 480 с.
47. Турапин В.П., Мостовой В.А. Специфика развития ржавчинных заболеваний зерновых культур в Казахстане // Ржавчинные болезни зерновых культур в республике Казахстан и борьба с ними. 1995. Алматы. – С.13-54.
48. Пыжикова Г.В. О некоторых особенностях развития основных возбудителей септориоза пшеницы// Сельскохозяйственная биология. – 1985. С. 69-71.
49. Букенова Р. Г. Биологические особенности возбудителя твердой головни на юге и юго-востоке Казахстана и влияние устойчивых к ней форм пшеницы.- Автореф. дисс. на соиск. уч. степени канд. с.-х. наук. Алма-Ата. 1971. – 24 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1
ТАҢДАҒАН ТАҚЫРЫП БОЙЫНША ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
2
Зерттеу жүргізілген облыстың, ауданның топырақ-климаттық жағдайы
3
АРНАЙЫ БӨЛІМ
3.1
Күздік бидайдың өсіру технологиясы
3.2
Зерттеу әдістері мен материалдары
4
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
4.1
Күздік бидайдың егісінің фитосанитарлық жағдайы
4.2
Күздік бидайдың ақ ұнтақ ауруының таралуы мен дамуы
4.3
Erysiphe graminis қоздырғышының морфологиялық-биологиялық ерекшеліктері
4.4
Ауруға қарсы қолданылған фунгицидтердің тиімділігі
5
Тәжірибе нәтижесінің экономикалық тиімділігі
6
Еңбекті қорғау
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымша
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР
СИММИТ - Халықаралық жүгері мен бидайды жақсарту орталығы.
Yr-ген - сары татқа (Yеllow rust) қарсы тұруға қабілетті белсенділігі жоғары тұқым қуалайтын бірлік.
ҚазЕӨШҒЗИ - Қазақ Егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институты.
ИКАРДА (ICARDA) - құрғақ аймақтардағы ауылшаруашылық зерттеулері халықаралық орталығы.
КІРІСПЕ
Бидай - әлемде 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады. Бүкіл дәнді дақылдар өнімінің 60 пайыз мөлшері бидайдан алынады.
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысында күздік бидай негізгі астық дақылы болып саналады және егістік аймақтарының 800-850 мың гектартарына өсіріледі. 2001-2007 жылдары ауыл шаруашылық дақылы күздік бидайдың өндірістегі жалпы егін түсімі 800 мың тоннаны құрады [1].
Қазақстан жыл сайын 15-17 млн. тонна астық өндіреде, оның негізін бидай құрайды. Жалпы Азия континенті оның ішінде Орталық Азия үшін күздік бидай - аса маңызды астық дақылдарының бірі болып есептелінеді, соңғысында оның егіс көлемі 4-5 млн.га жетіп отыр. Қазақстанның оңтүсттігі мен оңтүстік-шығысындағы суғармалы аймақтарда күздік бидай негізгі дәнді дақыл болып табылады. Жыл сайын оның егіс көлемі ТМД елдерінде 18 млн.га болса, ал Қазақстанда 500-600 мың.га дейін жетеді.
Қазақстанда күздік бидай негізінен таулы және тау-етегі аймағында 1000-1200 мың га ауданында суармалы, сонымен қатар, тәлімі жерлерде егіледі. Күздік бидайдың қарабидай және жаздық дәнді дақылдарға қарағанда жоғары өнімділгі жоғары. Агротехникалық шаралар сапалы және дер кезінде орындалса, жоғары сапалы тұқым, минералды және органикалық тыңайтқыштар, сонымен қатар, өсімдік қорғау шаралары қолданғанда, көптеген сорттар 50-60 цга дейін өнім береді. Күздік бидай Қырғыз және Тәжік республикаларында да негізгі дәнді дақыл болып табылады, онда оның егіс көлемі біріншісінде 480 мың, ал екіншісінде 840 мың га, өнімділігі 2,5 және 1,3 тга құрайды [2]
Қазақстан Республикасы дәнді дақылдардың ең үлкен өндірушілерінің бірі болып саналады. Елімізде ауа райына және егістік жердің құнарлылығына байланысты 80-ге жуық күздік бидай сұрыптары егіледі.Кейбір жылдары ауруға шалдығып, пісіп жетілу уақытының созылуына байланысты өнімнің сапасын төмендетіп, үлкен шығынға ұшыратады. Осыған байланысты қазіргі уақытта бидай егістерді және басқа дәнді дақылдарды әртүрлі аурулардан қорғау және мониторинг жүргізу қазіргі күннің ең негізгі мәселесі болып табылады. Алматы облысындағы күздік бидайдың ақ ұнтақ ауруымен залалдауын зерттеу жұмысының нәтижелері жоғары сапалы және тұрақты астық өнімділігін алуға өз үлесін қосатыны анық [3].
Өнімі мол және сапасы жоғары күздік бидай сорттарын өндіріске ендіру астық шаруашылығының негізгі мәселелерінің бірі. Бидайдан мол өнім алу себілетін тұқымның сапасына, сорттарда өсіру агротехникасына, жергілікті жердің экологиялық жағдайына, сонымен қатар сорттардың ауруға төзімділігіне тығыз байланысты [4].
Ақ ұнтақ ауруы Республиканың оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында егілетін дәнді дақылдарда таралған зиянды аурулар. 2000-2002жж. Ақ ұнтақ ауруы өндірістегі жұмсақ бидай сорттарының өнімділігін 50-60% дейін төмендеткен. Сондықтан, жұмсақ бидайдың өнімділігі жоғары, тат ауруларына төзімді сорттарын шығару өзекті мәселенің бірі болып табылады.
Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстарында күздік бидай егісіне ақ ұнтақ (Erysiphe graminis) және жапырақтардың сары дақ аурулары (Drechslera tritici repentis) айтарлықтай зиян тигізуде.Соңғы ауры Орталық Азияда кеңінен таралған, ал біздің еліміздің егіс алқаптары үшін жаңа ауру болып табылады, небәрі 15-20 жыл ішінде кеңінен таралып, кей жылдары эпифитотий дәрежесіне дейін дамыды. Ақ ұнтақ ауруының қарқынды дамуына негізінен дақылды бір жерге қайталап егу мен топырақ бетінде өсімдік қалдықтарының қалуы әсер етеді [5].
Орталық Азия мен ТМД-ның көптеген елдерінде күздік бидайдың ақ ұнтақ ауруы кеңінен таралып, айтарлықтай зиян келтіретінін ескере отырып, оның терең зерттелмеуі осы бағытта арнайы жұмыстар жүргізуге себепші болды.
Зерттеу мақсаты: Республиканың оңтүстік-шығыс аймағында күздік бидайдың ақ ұнтақ ауруының таралуын және зияндылығын анықтап және оның дамуын тежейтін кешенді шаралар жүйесін жетілдіру.
Осы мақсатты іске асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Негізгі міндеттері
► Алматы облысы, Жамбыл ауданы жағдайында күздік бидай егісінің фитосанитарлық жағдайы;
► Алматы облысы Жамбыл ауданы жағдайында күздік бидай егісінде ақ ұнтақ ауруын таралуы мен даму динамикасын анықтау;
► Ауру қоздырғыштың биологиялық- морфологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
►Күздік бидайдың ақ ұнтақ ауруына қарсы қолданылған фунгицидтердің әсерін бағалау.
1 Әдебиетке шолу
Қазақстанның ауыл шаруашылығының дамуында астық дақылдарын өсіру әлеуетті бағыты болып табылады. Ал бидайды өсіру тек стратегиялық дақыл болып қана қоймай, сондай-ақ, халық шаруашылығында маңызы зор, ұлттық байлық болып саналады.
Қазақстан Республикасы дүние жүзі бойынша жыл сайын 9-10 млн. тоннаға дейін жоғары сапалы бидай өндіруші мемлекет. Дәнді дақылдар мемлекетіміздің социалды, экономикалық және стратегиялық маңызды объектілер болып есептелінеді. Республика бойынша бидай өсірілетін алқап 12 млн.га құрайды. Мемлекетіміздің басты мақсаты бұрынғыдай - адамның тамақ өнімдеріне қатысты қажеттілігін қанағаттандыруға қол жеткізу, егін шаруашылығын тұрақтандыру, елдің азық-түліктік қауіпсіздігі мен оның тәуелсіздігін қамтамасыз ету, әлемдік нарықтағы экспорттаушылар клубында лайықты орынды иелену болып табылады. Дәнді дақылдар мемлекетіміздің социалды, экономикалық және стратегиялық маңызды объектілер болып есептелінеді. Республика бойынша бидай өсірілетін алқап 12 млн.га құрайды[3].
Қазіргі уақытта Қазақстанның солтүстігінде дəнді дақылдар 12 млн. гектарға егіледі. 2002 жылы Ақмола облысынан - 950,6 мың тонна, Қостанай облысынан - 1438,6 мың тонна, Павлодар облысынан -31,7 мың тонна, Солтүстік Қазақстан облысынан - 1483,6 мың тонна астық сыртқа сатылды. Ол республиканың барлық астық экспортының 92%-ын құрайды. Бүгінгі таңда Қазақстан бидай экспорттаушыларының 6 көсшбасшылары арасында АҚШ, ЕуроОдақ, Аргентина, Австралия және Канададан кейінгі орында. Қазақстан бидайды ТМД және шет мемлекеттердің 40-тан астам елдеріне экспорттайды. Бидай дақылынан жоғары өнім алды шектеуші факторлардың бірі саңырауқұлақ ауруларымен залалдануы.Қазақстанда бидай дақылында 1 вирус, 2 бактериалды және 18 саңырауқұлақтар қоздыратын аурулар кездеседі, соның ішінде қатты, қортық, тозаңды және сабақ қаракүйелері, сары, қоңыр және сабақ таттары, ақ ұнтақ, гельминтоспориоз, фузариоз және т.б. [6].
Ақ ұнтақ әлемде бидай өндірлетін елдерде кеңінен таралған ауру. М.Қ. Қойшыбаевтың пікірінше, ауру қоздырғышы әр түрлі климаттық зоналарда, әсіресе ауа райы салқын, ылғалды елдерде, таулы және тау беткейлі аймақтарда жиі кездеседі. Бұл ауру әлемдегі бидай өсірілетін аймақтардың бәрінен табылған, Қытайда, Еуропада, Австралияда және басқа да елдердің астықты аймақтарында тіркелінген [7].
Erysiphe graminis DС., син: Brumeria graminis Speer. - бидай ақ ұнтақ аса қауіпті, егістік алқаптарда көп таралған саңырауқұлақ ауруына жатады. Бидай ақ ұнтақ аса қауіпті аурулардың бірі, себебі инфекцияны қоздырғыш саңырауқұлақтүрлі климаттық жағдайларға бейімделген өте кең таралған және сорттардан сапасы жоғары, мол өнім алуды шектеуші арулардың бірі болып табылады.
Әлемде барлық егістік алқаптарында ақ ұнтақ ауруы, әсіресе астық дақылдары өнімділігін тежейтін биологиялық фактор болып табылады, бұл патогеннің популяция құрамының мутацияға бейімділігімен және ауа ағымы арқылы бірнеше жүздеген километр қашықтықтарға тез таралуға қабілеттілігімен түсіндіріледі. Бұл ауру ТМД елдерінің астық өсірілетін барлық аймақтарында, атап айтқанда, Украинаның орталық және батыс аудандарында, Краснодар өлкесінің солтүстік-батыс бөлігінде, Ставрополь өлкесінде, Батыс Сібірде және Прибалтика мен Беларусь республикаларында таралған. Қазақстанда ол жаздық пен күздік бидай егілетін Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Қостанай, Ақмола, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Алматы, Ақтөбе облыстарының ылғалды аймақтарымен қатар Орал, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қарағанды облыстарының құрғақ аудандарында да кездеседі [8].
Ақ ұнтақ ауруы Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібірде өте кең таралған Қазақстанның жаздық жəне күздік бидайды өндіретін барлық территориясында, дəлірек айтсақ шөлді облыстарда - Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды жəне Семейде кездеседі. Бірақ ақ ұнтақтың көп жылдық динамикасының анализі негізгі ареал əрбір 2-3 жыл сайын оның шамалы немесе күшті дəрежеде көрінуі байқалатын, республикамыздың солтүстік, батыс жəне шығыс аймақтарында болатынын көрсетті. Оның дамуы үшін ауа райының ең қолайлы жағдайы гидротермиялық коэффициенті маусым-тамызда 1,0-1,2 жəне одан жоғары болатын жылдарда туады. Күздік жəне жаздық бидай өндіретін Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Батыс Қазақстан жəне Шығыс Қазақстан облыстарындағы орман далалы жəне қалыпты шөл далалардың зоноларында осындай қолайлы жағдай байқалады. Оңтүстік жəне оңтүстік-батыс аймақтардағы күздік бидайларда ақ ұнтақ айтарлықтай дамымаған, кейбір жылдары ошақтары аз жəне шамалы ғана дəрежеде көрінеді [9].
