Азық – түлікті дақылдармен пен жеміс – жидекті дақылдардың биологисы

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Жоспары

Кіріспе
Негізгі бөлімАзық - түлікті дақылдармен пен жеміс - жидекті дақылдардың биологисыДәнді дақылдардың карантинді аурулары және олармен күресу жолдарыЖеміс - жидек дақылдарының карантинді аурулары және олармен күресу жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Өсімдік карантині, мемлекет аумағын немесе оның жеке бір бөлігін карантинді аурулар мен зиянкестер және арамшөптердің таралуынан сақтау үшін ұйымдастырылады. Осыған байланысты ол сыртқы және ішкі карантин болып екіге бөлінеді. Сыртқы карантиннің негізгі мақсаты - еліміздің аумағын карантиндік маңызы бар нысандардан қорғау. Осы мақсат үшін шет елдермен шекаралардағы арнайы бекеттерде елімізге әкелініп жатқан өсімдік өнімдерінің (дән, жеміс-жидек, орман және жеміс ағаштары, сәндік дақылдардың көшеттері мен тұқымдары, т. б. ) барлығы карантиндік тексеруден өтеді. Оларды басқа елге тасымалдау үшін арнайы карантиндіксертификат болуы қажет. Карантиндік нысандардың бірі байқалған жағдайда барлық жүк зарарсыздандырылады немесе жойылып жіберіледі, жіберілген елге кері қайтарылады. Әр мемлекет үшін карантиндік нысандардың тізімдері жасалынып, бекітіледі. Қазақстанда оларға бунақ денелілерден колорадо және капр қоңыздары, комсток құрты, қан-қызыл біте, американың ақ көбелегі; аурулардан - үнді қаракүйесі, күріштің бактериоздары, жүгерінің гельминтоспориоздары, арпаның сарғыш қуыршақтануы, қашқаргүлдің бұйралануы; ал арамшөптерден - сары шырмауық, кекіре, жабайы күнбағыс, т. б. жатады. Ішкі карантиннің негізгі мақсаты - республика аумағында кездесетін, бірақ та әлі аса кең тарала қоймаған зиянды нысандарды жою және әрі қарай таралуын шектеу. Карантин шараларын Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министірінің өсімдіктерді қорғау және карантин департаменті “Өсімдіктер карантині туралы” заңды басшылыққа ала отырып жүргізеді.

Негізігі бөлімАзық - түлікті дақылдармен пен жеміс - жидекті дақылдардың биологисы

Астық тұқымдас масақты дәнді дақылдар - бидай, қарабидай, күріш, қарақұмық, тары, сұлы, арпа, жүгері. Дәнді дақылдар өздерінің морфологиялық және биологиялық ерекшеліктеріне қарай екі түрге бөлінеді, бірінші топтағы және екінші топтағы дәнді дақылдар.

Дәнді дақылдар - дәні үшін өсірілетін аса маңызды өсімдіктер тобы. Дәнді дақылдар - адам үшін негізгі азық, малға жем. Дәнді дақылдарда ақуыз пен көмірсулар көп, сондай - ақ ферменттер, В тобындағы дәрумендері, А провитамині бар. Ұн тартатын, жарма, құрама жем өнеркәсіптері үшін шикізат болып табылады. Өңделген өнім нан пісіруде, макарон, кондитер өнімдерін, тағамдық концентраттар, консервілер әзірлеуге, сыра қайнатуға, спирт, крахмал алуға пайдаланылады. Астық дақылдары дәндерінің құрамында су, ақуыз, май, крахмал, жасұнық және күл болады. Олар дәндерінің химиялық құрамы жағынан бір-бірінен ерекшеленеді. Мысалы, дәндегі ақуыз мөлшері қатты бидайда 13, 8-20, 0% болса, ал күріш дәнінде 6, 7-7, 6% ғана болады. Астық дақылдарының дәндерінде майдың мөлшері 1, 5-3, 0%, ал көмірсутегі 67, 8 - 80, 9% шамасында болады.

Дәннің химиялық құрамы аймақтың топырақ - климат жағдайына, қолданылатын агротехникалық шараларға тікелей байланысты. Қазақстанның қуаң далалық аймағында өсірілетін жаздық бидай дәніндегі ақуыздың мөлшері басқа өңірлермен салыстырғанда біршама көбірек болады, сондықтан олар жақсы бағаланады.