Бидай ақ ұнтақтыңтаралуы және дамуы сыртқы қоршаған ортаның абиотикалық және биотикалық факторларына тікелей байланысты. Қоршаған орта өсімдікке оның ауру қоздырғышты қабылдағыштығына бейімділігін және төзімділігін өзгерте отырып әсер етсе, ақ ұнтаққа да оның өсімдікті вируленттілігімен табиғаттағы таралуын өзгерте отырып әсер етеді. Патогеннің әрбір кезеңінің қалыптасуы және қалыпты қызмет атқаруы үшін қоршаған орта факторларының белгілі бір шамалары қажет болады [7].
Ақ ұнтақ саңырауқұлағының дамуына әсер ететін абиотикалық факторлардың ішінде климаттық факторларға ерекше тоқталып өту керек. Температура, ылғалдылық және күн жарығы шектеуші факторлардың қатарына жатады. Қоршаған орта өсімдікке оның ауру қоздырғышына бейімділігін және төзімділігін өзгерте отырып әсер етсе, Бидай ақ ұнтаққа да оның өсімдікті залалдау деңгейі (вируленттілігі) мен табиғаттағы таралуын өзгерте отырып әсер етеді. Осы факторлардың біреуінің өзгеруі саңырауқұлақтың да, иелік өсімдіктің де тиісті реакциясын туғызады. Патогеннің әрбір кезеңінің қалыптасуы және қалыпты қызмет атқаруы үшін қоршаған орта факторларының белгілі бір шамалары қажет болады[10].
Ақ ұнтақ саңырауқұлағының өсуі мен дамуы көп дәрежеде қоршаған орта температурасына тәуелді. Қоршаған ортаның маңыздылық дәрежесі жағынан температурамен тең келетін ешбір фактор жоқ деп есептейді. Ортаның ылғалдылығы мен жарығының әсері инокуляция кездерімен шектелсе, температура патогенге онтогенезінің барлық кезеңдерінде де әсер етіп отырады. Ақ ұнтақтың даму дәрежесін белгілейтін фактор температура, тамшылап ылғалдандырудың әсері болғанда селдір ақ үлпек ретінде байқалады өсіп шығу шектері 15-20°С оптимуммен 2 және 32°С аралығын құрайды. Қолайлы жағдайларды тудыратын температура, ылғал болғанда орын алған жағдайда ақұнтақтың қоздырғышы бидайдың түсімін 45% дейін төмендетіп, ал ауру масақтану фазасынын бастапқы кекзінде 80-100% дамыған жағдайда астыққа келтірілген нұқсан 50-60% құрауы мүмкін [11]. Ылғалдылық жеткілікті болған кезде инфекциялық үдерістің жылдамдығы температураға көп дәрежеде, ал ортаның жарығына аз дәрежеде тәуелді. Ең қолайлы температура 15-250С шық пен 5 0С температурада өсімдік 7 сағатта залалдалады. Ал 15-20 0С кезінде 4 сағаттан аз уақытта жұқтырылады.
Инфекциялық материалдың жинақталуына қыркүйек-қазан айларында жылы және ылғалды ауа райы, салыстырмалы жылы қыс, көктемде көп ылғалдың түсуі және өсімдік вегатациясының масақтану фазасының бірінші жартысында көп ылғалдың болуы әсер етеді. Сібірде саңырауқұлақ өсімдік қалдықтарында қыстап шығады.
Астық дақылдарын залалдайтын ақ ұнтақ ауруын жеңудің негізгі жолы иммунитет селекциясы. Астық дақылдарының егін түсімін жоғарлатудың негізгі факторы патогеннің залалдануын төмендететін, залалданудан болатын зиянды әсерлерді кемітетін және стресстік жағдайлараға төзімділігін жоғарлататын өсімдік белгілерін зерттеу, әлемдегі сорттардың құрамын зерттеу арқылы төзімді сорттар қорын жасау[12].
Қазақстан Республикасы дəнді дақылдардың ең үлкен өндірушілерінің бірі болып саналады. Республиканың негізгі астықты аймағы Солтүстік жəне Орталық Қазақстан. Қазіргі уақытта Қазақстанның солтүстігінде дəнді дақылдар 12 млн. гектарға егіледі. 2002 жылы Ақмола облысынан - 950,6 мың тонна, Қостанай облысынан - 1438,6 мың тонна, Павлодар облысынан -31,7 мың тонна, Солтүстік Қазақстан облысынан - 1483,6 мың тонна астық сыртқа шығарылды. Ол республиканың барлық астық экспортының 92%-ын құрайды. Ақмола облысы жағдайында микроскопиялық саңырауқұлақтар туғызатын дəнді дақылдардың қауіпті инфекциялық аурулары көптеп кездеседі. 60 жылдардың ортасында Қазақстанның солтүстік жəне орталық облыстарында өнімділікті 40%-ке дейін төмендеткен ақ ұнтақ жəне сабақ татының эпифитотиясы жиі болып тұрды [13].
1992-1994 жылдары Қостанай жəне Ақмола облыстарында бидайдың өнімділігін 20-30%-ға төмендеткен ақ ұнтақ жəне септориоздың эпифитотиялары болды, ал 1999-2001 жылдары мұндай аурулар өнімділікті 10- 25%-ға төмендетті. Еліміздің ауыл шаруашылық министрлігінің мәліметтері бойынша 2007-2009 жылдарда республикамызда бидай ақ ұнтақтың таралуы мен дамуы барлық астық дақылдарын егетін аймақтарда кездесті .Патоген өсімдіктің вегетативті және генеративті мүшелерін залалдай отырып, транспирацияны, жапырақтың кеуіп кетуін күшейтеді, ассимиляция процесін әлсіретіп, ферменттердің белсенділігін төмендетеді,масақтағы дәннің толысуын және оның массасын кемітеді. Өсімдік 20% залалданса, өнімділік 8,5%-ға, 1000 дәннің массасы 7,3%-ға төмендеді. Патоген 46-48 күн тіршілік етсе бидай жапырақтары 30-21 күннен кейін қурайды. Орал облысында бидай ақ ұнтақпен залалданған Лютесценс 230 және Мироновская 808 сорттарының 1000 дәнінің массасы суарылмайтын мөлтектерде 22-25%-ға, ал суармалы жерлердегі 1000 дәннің массасы 14-18%-ға кеміді. Сондықтан өсімдіктің залалдануы үшін қысқа мерзімді жаңбыр немесе шықтың болуы жеткілікті. Вегетативті мүшелерінің залалдануынан дән салуы кемиді, дәні майда болады, дән сапасы төмендейді, жапырақ тақтасында хлорофилл дәні азаяды, өсімдіктің транспирациясы күшейеді, ассимиляция процесі бұзылады, нәтижесінде су балансы кеміп, жапырақ уақытынан бұрын солып қалады. Ауру салдарынан өсімдік бойы, сабағының жуандығы және масақ ұзындығы қысқарады, масақтағы масақша саны, дән саны, дән масассы кемиді. Күздік бидайдың түптену кезінде пайда болған ауру өнімді 80 пайызға дейін, ал масақтану кезінде 20-30 пайызға дейін төмендетуі мүмкін . Жыл сайын аурумен залалдану салдарынан 15-25% өнім түсімі төмендейді. Бидайдың сабақтану-масақтану кезеңдерінде ауру қатты дамып өнім түсімінің кемуі 30-40%-ға жетеді, ал дән құйылу және сүттеніп пісу кезеңдерінде ауру орташа байқалынып, өнім түсімі 7-10%-ға дейін азаяды[14].
Ақ ұнтақ ауруымен залалдану өсу кезеңіндегі ауа райы жағдайына байланысты болады. Ауа райының ылғалды, әрі жылы болуынан фитопатогеннің дамуына қолайлы жағдай туындайды. Ауру қоздырғыштың таралып жаппай дамуы қоршаған ортаның қолайлы жағдайына ғана емес, сонымен қатар патогеннің вируленттілігіне және сорттардың ауруға төзімділігіне тікелей байланысты. Әлемде ақ ұнтақтан келетін шығын жыл сайынғы шамамен 2 миллиард АҚШ долл. бағаланады. FAO деректері бойынша бидайдың ақ ұнтақтан болған астықтың шығыны сорттың ауруға шалдыққыштығына, инфекцияның даму мерзімі мен аурудың даму деңгейіне байланысты 10% және 60% аралығы шамасында ауытқиды [15-16].
Ақ ұнтақ ерте көктемде жаздық астық дақылдары егістіктерінде жылдам тарайды, күз және қыс айларының жылы, көктем айларының ылғалды болуы, сонымен қатар патогенге сезімтал төзімсіз сорттардың болуы қоңыр таттың дамуына, кеңінен таралуына мүмкіншілік береді. Әсіресе төзісміз сорттардың болуы егін түсімінің күрт төмендеуіне әкеледі. Аурудың жаппай дамуына мүмкіншілік туындағанда төзімсіз сорттарда егін түсімінің шығыны 5-6 цга құрайды. Аурудың зияндығы бидай сорттарының ассимиляциялы беттің кішірейтуінде, транспираця ұлғайып су баланысы толық бұзылады бұл жапырақтардың уақытынан бұрын солуына әкеледі [16].
Ақ ұнтақпен залалданған қысқы бидай өсімдіктері суыққа төзімділігі кеміп құрғаққа төзімділігі төмендейді өсімдік қатты залалданғанда масақтарда аз өте майда, сапасы, салмағы төмен бидай түзіледі, сондықтан өнім жетіспеушілігін тудырады. Сонымен қатар өсімдіктің қысқа, құрғақшылыққа төзімділігін төмендетеді. Кейбір ғалымдар зерттеулерінде ақ ұнтақ ауруы эпифитотий дәрежесіне дейін дамыған жылдары бидай сорттарын түтіктену кезеңінде залалдаса 60%-ға, масақтану кезеңінде залалдаса 30-40%-ға, ал гүлдену кезеңінде залалдағанда 25%-ға төмендетеді және дән сапасын нашарлататынын анықтаған [55].
Өсімдік 20% залалданса, өнімділік 8,5%-ға, 1000 дәннің массасы 7,3%-ға төмендеді. Безенчукская 98 түрінің сау бидайтары 46-48күн тіршілік етсе, аурулары 30-21 күннен кейін қурайды. Орал облысында ақ ұнтақпен залалданған Лютесценс 230 және Мироновская . Ауру бидай, қара бидай және көптеген жабайы өсімдіктерді залалдайды және Қазақстанның барлық аймағында кездеседі. Ақ ұнтақ жалпы бидайға өте зиянды әсер етеді, өсімдік жапырағын залалдай отырып ассимилацияны төмендетеді, оның жойылуын жеделтеді. Өсімдіктер анағұрлым ерте бастан залалданып және ауру қарқынды дамыған жағдайда өнімнің шығыны 25-30% және одан асып отыруы мүмкін, ал кешірек және қалыпты дамыған жағдайда - 7-10%-дан аспайды. Өнім түсімі тұрақты, дәнінің сапасы және экологиялық бейімділігі жоғары бидайдың көптеген Қазақстандық сорттары инфекциялық фон ауруларға қатты шалдыққыш келеді. Бұл жағдай эпифитотия пайда бола қалған жағдайда аграрлық сектордағы үлкен шығындарға әкеп соқтыруы мүмкін [17].
Қазақстан жағдайында патоген негізінен толыспай дамиды. Ақ ұнтаққа төзімді, тиімділігі жоғары сорттарды шығару, өндіріске қолданысқа енгізу селекцияның негізгі мәселереніңі бірі. Ақ ұнтаққа төзімді сорттарды шығару және өндіріске ендіру өнімнің шығын болуын төмендетудің ең перспективті және экологиялық таза тәсілі болып табылады. Ауруға қарсы бірнеше төзімділік гені бар (полигенді) сорттарды, сонымен қатар бір ғана төзімділік гені бойынша ерекшеленетін изогенді линияларды шығарудың тиімділігі жоғары. Көп жағдайда мұндай сорттарды патогеннің жеңуі қиын болғандықтан төзімділігі ұзақ уақытқа сақталынады [21]. Сондықтан да төзімділік генетикасын зерттеу және иммунитетке донор көздерін анықтау ауру қоздырғышпен күресуде селекция үшін тиімді әдіс.Қазақстанның солтүстігінде, оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы астықтың шығымдылығын шектеп отырған бидайдың ақ ұнтағына төзімді донорларды, қоршаған ортаға бейімделгіш селекциялық материал мен перспективалық қатарларды өсіріп шығару мәселесі айрықша маңызды мәселе болып табылады.
Бидай ақ ұнтақтан қорғау мақсатында осы аурудың жан-жақты зерттеліп отыруына қарамастан, бұрынғыдай өзекті мәселе болып қалуда, әсіресе Солтүстік Кавказ, Поволжье, ОЧҚ аудандарында, жыл сайын дамып отырады [18].
Бидай ақ ұнтақ қоздырғышы өсімдіктердің вегетация кезеңі бойы - өскіндердің шығуынан бастап пісіп жетілуіне дейін қауіпті болып табылады. Әлемде ақ ұнтақтан келетін шығын жыл сайынғы шамамен 2 миллиард АҚШ долл. бағаланады. Ақ ұнтақ ауруларының дамуына қолайлы жылдары, ауру тез өршіп, патоген 7-10 күннің ішінде эпифитотия дәрежесіне дейін (75-100%) жетуі мүмкін. Ақ ұнтақтың даму дәрежесін белгілейтін факторларға температура және кем дегенде 4-6 сағат тамшылап ылғалдандырудың әсері болып жатады. Қолайлы жағдайлар орын алған жағдайда Ақ ұнтақтың қоздырғышы бидайдың түсімін 45% [19-20] дейін төмендетіп, ал ауру бас масақтану фазасында 80-100% дамыған жағдайда астыққа келтірілген нұқсан 50% құрауы мүмкін.
Аурудың дамыған жылдары ауру бидайдың түтіктену кезеңінде 60%-ға, ал масақтану кезеңінде залалдаса 30-40%-ға, гүлдену кезеңінде 25%-ға төмендейді және өнім спасы нашарлайды.
Ғалымдардың мәліметтері бойынша, күздік бидайдың өнімінің шығыны сорттарға, ауа-райына және залалдану дәрежесіне байланысты шамамен 20 - 48% аралығында ауытқыды. Орташа берік Мироновская 808 сортының өзінде ауру шамамен 14-33% болды. Тәжірибе нәтижесінде, ақ ұнтақ өнім компоненттерінің түзілуіне теріс әсер ететін анықталды. Сорттық ерекшеліктеріне байланысты, өсімдіктің 50 - 70% залалдануы, өнімнің барлық құрлымдық элементтерінің 1 - 46% дейін төмендеуіне әкеледі. Ақ ұнтақтың көбеюі әсіресе азоттық тыңайтқыштың көп мөлшері қолданылған фонында артады. Тіпті берік - Заря, Юбилейная 50, Мироновская 808, Лютеспенс 732 сорт үлгілерінде, олардың залалдану деңгейі әдетте 5-15% аспаса, азот (200 кг) мөлшері көп берілген жағдайда, аурудың талауы артып, қауіпті фитопатологиялық жағдайды туғызады. Одан қорғаудың ұсынылатын бірден-бір амалы, ол химиялық қорғау[21].
Негізгі аурулардың бірі ақ ұнтақ болып табылады, кейбір жылдары өнімді 30% дейін төмендетеді. Сонымен, залалдану дәрежесі Кашкадар облысының Т. Малик совхозында 60,2 - 82,8% аралығында ауытқыды. Осыған байланысты, бидайдың ақ ұнтақпен залалдануына химиялық препараттардың әсерін анықтау үшін зерттеу жүргізілді. Алынған мәліметтер, өндеу жүргізілген сәттен бастап Фоликур БТ 25% к.э. нұсқасында аурудың дамуы 22 - 23,8% ден 1,13-0,33% дейін, Фоликур 25% к.э. нұсқасында 21,5-12,3% дан 0,5-0,19% дейін төмендегенін көрсетеді. Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде Р.А. Гульмуродов, Р.К. Саттарова Фоликур БТ 25% к.э. мен Фоликур 25% к.э. фунгицидтерін қолдануды ұсынады [23].
Ақ ұнтақпен күресуде негізгі әдістердің бірі ретіндеберік сорттар шығарып, оларды тез өндіріске енгізу керектігін атап көрсетті. Өсімдік иммунитетінің негізін қалаушы Н.И. Вавилов Бүкілресейлік ӨШИ-ң әлемдік бидай коллекциясының ауруға төзімділігін бағалап, ақ ұнтаққа әртүрлі беріктік танытатының атап көрсетті. Барлығы зерттелінген 154 сорттың 98 жаздық, 56 күздік, Қазақстанда аудандастырылған 58, перспективті 31 және 65 сорт Бүкілресейлік ӨШИ-ң әлемдік бидай коллекциясынан [22].
Бидай сорттарының залалдануына, аурудың қатты дамыған кезеңінде төрт баллдық Н.И. Вавилов шаласымен есеп жүргізілді: 0 - саңырауқұлақ жастықшасы жоқ, 1 - төменгі буын аралық пен жапырақтың астыңғы жағында кішкентай бірен-сараң жастықша конидиялары бар, 2 - төменгі буын аралық пен жапырақтың төменгі жағында жекелеген шашыраңқы жастықшалар бар, 3 - саңырауқұлақ жастықшалары негізінен төменгі жапырақтар мен буын аралықтарда жаппай дамиды, жекелеген шашыраңқы дақтар өсімдіктіңжоғарғы бөліктеріне жетеді, 4 - өсімдік ақ ұнтақпен қатты залалданған, саңырауқұлақ жастықша конидиялар жоғарғы жапырақ пен сабақты тұтастай басып кетеді[24].
Ақ ұнтаққа беріктігін бағалау нәтижесін негізге ала отырып, бидайдың барлық сорттары аса берік, берік және бейім деп топтастырылды. Аса берік топқа бидайдың Мелянопус 69, Саратовская 40 сорттары жатқызылды, мұнда өсімдіктің вегетациялық кезеңінің соңына дейін аурудың белгілері байқалмады. Бұл сорттар ақ ұнтаққа берік бидайдың жаңа сорттарын алу үшін бағалы материал болып табылады[25].
Бейім сорттарға қарағанда берік сорттарда ауру 2-3 аптаға кеш білінеді және ол әлсіз, әрі біркелкі мицелийдің дамуының болуымен сипатталады,онда мицелий төмен, жалпақ, өсімдік ұлпасының бетіне қысыңқы орналасқан. Бұған аудандастырылған жаздық сорттар: Саратовская 29, Гордейформе 189, Пластовая, Акмолинка 1, Мелянопус 26; перспективті: Мелянопус 7, Безенчукская 115, Гордейформе 831, Баганская 1, Мелянопус 721, Обская, Парк, Пиротрикс 28, Стойкед; аудандастырылған күздік сорттар: Краснодарская 6, Ранняя 12, убанская 29, Степнячка, Приазовская жақсартылған, Новомичуринка 2, Запорожская 5, Гибрид 57 жатады.
Ақ ұнтақтың дамуы қатты байқалатын Қазақстанның оңтүстік аудандарында жаздық бидайдың аталған берік сорттарын өсіру, ауруды шектеудегі бірден-бір негізгі тәсілі болып табылады.
Бүкілресейлік ӨШИ-ң коллекциясындағы сыналған жаздық бидайдың 40 сорт үлгілері: Miliani 6a, Luce 206 (Италия), Huguenot (Австралия); күздік бидайдың 25 сорт үлгілері: Petit Quinguin, Resisteute, Conte, Marzotta (Италия) ақ ұнтаққа берік екендігін анықталды [26].
Воронеж облысы жағдайында [18] бұл ауруға шалдықпайтын келесі жұмасақ бидай сорттарын: Престон, Аврора 1774, Тулун 3А32, 13274, 19138, 28134, ал басқа бидай түрлерінен: Etimopheevi Zhuk., T. monococum L., T. polonicum L., T. turgidum L., T. persicum L. анықтады. Селекцияда беріктік пен жоғары өнімділікке аналық өсімдік ретінде ақ ұнтаққа берік бидай-бидайықтың № 599, №597, №587 және №690 гибридтерін ұсынады. АҚШ және Канаданың күздік бидай коллекциясынан [17] ақ ұнтаққа берік келесі сорттарды атап көрсетті:Kansas Mortgage Lifter (K-3331), Kent (K44455), Ontaria Wonder (K-5809), Miracli-132 (K6342)6 Penna 44 (K26432), Hussar, Aerilopus cilindrica (K-26423).
Гибридтерінен ақ ұнтаққа берік келесі сорт үлгілерді: CorationRenown(Канада),Minn 27636 LeeCadet(АҚШ),Kinney(Франция) анықтады. Бұл бидай түрінің жаңа сорт үлгілерінен әсіресе бағалы: К-43086, К-44432 (Канада), Allen, K-F-N (25), Itana (АҚШ), Wiallant Gilma (Франция), K-44239 (Tr. monococcum), K-38258 (Tr. timopheevi), K-33748 (Tr. sphaerococcum), K-43063 (Tr. zhukovski), K-7106 (Tr. carthlicum) болып шықты. Бидай ішінен ақ ұнтаққа иммунды келесі сорт үлгілерді анықтады: Харьковская 51 (СНГ), NR-165, Rs-31-1 (Үндістан), K43818, BД -3-2 (Канада), Welles (АҚШ), Nusit Harera 163 (Израиль), Malioni 119 (Италия), Vidax M.C. Murachy (Канада), Seworty (Австралия), 4 M (Чили) [27].
Аталған ауруға берік отандық сорттар: Мироновская 808, Одесская 16, Степнячка 30, Белоцерковская 198, Верхнясеская 2 жатқызылды[28].
Жылыжай және танаптық жағдайда жүргізілген зерттеу нәтижелері бойынша, [29] бидайдың ақ ұнтаққа толықтай берік сорттарына: РТП-1444, Нью-цухт, зальцмюнде, Ифйенштефан № 1; орташа залалданатын сорттарына: Халле Штамм 13471, Ибис, Composite Purdue, Redcoat (АҚШ), НС-435, Н-180 (Югославия), Элиа (Италия), Selkirk R1.2769 (Канада) жататының көрсетті. Отандық сорттардың ішінде Мироновская 808, Кавказ, Аврора, Скороспелка 35 ақ ұнтаққа және таттың үш түріне топтық беріктікке ие.
Қазақстанда 1969 жылы аудандастырылған және сыналып жатқан перспективті жаздық, күздік бидай сорттары мен Бүкілресейлік ӨШИ-ң коллекциясы бидайларына зерттеу жүргізілді. Бидай, арпа және сұлының ақ ұнтағы ауруы қоздырғышының зияндылығын біздің еліміздің және шетелдің көптеген ғалымдарымен зерттелінді[30,33].
Ақ ұнтақтан келетін шығынды, өсімдіктің құрғақ массасы шамамен 11,5 тен 4,7 мг, сабақтың биіктігі - 77,6 дан 59 см-ге, тамырдың құрғақ салмақ бірлігі - 0,92 ден 0,63 кгсм2азайғанынан, апта бойы ассимиляция дәрежесі - 226,6 дан 166,0 мг және өнім - 3,7 ден 2,5г төмендеуінен көруге болатынын көрсетті. Ауру салдарынан арпа мен сұлының өнімділігі орташа, гектарынан 2,8 ц, ал бидайда 2,5 ц төмендейтінін анықтады. Болгарияда ақ ұнтақ салдарынана күздік бидайдың өнімі, фунгицидпен өнделген учаскілердегі алынған өнімнен салыстырғанда 22% төмен екенін анықтады. Басқа көптеген ғалымдар макро және микро тыңайтқыштардың әсері өсімдіктің ақ ұнтақ қоздырғышына беріктігінің өзгеруіне әсерін зерттеді[30-31].
Топыраққа литий тұзын енгізіп (фосфорлы қышқыл, көміртек қышқыл және азотты қышқыл, концентрациясы 1:30000 тен 1:100000), ауруға иммунды бидай өсімдігін алды, алайда азотты қышқыл мырыш және қорғасын тұздары 0,01-0,03% концентрациялары өсімдіктің ауруға бейімділігін арттырды. Топырақта литий болған жағдайда өсімдіктің бірінші даму фазасында ақ ұнтаққа бидайдың бейімделуінің төмендеуін және қорғасын мен мырыштың азотты қышқыл тұздарын топыраққа енгізіу кезінде өсімдіктің жоғары бейімделушілігі төмендейтінінэксперимент түрінде анықтады[32].
Ақ ұнтақпен бидай өсімдігінің жылдам залалдануын анықтайтын факторларға, калий элементінің жетіспеушілігі, оптималды температура мен жеткілікті ылғалдылық жатады. Өсімдіктің ауруға беріктігінің арттуы калиймен қарқынды қоректендіргенде байқалады.Арпаның тұқымдарын қорғасын, темір, марганец тұздары ертінділерінде дымқылдаса ауруға беріктігі арттырады. Ақ ұнтақ ауруы қоздырғыштарына қарсы күкіртті препараттар жақсы нәтиже береді.
Ақ ұнтақпен күздік бидай сорттары жаздыққа қарағанда азырақ шалдығады. Қазақстанның оңтүстік аймақтарында Гибрид 57 ауруға әлдеқайда аз шалдығады, ауруға бейім келетіндеріне: Красная Звезда, Қызыл-Бидай, Безостая 1, Мироновская 08, Лютесценес 758, Казахстанская 16, Эритроспермум 841, Альбидум 24 сорттары жатады.Бидайдың ақ ұнтақ ауруына қарсы Алматы облысының таулы аймақтарында 25 кгга ұнтақ күкіртпен үш қайталап өндеу жақсы нәтижені көрсетті. Алғашқы өндеу аурудың бірінші белгілері байқала бастағанда жүргізілді, кейін әр 10 күн сайын өнделіп отырды. Нәтижесінде ауру 3 есеге дейін төмендеді. Ұқсас нәтижелер бидайдың Казахстанская 126 сортының егістігін 2% күкірттің коллоиды ерітіндісімен, 0,5% морестанмен және 0,7%-тік каратанмен өндегенде көрсетті. Залалданған бидайдың үлкен көлемін өндеу үшін 1 гектарға 10 кг мөлшерінде коллоиды күкірттің сулы суспензиясы қолданылады. Бірінші өндеу - аурудың белгілері пайда болғанда, кейінгілері ір 7-10 күн сайын жүргізіледі [34-35].