Астықты дәнді-дақылдарды тағамға, мал азығына және тамақ өнеркәсібіне шикізат қоры ретінде пайдаланады. Бидай, қарабидай, күріш, қарақұмық, тары, сұлы, арпа, жүгері азық-түлікке пайдаланылып, олардан түрлі тағамдар жасалса, сонымен қатар олардың кейбіреуі құнарлы мал азығы. Бірқатар дәнді дақылдар - тамақ өнеркәсібіүшін шикізат қоры. Арпа - сыра, жүгері спирт өндірісінде пайдаланылады.

Жеміс дақылдары - жемісі, жидегі, жаңғағы үшін қолдан өсірілетін өсімдіктер тобы. 32 ботаникалық тұқымдастан 200-ге жуық жеміс дақылдар белгілі. Олар биологиялық (ботаникалық тегі) формалары жағынан мынадай топтарға бөлінеді: ағаштар (грек жаңғағы, алмұрт, қызыл шие, алманың кейбір сорттары), бұталар (қарақат, тұшала т. б. ), жартылай бұталар (таңқурай, т. б. ), лиандар (актинидия, жүзім, т. б. ) . Жемісінің құрылысына және биологиялық ерекшеліктеріне қарай шекілдеуікті (алма, алмұрт, беке, т. б. ), сүйекті (шие, алхоры, өрік, шабдалы, т. б. ), жидекті (қара және қызыл қарақат, таңқурай, бүлдірген, т. б. ), жаңғақты (грек жаңғағы, орман жаңғағы, т. б. ), шырын жемісті (апельсин, лимон, мандарин, т. б. ), субтропиктік (анар, інжір, құрма, т. б. ), тропиктік (банан, ананас, т. б. ) болып бөлінеді. Жеміс дақылдары әр түрлі ботаникалық тұқымдасқа жатады. Қазақстанда жеміс дақылдарының 95%-ін раушан гүлділер тұқымдасы құрайды. Еліміздің оңтүстік мен оңтүстік-шығысында жеміс дақылдарынаналма, алмұрт, жүзім, шие, алхоры, өрік, шабдалы, т. б. өсіріледі. Ал солтүстік, орталық, шығыс аймақтарда қарақат, тұшала, долана, т. б. өседі.

Жидек дақылдары - шырынды жидегі бар көп жылдық бұталар, жартылай бұталар және шөптесін өсімдіктер тобы. Жидек дақылдарына бүлдірген, қарақат, таңқурай, тұшала, мүкжидек, көкжидек, шырғанақ, қожақат (қара бүлдірген), т. б. жатады. Жабайы өсетін Жидек дақылдарынан қызылжидек, мүкжидек, қаражидектердің де маңызы зор. Жидекдақылдарының жемісінде органикалық қышқылдар, минералды тұздар, витаминдер, хош иісті заттар болады. Кейбір жидек дақылдарының жемісінің (қаражидек, таңқурай, қара жемісті шетен) дәрілік қасиеттері бар. Жидек дақылдары ерте және жыл сайын жеміс береді (бүлдірген екінші, таңқурай үшінші, қарақат пен тұшала үшінші-төртінші жылдары) . Жидек дақылдары әр түрлі топырақ-климат жағдайларына жеңіл бейімделеді.

Дәнді дақылдардың карантинді аурулары және олармен күресу жолдары

Бидайдың үнді қара күйесі. Ауру қоздырғышы Neovossia indica Mund. саңырауқұлағы. Ауру қоздырғыш базидиомицеттер (Basidiomycetes) класының устилагиналылар (Ustilaginales) қатарының тиллеция (Tilletiaceae) тұқымдасына жатады.

Кеселдің ерекшелігі - масақ түгел залалданбай, көбінесе масақшаның жырашығы немесе ұрық бөлігі залалданып, қара күйе телиоспора массасына айналады. Ауру өте қатты залалдағанда масақшаның қабықшалары ажырап, кара күйелі жағымсыз шіріген балық иісті дәндер масақтан топыраққатүседі.

Кеселдің залалдауы нәтижесінде масақтың ұзындығы қысқарып, дән саны азаяды. Казіргі кезде Үндіде кара күйеден бидай өнімі 0, 2-0, 5%, ал Мексикада - 1% дейін азаяды (Савотиков т. б., 1996) .