Шығыс Қазақстан облысында кейбір жылдары бидай саңырауқұлақ қоздыратын аурулармен қатты зақымдалады, ол өнімнің түсімін 20-25% дейін төмендетеді. 1998 ж. күздік бидай жапырақтарында ақ ұнтақ ауруының белгілері маусым айының екінші жартысының ортасында, өсімдіктің масақтануының соңында байқала бастады. Аурумен залалдану дәрежесі өндеген күні 8,9% болса, өндегеннен соң 30 күннен кейін, дәннің сүттеніп-балауызданып пісу кезеңінде, олардың ауруға шалдығуы бақылау нұсқасында 13,4% жетті. Сыналған препараттардың биологиялық тиімділігі өте жоғары болды: Рекс 0,5 лга - 82,8%, ал Альто супер 0,4-0,5 лга - 75,6 - 76,1 сәйкесінше нәтижелерді көрсетті. 1999 ж. ақ ұнтақ ауруы дамуы қайта қайталанды, залалдану дәрежесі 0,2% құрады. Рекс пен Альто супердің тиімділігі 73,8 - 82,1 және 61,9 - 69,1% құрады. 2000 ж. ақ ұнтақ маусым айының екінші жартысының соңында байқалып, орташа дәрежеде болды. Алынған мәліметтер биологялық тиімділіктін жоғары болғандығын көрсетті: 80,8 - 92,4% Рекс, ал 70,0 - 91,4% Альто супер болды.
1999 - 2000 жылдары жаздық бидайда фунгицидтердің тиімділігінанықтау үшін танаптық тәжірибелер жүргізілді. Ақ ұнтақ ауруы шілде айының екінші жартысында, масақтану кезеңінде анықталды, өндегенге дейін өсімдікің ауруға шалдығуы 3,1% құрады. Өндегеннен соң 30 күннен кейін бақылауда залалдану 13,3% болса, ал фунгицидтермен өнделген нұсқаларда 3,6 - 6,2% аспады [41].
Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Ақмола облыстарында 2000-2001 жылдары жаздық бидай сүттеніп пісу кезеңінде аурудың жоғары дәрежеге дейін дамығаны байқалды, барлық аудандастырылған сорттар оған 75-100% мөлшерінде шалдықты. Соған қарамастан еркекшөп, бидайық, тарлау қияқ, қылтықсыз арпабас және жабайы астық тұқымдастарда аталған ауру кездеспеді. Ақ ұнтақ 2002 ж.жаздық бидай егісінде ауру дамыды, сонымен қатар көпжылдық мәдени және жабайы астық тұқымдастарда кездеспеді. Ауру егіс алқаптарында жалау жапырақ, масақтану мен гүлдену кезеңдерінде байқалып, қысқа мерзімде ауқымды егіс алқаптарын шарпиды[38].
Шетелдік зерттеушілермен ауруларға жоғары төзімділік қасиеті бар сорттарды өндіру бағытында үлкен жұмыстар жүргізілуде. 1970 жылдардан бастап Америкада, Европада, Аргентина мен Австралияда ауруға төзімді сорттарды өндіру колға алына бастады. Ауруға төзімді сорттарды шығаруда үлкен жұмыстарды Вашингтондағы Егіншілік Департаментінде жүргізілуде. Бірақ та елімізде күздік бидайдың ауруларға төзімді шет елдік сорттарын сынақтан өткізу көбінде сәтсіздіктерге алып келуде. Ақ ұнтақ Батыс Европа мен Аргентинада, Канада мен АҚШ шататтарында кеңінен таралған. Батыс Европаның ылғалды климатында өндірілетін ақ ұнтақ ауруына төзімді сорттардың қысқа төзімділігі әлсіз болғандықтан Ресей, Қазақстан Республикасы аймағында да көбінде жарамсыз болып калуда. Содықтан да бұл төзімділік көздері көбінде тек шығарылған аймақтарында ғана жарамды болып келеді[39].
Селекцияда өзінің төзімділігін жоғалтқан сорттарды жаңа төзімді әрі өнімділігі мол сорттармен жаңартып отыру керек. Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институтынан шығарылған күздік бидайдың Қазақстанда аудандастырылған сорттарынан Богарная-56, Наз, Алмалы, Арап, Рамин және Майра сорттары ауруларға төзімділігімен ерекшеленді[40].
Төзімді сорттарды шығару алдымен өсімдік иммунитетін игеруге негізделеді. Иммунитет - бұл өсімдіктердің ауруларға төзімділігін сипаттайтын құбылыс. Гибридизация төзімділік селекциясындағы негізгі әдістердің бірі болып табылады. Бірақ оның жетістігі өсімдікті дұрыс бағалау мен іріктеу сапасымен тығыз байланыста. Өсімдіктің қасиеті белгілі бір бағытта өзгеріп отырады, сондықтан да көп мәрте іріктеу жүргізу арқылы сортта ауруға, суыққ және т.б. төзімділік қасиеттерін арттыруға болады. Іріктеу - кез келген селекциялық жұмыстардағы жүргізілуге міндетті тәсіл.
Қорыта келгенде, өсімдікті саңырауқұлақ ауруларынан, соның ішінде ақ ұнтақ ауруынан корғаудың тиімді тәсілі болып, ең алдымен кешенді ауру қоздырғыштарына қарсы аса берік сорттар шығару болып табылады. Бұл тәсілдің көптеген артықшылықтары бар: жоғары биологиялық тиімділігі, өзін-өзі ақтайтын тәсіл болып табылады. Өсімдік қорғауда фунгицидтермен өндеу тәсілінінде маңызы жоғары, алайда өндеу мерзімдерін қатаң ұстауды, белгілі-бір аймақта патогендер кешенін дұрыс болжауды қажет етеді. Әртүрлі дақылдардың ауыспалы егістеріне тыңайтқыштарды өз уақытында және рационалды енгізу ақ ұнтақтың дамуы мен зияндылығына әсер етеді. Қорғау шараларын дұрыс жоспарлау жоғары өнім мен сапалы тұқым алуға кепілдік береді.
2 Зерттеу жүргізілген облыстың, ауданның топырақ-климаттық жағдайы
Зерттеу жұмыстары Алматы облысының Жамбыл ауданында жүргізілді. Алматы облысы -- республиканың оңтүстік-шығыс бөлігіңде орналасқан. Жер аумағы 224,0 мың ш.ш (шаршы шақырым), яғни Қазақстан Республикасы аумағының 9%-дан аса бөлігін алып жатыр. Батыстан шығысқа қарай -- 700 ш., оңтүстіктен солтүстікке қарай 500 ш-ға созылып жатыр.
Алматы облысының аумағы солтүстігіңде Балқаш көлі арқылы Сарыарқаның оңтүстік сілемдерімен (Шолақ, Қызылсаяқ, Қоскеліншек, Қызылтас, Қараүңгір, т.б.), солтүстік-шығысында Тарбағатай жотасымен, Барлық, Майлы тауларымен (Алакөл қазаншұңқырымен бөлінген), шығысыңда Жетісу (Жоңғар) қақпасы арқылы Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік Тянь-Шаньның Кетпен (Ұзынқара) жотасымен және Күнгей Алатауымен, оңтүстігінде Іле, Теріскей Алатауларымен жөне оңтүстік-батысыңда Шу-Іле тауларының Жетіжол және Кіндіктас тауларымен, батысында Жусандала үстірті арқылы Шу-Іле тауларының Айтау, т.б. аласа тауларымен тауаралық аңғарларымен шектеседі. Солтүстік-батысыңда Балқаш көлі арқылы Бетпақдаланың қиыршықтасты шөлді-шөлейтті өңіріне ұласады [45].
Облыстың табиғаты мен жер бедері алуан түрлі. Облыс аумағы геологиялық тұрғыдан қарағанда каледондық және герциндік қатпар кешеңдерінен тұрады. Каледон қатпарлығы Тянь-Шаньның солтүстік бөліктерінде көтерілген (Іле Алатауы, Кетпен, Теріскей Алатауы), Жетісу Алатауы түгелімен дерлік герцин тау қатпарлығында көтерілген. Облыстың жазық өңірлері (Балқаш маңы, Іле жөне Алакөл ойыстары) альпі қатпарлығында пайда болса, Жетісу, Іле, Күнгей Алатаулары альпілік қатпарлықта көтерілген.
Кен байлықтарынан облыс жерінде полиметалл (Текелі), вольфрам (Бұғыты), молибден кентасының едәуір қоры, фарфор тастары (Қапшағай), барит, бентонит сазы (Ақсу, Алакөл аудандары), отқа төзімді балшық, кварц құмы, гипс, тас көмір, қоңыр көмір (Ойқарағай, Қолжат), шымтезек, тұз кен орындары және минералды жер-асты сулары бар.
Алматы облысының климаты, негізінен, континенттік. Қысы қоңыржай салқын. Қаңтар айындағы орташа температура солтүстік бөлігінде -- 10 -- 16°С, оңтүстігінде -- 4 -- 9°С. Жазы ыстық және қуаң. Шілде айының орташа температурасы солтүстігіңде -- 25°С, оңтүстігіңде -- 27°С. Бұл жазық өңірлерде жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 110 -- 250 мм. Облыс жеріңде жауын-шашын, негізінен, көктем мен жаз айының басыңда жауады[45].
Көктемгі үсіктер сәуір айының 3-ші онкүндігінде аяқталады, ал күзгі үсіктер қыркүйектің аяғында - қазанның соңында басталады. Аязсыз кезең 140-170 күнге созылады, жауын-шашынның жылдық мөлшері 350-600 мм, оның 120-300 мм өсімдіктердің өсу кезеңіне келеді. Тұрақты қар жамылғысы қаращаның соңында - желтоқсан айының басында ұралады және 85-100 күн бойы жатады, қар жамылғысының биіктігі 25-30 см құрайды.
Алматы облысының өзендер тобы Балқаш -- Алакөл тұйық алабында жатыр және жер беті ағын суына тапшы келеді. Олар қар, мұздық суларымен қоректенеді. Ең ірі өзендері: Іле, Қаратал, Ақсу, Шелек, Шарын, Лепсі, Тентек, Жаманты, Ырғайлы, Түрген, Есік, Шілікті, Бүйен. Ал ірі көлдері: Балқаш, Алакөл, Сасықкөл, Ұялы, Жалаңашкөл.
Облыстың топырақ және өсімдік жамылғылары тік белдемдікке байланысты қалыптасқан. Жазық бөлігінде шөлдің де, даланың да қоңыр топырағы таралған. Онда жусан, өлеңшөп, сораң, сексеуіл, көктемде эфемер өсімдіктері басым таралған. Балқаш, Алакөл көлдерінің батпақты жағалауында, Іле өзенінің аңғары мен атырауында қамыс, құрақ өседі. Тау етегінде сұр және боз, қызыл қоңыр, тау беткейлері мен таулы үстірттерде таулы даланың қызыл қоңыр және қара топырақтары қалыптасқан .
Тау бөктерінің дала аймағындағы егіс алқаптары күңгірт-қызғылт қоңыр және қара топыраққа орналасқан, ал солтүстікке қарай кәдімгі сұр топырақ басталады. Күңгірт-қызыл топырақ пен қара топырақ құрамындағы қара шіріндінің мөлшері 3,03%, жалпы азот - 0,22%, фосфор - 0,19-0,20%, калий - 2,4%, оның тығыздығы 1,13-1,25 гсм3, су сыйымдылығы - 26,5%. Өсімдік жамылғысы бетегелі-жусанды және жусанды келеді.
Мамыр айы жылы және күншуақты болды, ауаның орташа температурасы 18,60С-ді құрады, ол көпжылдық орташа көрсеткіштен 2,20С-ге жоғары болды.
Бірақ, маусымның 2 және 3 онкүндіктерінде құрғақ әрі ыстық ауа-райы (35-400С-ге дейін) орын алды, яғни патогендердің дамуына қолайсыз жағдай орнады, 6,6 мм жауын-шашын түсті, ол көпжылдық орташа көрсеткіштен 47,3 мм төмен болды (1-кесте).
кесте 1 - Ауа температурасының және жауын-шашын мөлшерінің шамадан ауытқу көрсеткіштері, (Алматы облысы Жамбыл ауданы) 2016 ж.
Айлар
Температура,[0]С
Жауын-шашын, мм
2016
Орташа көпжылдық
Ауытқу
2016
Орташа көпжылдық
Жауын шашын мөлшерінің ауытқуы,
мм
Сәуір
10,1
10,4
-0,3
106,7
56,5
50,2
Мамыр
18,6
16,4
2,2
58,8
61,6
-2,8
Маусым
17,2
20,3
-3,1
6,6
24,4
-17,8
Шілде
17,5
20,0
2,5
7,0
20,0
-13,0
Тамыз
18,0
19,0
1,0
5,0
21,0
- 16,0
2016 жылы сәуірдің бірінші окүндігінің басында және екінші онкүндігінің соңында күндізгі ауа температура 20-250С-ге жетті. Осы айда нөсер жауын-шашын жиі жауды. Сәуір айының соңында күндізгі ауа температурасы 18-250С, түнгі 8-120С-ді құрады, жауын-шашын мөлшері 164,3 мм түсті, бұл көрсеткіш орташа жылдық мөлшерден 107,8 мм жоғары болды. Нөсерлі жауын-шашын мамыр айында да жауды.
Мамырдың басында өсімдіктердегі шық сағат 10-11-ге дейін сақталды, жауын-шашынның айтарлықтай мөлшері 18 және 24 мамырға келіп түсті. Маусым айында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1
ТАҢДАҒАН ТАҚЫРЫП БОЙЫНША ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
2
Зерттеу жүргізілген облыстың, ауданның топырақ-климаттық жағдайы
3
АРНАЙЫ БӨЛІМ
3.1
Күздік бидайдың өсіру технологиясы
3.2
Зерттеу әдістері мен материалдары
4
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
4.1
Күздік бидайдың егісінің фитосанитарлық жағдайы
4.2
Күздік бидайдың ақ ұнтақ ауруының таралуы мен дамуы
4.3
Erysiphe graminis қоздырғышының морфологиялық-биологиялық ерекшеліктері
4.4
Ауруға қарсы қолданылған фунгицидтердің тиімділігі
5
Тәжірибе нәтижесінің экономикалық тиімділігі
6
Еңбекті қорғау
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымша
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР
СИММИТ - Халықаралық жүгері мен бидайды жақсарту орталығы.
Yr-ген - сары татқа (Yеllow rust) қарсы тұруға қабілетті белсенділігі жоғары тұқым қуалайтын бірлік.
ҚазЕӨШҒЗИ - Қазақ Егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институты.
ИКАРДА (ICARDA) - құрғақ аймақтардағы ауылшаруашылық зерттеулері халықаралық орталығы.
КІРІСПЕ
Бидай - әлемде 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады. Бүкіл дәнді дақылдар өнімінің 60 пайыз мөлшері бидайдан алынады.
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысында күздік бидай негізгі астық дақылы болып саналады және егістік аймақтарының 800-850 мың гектартарына өсіріледі. 2001-2007 жылдары ауыл шаруашылық дақылы күздік бидайдың өндірістегі жалпы егін түсімі 800 мың тоннаны құрады [1].
Қазақстан жыл сайын 15-17 млн. тонна астық өндіреде, оның негізін бидай құрайды. Жалпы Азия континенті оның ішінде Орталық Азия үшін күздік бидай - аса маңызды астық дақылдарының бірі болып есептелінеді, соңғысында оның егіс көлемі 4-5 млн.га жетіп отыр. Қазақстанның оңтүсттігі мен оңтүстік-шығысындағы суғармалы аймақтарда күздік бидай негізгі дәнді дақыл болып табылады. Жыл сайын оның егіс көлемі ТМД елдерінде 18 млн.га болса, ал Қазақстанда 500-600 мың.га дейін жетеді.
Қазақстанда күздік бидай негізінен таулы және тау-етегі аймағында 1000-1200 мың га ауданында суармалы, сонымен қатар, тәлімі жерлерде егіледі. Күздік бидайдың қарабидай және жаздық дәнді дақылдарға қарағанда жоғары өнімділгі жоғары. Агротехникалық шаралар сапалы және дер кезінде орындалса, жоғары сапалы тұқым, минералды және органикалық тыңайтқыштар, сонымен қатар, өсімдік қорғау шаралары қолданғанда, көптеген сорттар 50-60 цга дейін өнім береді. Күздік бидай Қырғыз және Тәжік республикаларында да негізгі дәнді дақыл болып табылады, онда оның егіс көлемі біріншісінде 480 мың, ал екіншісінде 840 мың га, өнімділігі 2,5 және 1,3 тга құрайды [2]
Қазақстан Республикасы дәнді дақылдардың ең үлкен өндірушілерінің бірі болып саналады. Елімізде ауа райына және егістік жердің құнарлылығына байланысты 80-ге жуық күздік бидай сұрыптары егіледі.Кейбір жылдары ауруға шалдығып, пісіп жетілу уақытының созылуына байланысты өнімнің сапасын төмендетіп, үлкен шығынға ұшыратады. Осыған байланысты қазіргі уақытта бидай егістерді және басқа дәнді дақылдарды әртүрлі аурулардан қорғау және мониторинг жүргізу қазіргі күннің ең негізгі мәселесі болып табылады. Алматы облысындағы күздік бидайдың ақ ұнтақ ауруымен залалдауын зерттеу жұмысының нәтижелері жоғары сапалы және тұрақты астық өнімділігін алуға өз үлесін қосатыны анық [3].
Өнімі мол және сапасы жоғары күздік бидай сорттарын өндіріске ендіру астық шаруашылығының негізгі мәселелерінің бірі. Бидайдан мол өнім алу себілетін тұқымның сапасына, сорттарда өсіру агротехникасына, жергілікті жердің экологиялық жағдайына, сонымен қатар сорттардың ауруға төзімділігіне тығыз байланысты [4].
Ақ ұнтақ ауруы Республиканың оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында егілетін дәнді дақылдарда таралған зиянды аурулар. 2000-2002жж. Ақ ұнтақ ауруы өндірістегі жұмсақ бидай сорттарының өнімділігін 50-60% дейін төмендеткен. Сондықтан, жұмсақ бидайдың өнімділігі жоғары, тат ауруларына төзімді сорттарын шығару өзекті мәселенің бірі болып табылады.
Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстарында күздік бидай егісіне ақ ұнтақ (Erysiphe graminis) және жапырақтардың сары дақ аурулары (Drechslera tritici repentis) айтарлықтай зиян тигізуде.Соңғы ауры Орталық Азияда кеңінен таралған, ал біздің еліміздің егіс алқаптары үшін жаңа ауру болып табылады, небәрі 15-20 жыл ішінде кеңінен таралып, кей жылдары эпифитотий дәрежесіне дейін дамыды. Ақ ұнтақ ауруының қарқынды дамуына негізінен дақылды бір жерге қайталап егу мен топырақ бетінде өсімдік қалдықтарының қалуы әсер етеді [5].
Орталық Азия мен ТМД-ның көптеген елдерінде күздік бидайдың ақ ұнтақ ауруы кеңінен таралып, айтарлықтай зиян келтіретінін ескере отырып, оның терең зерттелмеуі осы бағытта арнайы жұмыстар жүргізуге себепші болды.
Зерттеу мақсаты: Республиканың оңтүстік-шығыс аймағында күздік бидайдың ақ ұнтақ ауруының таралуын және зияндылығын анықтап және оның дамуын тежейтін кешенді шаралар жүйесін жетілдіру.
Осы мақсатты іске асыру үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Негізгі міндеттері
► Алматы облысы, Жамбыл ауданы жағдайында күздік бидай егісінің фитосанитарлық жағдайы;
► Алматы облысы Жамбыл ауданы жағдайында күздік бидай егісінде ақ ұнтақ ауруын таралуы мен даму динамикасын анықтау;
► Ауру қоздырғыштың биологиялық- морфологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
►Күздік бидайдың ақ ұнтақ ауруына қарсы қолданылған фунгицидтердің әсерін бағалау.
1 Әдебиетке шолу
Қазақстанның ауыл шаруашылығының дамуында астық дақылдарын өсіру әлеуетті бағыты болып табылады. Ал бидайды өсіру тек стратегиялық дақыл болып қана қоймай, сондай-ақ, халық шаруашылығында маңызы зор, ұлттық байлық болып саналады.
Қазақстан Республикасы дүние жүзі бойынша жыл сайын 9-10 млн. тоннаға дейін жоғары сапалы бидай өндіруші мемлекет. Дәнді дақылдар мемлекетіміздің социалды, экономикалық және стратегиялық маңызды объектілер болып есептелінеді. Республика бойынша бидай өсірілетін алқап 12 млн.га құрайды. Мемлекетіміздің басты мақсаты бұрынғыдай - адамның тамақ өнімдеріне қатысты қажеттілігін қанағаттандыруға қол жеткізу, егін шаруашылығын тұрақтандыру, елдің азық-түліктік қауіпсіздігі мен оның тәуелсіздігін қамтамасыз ету, әлемдік нарықтағы экспорттаушылар клубында лайықты орынды иелену болып табылады. Дәнді дақылдар мемлекетіміздің социалды, экономикалық және стратегиялық маңызды объектілер болып есептелінеді. Республика бойынша бидай өсірілетін алқап 12 млн.га құрайды[3].
Қазіргі уақытта Қазақстанның солтүстігінде дəнді дақылдар 12 млн. гектарға егіледі. 2002 жылы Ақмола облысынан - 950,6 мың тонна, Қостанай облысынан - 1438,6 мың тонна, Павлодар облысынан -31,7 мың тонна, Солтүстік Қазақстан облысынан - 1483,6 мың тонна астық сыртқа сатылды. Ол республиканың барлық астық экспортының 92%-ын құрайды. Бүгінгі таңда Қазақстан бидай экспорттаушыларының 6 көсшбасшылары арасында АҚШ, ЕуроОдақ, Аргентина, Австралия және Канададан кейінгі орында. Қазақстан бидайды ТМД және шет мемлекеттердің 40-тан астам елдеріне экспорттайды. Бидай дақылынан жоғары өнім алды шектеуші факторлардың бірі саңырауқұлақ ауруларымен залалдануы.Қазақстанда бидай дақылында 1 вирус, 2 бактериалды және 18 саңырауқұлақтар қоздыратын аурулар кездеседі, соның ішінде қатты, қортық, тозаңды және сабақ қаракүйелері, сары, қоңыр және сабақ таттары, ақ ұнтақ, гельминтоспориоз, фузариоз және т.б. [6].
Ақ ұнтақ әлемде бидай өндірлетін елдерде кеңінен таралған ауру. М.Қ. Қойшыбаевтың пікірінше, ауру қоздырғышы әр түрлі климаттық зоналарда, әсіресе ауа райы салқын, ылғалды елдерде, таулы және тау беткейлі аймақтарда жиі кездеседі. Бұл ауру әлемдегі бидай өсірілетін аймақтардың бәрінен табылған, Қытайда, Еуропада, Австралияда және басқа да елдердің астықты аймақтарында тіркелінген [7].
Erysiphe graminis DС., син: Brumeria graminis Speer. - бидай ақ ұнтақ аса қауіпті, егістік алқаптарда көп таралған саңырауқұлақ ауруына жатады. Бидай ақ ұнтақ аса қауіпті аурулардың бірі, себебі инфекцияны қоздырғыш саңырауқұлақтүрлі климаттық жағдайларға бейімделген өте кең таралған және сорттардан сапасы жоғары, мол өнім алуды шектеуші арулардың бірі болып табылады.
Әлемде барлық егістік алқаптарында ақ ұнтақ ауруы, әсіресе астық дақылдары өнімділігін тежейтін биологиялық фактор болып табылады, бұл патогеннің популяция құрамының мутацияға бейімділігімен және ауа ағымы арқылы бірнеше жүздеген километр қашықтықтарға тез таралуға қабілеттілігімен түсіндіріледі. Бұл ауру ТМД елдерінің астық өсірілетін барлық аймақтарында, атап айтқанда, Украинаның орталық және батыс аудандарында, Краснодар өлкесінің солтүстік-батыс бөлігінде, Ставрополь өлкесінде, Батыс Сібірде және Прибалтика мен Беларусь республикаларында таралған. Қазақстанда ол жаздық пен күздік бидай егілетін Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Қостанай, Ақмола, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Алматы, Ақтөбе облыстарының ылғалды аймақтарымен қатар Орал, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қарағанды облыстарының құрғақ аудандарында да кездеседі [8].
Ақ ұнтақ ауруы Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібірде өте кең таралған Қазақстанның жаздық жəне күздік бидайды өндіретін барлық территориясында, дəлірек айтсақ шөлді облыстарда - Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды жəне Семейде кездеседі. Бірақ ақ ұнтақтың көп жылдық динамикасының анализі негізгі ареал əрбір 2-3 жыл сайын оның шамалы немесе күшті дəрежеде көрінуі байқалатын, республикамыздың солтүстік, батыс жəне шығыс аймақтарында болатынын көрсетті. Оның дамуы үшін ауа райының ең қолайлы жағдайы гидротермиялық коэффициенті маусым-тамызда 1,0-1,2 жəне одан жоғары болатын жылдарда туады. Күздік жəне жаздық бидай өндіретін Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Батыс Қазақстан жəне Шығыс Қазақстан облыстарындағы орман далалы жəне қалыпты шөл далалардың зоноларында осындай қолайлы жағдай байқалады. Оңтүстік жəне оңтүстік-батыс аймақтардағы күздік бидайларда ақ ұнтақ айтарлықтай дамымаған, кейбір жылдары ошақтары аз жəне шамалы ғана дəрежеде көрінеді [9].
Бидай ақ ұнтақтыңтаралуы және дамуы сыртқы қоршаған ортаның абиотикалық және биотикалық факторларына тікелей байланысты. Қоршаған орта өсімдікке оның ауру қоздырғышты қабылдағыштығына бейімділігін және төзімділігін өзгерте отырып әсер етсе, ақ ұнтаққа да оның өсімдікті вируленттілігімен табиғаттағы таралуын өзгерте отырып әсер етеді. Патогеннің әрбір кезеңінің қалыптасуы және қалыпты қызмет атқаруы үшін қоршаған орта факторларының белгілі бір шамалары қажет болады [7].