N. indica телиоспоралары сопақша немесе шар тәрізді, диаметрі 18-40 мкм., кабығы қара-қошқыл, қоңырлау, торлы, өскіні түссіз. Споралар тыныштық кезеңінен кейін 15-25 температурада жуан базидияға өніп, онда 32-128 мкм. ұзынша, сәл иілген базидиоспоралар түзіледі (1-сурет) . Кейде телиоспорадан ұзындығы 10-200 мкм промицелий өніп, оның басында көптеген бір, екі клеткалы споридиялар түзіледі. Өсімдікті гүлдеу кезеңінде базидиоспоралар және споридияларзалалдайды. Саңыраукұлақ жіпшумағы өсімдікте диффузды дамымайды. Инфекция қоры - залалданған тұқым және топырақ.

Сурет - 1. Үнді қара күйесі(қоздырғышы. Ncovossia indica Mundkur) : 1 - зақымданған масақ; 2 - телиоспорлар

Бидайдың ергежейлі сорттары ауруға төзімсіз келеді. Үнді қара күйесімен залалданған тұқымның тауарлық сапасы мен өнгіштігі төмендеп, өнім 10-20% жойылады.

Ауру Азияда (Ауғанстан, Үнді, Ирак, Пәкістан), Солтүстік Америкада (Мексика) таралған. Қазақстанда сыртқы карантиндік нысанға жатады.

Карантиндік шаралар және күресу жолдары

1. Залалданған тұқымды себуге тиым салынады.

2. Ауру тіркелген шет елдерден тасымалданған тұқым лабораториялық экспертизадан өткізіліп, кейін карантиндік питомникке арнаулы бөлінген мемлекеттік сортоучаскеде себіледі.

3. Залалданған деген күмәнді тұқым табылса, онда ол карантиндік лабораторияға міндетті түрде экспертизаға жіберіледі.

4. Егер үлгідегі дәннің залалданғандығы анықталса, онда ауру ошағын жоюға

шаралар қарастырылады.

5. Шет елдерде тұқымдық инфекцияны жою үшін тұқымды дәрілеуге төмендегі препараттар ұсьнылған: агаллол (3 кг/т) немесе витавакс75% ы. Ұ- (2, 5 кг/г), тирам 80% ы. ұ. (3 кг/т), бенлат 50% ы . ұ . (2 кг/т) т. б.

6. Бидайдың масақтану кезеңінде манкоцебтің 0, 2%epiтiндiciн, 0, 1% витавакс ерітіндісін, байқордың 0, 2%ерітіндісін бүрку керек.

7. Ауыспалы eгic тәртібін дұрыс сақтау.

8. Eгicтi арамшөптен тазарту, ыңғайлы мөлшерде суару және тыңайтқыш беру.

9. Ауруға төзімді сорттарды қолдану. Үндіде РWZ-5023, WZ-1562, HD-1907 т. б. сорттар жақсы егістік төзімділік көрсеткен.

Жеміс - жидек дақылдарының карантинді аурулары және олармен күресу жолдары

Алхорының американдық салалы өрнегі. Ауру қоздырғышы - American plum line pattern virus, вирустардың (viruses) Ilarvirus group (probable) тобына жатады.

Алхорының салалы өрнегі Канада, Мексика және АҚШ - та таралған.

Сыртқы карантиндік нысанға жатады.

Седиментация коэффиценттеріне түйіршіктері, 4 түрлі көлемді (26, 28, 31 және 33 нм) болады.

Аурудың белгілері көктемде(Ғultоп, 1984) температура күнделікті 15°С төмен болған топырақтарда жақсы сақталады (2-сурет) . Көктемде және жаздың бас кезінде шабдалының көптеген сорттарында жапырақ беттерінің негізгі жүйке жағынан жіңішке, пішінсіз, солғын-жасыл, толқынды жолақтар пайда болады. Олар симметриялы, немесе төңкерілген әртүрлі пішінді өрнектер түзеді. Кейбір жапырақтарда сақинаша біріккен жолақты немесе алтындай тор жүйке жиегінде байқалады. Оны емен өрнегі деп те атайды. Әдетте жазда ауру белгілері жойылады.