Ақ ұнтақ саңырауқұлағының дамуына әсер ететін абиотикалық факторлардың ішінде климаттық факторларға ерекше тоқталып өту керек. Температура, ылғалдылық және күн жарығы шектеуші факторлардың қатарына жатады. Қоршаған орта өсімдікке оның ауру қоздырғышына бейімділігін және төзімділігін өзгерте отырып әсер етсе, Бидай ақ ұнтаққа да оның өсімдікті залалдау деңгейі (вируленттілігі) мен табиғаттағы таралуын өзгерте отырып әсер етеді. Осы факторлардың біреуінің өзгеруі саңырауқұлақтың да, иелік өсімдіктің де тиісті реакциясын туғызады. Патогеннің әрбір кезеңінің қалыптасуы және қалыпты қызмет атқаруы үшін қоршаған орта факторларының белгілі бір шамалары қажет болады[10].
Ақ ұнтақ саңырауқұлағының өсуі мен дамуы көп дәрежеде қоршаған орта температурасына тәуелді. Қоршаған ортаның маңыздылық дәрежесі жағынан температурамен тең келетін ешбір фактор жоқ деп есептейді. Ортаның ылғалдылығы мен жарығының әсері инокуляция кездерімен шектелсе, температура патогенге онтогенезінің барлық кезеңдерінде де әсер етіп отырады. Ақ ұнтақтың даму дәрежесін белгілейтін фактор температура, тамшылап ылғалдандырудың әсері болғанда селдір ақ үлпек ретінде байқалады өсіп шығу шектері 15-20°С оптимуммен 2 және 32°С аралығын құрайды. Қолайлы жағдайларды тудыратын температура, ылғал болғанда орын алған жағдайда ақұнтақтың қоздырғышы бидайдың түсімін 45% дейін төмендетіп, ал ауру масақтану фазасынын бастапқы кекзінде 80-100% дамыған жағдайда астыққа келтірілген нұқсан 50-60% құрауы мүмкін [11]. Ылғалдылық жеткілікті болған кезде инфекциялық үдерістің жылдамдығы температураға көп дәрежеде, ал ортаның жарығына аз дәрежеде тәуелді. Ең қолайлы температура 15-250С шық пен 5 0С температурада өсімдік 7 сағатта залалдалады. Ал 15-20 0С кезінде 4 сағаттан аз уақытта жұқтырылады.
Инфекциялық материалдың жинақталуына қыркүйек-қазан айларында жылы және ылғалды ауа райы, салыстырмалы жылы қыс, көктемде көп ылғалдың түсуі және өсімдік вегатациясының масақтану фазасының бірінші жартысында көп ылғалдың болуы әсер етеді. Сібірде саңырауқұлақ өсімдік қалдықтарында қыстап шығады.
Астық дақылдарын залалдайтын ақ ұнтақ ауруын жеңудің негізгі жолы иммунитет селекциясы. Астық дақылдарының егін түсімін жоғарлатудың негізгі факторы патогеннің залалдануын төмендететін, залалданудан болатын зиянды әсерлерді кемітетін және стресстік жағдайлараға төзімділігін жоғарлататын өсімдік белгілерін зерттеу, әлемдегі сорттардың құрамын зерттеу арқылы төзімді сорттар қорын жасау[12].
Қазақстан Республикасы дəнді дақылдардың ең үлкен өндірушілерінің бірі болып саналады. Республиканың негізгі астықты аймағы Солтүстік жəне Орталық Қазақстан. Қазіргі уақытта Қазақстанның солтүстігінде дəнді дақылдар 12 млн. гектарға егіледі. 2002 жылы Ақмола облысынан - 950,6 мың тонна, Қостанай облысынан - 1438,6 мың тонна, Павлодар облысынан -31,7 мың тонна, Солтүстік Қазақстан облысынан - 1483,6 мың тонна астық сыртқа шығарылды. Ол республиканың барлық астық экспортының 92%-ын құрайды. Ақмола облысы жағдайында микроскопиялық саңырауқұлақтар туғызатын дəнді дақылдардың қауіпті инфекциялық аурулары көптеп кездеседі. 60 жылдардың ортасында Қазақстанның солтүстік жəне орталық облыстарында өнімділікті 40%-ке дейін төмендеткен ақ ұнтақ жəне сабақ татының эпифитотиясы жиі болып тұрды [13].
1992-1994 жылдары Қостанай жəне Ақмола облыстарында бидайдың өнімділігін 20-30%-ға төмендеткен ақ ұнтақ жəне септориоздың эпифитотиялары болды, ал 1999-2001 жылдары мұндай аурулар өнімділікті 10- 25%-ға төмендетті. Еліміздің ауыл шаруашылық министрлігінің мәліметтері бойынша 2007-2009 жылдарда республикамызда бидай ақ ұнтақтың таралуы мен дамуы барлық астық дақылдарын егетін аймақтарда кездесті .Патоген өсімдіктің вегетативті және генеративті мүшелерін залалдай отырып, транспирацияны, жапырақтың кеуіп кетуін күшейтеді, ассимиляция процесін әлсіретіп, ферменттердің белсенділігін төмендетеді,масақтағы дәннің толысуын және оның массасын кемітеді. Өсімдік 20% залалданса, өнімділік 8,5%-ға, 1000 дәннің массасы 7,3%-ға төмендеді. Патоген 46-48 күн тіршілік етсе бидай жапырақтары 30-21 күннен кейін қурайды. Орал облысында бидай ақ ұнтақпен залалданған Лютесценс 230 және Мироновская 808 сорттарының 1000 дәнінің массасы суарылмайтын мөлтектерде 22-25%-ға, ал суармалы жерлердегі 1000 дәннің массасы 14-18%-ға кеміді. Сондықтан өсімдіктің залалдануы үшін қысқа мерзімді жаңбыр немесе шықтың болуы жеткілікті. Вегетативті мүшелерінің залалдануынан дән салуы кемиді, дәні майда болады, дән сапасы төмендейді, жапырақ тақтасында хлорофилл дәні азаяды, өсімдіктің транспирациясы күшейеді, ассимиляция процесі бұзылады, нәтижесінде су балансы кеміп, жапырақ уақытынан бұрын солып қалады. Ауру салдарынан өсімдік бойы, сабағының жуандығы және масақ ұзындығы қысқарады, масақтағы масақша саны, дән саны, дән масассы кемиді. Күздік бидайдың түптену кезінде пайда болған ауру өнімді 80 пайызға дейін, ал масақтану кезінде 20-30 пайызға дейін төмендетуі мүмкін . Жыл сайын аурумен залалдану салдарынан 15-25% өнім түсімі төмендейді. Бидайдың сабақтану-масақтану кезеңдерінде ауру қатты дамып өнім түсімінің кемуі 30-40%-ға жетеді, ал дән құйылу және сүттеніп пісу кезеңдерінде ауру орташа байқалынып, өнім түсімі 7-10%-ға дейін азаяды[14].
Ақ ұнтақ ауруымен залалдану өсу кезеңіндегі ауа райы жағдайына байланысты болады. Ауа райының ылғалды, әрі жылы болуынан фитопатогеннің дамуына қолайлы жағдай туындайды. Ауру қоздырғыштың таралып жаппай дамуы қоршаған ортаның қолайлы жағдайына ғана емес, сонымен қатар патогеннің вируленттілігіне және сорттардың ауруға төзімділігіне тікелей байланысты. Әлемде ақ ұнтақтан келетін шығын жыл сайынғы шамамен 2 миллиард АҚШ долл. бағаланады. FAO деректері бойынша бидайдың ақ ұнтақтан болған астықтың шығыны сорттың ауруға шалдыққыштығына, инфекцияның даму мерзімі мен аурудың даму деңгейіне байланысты 10% және 60% аралығы шамасында ауытқиды [15-16].
Ақ ұнтақ ерте көктемде жаздық астық дақылдары егістіктерінде жылдам тарайды, күз және қыс айларының жылы, көктем айларының ылғалды болуы, сонымен қатар патогенге сезімтал төзімсіз сорттардың болуы қоңыр таттың дамуына, кеңінен таралуына мүмкіншілік береді. Әсіресе төзісміз сорттардың болуы егін түсімінің күрт төмендеуіне әкеледі. Аурудың жаппай дамуына мүмкіншілік туындағанда төзімсіз сорттарда егін түсімінің шығыны 5-6 цга құрайды. Аурудың зияндығы бидай сорттарының ассимиляциялы беттің кішірейтуінде, транспираця ұлғайып су баланысы толық бұзылады бұл жапырақтардың уақытынан бұрын солуына әкеледі [16].
Ақ ұнтақпен залалданған қысқы бидай өсімдіктері суыққа төзімділігі кеміп құрғаққа төзімділігі төмендейді өсімдік қатты залалданғанда масақтарда аз өте майда, сапасы, салмағы төмен бидай түзіледі, сондықтан өнім жетіспеушілігін тудырады. Сонымен қатар өсімдіктің қысқа, құрғақшылыққа төзімділігін төмендетеді. Кейбір ғалымдар зерттеулерінде ақ ұнтақ ауруы эпифитотий дәрежесіне дейін дамыған жылдары бидай сорттарын түтіктену кезеңінде залалдаса 60%-ға, масақтану кезеңінде залалдаса 30-40%-ға, ал гүлдену кезеңінде залалдағанда 25%-ға төмендетеді және дән сапасын нашарлататынын анықтаған [55].
Өсімдік 20% залалданса, өнімділік 8,5%-ға, 1000 дәннің массасы 7,3%-ға төмендеді. Безенчукская 98 түрінің сау бидайтары 46-48күн тіршілік етсе, аурулары 30-21 күннен кейін қурайды. Орал облысында ақ ұнтақпен залалданған Лютесценс 230 және Мироновская . Ауру бидай, қара бидай және көптеген жабайы өсімдіктерді залалдайды және Қазақстанның барлық аймағында кездеседі. Ақ ұнтақ жалпы бидайға өте зиянды әсер етеді, өсімдік жапырағын залалдай отырып ассимилацияны төмендетеді, оның жойылуын жеделтеді. Өсімдіктер анағұрлым ерте бастан залалданып және ауру қарқынды дамыған жағдайда өнімнің шығыны 25-30% және одан асып отыруы мүмкін, ал кешірек және қалыпты дамыған жағдайда - 7-10%-дан аспайды. Өнім түсімі тұрақты, дәнінің сапасы және экологиялық бейімділігі жоғары бидайдың көптеген Қазақстандық сорттары инфекциялық фон ауруларға қатты шалдыққыш келеді. Бұл жағдай эпифитотия пайда бола қалған жағдайда аграрлық сектордағы үлкен шығындарға әкеп соқтыруы мүмкін [17].
Қазақстан жағдайында патоген негізінен толыспай дамиды. Ақ ұнтаққа төзімді, тиімділігі жоғары сорттарды шығару, өндіріске қолданысқа енгізу селекцияның негізгі мәселереніңі бірі. Ақ ұнтаққа төзімді сорттарды шығару және өндіріске ендіру өнімнің шығын болуын төмендетудің ең перспективті және экологиялық таза тәсілі болып табылады. Ауруға қарсы бірнеше төзімділік гені бар (полигенді) сорттарды, сонымен қатар бір ғана төзімділік гені бойынша ерекшеленетін изогенді линияларды шығарудың тиімділігі жоғары. Көп жағдайда мұндай сорттарды патогеннің жеңуі қиын болғандықтан төзімділігі ұзақ уақытқа сақталынады [21]. Сондықтан да төзімділік генетикасын зерттеу және иммунитетке донор көздерін анықтау ауру қоздырғышпен күресуде селекция үшін тиімді әдіс.Қазақстанның солтүстігінде, оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы астықтың шығымдылығын шектеп отырған бидайдың ақ ұнтағына төзімді донорларды, қоршаған ортаға бейімделгіш селекциялық материал мен перспективалық қатарларды өсіріп шығару мәселесі айрықша маңызды мәселе болып табылады.
Бидай ақ ұнтақтан қорғау мақсатында осы аурудың жан-жақты зерттеліп отыруына қарамастан, бұрынғыдай өзекті мәселе болып қалуда, әсіресе Солтүстік Кавказ, Поволжье, ОЧҚ аудандарында, жыл сайын дамып отырады [18].
Бидай ақ ұнтақ қоздырғышы өсімдіктердің вегетация кезеңі бойы - өскіндердің шығуынан бастап пісіп жетілуіне дейін қауіпті болып табылады. Әлемде ақ ұнтақтан келетін шығын жыл сайынғы шамамен 2 миллиард АҚШ долл. бағаланады. Ақ ұнтақ ауруларының дамуына қолайлы жылдары, ауру тез өршіп, патоген 7-10 күннің ішінде эпифитотия дәрежесіне дейін (75-100%) жетуі мүмкін. Ақ ұнтақтың даму дәрежесін белгілейтін факторларға температура және кем дегенде 4-6 сағат тамшылап ылғалдандырудың әсері болып жатады. Қолайлы жағдайлар орын алған жағдайда Ақ ұнтақтың қоздырғышы бидайдың түсімін 45% [19-20] дейін төмендетіп, ал ауру бас масақтану фазасында 80-100% дамыған жағдайда астыққа келтірілген нұқсан 50% құрауы мүмкін.
Аурудың дамыған жылдары ауру бидайдың түтіктену кезеңінде 60%-ға, ал масақтану кезеңінде залалдаса 30-40%-ға, гүлдену кезеңінде 25%-ға төмендейді және өнім спасы нашарлайды.
Ғалымдардың мәліметтері бойынша, күздік бидайдың өнімінің шығыны сорттарға, ауа-райына және залалдану дәрежесіне байланысты шамамен 20 - 48% аралығында ауытқыды. Орташа берік Мироновская 808 сортының өзінде ауру шамамен 14-33% болды. Тәжірибе нәтижесінде, ақ ұнтақ өнім компоненттерінің түзілуіне теріс әсер ететін анықталды. Сорттық ерекшеліктеріне байланысты, өсімдіктің 50 - 70% залалдануы, өнімнің барлық құрлымдық элементтерінің 1 - 46% дейін төмендеуіне әкеледі. Ақ ұнтақтың көбеюі әсіресе азоттық тыңайтқыштың көп мөлшері қолданылған фонында артады. Тіпті берік - Заря, Юбилейная 50, Мироновская 808, Лютеспенс 732 сорт үлгілерінде, олардың залалдану деңгейі әдетте 5-15% аспаса, азот (200 кг) мөлшері көп берілген жағдайда, аурудың талауы артып, қауіпті фитопатологиялық жағдайды туғызады. Одан қорғаудың ұсынылатын бірден-бір амалы, ол химиялық қорғау[21].
Негізгі аурулардың бірі ақ ұнтақ болып табылады, кейбір жылдары өнімді 30% дейін төмендетеді. Сонымен, залалдану дәрежесі Кашкадар облысының Т. Малик совхозында 60,2 - 82,8% аралығында ауытқыды. Осыған байланысты, бидайдың ақ ұнтақпен залалдануына химиялық препараттардың әсерін анықтау үшін зерттеу жүргізілді. Алынған мәліметтер, өндеу жүргізілген сәттен бастап Фоликур БТ 25% к.э. нұсқасында аурудың дамуы 22 - 23,8% ден 1,13-0,33% дейін, Фоликур 25% к.э. нұсқасында 21,5-12,3% дан 0,5-0,19% дейін төмендегенін көрсетеді. Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде Р.А. Гульмуродов, Р.К. Саттарова Фоликур БТ 25% к.э. мен Фоликур 25% к.э. фунгицидтерін қолдануды ұсынады [23].
Ақ ұнтақпен күресуде негізгі әдістердің бірі ретіндеберік сорттар шығарып, оларды тез өндіріске енгізу керектігін атап көрсетті. Өсімдік иммунитетінің негізін қалаушы Н.И. Вавилов Бүкілресейлік ӨШИ-ң әлемдік бидай коллекциясының ауруға төзімділігін бағалап, ақ ұнтаққа әртүрлі беріктік танытатының атап көрсетті. Барлығы зерттелінген 154 сорттың 98 жаздық, 56 күздік, Қазақстанда аудандастырылған 58, перспективті 31 және 65 сорт Бүкілресейлік ӨШИ-ң әлемдік бидай коллекциясынан [22].
Бидай сорттарының залалдануына, аурудың қатты дамыған кезеңінде төрт баллдық Н.И. Вавилов шаласымен есеп жүргізілді: 0 - саңырауқұлақ жастықшасы жоқ, 1 - төменгі буын аралық пен жапырақтың астыңғы жағында кішкентай бірен-сараң жастықша конидиялары бар, 2 - төменгі буын аралық пен жапырақтың төменгі жағында жекелеген шашыраңқы жастықшалар бар, 3 - саңырауқұлақ жастықшалары негізінен төменгі жапырақтар мен буын аралықтарда жаппай дамиды, жекелеген шашыраңқы дақтар өсімдіктіңжоғарғы бөліктеріне жетеді, 4 - өсімдік ақ ұнтақпен қатты залалданған, саңырауқұлақ жастықша конидиялар жоғарғы жапырақ пен сабақты тұтастай басып кетеді[24].
Ақ ұнтаққа беріктігін бағалау нәтижесін негізге ала отырып, бидайдың барлық сорттары аса берік, берік және бейім деп топтастырылды. Аса берік топқа бидайдың Мелянопус 69, Саратовская 40 сорттары жатқызылды, мұнда өсімдіктің вегетациялық кезеңінің соңына дейін аурудың белгілері байқалмады. Бұл сорттар ақ ұнтаққа берік бидайдың жаңа сорттарын алу үшін бағалы материал болып табылады[25].
Бейім сорттарға қарағанда берік сорттарда ауру 2-3 аптаға кеш білінеді және ол әлсіз, әрі біркелкі мицелийдің дамуының болуымен сипатталады,онда мицелий төмен, жалпақ, өсімдік ұлпасының бетіне қысыңқы орналасқан. Бұған аудандастырылған жаздық сорттар: Саратовская 29, Гордейформе 189, Пластовая, Акмолинка 1, Мелянопус 26; перспективті: Мелянопус 7, Безенчукская 115, Гордейформе 831, Баганская 1, Мелянопус 721, Обская, Парк, Пиротрикс 28, Стойкед; аудандастырылған күздік сорттар: Краснодарская 6, Ранняя 12, убанская 29, Степнячка, Приазовская жақсартылған, Новомичуринка 2, Запорожская 5, Гибрид 57 жатады.
Ақ ұнтақтың дамуы қатты байқалатын Қазақстанның оңтүстік аудандарында жаздық бидайдың аталған берік сорттарын өсіру, ауруды шектеудегі бірден-бір негізгі тәсілі болып табылады.
Бүкілресейлік ӨШИ-ң коллекциясындағы сыналған жаздық бидайдың 40 сорт үлгілері: Miliani 6a, Luce 206 (Италия), Huguenot (Австралия); күздік бидайдың 25 сорт үлгілері: Petit Quinguin, Resisteute, Conte, Marzotta (Италия) ақ ұнтаққа берік екендігін анықталды [26].
Воронеж облысы жағдайында [18] бұл ауруға шалдықпайтын келесі жұмасақ бидай сорттарын: Престон, Аврора 1774, Тулун 3А32, 13274, 19138, 28134, ал басқа бидай түрлерінен: Etimopheevi Zhuk., T. monococum L., T. polonicum L., T. turgidum L., T. persicum L. анықтады. Селекцияда беріктік пен жоғары өнімділікке аналық өсімдік ретінде ақ ұнтаққа берік бидай-бидайықтың № 599, №597, №587 және №690 гибридтерін ұсынады. АҚШ және Канаданың күздік бидай коллекциясынан [17] ақ ұнтаққа берік келесі сорттарды атап көрсетті:Kansas Mortgage Lifter (K-3331), Kent (K44455), Ontaria Wonder (K-5809), Miracli-132 (K6342)6 Penna 44 (K26432), Hussar, Aerilopus cilindrica (K-26423).
Гибридтерінен ақ ұнтаққа берік келесі сорт үлгілерді: CorationRenown(Канада),Minn 27636 LeeCadet(АҚШ),Kinney(Франция) анықтады. Бұл бидай түрінің жаңа сорт үлгілерінен әсіресе бағалы: К-43086, К-44432 (Канада), Allen, K-F-N (25), Itana (АҚШ), Wiallant Gilma (Франция), K-44239 (Tr. monococcum), K-38258 (Tr. timopheevi), K-33748 (Tr. sphaerococcum), K-43063 (Tr. zhukovski), K-7106 (Tr. carthlicum) болып шықты. Бидай ішінен ақ ұнтаққа иммунды келесі сорт үлгілерді анықтады: Харьковская 51 (СНГ), NR-165, Rs-31-1 (Үндістан), K43818, BД -3-2 (Канада), Welles (АҚШ), Nusit Harera 163 (Израиль), Malioni 119 (Италия), Vidax M.C. Murachy (Канада), Seworty (Австралия), 4 M (Чили) [27].
Аталған ауруға берік отандық сорттар: Мироновская 808, Одесская 16, Степнячка 30, Белоцерковская 198, Верхнясеская 2 жатқызылды[28].
Жылыжай және танаптық жағдайда жүргізілген зерттеу нәтижелері бойынша, [29] бидайдың ақ ұнтаққа толықтай берік сорттарына: РТП-1444, Нью-цухт, зальцмюнде, Ифйенштефан № 1; орташа залалданатын сорттарына: Халле Штамм 13471, Ибис, Composite Purdue, Redcoat (АҚШ), НС-435, Н-180 (Югославия), Элиа (Италия), Selkirk R1.2769 (Канада) жататының көрсетті. Отандық сорттардың ішінде Мироновская 808, Кавказ, Аврора, Скороспелка 35 ақ ұнтаққа және таттың үш түріне топтық беріктікке ие.
Қазақстанда 1969 жылы аудандастырылған және сыналып жатқан перспективті жаздық, күздік бидай сорттары мен Бүкілресейлік ӨШИ-ң коллекциясы бидайларына зерттеу жүргізілді. Бидай, арпа және сұлының ақ ұнтағы ауруы қоздырғышының зияндылығын біздің еліміздің және шетелдің көптеген ғалымдарымен зерттелінді[30,33].
Ақ ұнтақтан келетін шығынды, өсімдіктің құрғақ массасы шамамен 11,5 тен 4,7 мг, сабақтың биіктігі - 77,6 дан 59 см-ге, тамырдың құрғақ салмақ бірлігі - 0,92 ден 0,63 кгсм2азайғанынан, апта бойы ассимиляция дәрежесі - 226,6 дан 166,0 мг және өнім - 3,7 ден 2,5г төмендеуінен көруге болатынын көрсетті. Ауру салдарынан арпа мен сұлының өнімділігі орташа, гектарынан 2,8 ц, ал бидайда 2,5 ц төмендейтінін анықтады. Болгарияда ақ ұнтақ салдарынана күздік бидайдың өнімі, фунгицидпен өнделген учаскілердегі алынған өнімнен салыстырғанда 22% төмен екенін анықтады. Басқа көптеген ғалымдар макро және микро тыңайтқыштардың әсері өсімдіктің ақ ұнтақ қоздырғышына беріктігінің өзгеруіне әсерін зерттеді[30-31].
Топыраққа литий тұзын енгізіп (фосфорлы қышқыл, көміртек қышқыл және азотты қышқыл, концентрациясы 1:30000 тен 1:100000), ауруға иммунды бидай өсімдігін алды, алайда азотты қышқыл мырыш және қорғасын тұздары 0,01-0,03% концентрациялары өсімдіктің ауруға бейімділігін арттырды. Топырақта литий болған жағдайда өсімдіктің бірінші даму фазасында ақ ұнтаққа бидайдың бейімделуінің төмендеуін және қорғасын мен мырыштың азотты қышқыл тұздарын топыраққа енгізіу кезінде өсімдіктің жоғары бейімделушілігі төмендейтінінэксперимент түрінде анықтады[32].
Ақ ұнтақпен бидай өсімдігінің жылдам залалдануын анықтайтын факторларға, калий элементінің жетіспеушілігі, оптималды температура мен жеткілікті ылғалдылық жатады. Өсімдіктің ауруға беріктігінің арттуы калиймен қарқынды қоректендіргенде байқалады.Арпаның тұқымдарын қорғасын, темір, марганец тұздары ертінділерінде дымқылдаса ауруға беріктігі арттырады. Ақ ұнтақ ауруы қоздырғыштарына қарсы күкіртті препараттар жақсы нәтиже береді.
Ақ ұнтақпен күздік бидай сорттары жаздыққа қарағанда азырақ шалдығады. Қазақстанның оңтүстік аймақтарында Гибрид 57 ауруға әлдеқайда аз шалдығады, ауруға бейім келетіндеріне: Красная Звезда, Қызыл-Бидай, Безостая 1, Мироновская 08, Лютесценес 758, Казахстанская 16, Эритроспермум 841, Альбидум 24 сорттары жатады.Бидайдың ақ ұнтақ ауруына қарсы Алматы облысының таулы аймақтарында 25 кгга ұнтақ күкіртпен үш қайталап өндеу жақсы нәтижені көрсетті. Алғашқы өндеу аурудың бірінші белгілері байқала бастағанда жүргізілді, кейін әр 10 күн сайын өнделіп отырды. Нәтижесінде ауру 3 есеге дейін төмендеді. Ұқсас нәтижелер бидайдың Казахстанская 126 сортының егістігін 2% күкірттің коллоиды ерітіндісімен, 0,5% морестанмен және 0,7%-тік каратанмен өндегенде көрсетті. Залалданған бидайдың үлкен көлемін өндеу үшін 1 гектарға 10 кг мөлшерінде коллоиды күкірттің сулы суспензиясы қолданылады. Бірінші өндеу - аурудың белгілері пайда болғанда, кейінгілері ір 7-10 күн сайын жүргізіледі [34-35].