Американдық салалы өрнегі вирусына тән қасиет, ол қиярға тасымалданбайды.

Сурет - 2. Алхорының американдық салалы өрнегі

Ауру қоздырғыштың табиғи таралу жолдары белгісіз. Вирус ауруға шалдыққан өсімдіктің шырынымен жеңіл тасымалданады. Вирус тұқыммен тасымалданбайды. Халықаралық жағдайда отырғызылатын ауруға шалдыққан заттардың көмегімен таралуы мүмкін.

Алыс жерге табиғи жолмен таралуы қаупі өте аз болуы тиіс.

Карантиндік шаралар және күресу жолдары

1. Негізгі күресу жолы карантиндік . Алхорының американдық салалы өрнегі таралғанелдерден тасымалданатын отырғызуға арналған материалдар (шыбықтар) тыңғылықты тексерілуі тиіс.

2. Питомниктерде, бақтарда тексеру кезінде залалданғанағаштарды жою.

3. Питомниктер мен тұқымдықтарды салу кезіндетектаза материалдар пайдаланылуы тиіс.

4. Импорттық отырғызылатын материалдар мен телінушіие-өсімдік вегетация кезінде карантиндік ереже бойыншабақылануы тиіс.

5. Ондай материалдар вирус кездесетін елдерден тасымалданатын болса, оның залалданбағандығына сенімділік болатын орындардан шыққан болуы керек.

Шабдалының жасырын (латентті) мозаикасы. Ауру қоздырғышы - Peach latent mosaic viroid, вироидтарға (Viroids) жатады.

Европа, Азия (Қытай, Жапон), Африка және Америкада таралған қауіпті аурулар қатарына жатады.

Қазақстанда бұл індет сыртқы карантиндік нысанға жатады.

Шабдалының латентті мозаикасы сақиналы вироидтың әсерімен қоздырылады. Аурудың белгілеріне өсімдіктің өсуінің тежелуі, өркендердің қаптап түзілуі, жүйке хлорозы, сарғыш теңбілділік, дақтылық жатады. Кейбір сорттар солғын-жасыл түсті және жіңішке пішінді жапырақтарымен анықталады. Бүршіктердің ашылуы кешігеді. Жазда теңбілділік жойылып, жапырақтар күңгірт-жасыл түске енеді. Олар пішінсіз және шытынап жарылуы мүмкін. Залалданған ұлпалар желдің әсерінен түсіп, онда тесік пайда болуы мүмкін. Ауруға шалдыққан өрік ағашының жапырақтарында сарғыш-жасыл дақтар және қызыл сақина, сүйекті жемістерінде сақина дақтар байқалады (3-сурет) .

Ауруға шалдыққан өсімдіктердің жемістері кейіпсіз, мозаикалы, бұдырлы болады; тауарлық сапасынан айырылады.

Жұқпаның табиғи таралуы баяу жүреді және қысқа кезеңмен шектеледі, яғни негізгі таралуы отырғызылатын және телу материалдары арқылы атқарылады.

Сурет - 3. Шабдалының жасырын (латентті) мозаикасы

Карантиндік шаралар және күресу жолдары

Отырғызылатын және телінуші материалдар мен вироидтардың тасымалданбауын қамтамасыз ету жолдарын қарастыру. Карантиндік қатал тексеру.
Бақтар мен питомниктарды жүйелі түрде тексеріп тұру және залалданған бірлі-жарым ағаштарды жою.
Вироидтарды тасушы кенелерді жою.
Шабдалының жасырын мозаикасы табылған экспорттаушы елдерде, материал арнаулы сертификациялаужобасы бойынша тұқымдық ағаштар осы патогенге тeкcepiлiп және одан таза болатын болуы тиіс.
Францияда залалданған клонды сауықтандыру үшін термотерапия тиімді қолданылуда.

Алхоры шешегі Ауру қоздырғышы - Plym pox potyvirus вирусы Potyyirus group тобына жатады. PPV вирусы жiп 750 мм, ені 15 мм. Ауруға шалдыққан жапырақтардың цитоплазмасында және жемістерінде протеиндіқосындылар жапырақпiшiнді(жертағанды) болады. Шығыс Еуропадан (Болгария) таралған. Ресейде Ставрополь өлкесінде кең таралған. Қазақстандасыртқы карантиндік нысанға жатады. Ауру белгілері көктемде жапырақтарда немесе жемістерде жақсы байқалады. Залалданған жемістерде ақшыл дақ және сақина байқалады. Жапырақтарда ақшыл дақтар, жолақтар немесе сақинаанық көрінеді. Ауруға шалдыққан алхоры мен өpiк жемістері деформацияланып eттepi ішкіжағынан қоңырланады.

Сурет - 4. Алхоры шешегі

Вирус ауруға шалдыққан ағаштардан телу кезінде немесе бітелермен (Aphis crassivora, A. faba т. б. ) таралады. Инокуляциядан кейін вирустың жасырын кезеңі бірнеше айға және жүйелі түрде таралуы бірнеше жылға созылуы мүмкін.

Карантиндік шаралар және күресу жолдары

1. Алхоры шешегі мен жаппай залалданған аймақтарда қабьлдағыш сорттарды төзімді және шыдамдылармен ayыстыpy.

2. Ауру аздап таралған аймақтарда міндетті түрде залалданған ағаштарда, әcipece тұқымдық бақтар мен питомниктерде жою.

3. Түбір өркендерді қатарар алықтарда, қатарда және жол жиектерінде жою.

4. Вирус тасымалдаушыларды химиялық жолмен құрту.

5. Жаңа плантацияларды вирустан таза материалдардансалу керек.

6. Импорттық тасымалданушы ие материалдардан арнаулы халықаралық ұсыныстарға сәйкес (ЕОЗР) вегетация кезінде бақыланған егістерден шыққан болуы тиіс

Жеміс ағаштарының бактериялы күйігі. Ауру қоздырғышы - Erwinia amylovora (Burill) Winslow etl бактериясы, Bacteriaceae тұқымдасының Gracilicutes туысына жатады.

Жеміс ағаштарының күйігі Еуропа, Азия, АҚШ, Африкада таралған.

Қазақстанда тіркелмеген сыртқы карантиндік нысанға жатады.

Erwinia amylovora көлемі 1, 1-1, 6x0, 6-0, 9 мкм қозғалмалы таяқша, спора, капсула түзбейтін бактерия.

Дара, тізбекті немесе жұп жасуша, Грам-теріс, аэробты болады. Агардағы тобы дөңгелек, кішкене, жиектері тегіс, ақ жылтыр, майлы консистенция күйінде кездеседі. Ет ортасында түйіршікті қабыршақтүзеді, желатин баяу ериді; сүт іриді және аздап пептонданады; крахмал ыдырамайды. Жеміс ағаштарының бактериялы күйігінің қоздырғышы қышқыл түзеді, бірақ глюкозада, сахарозада, лактозада, глицеринде газ бөлмейді; индол, күкіртті сутек түзбейді. Қоздырғыштың дамуына оңтайлы температура 22-25°С, 43, 7°С ол өледі; кепкен жағдайда және суығанда төзімді келеді.

Аурудың белгісі көктемде "өсімдіктің гүлдеу кезеңінде білінеді. Залалдану гүл шоғырынан басталып бұтақтарына көшеді. Ауруға шалдыққан ағаштардың гүлдері кенеттен қарайып, солады, бірақтүспей ілініп тұрады. Жас бұтақтар мен жапырақтар ұшынан бастап қарайып, кейін соңғылары ширатылып, қурайды, бірақ түспейді(5-сурет) .

Өсіп жетілген жапырақтар шетінен бастап қарайып, кейін қызыл-қоңыр түске еніп, жаз маусымының соңына дейін ағашта қалып қояды, .

Сурет - 5. Жеміс ағашының бактериялды күйігі

Ағаш қабығында қоңыр-жасыл, немесе қара-қоңыр түсті шеті көмескі сулы дақтар пайда болып, көлденең кесіндісінде қоңыр-жасыл немесе қоңыр түсті ұлпалар көрінеді. Сау және ауру ұлпалардың аралығы мәрмәр тәрізді камбиймен шектеледі. Қабық жұмсарып, ақшыл экссудат пайда болып, соңында кеуіп, қоңырланады. Эпидермис қабықтан ажырап, кейін ауру қабық шытынап, сауларынан бөлектенеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.