Шығыс Қазақстан облысында кейбір жылдары бидай саңырауқұлақ қоздыратын аурулармен қатты зақымдалады, ол өнімнің түсімін 20-25% дейін төмендетеді. 1998 ж. күздік бидай жапырақтарында ақ ұнтақ ауруының белгілері маусым айының екінші жартысының ортасында, өсімдіктің масақтануының соңында байқала бастады. Аурумен залалдану дәрежесі өндеген күні 8,9% болса, өндегеннен соң 30 күннен кейін, дәннің сүттеніп-балауызданып пісу кезеңінде, олардың ауруға шалдығуы бақылау нұсқасында 13,4% жетті. Сыналған препараттардың биологиялық тиімділігі өте жоғары болды: Рекс 0,5 лга - 82,8%, ал Альто супер 0,4-0,5 лга - 75,6 - 76,1 сәйкесінше нәтижелерді көрсетті. 1999 ж. ақ ұнтақ ауруы дамуы қайта қайталанды, залалдану дәрежесі 0,2% құрады. Рекс пен Альто супердің тиімділігі 73,8 - 82,1 және 61,9 - 69,1% құрады. 2000 ж. ақ ұнтақ маусым айының екінші жартысының соңында байқалып, орташа дәрежеде болды. Алынған мәліметтер биологялық тиімділіктін жоғары болғандығын көрсетті: 80,8 - 92,4% Рекс, ал 70,0 - 91,4% Альто супер болды.
1999 - 2000 жылдары жаздық бидайда фунгицидтердің тиімділігінанықтау үшін танаптық тәжірибелер жүргізілді. Ақ ұнтақ ауруы шілде айының екінші жартысында, масақтану кезеңінде анықталды, өндегенге дейін өсімдікің ауруға шалдығуы 3,1% құрады. Өндегеннен соң 30 күннен кейін бақылауда залалдану 13,3% болса, ал фунгицидтермен өнделген нұсқаларда 3,6 - 6,2% аспады [41].
Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Ақмола облыстарында 2000-2001 жылдары жаздық бидай сүттеніп пісу кезеңінде аурудың жоғары дәрежеге дейін дамығаны байқалды, барлық аудандастырылған сорттар оған 75-100% мөлшерінде шалдықты. Соған қарамастан еркекшөп, бидайық, тарлау қияқ, қылтықсыз арпабас және жабайы астық тұқымдастарда аталған ауру кездеспеді. Ақ ұнтақ 2002 ж.жаздық бидай егісінде ауру дамыды, сонымен қатар көпжылдық мәдени және жабайы астық тұқымдастарда кездеспеді. Ауру егіс алқаптарында жалау жапырақ, масақтану мен гүлдену кезеңдерінде байқалып, қысқа мерзімде ауқымды егіс алқаптарын шарпиды[38].
Шетелдік зерттеушілермен ауруларға жоғары төзімділік қасиеті бар сорттарды өндіру бағытында үлкен жұмыстар жүргізілуде. 1970 жылдардан бастап Америкада, Европада, Аргентина мен Австралияда ауруға төзімді сорттарды өндіру колға алына бастады. Ауруға төзімді сорттарды шығаруда үлкен жұмыстарды Вашингтондағы Егіншілік Департаментінде жүргізілуде. Бірақ та елімізде күздік бидайдың ауруларға төзімді шет елдік сорттарын сынақтан өткізу көбінде сәтсіздіктерге алып келуде. Ақ ұнтақ Батыс Европа мен Аргентинада, Канада мен АҚШ шататтарында кеңінен таралған. Батыс Европаның ылғалды климатында өндірілетін ақ ұнтақ ауруына төзімді сорттардың қысқа төзімділігі әлсіз болғандықтан Ресей, Қазақстан Республикасы аймағында да көбінде жарамсыз болып калуда. Содықтан да бұл төзімділік көздері көбінде тек шығарылған аймақтарында ғана жарамды болып келеді[39].
Селекцияда өзінің төзімділігін жоғалтқан сорттарды жаңа төзімді әрі өнімділігі мол сорттармен жаңартып отыру керек. Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институтынан шығарылған күздік бидайдың Қазақстанда аудандастырылған сорттарынан Богарная-56, Наз, Алмалы, Арап, Рамин және Майра сорттары ауруларға төзімділігімен ерекшеленді[40].
Төзімді сорттарды шығару алдымен өсімдік иммунитетін игеруге негізделеді. Иммунитет - бұл өсімдіктердің ауруларға төзімділігін сипаттайтын құбылыс. Гибридизация төзімділік селекциясындағы негізгі әдістердің бірі болып табылады. Бірақ оның жетістігі өсімдікті дұрыс бағалау мен іріктеу сапасымен тығыз байланыста. Өсімдіктің қасиеті белгілі бір бағытта өзгеріп отырады, сондықтан да көп мәрте іріктеу жүргізу арқылы сортта ауруға, суыққ және т.б. төзімділік қасиеттерін арттыруға болады. Іріктеу - кез келген селекциялық жұмыстардағы жүргізілуге міндетті тәсіл.
Қорыта келгенде, өсімдікті саңырауқұлақ ауруларынан, соның ішінде ақ ұнтақ ауруынан корғаудың тиімді тәсілі болып, ең алдымен кешенді ауру қоздырғыштарына қарсы аса берік сорттар шығару болып табылады. Бұл тәсілдің көптеген артықшылықтары бар: жоғары биологиялық тиімділігі, өзін-өзі ақтайтын тәсіл болып табылады. Өсімдік қорғауда фунгицидтермен өндеу тәсілінінде маңызы жоғары, алайда өндеу мерзімдерін қатаң ұстауды, белгілі-бір аймақта патогендер кешенін дұрыс болжауды қажет етеді. Әртүрлі дақылдардың ауыспалы егістеріне тыңайтқыштарды өз уақытында және рационалды енгізу ақ ұнтақтың дамуы мен зияндылығына әсер етеді. Қорғау шараларын дұрыс жоспарлау жоғары өнім мен сапалы тұқым алуға кепілдік береді.
2 Зерттеу жүргізілген облыстың, ауданның топырақ-климаттық жағдайы
Зерттеу жұмыстары Алматы облысының Жамбыл ауданында жүргізілді. Алматы облысы -- республиканың оңтүстік-шығыс бөлігіңде орналасқан. Жер аумағы 224,0 мың ш.ш (шаршы шақырым), яғни Қазақстан Республикасы аумағының 9%-дан аса бөлігін алып жатыр. Батыстан шығысқа қарай -- 700 ш., оңтүстіктен солтүстікке қарай 500 ш-ға созылып жатыр.
Алматы облысының аумағы солтүстігіңде Балқаш көлі арқылы Сарыарқаның оңтүстік сілемдерімен (Шолақ, Қызылсаяқ, Қоскеліншек, Қызылтас, Қараүңгір, т.б.), солтүстік-шығысында Тарбағатай жотасымен, Барлық, Майлы тауларымен (Алакөл қазаншұңқырымен бөлінген), шығысыңда Жетісу (Жоңғар) қақпасы арқылы Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік Тянь-Шаньның Кетпен (Ұзынқара) жотасымен және Күнгей Алатауымен, оңтүстігінде Іле, Теріскей Алатауларымен жөне оңтүстік-батысыңда Шу-Іле тауларының Жетіжол және Кіндіктас тауларымен, батысында Жусандала үстірті арқылы Шу-Іле тауларының Айтау, т.б. аласа тауларымен тауаралық аңғарларымен шектеседі. Солтүстік-батысыңда Балқаш көлі арқылы Бетпақдаланың қиыршықтасты шөлді-шөлейтті өңіріне ұласады [45].
Облыстың табиғаты мен жер бедері алуан түрлі. Облыс аумағы геологиялық тұрғыдан қарағанда каледондық және герциндік қатпар кешеңдерінен тұрады. Каледон қатпарлығы Тянь-Шаньның солтүстік бөліктерінде көтерілген (Іле Алатауы, Кетпен, Теріскей Алатауы), Жетісу Алатауы түгелімен дерлік герцин тау қатпарлығында көтерілген. Облыстың жазық өңірлері (Балқаш маңы, Іле жөне Алакөл ойыстары) альпі қатпарлығында пайда болса, Жетісу, Іле, Күнгей Алатаулары альпілік қатпарлықта көтерілген.
Кен байлықтарынан облыс жерінде полиметалл (Текелі), вольфрам (Бұғыты), молибден кентасының едәуір қоры, фарфор тастары (Қапшағай), барит, бентонит сазы (Ақсу, Алакөл аудандары), отқа төзімді балшық, кварц құмы, гипс, тас көмір, қоңыр көмір (Ойқарағай, Қолжат), шымтезек, тұз кен орындары және минералды жер-асты сулары бар.
Алматы облысының климаты, негізінен, континенттік. Қысы қоңыржай салқын. Қаңтар айындағы орташа температура солтүстік бөлігінде -- 10 -- 16°С, оңтүстігінде -- 4 -- 9°С. Жазы ыстық және қуаң. Шілде айының орташа температурасы солтүстігіңде -- 25°С, оңтүстігіңде -- 27°С. Бұл жазық өңірлерде жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 110 -- 250 мм. Облыс жеріңде жауын-шашын, негізінен, көктем мен жаз айының басыңда жауады[45].
Көктемгі үсіктер сәуір айының 3-ші онкүндігінде аяқталады, ал күзгі үсіктер қыркүйектің аяғында - қазанның соңында басталады. Аязсыз кезең 140-170 күнге созылады, жауын-шашынның жылдық мөлшері 350-600 мм, оның 120-300 мм өсімдіктердің өсу кезеңіне келеді. Тұрақты қар жамылғысы қаращаның соңында - желтоқсан айының басында ұралады және 85-100 күн бойы жатады, қар жамылғысының биіктігі 25-30 см құрайды.
Алматы облысының өзендер тобы Балқаш -- Алакөл тұйық алабында жатыр және жер беті ағын суына тапшы келеді. Олар қар, мұздық суларымен қоректенеді. Ең ірі өзендері: Іле, Қаратал, Ақсу, Шелек, Шарын, Лепсі, Тентек, Жаманты, Ырғайлы, Түрген, Есік, Шілікті, Бүйен. Ал ірі көлдері: Балқаш, Алакөл, Сасықкөл, Ұялы, Жалаңашкөл.
Облыстың топырақ және өсімдік жамылғылары тік белдемдікке байланысты қалыптасқан. Жазық бөлігінде шөлдің де, даланың да қоңыр топырағы таралған. Онда жусан, өлеңшөп, сораң, сексеуіл, көктемде эфемер өсімдіктері басым таралған. Балқаш, Алакөл көлдерінің батпақты жағалауында, Іле өзенінің аңғары мен атырауында қамыс, құрақ өседі. Тау етегінде сұр және боз, қызыл қоңыр, тау беткейлері мен таулы үстірттерде таулы даланың қызыл қоңыр және қара топырақтары қалыптасқан .
Тау бөктерінің дала аймағындағы егіс алқаптары күңгірт-қызғылт қоңыр және қара топыраққа орналасқан, ал солтүстікке қарай кәдімгі сұр топырақ басталады. Күңгірт-қызыл топырақ пен қара топырақ құрамындағы қара шіріндінің мөлшері 3,03%, жалпы азот - 0,22%, фосфор - 0,19-0,20%, калий - 2,4%, оның тығыздығы 1,13-1,25 гсм3, су сыйымдылығы - 26,5%. Өсімдік жамылғысы бетегелі-жусанды және жусанды келеді.
Мамыр айы жылы және күншуақты болды, ауаның орташа температурасы 18,60С-ді құрады, ол көпжылдық орташа көрсеткіштен 2,20С-ге жоғары болды.
Бірақ, маусымның 2 және 3 онкүндіктерінде құрғақ әрі ыстық ауа-райы (35-400С-ге дейін) орын алды, яғни патогендердің дамуына қолайсыз жағдай орнады, 6,6 мм жауын-шашын түсті, ол көпжылдық орташа көрсеткіштен 47,3 мм төмен болды (1-кесте).
кесте 1 - Ауа температурасының және жауын-шашын мөлшерінің шамадан ауытқу көрсеткіштері, (Алматы облысы Жамбыл ауданы) 2016 ж.
Айлар
Температура,[0]С
Жауын-шашын, мм
2016
Орташа көпжылдық
Ауытқу
2016
Орташа көпжылдық
Жауын шашын мөлшерінің ауытқуы,
мм
Сәуір
10,1
10,4
-0,3
106,7
56,5
50,2
Мамыр
18,6
16,4
2,2
58,8
61,6
-2,8
Маусым
17,2
20,3
-3,1
6,6
24,4
-17,8
Шілде
17,5
20,0
2,5
7,0
20,0
-13,0
Тамыз
18,0
19,0
1,0
5,0
21,0
- 16,0
2016 жылы сәуірдің бірінші окүндігінің басында және екінші онкүндігінің соңында күндізгі ауа температура 20-250С-ге жетті. Осы айда нөсер жауын-шашын жиі жауды. Сәуір айының соңында күндізгі ауа температурасы 18-250С, түнгі 8-120С-ді құрады, жауын-шашын мөлшері 164,3 мм түсті, бұл көрсеткіш орташа жылдық мөлшерден 107,8 мм жоғары болды. Нөсерлі жауын-шашын мамыр айында да жауды.
Мамырдың басында өсімдіктердегі шық сағат 10-11-ге дейін сақталды, жауын-шашынның айтарлықтай мөлшері 18 және 24 мамырға келіп түсті. Маусым айында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz