Астық немесе дән кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары
1 Бақтың жазық денелі және Шлехтедаль кенелердің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары.
2 Бақтың өрмекші кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары
3 Балпақ және ұзынқұйрық сарышұнақтардың таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары
4 Бидайдың британдық галла нематодасының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары.
5 Галла (беріш) түзуші нематодасының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары
6 Дәндер мен басқа азық.түлік түрлерінің кенелермен залалданғанын анықтау
7 Жеміс ағаштарына зиян келтіретін кеміргіштермен күресу шаралары
2 Бақтың өрмекші кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары
3 Балпақ және ұзынқұйрық сарышұнақтардың таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары
4 Бидайдың британдық галла нематодасының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары.
5 Галла (беріш) түзуші нематодасының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары
6 Дәндер мен басқа азық.түлік түрлерінің кенелермен залалданғанын анықтау
7 Жеміс ағаштарына зиян келтіретін кеміргіштермен күресу шаралары
Siteroptes graminum Reut.Түйе кенелер (Pyemotidae) тұқымдасына жатады. Қазақстанның солтүстік облыстарында кездеседі. Аналық кене сарғылт немесе қызғылт сары түсті,ұзындығы 0,2-0,25 мм. Аталығы кішірек, ауыз мүшелері жетілмеген, ішектің артқы бөлігі мен анальдық тесігі жоқ.Астық кенесі арпа, бидай, қара бидай, сұлы, жүгері және астық тұқымдас жабайы өсімдіктермен де қоректене алады. Кенелердің зақымдауы салдарынан жас өсімдіктердің орталық жапырағы немесе өркені тұтасымен солып қалады. Ал жетілген өсімдіктердің сабағының ең жоғары бөлігі бұралып қалады және масағы жартылай немесе тұтас ағарып кетеді. Ұрықтанған аналық кенелер күздік дақылдардың тамыр мойнына жақын бөлігінде, көп жылдық астық тұқымдас өсімдіктердің жапырақ қынабында және аңыздықтарда, өсімдік қалдықтарының астында қыстап шығады. Жаңадан көктеп шыққан астық дақылдарының өскіндеріне көшеді де, алғашқы кезде өсімдік сабақтарында, жапырақтарында, одан соң сабақтану фазасында жоғарғы жапырақтың астында қоректенеді. Астық кенесі тірі туу жолымен өсіп дамиды. Ұрықтарының дамуы аналықтың ішінде өтеді. Осы кезде аналық кененің денесі алмұрт тәрізді болып, үлкейіп кетеді. Даму аяқталған кезде аналық кененің іші жарылады да, одан жаңа особьтің ұрпақтары шығады. Олардың ішінде аталық кенелер, нимфалар, тіпті ұрықтанған аналық кенелер де кездеседі. Бұл кене жылына 4-5 ұрпақ береді.Күрес шаралары. Ауыспалы егіс жүйесін дұрыс сақтау, зиянкес жайлаған егіннің шетіне таяу өскен астық тұқымдас шөптерді шауып тастау немесе гербицидтермен өңдеу. Кенемен залалданған шөптерді тұқымдыққа қалдыруға болмайды.
Астық немесе дән кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары. Siteroptes graminum Reut.Түйе кенелер (Pyemotidae) тұқымдасына жатады. Қазақстанның солтүстік облыстарында кездеседі. Аналық кене сарғылт немесе қызғылт сары түсті,ұзындығы 0,2-0,25 мм. Аталығы кішірек, ауыз мүшелері жетілмеген, ішектің артқы бөлігі мен анальдық тесігі жоқ.Астық кенесі арпа, бидай, қара бидай, сұлы, жүгері және астық тұқымдас жабайы өсімдіктермен де қоректене алады. Кенелердің зақымдауы салдарынан жас өсімдіктердің орталық жапырағы немесе өркені тұтасымен солып қалады. Ал жетілген өсімдіктердің сабағының ең жоғары бөлігі бұралып қалады және масағы жартылай немесе тұтас ағарып кетеді. Ұрықтанған аналық кенелер күздік дақылдардың тамыр мойнына жақын бөлігінде, көп жылдық астық тұқымдас өсімдіктердің жапырақ қынабында және аңыздықтарда, өсімдік қалдықтарының астында қыстап шығады. Жаңадан көктеп шыққан астық дақылдарының өскіндеріне көшеді де, алғашқы кезде өсімдік сабақтарында, жапырақтарында, одан соң сабақтану фазасында жоғарғы жапырақтың астында қоректенеді. Астық кенесі тірі туу жолымен өсіп дамиды. Ұрықтарының дамуы аналықтың ішінде өтеді. Осы кезде аналық кененің денесі алмұрт тәрізді болып, үлкейіп кетеді. Даму аяқталған кезде аналық кененің іші жарылады да, одан жаңа особьтің ұрпақтары шығады. Олардың ішінде аталық кенелер, нимфалар, тіпті ұрықтанған аналық кенелер де кездеседі. Бұл кене жылына 4-5 ұрпақ береді.Күрес шаралары. Ауыспалы егіс жүйесін дұрыс сақтау, зиянкес жайлаған егіннің шетіне таяу өскен астық тұқымдас шөптерді шауып тастау немесе гербицидтермен өңдеу. Кенемен залалданған шөптерді тұқымдыққа қалдыруға болмайды.
Бақтың жазық денелі және Шлехтедаль кенелердің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Бақтың жазық денелі кенесі- жалпақ денелі кенелер тұқымдасына жатады. Қазақстанның оңтүстік облыстарында кең таралған. Аналық кене сопақша келеді, арқа жағы жазық, ал құрсағы дөңес, ұзындығы 0,34мм. Терісі қатты, сыртында әр түрлі суреттер бар, аяғы қысқа. Аталығы аналығына ұқсайды, бірақ ұсақтау-0,26мм, түсі мөлдір. Жұмыртқалары сопақ, қызыл түсті, ұзындығы 0,11мм. Дернәсілдері қызыл түсті, ұзындығы 0,16мм, сопақ, 3жұп аяғы бар. Көп қоректі зиянкес. Алма мен алмұртқа көп зиян келтіреді. Ұрықтанған аналық кенелер кішірек колония құрып, жеміс бүршіктерінің сыртқы қабыршағы астында, ағаш сүңгегінің ескі қабықтарының ішінде қыстайды. Көктемде ауаның орташа температурасы10-12°С көтерілгенде зиянкестер ашылған бүршіктерге еніп, кейінірек жапырақтың астыңғы бетінде тіршілік етеді. Бірінші ұрпақтың аналық кенелері 60 күн өмір сүреді, осы мерзім аралығында олар 35 жұмыртқа салады. Кене жылына 2ұрпақ беріп өсіп дамиды.Күрес шаралары. Күзде жеміс ағаштарының діңін және бұтақтарын өлі қабықтардан, сонымен қатар ағаш түбінің айналасын жапырақтар мен арам шөптерден тазартып, үйінді қалдықтарды өртеу қажет. Жеміс салатын бақтарды кенелердің қыстайтын стадиялары мекендеген жағдайда ағаштарды,олардың түбіндегі топырақ бетін мына препараттардың бірімен бүрку ұсынылады: 40% ДНОК-тың 1% ерітіндісі, 60% нитафен пастасының 2% ерітіндісі. Бұл шараны 2-3 жылда 1рет жүзеге асырып отыру керек. Жұмсалатын сұйықтық мөлшері-2000лга. Жаз айларында аймақтың климаттық жағдайына және кенелердің түр құрамына байланысты 2-4рет бүрку жұмыстары мынындай нисектоакарицидтерді пайдалану арқылы жүргізуге болады: аполо,50% с.к.,демитан к.с. 200гл, талстар, 10% к.э. бүрку жұмыстары жүргізілгенде препараттар түрлері ауыстырылып отыру қажет.Шлехтедаль кенесі-4 аяқтылар тұқымдастарының тобы, эриофиид тұқымдасына жатады. Ересек кененің түсі сарғыш, дернәсіл мен нимфанікі мөлдір, жұмыртқасы ақ, дөңгелек, жылтыр келеді. Шлехтедалькенесі олигофак. Зиянкес алма, алмұрт шие және алхорыда кездеседі. Кенелер сорып, зақымдалған жапырақтардың түсі алғашқыда жасыл-сұр болса, кейінірек қоңырқай тартады, мерзімінен ерте түсіп қалады. Ересек кенелер жеміс бүршіктерінің сыртқы қабықтарының астында, ағаш сүрегі қабықтарының ішінде де қыстайды. Алма ағашы гүлдеген мерзімде немесе жапырақтар пайда болғанда аналық кенелер шығып жұмыртқасын сала бастайды. Олардың көпшілік бөлігі жапырақтың астыңғы, пл біраз бөлігі үстіңгі бетінде тіршілік етеді. Бір жапырақта бірнеше жүз кенелер жиналуы мүмкін. Бір маусым ішінде 3-4ұрпақ беріп дамиды.тамыз айының ортасына қарай жұмыртқа салу тоқталып, кнелер қыстауға кетеді.Күресу шаралары. Жеміс кенелеріне қолданатын инсектоакарацидтерді Шлехтедаль кенесіне де қарсы пайдалануға болады.
Бақтың өрмекші кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Бақтың өрмекші кенесі- өрмекші кенелер тұқымдасына жатады. Әсіресе республиканың оңтүстік-шығысында жеміс ағаштарына қатты зиян келтіреді. Ұзындығы 0,5мм шамасындай ғана өте ұсақ кене. Пішіні дөңестеу, сопақша келген денесін жіңішке ұзын қылшықтар жауып тұрады. Түсі көктем және жаз айларында сарғылт-жасыл, ал күзге қарай сарғаяды. Жұмыртқаларының түсі мөлдірлеу, соңынан сұр түске боялады, дияметрі-0,11мм. Бұл кене-полифаг, көп қоректі зиянкес. Өсімдіктің көптеген түрлерімен қоректенеді. Кенелер алдымен жапырақтың астында жүріп қоректенеді, зиянкетің әсерінен жапырақ ағарады артынан қоңыр түске айналып,мерзімінен бұрын түсіп қалады. Ұрықтанған аналық кенелер ағаштардың жапырақтарында, өлі қабықтардың астында,жерге түскен жапырақтар мен ағаштың айналасындағы өсімдік қалдықтарының арасында қыстайды. Көктемде олар ашылып келе жатқан бүршіктерге өрмелеп барып, оларды сорып қоректенуге кіріседі. Кейінірек олар алма және басқа жеміс ағаштары жапырақтарының астыңғы бетін мекендейді. Сол жерде аналық кенелер жапырақ шырынын сорып,өсіп дамиды. Әрбір аналық кене 60 дана жұмыртқа салады. Кенелер өте тез көбейеді, бір маусым ішінде 10ұрпақ беріп дамиды.Күрес шаралары. Күзде жеміс ағаштарының діңін және бұтақтарын өлі қабықтардан, сонымен қатар ағаш түбінің айналасын жапырақтар мен арам шөптерден тазартып, үйінді қалдықтарды өртеу қажет. Жеміс салатын бақтарды кенелердің қыстайтын стадиялары мекендеген жағдайда ағаштарды,олардың түбіндегі топырақ бетін мына препараттардың бірімен бүрку ұсынылады: 40% ДНОК-тың 1% ерітіндісі, 60% нитафен пастасының 2% ерітіндісі. Бұл шараны 2-3 жылда 1рет жүзеге асырып отыру керек. Жұмсалатын сұйықтық мөлшері-2000лга. Жаз айларында аймақтың климаттық жағдайына және кенелердің түр құрамына байланысты 2-4рет бүрку жұмыстары мынындай нисектоакарицидтерді пайдалану арқылы жүргізуге болады: аполо,50% с.к.,демитан к.с. 200гл, талстар, 10% к.э. бүрку жұмыстары жүргізілгенде препараттар түрлері ауыстырылып отыру қажет.
Балпақ және ұзынқұйрық сарышұнақтардың таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Балпақ - дене түрқы 25,0-34,0см. Арқасының түсі сары сұрлау, сұр-қоңырлау келеді. Көзінің ұстінде және астында қоңыр теңбілдері бар. Ресей және Қазақстанда кең таралған. Бұл кеміргіш Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай және Ақмола облыстарын мекендейді. Бұл кеміргіш көбінесе шөптесін қазып, жеке жеке тіршілік етеді. Негізгі азықтары- өсімдіктердің сабағы, жапырағы, тұқымы,жемісі. Көктемде шағылысқаннан кейін 25-26 күн өткен соң ұрғашылыры 6-17 дейін бала тышқандар туады. Ал 35-40 күннен кейін олар індерінен шығады. Негізіг жауы- сасық күзен, түлкі, қасқыр, дала қыраны, қарақұс.Ұзын құйрық- дене тұрқы 220-280мм, құйрығының ұзындығы 110-130мм, салмағы 200-420г болатын кеміргіш. Әр маусымға байланысты жүнінің түсі әр түрлі. Қысқы жүні ақшыл сұр болса, жазғы жүні көгілдір күрең, ақшыл түсті болады. Тянь-Шанның қыраттарынан және оңтүстік Сібірдің тауларынан бастап Монголияға, Солтүстік және солтүстік шығыс Қытайға дейін таралған. Қазақстандағы мекендері- биік тау беткейлері, тас қуыстары, өзен жағалауларындағы ойпаң жазықтар. Қоныстарында өсімдіктердің 34 түрімен қоректенеді. Шөптердің жапырағын, бүршігін, тұқымын, дәнін жейді. Күрес шаралары. Механикалық тәсіл- көктемде саршұнақтар оянғаннан соң олардың тік індеріне төңіректегі қарсын құйып, оларды құртуға болады. Қар суы таусыла бастағанда арнаулы қақпандар және тұзақпен ұстаған тиімді.Агротехникалық тәсіл- саршұнақтар мекендейтін егістіктердегі жолдардың екі жағындағы бос жерлерді жыртып, содан соң сол жерлерді қайта нірнеше рет тырмалау қажет. Жол бойындағы арамшөптер жойылғаннан соң бұл жерледі қоныстай алмайды. Биологиялық тәсіл- жыртқыш аңдар мен құстардың көптеген түрлері саршұнақтармен қоректенеді. Олар кеміргіштерді мүлдем жойып жібермеседе, олардың әрекеті кеміргіштер санының шамадан тыс көбеюіне кері әсерін тигізеді. Химиялық тәсіл- бродифакум- ұнтақ препарат. Саршұнаққа қарсы шара үшін бродифакум қосылған сұлы дәні пайдаланылады. Ойлы-қырлы, кедір-бұдірлы жерлерде және егістіктерде улы жемді шашу, жұмысшылар саны 20 адамнан аспайтын бригада атқара алады. Бригада мұшелері ара қашықтықты 5-12 м өлшеп алып, қатар түзеп алға қарай жүреді де жол жөнекей әр төмпешікке немесе ұяға 20г улы жем шашады. 1гектарға жұмсалатын фосфит мырыштың мөлшері 2кг, глифторлы және бродифакум қосылған жем-1,4-1,6кг.
Бидай гүл кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары.Steneotarsonemus panshini Wainst.et.Begl.Түрлі тырнақшалылар (Tarsonemidae) тұқымдасына жатады. Ол Батыс Қазакстан, Қостанай, Ақмола,Шығыс Қазақстан, Алматы облыстарында таралған. Аналығы сарғылт түсті, сопақша, аталығы кішірек, жұмыртқа тәрізді. Жұмыртқасы эллипс тәрізді. Кене олигофаг. Ұрықтанған аналық кене топырақтың беткі қабатында, астық тұқымдас шөптерде қыстап шығады. Көктемде олар бидай сабағының буынаралықтарының үстіңгі бетіне еніп, сол жерге жұмыртқасын салады. Кенелер гүл ішіне еніп, оның шырынымен қоректенеді. Өсімдік аталықтары мен аналықтары деформацияға ұшырап, ал гүлдер ұрықтанбай қалады. Күрес шаралары. Ауыспалы егіс. Бидайдың қатты сорттарын себу. Арамшөптерді жою.
Бидай нематодасының немесе угрицаның таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары.Anguina tritici Steinb, тиленхид (Tylenchidae) тұқымдасы, угрица туысына жатады, бидайдың барлық жұмсақ және қатты сорттарын залалдайды. Угрица әмерінен өсімдіктің жер бетіндегі мүшесінде (дәнде) беріш (галла) пайда болады. Бидай нематодасы Европа, солтүстік Америка, Азия, Австралия және Солтүстік Африка елдерінде, сондай-ақ бұрынғы Совет Одағы мемлекеттері-Прибалтика, Украина, Қырым, Кавказ, Краснодар аймағында және Орта Азия Республикаларында кеңінен таралған. Фитогельминттердің ішінде ең ірісі бидай нематодасы. Аталық нематоданың денесі жұмыр құрт тәрізді, екі жағы жіңішкерген, басы жапырылған, құйрығы үшкір келеді. Аналық особьтарының ұзындығы 5 мм, өңеші жақсы дамыған, ас қорыту бездері ісінген, стилеті кішкене. Аналық ұрық безі жақсы дамыған және оның алдыңғы жағы екі рет бүгілген, жатыры тар, бір мерзімде 20-дан артық жұмыртқа симайды. Аталығының пішіні жіңішке келеді, ұзындығы 1,9-2,5 мм, жақсы қозғалады. Аталықтарында үлкен спикула, рулек және бурса болады. Бидайдың алғашқы даму фазасында нематодалармен залалданса, онда өсімдіктің өсуі бәсеңдеп, жапырақтары бұралып қалады, осы мерзімде дернәсілдер өсімдіктің бетінде эктопаразитттер сияқты тіршілік етеді. Артынан бидай масақтанған кезде угрицаның дернәсілдері гүл түйінінің ішіне еніп, онымен қоректенеді. Соның нәтижесінде бидай дәнінің орнына галла пайда болады. Дернәсілдер галла ішінде дамуын аяқтапр, ересе бидай нематодасына айналады. Өткен циклдің дамуы 5-6 аптаға созылады. Әрбір беріш ішінде 1-6 аналық және 2-7 аталық особьтар тіршілік етеді. Бір галла ішінде 40 дейін ересек бидай нематодасы кездесуі мүмкін. Ұрықтанған аналық нематода 2000 2500 жұмыртқа салады, жұмыртқадан дернәсілдер шығып, галла қабығының шырышты тканімен қоректенеді. Түлегеннен кейін дернәсілдер тері қабатын тастамай, тыныштық қалыпқа көшеді. Сырттай қарағанда бидай дәніне ұқсас кепкен галла ішінде орасан көп 17 мыңға дейін дернәсіл болады. Галла түсі қара-қоңыр, қабығы тығыз, қатты, іші ақ ұнтақ заттарға толы. Су тамшысында, микроскоп арқылы мыңдаған дернәсілдерді көруге болады. Беріш ішінде 2 жастағы дернәсілдер қыстап шығады. Угрицамен залалданған масақтар сауларынан өзгеше көрінеді. Ауруға шалдыққан өсімдік бойы ергежейлі болып, масақтарынан ұзындығы 2-3 рет қысқарып сабақтары қисайып өседі. Галла ішінде дернәсілдер анабиоз кезеңінде беріштермен бірге құрғайды. Галлаларға қолайлы жағдайда дернәсілдер қозғала бастайды. Бидайда анабиоз 27-28, ал қара бидайда-39 жылға созылады. Күрес шаралары. Тек таза тұқымдарды пайдалану. Бидай нематодасынан тұқымды арнайы машиналармен тазалау. Ауыспалы егіс жүйесі.1-2 жылдан кейін дақылдарды себу.
Бидайдың британдық галла нематодасының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары. Британдық галла түзушінематода- Meloidogyne britanika Goel. Түрлі терілі нематодалар гетеродерид (Heteroderidae)тұқымдасына жатады. Қазақстанда британдық галла нематодасы алғаш 1983 жылы Павлодар және Шығыс қазақстан облыстарында кездеседі. Бұл нематодада жыныс диформизі жақсы байқалады. Аналық особьтары пішіні бөтелке немесе алмұрт тәрізді, ұзындығы 0,4-19 мм. Мойны ұзын, осы бөлікте ауыз тесігі орналасады. Денесі қалың кутикуламен жабылған, түсі ашық. Аталықтары құрт тәріздес, ұзындығы 1,0-2,0 мм, түсі реңсіз, жақсы қозғалады. Денесінің бас жағы таралып, құйрығы бүгілген. Британдық галла нематодасының аналықтары ұсақ беріштер түзеді. Олар бидайдың тамырына бас жағымен еніп, денесі сыртқы ортада- топырақта орналасады. Аналықтары 400 ден 2500 дейін жұмыртқа салады. 1-ші жастағы дернәсілдер жұмыртқа ішінде дамиды. Топырақтың 15 см тереңдігінде температура 13-16 градусқа жеткенде 2-ші жастағы дернәсілдер активтеніп, жас тамырға еніп қоректенеді. Беріш нематодасы өсімдіктің өскін кезеңінде жас тамырларымен қоректеніп үлкен зиян келтіреді. Дернәсілдер ферментіәсерінен олардың бас жағында тамырда 4-6 үлкен клеткалар пайда болады. Осы клеткалармен олар кезектесіп қоректенеді. 2-ші жастағы дернәсілдердің дамуы 3 аптаға созылады да кейін олар екінші рет түлеп, 3-ші жастағы дернәсілге айналады. Шығыс-Қазақстан облысы жағдайында беріш нематодасы жылына 1 ұрпақ беріп, дамуы 90-96 күнге созылады. Нематодамен залалданған дәнді дақылдар жапырақтары уақытынан бұрын сарғайып солады, өсімдіктің бойы қысқа, сабақтары жіңішкеріп, дәндері семіп, тамыр жүйесі нашар дамып, көптеген жіңішке және қысқа тамыршадан тұрады.Күрес шаралары. Ауыспалы егіс жүйесі. Егістікті өсімдік қалдықтарынан тазарту. Астық дақылдарын органикалық және минералды тыңайтқыштарға микроэлементтерді (мыс, марганец, бор) қосып қоректендіру. Тұқым себу алдында топыраққа нематицидтерді енгізу.
Бүлдірген және хризантема нематодаларының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары.Бүлдірген нематодасы-Aphelenchoides fragariae Rit-Bos, афеленхоид (Aphelenchoididae) тұқымдасына жатады. Қазақстанда карантинді. Дене құрылысы күріш афеленхасына ұқсас. Аналығы 0,65-1мм, аталығы-0,6-0,8 мм. Бүлдірген өзекшесінде қыстайды. Бір ұрпақ дамуы 2 аптаға созылады. Жауынды күндері жақсы қозғалалып, зияндылығы артады. Залалданған бүлдірген бойы қысқа, сабақшалары жіңішкеріп, жапырақтары бұралып, түсі сарғыш-жасыл болады. Күрес шаралары. Ауыспалы егіс. Бүлдірген плантациясында нематодамен залалданған өсімдіктерді жою. Бүлдірген көшеттерін отырғызу алдында температурасы 47 градус суда 10-15 минут өңдеу. Хризантема нематодасы-Aphelenchoides rizemabosi Schw,(Aphelenchoididae) тұқымдасына жатады. Дене пішіні таяқша тәрізді, алдыңғы және артқы бөліктері жіңішкерген. Нематоданың барлық даму фазалары залалданған өсімдік тканінде өтіп, қолайлы жағдайда 2 аптада 1 генерация береді. Нематода жақсы қозғалады. Залалданған өсімдіктің жапырақтары сарғайып, тканьдері қоңырланып, жансызданады. Жапырақтар солып, өсімдік түсі өзгеріп, гүлдер деформацияға ұшырайды, қурайды. Күрес шаралары. Ауыспалы егіс. Залалданған өсімдікті және оның бөліктерін жою, суаруды азайту. Отырғызуға арналған таза материалдарды пайдалану. Хризантема отырғызудан 2 апта бұрын жылыжай топырағын 3 % формалинмен (3лм3) 2-3 сағат аралығын өңдеу.
Бүлдірген кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Өсімдік қоректі кенелердің түрліше тырнақтылар тұқымдасына жатады. Қазақстанның оңтүстік-шығысында суармалы жерлерде өсірілетін бүлдіргеннің аса қауіпті зиянкесі. Аналық кененің түсі ақшыл-сары, кейде қоңыр. ұзындығы 0,2-0,24мм. Сопақша келген денесі айқын көрінетін көлденең айғызбен протеросома және гистеросома деп аталатын 2 бөлікке бөлінген. Бүйірінде бірінші және екінші жұп аятарының жамбас аралығында түйреуші басы тәрізді псевдостигмалдық мүшелер орналасқан. Алдыңғы 3жұп аяғының тырнақтары бір қалыпты жетілген,ал 4ші жұп аяғы басқаларына қарағанда жіңішке және тырнақтың орнында 2 қылшық болады, олрдың біреуі өте ұзын. Аталықтары аналықтарына қарағанда кішілеу, ұзындығы 0,15мм, пішіні жұмыртқа әрізді сопақша болады. Жұмыртқасы элипс тәрізді, ұзындығы 0,12мм. Дернәсілдер ақ түсті, алты аяқты,терісі әжімді. Нифалары болмайды. Бүлдірген кенесі полифаг, ашық жерлерде тек қана бүлдіргенге зиян келтіреді, ал жабық жерлерде көптеген мәдени гүлдер түрлерімен қоректенеді. Кенелер сорып зақымдалған өсімдіктердің жапырақтары сарғайып, қалыпты көлемге жетпей солып қалады. Қатты зақымдалған өсімдіктердің өсуі нашарлап, олардың өнімі күрт төмендейді, жидектері ұсақталып, жемістерінің қанттылығы азаяды. Кенелердің жұмыртқалауы және даму үшін ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 80-85%, орташа тәулік температурасы 17-22 °С ең қолайлы жағдай болады.қазақстанның оңтүстік-шығысында ол жылына 4-5 ұрпақ беріп дамиды.Күресу шаралары. Ауыспалы егіс жүйесін дұрыс сақтау, плантацияларды дер кезінде арам шөптермен тазалап тұру, көшеттерді сұрыптау. Жаңа плантациялар үшін көшеттерді термикалық тәсілмен 13-15мин. Бойы 45-46°С суда ұстап артынан суық суға салады немесе метилброммидпен фумигациялау арқылы залалсыздандыралады. Вегетация кезінде зақымданған өсімдіктерге қарсы мынадай инсектоакарацидтерді: аполло, 50%с.к. , каратэ, 050 к.э., маликс, 35% к.э., омайт, 57%к.э. қолдануға болады.
Бүлдіргеннің сабақ нематодасының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары. Бүлдіргеннің сабақ нематодасы-Ditylenchus dipsaci Kuhn- фитонематодалардың тиленхид (Tylenchidae) тұқымдасына жатады. Қазақстанда кең таралған. Бұл нематода өсімдіктің жақсы өсетін жер бетіндегібөліктерінде көбейеді. Өнім пісетін мерзімде фитогельминттер өсімдіктің гүл сабағында көп жиналып, ал жемісінде аз кездеседі. Қатты залалданған өсімдікте 17 мыңға дейін нематода жинақталады. Көктемде фитогельминттер популяциясы өсе бастайды. Бүлдірген гүлдеген және оның өнімі піскен мерзімде олардың саны шегіне жетеді. Кейін саны азайып, бірақ жаңбыр жауу маусымында қатты көбейіп кетеді. Себебі олар ылғал сүйгіш болып келеді. Нематоданың өсіп-өнуіне, дамуына 15-240 С . Әртүрлі даму кезеңіндегі фитогельминттер өсімдік тканінде қыстап шығады, бірақ көктемде тек 4 жастағы дернәсілдер тірі қалады. Бұл нематода мекендеген өсімдіктердің өсуі бәсеңдеп, әлсірейді, сабағында, жапырақ сағағында және жүйкелерінде ісік тәрізді қабынған бұлтықтар пайда болады. Жапырақ сағағы мен гүлсидамы қысқа және бұралып өседі, жапырақ тақтасы кеңірдектеніп, оның эпидермисі жарылады. Нематода мекендеген жапырақ тканьдері жансызданып, залалданған бөлік күреңденеді. Жапырақ сағағы мен гүлсидамы ісінген бөліктен алғаш морт сынғыш келіп, кейін жұмсарып шірікке айналады. Сол уақытта тамырымен және өзек жолымен сәбіздің ішкі өн бойына оңай енеді. Паразит өсімдіктің залалданған бөлігінде жиналады. Басқа сабақ нематодалар сияқты бұл түрдің көбеюі мен дамуы сыртқы ортаға шықпай, өсімдік тканінде өтеді. Күрес шаралары. Ерте көктемде бүлдірген плантациясын өсімдік қалдықтарынан тазарту, оның қатар аралықтарын қопсыту және мүмкіндігінше жиі орналасқан өсімдіктерді сирету. Нематоданы жою үшін танапты 6 ай қара сүрі жерде ұстау немесе көшеттерді отырғызудан бұрын температурасы 48 градус суда 15 минут ұстау.
Галла (беріш) түзуші нематодасының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Галла түзуші нематода-Meloidogyne Goel.Түрлі терілі нематодалар гетеродерид (Hetzeroderidae)тұқымдасына жатады. Фитогельминттердің ішінде 4 беріш нематодалары-явандық (M. Javanica Treub), арахис немесе құмды (M. Arenaria Neal), оңтүстік(M. incognita Kof. et White) және солтүстік (M. Hapla Chitw.) ауыл шаруашылық дақылдарға аса зиян келтіреді. Олардың дене құрылысы, өмір сүруі және залалдауы ұқсас болып, соңғы 2 түрі Қазақстанда кездеседі. Бұлар оңтүстік аудандарда далалық егістікте және жылыжайларда кең тараған. Аналықтары алмұрт тәрізді, ұзындығы 0,8-1мм. Денесінің бас бөлімі сүйір болады. Кутикуласы қалың, бірақ иілгіш, түсі мөлдір. Стилетінің ұзындығы 15-17мкм. Құйрығы редукцияға ұшыраған. Аталықтары жіп тәрізді, ұзындығы 1,2-1,8 мм. Нематода жұмыртқалары өте ұсақ пішіні бүйрек тәрізді. Жұмыртқалары мен дернәсілдері өсімдік тамырлары қалдықтарында тіршілігін жойған аналық нематоданың тері қабығының ішінде және топырақ арасында қыстайды. Олардың дамуы көктемде топырақ температурасы 10-12 градусқа жеткенде басталады. Дернәсілдер өсімдік тамырына еніп, біраз уақыт қоректеніп алған соң жыныс мүшелері жетілген ересек нематодаға айналады. Алғашқы 15 күн ішінде әртүрлі жынысты нематодалардың дамуы бірдей жүреді, одан кейін айырмашылық басталады. Аналықтары беріш ішінде қалып, ал аталықтары сыртқа шығады. Нематода мекендеген тамырларда диаметрі 3-5 мм, кейде одан да үлкен беріштер пайда болады. Нематода жұмыртқаларын беріштің ішіне салады, 2500 жұмыртқа салады. Нематодаларының дамуы сыртқы орта температурасына байланысты. Жазда 25-40 күн арасында 1 генерация беріп, ал температура 15 градус болғанда 67 күнге созылады. Нематода 300 аса өсімдік түрлерімен қоректенеді. Жабық жайларда олар әсіресе қызанақ пен қиярды қатты залалдайды. Сонымен қатар баклажан, салат, аскөк, сәбіз сияқты көкөніс дақылдарын залалдайды. Оңтүстік беріш, явандық және арахис нематодалары үлкен, бір-біріне ұқсас галлалар түзеді, олар қосылып пішіні түсініксіз затты құрайды. Солтүстік беріш нематодасы тамыршаның бүйірінде пішіні кішірек беріштер түзеді. Залалданған өсімдік тамырларында беріштер пайда болу себебінен салмақтары осы жастағы сауларына қарағанда біршама ауыр келеді. Ауа райы ыстық мезгілде залалданған тамырлар өсімдік транспирациясы жоғарылап, оның жер бетіндегі бөліктері солады. Өсімдік өсуі және дамуы саябырлап, жапырақтары сарғаяды. Күрес шаралары. Агротехникалық шаралар- ауыспалы егіс жүйесі.ауыспалы егіс құрамына мақта, бидай, арпа, жүгері, пияз, бұршақ сияқты нематодалармен залалданбайтын дақылдарды енгізу, өсімдік қалдықтарын ұқыпты жинап жою, күннің ашық мерзімінде өнімді жинап, топырақты аударып, оны 1-1,5 ай бойы жақсы кептіру керек. Мәдени өсімдіктің өсіп жетілуі кезінде оған мыс, марганец және бор тыңайтқыштарын беру. Жабық жайларда топырақты бумен қыздырып, соңынан тоңазыту, кейде оны түгелімен ауыстыру сияқты шаралар жүргізу. Көкөніс егілетін жабық жайларда топырақты беріш нематодаларынан зарарсыздандыру үшін 1% формалин, 94-100% базамид түйіршігі (40-60гм2) қолданылады.
Дала алақоржыны мен су тышқанының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Дала алақоржыны- дене тұрқы 9,6-15,5см, құйрығының ұзындығы 1,9см, салмағы 24-32 г болатын кішкентай кеміргіш. Жүнінің реңі сқр қоңыр. Арқасында маңдайынан бастап құйрығына дейін созылып жатқан қара жолағы болады. Таралу аймағы Қазақстанның солтүстік бөлігін алып жатыр. Оңтүстік шығыста дала алақоржыны Жоңғар Алатауының етегін, күнгей Алатаудың шығысын және орталық Тань-Шан тауларын мекендейді. Бұл кеміргіштің саны, әсіресе, солтүстік облыстарда көп, тіршілік етуіне қолайлы желерде 1 гектар жерде бірнеше жүз дала алақоржынын санауға болады. Қазақстанда бұл тышқанның өсімдіктердің 100 ден аса түрімен қоректенетіні анықталған. Әсіресе дәнді дақылды шөптерді, жусан сияты өсімдіктерді ұнатады. Кейде қысқы індеріне азық қорын жинайды. Жаулары жыртқыш құстар мен аңдар. Дала ала қоржыны бағалы аңдар мен құстарға жем болумен қатар солтүстік облыста жайылымдықтар мен егістіктерге де көп зиянын тигізеді. Су тышқаны - дене тұрқы 18-24см, салмағы 340г жететін кеміргіш. Арқы жүнінің реңі күңгірт сұр, қара. Күрек тістерінің алдыңғы жығы сары түсті. Кейде оны су тоқалтісі деп те айтады. Қазақстанның батыс және шығыс аймақтарында кең таралған. Оңтүстік шығыс аймақтарда да кездеседі. Сан мөлшері әр түрлі, солтүстік аудандарда 1км аралықта оның 40-50 данасы кездеседі, ал оңтүстік-шығыста тәулігіне 100-150 қақпанға 1-2ғана кеміргіш түседі. Ылғалы мол жерлерде- өзен, көл, таған және арықтар бойын мекендейді. Жыл маусымдарына қарай қоныстарын алмастырып отырыды: көктемде су жағаларында тіршілік етсе, күзде алуыл шаруашылығы дақылдары өскен егістікке, шабындыққа қарай көшеді. Олар ұя салып, ін қазып, суда тұрған ағаштардың қуыстарын паналайды. Бұл кеміргіш суда және су жағаларында өсетін өсімдіктердің 184 түрімен қоректенеді, 4-5 кг азық корын жинайды. Жылдың жылы мезгілдерінде 4-6 рет көбейіп, әр көбейген сайын 3-10ға дейін өсім береді. Ұрғашылары жыныстық жағынан тез жетіліп, жаз айларында 1-2 рет көбеюге қатысады. Жаулары - жыртқыш аңдар мен құстар. Тышқан тәрізді кеміргіштермен күресу жұмыстарын жүргізгенде профилактикалық және агротехникалық шаралардың маңызы өте зор. Тышқан тәрізді кеміргіштерге қарсы күресуде олардың зиянкестік әрекетін болдырмаудың бірінші кезектегі кепілі алдын алу шаралары. Оларға егістік жердің топырағын дұрыс өңдеу, арамшөптерді отау, астықты төкпей-шашпай жинап алу, егістіктен сабанды уақытында тасып әкету, егіс төңірегіндегі қураған шөптерді құрту және т.б. жатады.Қаптесерлер мен тоқалтістерге қарсы уланған бидай мен сұлы араластырылған еліктіргіштерді пайдалануға болады. Бұларға қарсы жою шараларын жүргізгенде 100 кг дәнге 2 кг күнбағыс майы және 5 кг фосфид мырышы қосылса, ал құмтышқандарға қарсы 100 кгт дәнге 3 кг күнбағыс майы және 8 кг фосфид мырышы қосылады.Көктемде олардың шоғырланған жерлерінде күресу шараларын 5-6 адамнан тұратын бригада жаяу атқарады. У шашатын жұмысшылар ашылмалы қақпағы бар бидон және сабының ұзындығы 30 см-дей өлшегңш темір қасықпен қамтамасыз етіледі.
Дәндер мен басқа азық-түлік түрлерінің кенелермен залалданғанын анықтау. Салмағы 1кг болатын дәннің орташа үлгісін диаметрі2,5 және1,5 мм, екі қатарға бекітілген елеуішпен елеу керек. Ұсақ түұымды дақылдардың дәні диаметрі 1мм елеуішпен еленеді. Үлгі, минутына 120 айналым жасау арқылы 2 минут бойы тоқтаусыз еленуі қажет. Үлгіні қолмен елеумен қатар, арнайы механикалық құрал арқылы да елеуге болады. Еленген үлгі қалдығын талдау жасалатын түсі қара шыныдан тұратын тақтаға сеуіп, тегістейді. Тегістелген үлгі бетіне лупаны жақындатып, үлгі арасындағы кенелерді санап,есепке алады. Дәннің кенелермен залалданғаны үш дәрежеге жіктеледі: I дәреже- 1-20 дана кенелер болса; II дәреже-20 данадан көп болса, сонымен қатаркенелер өрмек құрмайды, еркін қозғалыста болады; III дәреже- кенелер қалың өрмек құрып, олардың қозғалысы қиындайды. Жоғары дәлді талдау қажет болғанда, не кенелерді көру қиынға соққан жағдайда термоэклектр арқылы анықтауға болады.
Долана кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Долана кенесі-өрмекші кенелер тұқымдасына жатады. Қаз. Оңтүс. Аймағында жеміс шаруашылығымен шұғылданатын аудандарда кең таралған. Аналықтарының денесі жұмыртқа тәрізді, ұзындығы 0,57-0,6мм. Жұмыртқалауға кірісе қоймаған кезде қызыл-қошқыл, диапауза кезінде шымқай қызыл түсті болады. Аталықтарының дене пішіні ромб тәрізді, ұзындығы 0,4мм, түсі ақшыл-жасыл немесе сарғыштау. Жұмыртқалары шар тәрізді, түсі ашық, кейінірек жасыл-сағыш түске ауысады, диаметрі 0,15мм. Дернәсілдер дөңгелектен српақша қалыпты, түсі жасыл, ұзындығы 0,2мм, денесінің бүйірінде қоңыр теңбілдер бар, аяғы үш жұпты.Нимфалар ұзын сопақша келеді, жасыл түсті, ірі, 4жұп аяғы бар. Долана кенесі көбінесе раушан гүлді өсімдіктермен қоректенеді. Кенелер сорып зақымданған жапырақтар алғашқыда солыңқырап бозарады да, одан соң қурап, мерзімі жетпей түсіп қалады. Қорек қорының жетіспеуінен бұталарда кенелерден қалған өрмектер жақсы көрінеді. Ұрықтанған аналық кенелер ағаш діңгегінің ескі қабықтарының астында, ұстау белдіктерінде және жерге түскен жапырақтардың астында қыстайды. Кенелер жаппай дамығанда өрмекпен жабылған үлкен колониялар құрылады. Аймақтың орналасуы мен климаттық жағдайында байланысты сәуір айының басынан ортасына дейін кенелер ашылған бүршіктермен қоректене бастайды. Күндізгі ылғалдылығының төмендеуі - қоршаған ортаның жылы және құрғақ температурасы, қыстайтын ересек долана кенелер тіршілігіне кедергі жасайды. Сонымен қатар көптеген қыстайтын кенелер жыртқыштарға құрбан болады. Осындай абиотикалық және биотикалық факторлардың әсерінен көктемде популяцияның біраз бөлігі тірі қалып, жаз ортасына таман олардың саны қайтадан қалпына келе бастайды. Сондықтан долана кенесі жаздың екінші бөлігінде жеміс ағаштарына қатты зиян келтіреді. Бір маусым ішінде 7-8 ұрпақ беріп өсіп дамиды.Күрес шаралары. Күзде жеміс ағаштарының діңін және бұтақтарын өлі қабықтардан, сонымен қатар ағаш түбінің айналасын жапырақтар мен арам шөптерден тазартып, үйінді қалдықтарды өртеу қажет. Жеміс салатын бақтарды кенелердің қыстайтын стадиялары мекендеген жағдайда ағаштарды,олардың түбіндегі топырақ бетін мына препараттардың бірімен бүрку ұсынылады: 40% ДНОК-тың 1% ерітіндісі, 60% нитафен пастасының 2% ерітіндісі. Бұл шараны 2-3 жылда 1рет жүзеге асырып отыру керек. Жұмсалатын сұйықтық мөлшері-2000лга. Жаз айларында аймақтың климаттық жағдайына және кенелердің түр құрамына байланысты 2-4рет бүрку жұмыстары мынындай нисектоакарицидтерді пайдалану арқылы жүргізуге болады: аполо,50% с.к.,демитан к.с. 200гл, талстар, 10% к.э. бүрку жұмыстары жүргізілгенде препараттар түрлері ауыстырылып отыру қажет.
Жеміс ағаштарына зиян келтіретін кеміргіштер және олармен күресу шаралары.Орман қарақасы - Dyromys nitedula. Денесі ағаш басында тіршілік етуге бейімделген. Дене тұрқы 81-130 мм, құйрығы 64-113 мм, салмағы көктемде 35г болса, күзде 40-75 г жетеді. Жотасы сұрғылттау қызыл қоңыр, құйрығы түбітті, шашақты келеді. Тұмсығынан құлағына дейін созылып жатқан қара жолақтары бар. Бауыры ашық сары. Бақайлары ағаш басында өрмелеп жүруге бейімделген.Қазақстанда Тянь-Шань тауында, Жоңғар Алатауында, Тарбағатай және оңтүстік Алтайда таралған. Теңіз деңгейінен 1000-1500 м биіктіктегі тауда өсетін жабайы алма, өрік, мойыл және долана сияқты ағаштардың арасын мекендеп, сонда ұя салады. Орманды, жеміс-жидегі көп жерлерді мекендейді. Қоныстарында тұрақты тіршілік етеді. Ағаш басына 1,5 м-6м дейін биіктікте шар тәрізді ұя жасап, сонда өмір сүреді. Кейде құстардың ұяларын кеңейтіп пайдаланады. Қарақас ұясынан іңірде шығып, түні бойы қорек іздейді. Зерттеулерге қарағанда, жеген тамағының 72% өсімдік тектес, 28% жәндік тектес азық болады. Әртүрлі жемістің 16 түрін қорек етеді. Оның басым көпшілігі- алма, алмұрт және тағы басқалар. Қазан айының ортасынан сәуірдің аяғына дейін, жылы ұя жасап алып, қысқы ұйқыға кетеді.кейде ағаштың қуысында да қыстап шығады. Бір ұяда 2-3 аң бірігіп ұйықтауы мүмкін. Ұйқыдан оянып, сәуір айының аяғында ұрпақ беруге кіріседі. Шағылысқаннан кейін 23-35 күн өткен соң 2-8 жәрдемсіз, қызылшақа, соқыр кішкенетай қарақастар туады. Бір ай өткен соң өз алдына тіршілік етуге көшеді. Негізгі жаулары - түлкі, ақкіс, аққалақ, жапалақ. Олардың денесінде кенелер, бүргелер мен ішкі паразит құрттар кездеседі.
Жеміс ағаштарына зиян келтіретін кеміргіштермен күресу шаралары. Жеміс ағаштарын ақ қояндар мен сұр тоқалтістерден сақтау үшін үркітетін заттарды қолдануға болады. Жаппай қыратын улы еліктіргішті пайдалану мүмкін болмаған жағдайларда және кәсіптік маңызы бар жануарлардан жеміс ағаштарын қорғау үшін үркіткіш препараттар қолдану қажет. Жеміс шаруашылығында сұртоқал тістерге қарсы қолданылатын еліктіргіштердің орыны ерекше. Қыстыгүні жеміс бақтарында ұзақ уақыт бойы уландыратын учаскелер жасақталады. Фосфид мырышымен немесе глифтормен уланған еліктіргіштерді арнайы жәшіктерге немесе ұзындығы 50-60 см болатын тақтай астына салып қояды. Қар қалың түскенде оны ауданы 50 х 50 см шаршы алаңшада тазалап, оған еліктіргішті салады, бетін шөппен жауып, жұмсақ қармен көмеді. Бұндай улы учаскелер төңірегінде қарды нығыздауға болмайды. Көктемде қар ерігеннен кейін қалған улы еліктіргіштерді мұқият жинап, өртеп тастайды, ал күлді жердің 60-70 см тереңдігіне көміп тастайды.
Жеміс кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Жемістің қоңыр кенесі-бриобий кенелер тұқымдасына жатады. Ол қазақстанның барлық жерінде де бар. Оңтүстік және оңтүстік-шығыс тау бөктерлеріндегі аудандарда жеміс ағаштарына үлкен зиян келтіреді. Кенелердің түсі қылғылт немесе жасылдау қоңыр; аналықтарының ұзындығы 0,56-0,62мм, аталықтарынікі -0,3мм. Терісіндегі хитин нашар дамыған. Арқасындағы қылшықтар қысқа болып келеді және денесінің бүйірінде орналасқан. Қылшықтардың 3 жұбы ғана денесінің ортасына біткен. Аятары ұзын, жіңішке, 1жұп аяғы денесінің ұзындығымен бірдей. Жұмыртқасының түсі қызыл, дм 0,15мм жуық. Дернәсілдер пішіні дөңгелек тәріздес, 3жұп аяғы бар, қызғылт түсті,ұзындығы0,24мм. Нимфалары дернәсілдерге қарағанда үлкенірек келеді, 4жүп аяғы бар,жасыл-қоңыр түсті. Кененің бұл түрі олигофаг. Негізінен раушан гүлді өсімдіктердің бірнеше түрлерімен ғана қоректенеді. әсіресе алма ағашына және алхорыға қатты зиян келтіреді. Зақымданған ағаштардың жапырақтары мерзімінен бұрын түсіп, жемістердің өнімі 56%төмендейді және олар майда, дәмсіз болады. Жұмыртқасы кененің бұтақтардың қабығында, көбінесе олардың екі айырымында қыстайды. Кененің дернәсілдері көктемде, бүршік ашылар кезде шығады да, бүршіктен шығып келе жатқан жұмыртқалардың ұшын, ал кейін жапырақтарды, гүлді, жас өркеенді және жемісті сорып қоректенеді. Бір жаз ішінде бұл кене 4-5 ұрпақ беріп көбейеді. Бір ұрғашы кене орта есеппен40-қа жуық жұмыртқа салады.Күрес шаралары. Күзде жеміс ағаштарының діңін және бұтақтарын өлі қабықтардан, сонымен қатар ағаш түбінің айналасын жапырақтар мен арам шөптерден тазартып, үйінді қалдықтарды өртеу қажет. Жеміс салатын бақтарды кенелердің қыстайтын стадиялары мекендеген жағдайда ағаштарды,олардың түбіндегі топырақ бетін мына препараттардың бірімен бүрку ұсынылады: 40% ДНОК-тың 1% ерітіндісі, 60% нитафен пастасының 2% ерітіндісі. Бұл шараны 2-3 жылда 1рет жүзеге асырып отыру керек.
Жемістің қоңыр кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары. Bryobia redicorzevi Rech. Бриобий кенелер (Bryobidae) тұқымдасына жатады. Ол Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс тау бөктерінде зиян келтіреді. Кене түсі қызғылт немесе жасылдау, аналығы 0,56-0,62 мм, аталығы 0,3 мм. Терісіндегі хитин нашар дамыған. Арқасындағы қылшықтар қысқа болып келеді. Дернәсілдер дөңгелек. Нимфалары дернәсілдерге қарағанда үлкенірек. Кене олигофаг. Алма, алхоры, алмұрт, алша, өрікке зиянкелтіреді. Жұмыртқасы бұтақ қабығында, көбінесе олардың екі айырымында қыстайды. Кене дернәсілдері көктемде, бүршік ашылар кезде шығады да, бүршіктен шығып келе жатқан жұмыртқалардың ұшын, ал кейін жапырақтарды, гүлді, жас өркенді және жемісті сорып қоректенеді. Зақымданған ағаш жапырақтары мерзімінен бұрын түсіп, жеміс өнімі 56%-ға төмендейді. Күрес шаралары.. Күзде ағаштардың діңін және бұтақтарын өлі қабықтардан, ағаш түбінің айналасын жапырақ пен арамшөптерден тазарту.
Жемістің қызыл кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары. Pananychus ulmi Koch.Өрмекші кенелер (Tetranychidae) тұқымдасына жатады. Аналығы жалпақ-сопақша келеді, түсі қызыл. Арқасы дөңес. Аталығы ұзынша келеді, артқы жағы жіңішкерген. Кене олигофаг. Жалпақ жапырақты ағаштармен қоректенеді. Алма, алхоры, шие, шабдалы, өрік, шетен, доланаға зиян келтіреді. Зақымданған ағаштарда жапырақтарда ашық-сары дақ пайда болады. Кейін жапырақ өңі сұрланып, шаң басқан сияқты болады. Олар құрғайды, түсіп қалады, жеміс кішірейеді. Кененің диапауза күйіндегі жұмыртқалары бұтақтың қабығы арасында және бүршіктің түбірінде қыстап шығады. Кене 9 ұрпақ береді. Жұмыртқалар көбейіп кеткенде, олар жұмыртқаларын жеміске салады. Кенелер алманың кеш пісетін сорттарында жаппай көбейеді. Олардың екінші және үшінші ұрпақтары дамыған кезде ағаштары жапырақтарында моноқант пен азоттың көп болғаны зиянкеске қолайлы. Күрес шаралары. Күзде ағаштардың діңін және бұтақтарын өлі қабықтардан, ағаш түбінің айналасын жапырақ пен арамшөптерден тазарту.Жеміс салатын бақтарды кенелердің қыстайтын стадиялары мекендеген жағдайда ағаштарды, оларды түбіндегі топырақ бетін нитрафен пастасымен, ДНОК ерітіндісімен бүрку. Инсекто-акарицидтерден золон, апполо, демитан, неорон, омайт, кельтан, талстар, ортус препараттарын қолдану.
Жұмыртқаларын азық-түлік арасына, қойманың қабырғалары мен еденіне, ыдыстарға және басқа орындарға салады. Күрес шаралары. Зиянкестердің дамуына мүмкіндік туғызбайтын жағдайларды және санитарлық ережені бұлжытпай сақтауа бағытталған шаралар жүйесін іске асыру. Қойма кенелерін химиялық күрес тәсілімен құртудың 3 түрлі жолы бар. Олар химиялық препараттардың ерітіндісін бүрку, аэрозольдық баптау және фумигациялау(газбен өңдеу). Химиялық препараттардан: актеллик, 50% к.э.(1,2-2,4гм2), бромды метил, 98,5% (20-25гм2), децис, 2,5% к.э.(0,2гм2), квикфос, (5,0гм3). Герметикалық бос қоймаларды аэрозольмен баптау үшін нисектоакарицид"гамма"құтысы 1 текше метрге 0,5-1,0 г есебімен пайдаланылады. Фумигация жүргізу үшін мынадай препараттарды: бромды метил, 98,5% г. (20-100 гм3), магтоксин, таб., түйір.(6,0-18,7 гм3),фостоксин, таб.,түйір.(6,0 гм3) пайдаланады.
Жүзімнің беріш кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Жүзімнің беріш кенесі (Eriophyes vitis). Өсімдік қоректі кенелердің эриофиид тұқымдасына жатады. Жүзім өсірілетін аймақтарда кең таралған.Кененің денесі ұзынша келген, цилиндр тәрізді, денесі 80 сақинадан тұрады, түсі сұрғылт, ұзындығы 0,14-0,18 мм, 2 жұп аяғы болады. Аяқтарының табан бөліміндегі қауырсын тәрізді қылшықтар, сәуле тәрізді 5 тармақты болады. Жүзімнің беріш кенесі - монофаг. Жүзімнің тек Vitis vinefera L. Түрін зақымдайды. Кенелер жапырақтың астыңғы бетін мекендеп, сонда қоректенеді. Жапырақтың кене қоректенген жері тереңдеп, шұңқырланады және оның үстін киіздей қалың түктер жауып тұрады. Ал жапырақтың кене қоректенген жерінің қарама-қарсы үстіңгі жағында беріш пайда болады. Астыңғы жағында соларға сәйкес алдымен қызғылт, одан соң тат сияқты түске айналатын дақтар шығады. Кейбір жылдар жүзім мұртшасын және гүл шоғырларын зақымдайды. Кенелердің саны көп болған жылдары жүзім бұталарының дамуы бәсеңдейді, жапырақтары ұсақ өркенді жіңішке болып өседі. Кене әсіресе Рислинг, Коверне, Совиньон деп аталатын жүзім сорттарын қатты зақымдайды.Кенелердің зақымдау әрекеті өсімдіктің тканьдерінде биохимиялық процестердің дұрыс жүруіне кедергі жасайды. Зақымдалған жүзімнің сапасы нашарлайды, қышқылдылығы артып, қанттылығы төмендейді.Ересек кенелер жеміс бүршіктерінің сыртқы қабыршықтарының астында қыстайды. Көктемде жүзімнің өсу өркендері жалаңаштанған кезде кенелер қысқы мекендерінен шығады да өркен бойымен өрмелеп қоректенуге, одан соң өсіп, көбеюге кіріседі. Мамырдың бас кезінде жапырақтарда бірінші беріштер пайда бола бастайды(7-сурет). Жүзім сорттарының биологиялық ерекшеліктеріне және ауа-райы жағдайларына байланысты 5-9 ұрпақ беріп өсіп дамиды.Күресу шаралары:1)Ерте көктемде зиянкестер мен аурудың қыстаушы сатыларында байқалғанда: топырақты қопсыту және ауру белгілері бар салалы бұтақтарды, сабақты кесу міндетті түрде атқарылады.2)Бүршік ашылған кезде, 3 - 5 жапырақ түзілгенде: жұмыстық ерітіндіге фунгицидпен бірге төмендегі препараттардың бірі араластырылады: апполо, 50% с.қ. (0,24 - 0,36 лга), тазартылған кельтан, к.э. (4,0 - 5,0 лга), т.б.
Жыңғыл құмтышқаннының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Жыңғыл құмтышқа- дене тұрқы 166-174мм, салмағы 138-160г. Еркектері ұрғашыларына қарағанда үлкендеу. Арқа жүнінің түсі қызғылт сұр, бауыры ақ, құйрығы 2 түсті: ұстіңгі жағы қара сұр жолақты, асты ақшылдау. Құйрығының ұшында шашағы болмайды. Артқы аяқтарының табанында ұзынша келген қара дақ бар. Қазақстанның батысында, орталық, оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарда кездеседі. Жыл маусымына, мекендеген жерлеріне байланысты 1гектарда 1-50 дейін жыңғыл тышқандары кездеседі. Бұтағы ағаш өскен ылғалды жерлерде ін қазып тіршілік етеді. Әрбір жыңғыл тышқанның 2-5 індері болады. Бұл құмтышқан бекілген құмдарды, тоғайларды, ауыл шаруашылығы дақылдары өсетін жерлерді мекендейді. Олардың саны су бойында, жартасты жерлерде, тау бөктерлерінде, астық пен бақша және көп жылдық шөптер егістіктерінде жоғары келеді. Өсімдіктердің тұқымымен және жасыл бөліктермен қоректенеді. Тышқан тәрізді кеміргіштермен күресу жұмыстарын жүргізгенде профилактикалық және агротехникалық шаралардың маңызы өте зор. Тышқан тәрізді кеміргіштерге қарсы күресуде олардың зиянкестік әрекетін болдырмаудың бірінші кезектегі кепілі алдын алу шаралары. Оларға егістік жердің топырағын дұрыс өңдеу, арамшөптерді отау, астықты төкпей-шашпай жинап алу, егістіктен сабанды уақытында тасып әкету, егіс төңірегіндегі қураған шөптерді құрту және т.б. жатады.Механикалық тәсіл - қақпандар мен тұзақтарды пайдалану.Қазіргі кезде биологиялық тәсіл үшін қолданылатын жыртқыштардың маңызы өте зор. Бұл жыртқыштар түрінде дала бүркіттері, кезқүйрықтар, қаршығалар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бақтың жазық денелі және Шлехтедаль кенелердің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Бақтың жазық денелі кенесі- жалпақ денелі кенелер тұқымдасына жатады. Қазақстанның оңтүстік облыстарында кең таралған. Аналық кене сопақша келеді, арқа жағы жазық, ал құрсағы дөңес, ұзындығы 0,34мм. Терісі қатты, сыртында әр түрлі суреттер бар, аяғы қысқа. Аталығы аналығына ұқсайды, бірақ ұсақтау-0,26мм, түсі мөлдір. Жұмыртқалары сопақ, қызыл түсті, ұзындығы 0,11мм. Дернәсілдері қызыл түсті, ұзындығы 0,16мм, сопақ, 3жұп аяғы бар. Көп қоректі зиянкес. Алма мен алмұртқа көп зиян келтіреді. Ұрықтанған аналық кенелер кішірек колония құрып, жеміс бүршіктерінің сыртқы қабыршағы астында, ағаш сүңгегінің ескі қабықтарының ішінде қыстайды. Көктемде ауаның орташа температурасы10-12°С көтерілгенде зиянкестер ашылған бүршіктерге еніп, кейінірек жапырақтың астыңғы бетінде тіршілік етеді. Бірінші ұрпақтың аналық кенелері 60 күн өмір сүреді, осы мерзім аралығында олар 35 жұмыртқа салады. Кене жылына 2ұрпақ беріп өсіп дамиды.Күрес шаралары. Күзде жеміс ағаштарының діңін және бұтақтарын өлі қабықтардан, сонымен қатар ағаш түбінің айналасын жапырақтар мен арам шөптерден тазартып, үйінді қалдықтарды өртеу қажет. Жеміс салатын бақтарды кенелердің қыстайтын стадиялары мекендеген жағдайда ағаштарды,олардың түбіндегі топырақ бетін мына препараттардың бірімен бүрку ұсынылады: 40% ДНОК-тың 1% ерітіндісі, 60% нитафен пастасының 2% ерітіндісі. Бұл шараны 2-3 жылда 1рет жүзеге асырып отыру керек. Жұмсалатын сұйықтық мөлшері-2000лга. Жаз айларында аймақтың климаттық жағдайына және кенелердің түр құрамына байланысты 2-4рет бүрку жұмыстары мынындай нисектоакарицидтерді пайдалану арқылы жүргізуге болады: аполо,50% с.к.,демитан к.с. 200гл, талстар, 10% к.э. бүрку жұмыстары жүргізілгенде препараттар түрлері ауыстырылып отыру қажет.Шлехтедаль кенесі-4 аяқтылар тұқымдастарының тобы, эриофиид тұқымдасына жатады. Ересек кененің түсі сарғыш, дернәсіл мен нимфанікі мөлдір, жұмыртқасы ақ, дөңгелек, жылтыр келеді. Шлехтедалькенесі олигофак. Зиянкес алма, алмұрт шие және алхорыда кездеседі. Кенелер сорып, зақымдалған жапырақтардың түсі алғашқыда жасыл-сұр болса, кейінірек қоңырқай тартады, мерзімінен ерте түсіп қалады. Ересек кенелер жеміс бүршіктерінің сыртқы қабықтарының астында, ағаш сүрегі қабықтарының ішінде де қыстайды. Алма ағашы гүлдеген мерзімде немесе жапырақтар пайда болғанда аналық кенелер шығып жұмыртқасын сала бастайды. Олардың көпшілік бөлігі жапырақтың астыңғы, пл біраз бөлігі үстіңгі бетінде тіршілік етеді. Бір жапырақта бірнеше жүз кенелер жиналуы мүмкін. Бір маусым ішінде 3-4ұрпақ беріп дамиды.тамыз айының ортасына қарай жұмыртқа салу тоқталып, кнелер қыстауға кетеді.Күресу шаралары. Жеміс кенелеріне қолданатын инсектоакарацидтерді Шлехтедаль кенесіне де қарсы пайдалануға болады.
Бақтың өрмекші кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Бақтың өрмекші кенесі- өрмекші кенелер тұқымдасына жатады. Әсіресе республиканың оңтүстік-шығысында жеміс ағаштарына қатты зиян келтіреді. Ұзындығы 0,5мм шамасындай ғана өте ұсақ кене. Пішіні дөңестеу, сопақша келген денесін жіңішке ұзын қылшықтар жауып тұрады. Түсі көктем және жаз айларында сарғылт-жасыл, ал күзге қарай сарғаяды. Жұмыртқаларының түсі мөлдірлеу, соңынан сұр түске боялады, дияметрі-0,11мм. Бұл кене-полифаг, көп қоректі зиянкес. Өсімдіктің көптеген түрлерімен қоректенеді. Кенелер алдымен жапырақтың астында жүріп қоректенеді, зиянкетің әсерінен жапырақ ағарады артынан қоңыр түске айналып,мерзімінен бұрын түсіп қалады. Ұрықтанған аналық кенелер ағаштардың жапырақтарында, өлі қабықтардың астында,жерге түскен жапырақтар мен ағаштың айналасындағы өсімдік қалдықтарының арасында қыстайды. Көктемде олар ашылып келе жатқан бүршіктерге өрмелеп барып, оларды сорып қоректенуге кіріседі. Кейінірек олар алма және басқа жеміс ағаштары жапырақтарының астыңғы бетін мекендейді. Сол жерде аналық кенелер жапырақ шырынын сорып,өсіп дамиды. Әрбір аналық кене 60 дана жұмыртқа салады. Кенелер өте тез көбейеді, бір маусым ішінде 10ұрпақ беріп дамиды.Күрес шаралары. Күзде жеміс ағаштарының діңін және бұтақтарын өлі қабықтардан, сонымен қатар ағаш түбінің айналасын жапырақтар мен арам шөптерден тазартып, үйінді қалдықтарды өртеу қажет. Жеміс салатын бақтарды кенелердің қыстайтын стадиялары мекендеген жағдайда ағаштарды,олардың түбіндегі топырақ бетін мына препараттардың бірімен бүрку ұсынылады: 40% ДНОК-тың 1% ерітіндісі, 60% нитафен пастасының 2% ерітіндісі. Бұл шараны 2-3 жылда 1рет жүзеге асырып отыру керек. Жұмсалатын сұйықтық мөлшері-2000лга. Жаз айларында аймақтың климаттық жағдайына және кенелердің түр құрамына байланысты 2-4рет бүрку жұмыстары мынындай нисектоакарицидтерді пайдалану арқылы жүргізуге болады: аполо,50% с.к.,демитан к.с. 200гл, талстар, 10% к.э. бүрку жұмыстары жүргізілгенде препараттар түрлері ауыстырылып отыру қажет.
Балпақ және ұзынқұйрық сарышұнақтардың таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Балпақ - дене түрқы 25,0-34,0см. Арқасының түсі сары сұрлау, сұр-қоңырлау келеді. Көзінің ұстінде және астында қоңыр теңбілдері бар. Ресей және Қазақстанда кең таралған. Бұл кеміргіш Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай және Ақмола облыстарын мекендейді. Бұл кеміргіш көбінесе шөптесін қазып, жеке жеке тіршілік етеді. Негізгі азықтары- өсімдіктердің сабағы, жапырағы, тұқымы,жемісі. Көктемде шағылысқаннан кейін 25-26 күн өткен соң ұрғашылыры 6-17 дейін бала тышқандар туады. Ал 35-40 күннен кейін олар індерінен шығады. Негізіг жауы- сасық күзен, түлкі, қасқыр, дала қыраны, қарақұс.Ұзын құйрық- дене тұрқы 220-280мм, құйрығының ұзындығы 110-130мм, салмағы 200-420г болатын кеміргіш. Әр маусымға байланысты жүнінің түсі әр түрлі. Қысқы жүні ақшыл сұр болса, жазғы жүні көгілдір күрең, ақшыл түсті болады. Тянь-Шанның қыраттарынан және оңтүстік Сібірдің тауларынан бастап Монголияға, Солтүстік және солтүстік шығыс Қытайға дейін таралған. Қазақстандағы мекендері- биік тау беткейлері, тас қуыстары, өзен жағалауларындағы ойпаң жазықтар. Қоныстарында өсімдіктердің 34 түрімен қоректенеді. Шөптердің жапырағын, бүршігін, тұқымын, дәнін жейді. Күрес шаралары. Механикалық тәсіл- көктемде саршұнақтар оянғаннан соң олардың тік індеріне төңіректегі қарсын құйып, оларды құртуға болады. Қар суы таусыла бастағанда арнаулы қақпандар және тұзақпен ұстаған тиімді.Агротехникалық тәсіл- саршұнақтар мекендейтін егістіктердегі жолдардың екі жағындағы бос жерлерді жыртып, содан соң сол жерлерді қайта нірнеше рет тырмалау қажет. Жол бойындағы арамшөптер жойылғаннан соң бұл жерледі қоныстай алмайды. Биологиялық тәсіл- жыртқыш аңдар мен құстардың көптеген түрлері саршұнақтармен қоректенеді. Олар кеміргіштерді мүлдем жойып жібермеседе, олардың әрекеті кеміргіштер санының шамадан тыс көбеюіне кері әсерін тигізеді. Химиялық тәсіл- бродифакум- ұнтақ препарат. Саршұнаққа қарсы шара үшін бродифакум қосылған сұлы дәні пайдаланылады. Ойлы-қырлы, кедір-бұдірлы жерлерде және егістіктерде улы жемді шашу, жұмысшылар саны 20 адамнан аспайтын бригада атқара алады. Бригада мұшелері ара қашықтықты 5-12 м өлшеп алып, қатар түзеп алға қарай жүреді де жол жөнекей әр төмпешікке немесе ұяға 20г улы жем шашады. 1гектарға жұмсалатын фосфит мырыштың мөлшері 2кг, глифторлы және бродифакум қосылған жем-1,4-1,6кг.
Бидай гүл кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары.Steneotarsonemus panshini Wainst.et.Begl.Түрлі тырнақшалылар (Tarsonemidae) тұқымдасына жатады. Ол Батыс Қазакстан, Қостанай, Ақмола,Шығыс Қазақстан, Алматы облыстарында таралған. Аналығы сарғылт түсті, сопақша, аталығы кішірек, жұмыртқа тәрізді. Жұмыртқасы эллипс тәрізді. Кене олигофаг. Ұрықтанған аналық кене топырақтың беткі қабатында, астық тұқымдас шөптерде қыстап шығады. Көктемде олар бидай сабағының буынаралықтарының үстіңгі бетіне еніп, сол жерге жұмыртқасын салады. Кенелер гүл ішіне еніп, оның шырынымен қоректенеді. Өсімдік аталықтары мен аналықтары деформацияға ұшырап, ал гүлдер ұрықтанбай қалады. Күрес шаралары. Ауыспалы егіс. Бидайдың қатты сорттарын себу. Арамшөптерді жою.
Бидай нематодасының немесе угрицаның таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары.Anguina tritici Steinb, тиленхид (Tylenchidae) тұқымдасы, угрица туысына жатады, бидайдың барлық жұмсақ және қатты сорттарын залалдайды. Угрица әмерінен өсімдіктің жер бетіндегі мүшесінде (дәнде) беріш (галла) пайда болады. Бидай нематодасы Европа, солтүстік Америка, Азия, Австралия және Солтүстік Африка елдерінде, сондай-ақ бұрынғы Совет Одағы мемлекеттері-Прибалтика, Украина, Қырым, Кавказ, Краснодар аймағында және Орта Азия Республикаларында кеңінен таралған. Фитогельминттердің ішінде ең ірісі бидай нематодасы. Аталық нематоданың денесі жұмыр құрт тәрізді, екі жағы жіңішкерген, басы жапырылған, құйрығы үшкір келеді. Аналық особьтарының ұзындығы 5 мм, өңеші жақсы дамыған, ас қорыту бездері ісінген, стилеті кішкене. Аналық ұрық безі жақсы дамыған және оның алдыңғы жағы екі рет бүгілген, жатыры тар, бір мерзімде 20-дан артық жұмыртқа симайды. Аталығының пішіні жіңішке келеді, ұзындығы 1,9-2,5 мм, жақсы қозғалады. Аталықтарында үлкен спикула, рулек және бурса болады. Бидайдың алғашқы даму фазасында нематодалармен залалданса, онда өсімдіктің өсуі бәсеңдеп, жапырақтары бұралып қалады, осы мерзімде дернәсілдер өсімдіктің бетінде эктопаразитттер сияқты тіршілік етеді. Артынан бидай масақтанған кезде угрицаның дернәсілдері гүл түйінінің ішіне еніп, онымен қоректенеді. Соның нәтижесінде бидай дәнінің орнына галла пайда болады. Дернәсілдер галла ішінде дамуын аяқтапр, ересе бидай нематодасына айналады. Өткен циклдің дамуы 5-6 аптаға созылады. Әрбір беріш ішінде 1-6 аналық және 2-7 аталық особьтар тіршілік етеді. Бір галла ішінде 40 дейін ересек бидай нематодасы кездесуі мүмкін. Ұрықтанған аналық нематода 2000 2500 жұмыртқа салады, жұмыртқадан дернәсілдер шығып, галла қабығының шырышты тканімен қоректенеді. Түлегеннен кейін дернәсілдер тері қабатын тастамай, тыныштық қалыпқа көшеді. Сырттай қарағанда бидай дәніне ұқсас кепкен галла ішінде орасан көп 17 мыңға дейін дернәсіл болады. Галла түсі қара-қоңыр, қабығы тығыз, қатты, іші ақ ұнтақ заттарға толы. Су тамшысында, микроскоп арқылы мыңдаған дернәсілдерді көруге болады. Беріш ішінде 2 жастағы дернәсілдер қыстап шығады. Угрицамен залалданған масақтар сауларынан өзгеше көрінеді. Ауруға шалдыққан өсімдік бойы ергежейлі болып, масақтарынан ұзындығы 2-3 рет қысқарып сабақтары қисайып өседі. Галла ішінде дернәсілдер анабиоз кезеңінде беріштермен бірге құрғайды. Галлаларға қолайлы жағдайда дернәсілдер қозғала бастайды. Бидайда анабиоз 27-28, ал қара бидайда-39 жылға созылады. Күрес шаралары. Тек таза тұқымдарды пайдалану. Бидай нематодасынан тұқымды арнайы машиналармен тазалау. Ауыспалы егіс жүйесі.1-2 жылдан кейін дақылдарды себу.
Бидайдың британдық галла нематодасының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары. Британдық галла түзушінематода- Meloidogyne britanika Goel. Түрлі терілі нематодалар гетеродерид (Heteroderidae)тұқымдасына жатады. Қазақстанда британдық галла нематодасы алғаш 1983 жылы Павлодар және Шығыс қазақстан облыстарында кездеседі. Бұл нематодада жыныс диформизі жақсы байқалады. Аналық особьтары пішіні бөтелке немесе алмұрт тәрізді, ұзындығы 0,4-19 мм. Мойны ұзын, осы бөлікте ауыз тесігі орналасады. Денесі қалың кутикуламен жабылған, түсі ашық. Аталықтары құрт тәріздес, ұзындығы 1,0-2,0 мм, түсі реңсіз, жақсы қозғалады. Денесінің бас жағы таралып, құйрығы бүгілген. Британдық галла нематодасының аналықтары ұсақ беріштер түзеді. Олар бидайдың тамырына бас жағымен еніп, денесі сыртқы ортада- топырақта орналасады. Аналықтары 400 ден 2500 дейін жұмыртқа салады. 1-ші жастағы дернәсілдер жұмыртқа ішінде дамиды. Топырақтың 15 см тереңдігінде температура 13-16 градусқа жеткенде 2-ші жастағы дернәсілдер активтеніп, жас тамырға еніп қоректенеді. Беріш нематодасы өсімдіктің өскін кезеңінде жас тамырларымен қоректеніп үлкен зиян келтіреді. Дернәсілдер ферментіәсерінен олардың бас жағында тамырда 4-6 үлкен клеткалар пайда болады. Осы клеткалармен олар кезектесіп қоректенеді. 2-ші жастағы дернәсілдердің дамуы 3 аптаға созылады да кейін олар екінші рет түлеп, 3-ші жастағы дернәсілге айналады. Шығыс-Қазақстан облысы жағдайында беріш нематодасы жылына 1 ұрпақ беріп, дамуы 90-96 күнге созылады. Нематодамен залалданған дәнді дақылдар жапырақтары уақытынан бұрын сарғайып солады, өсімдіктің бойы қысқа, сабақтары жіңішкеріп, дәндері семіп, тамыр жүйесі нашар дамып, көптеген жіңішке және қысқа тамыршадан тұрады.Күрес шаралары. Ауыспалы егіс жүйесі. Егістікті өсімдік қалдықтарынан тазарту. Астық дақылдарын органикалық және минералды тыңайтқыштарға микроэлементтерді (мыс, марганец, бор) қосып қоректендіру. Тұқым себу алдында топыраққа нематицидтерді енгізу.
Бүлдірген және хризантема нематодаларының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары.Бүлдірген нематодасы-Aphelenchoides fragariae Rit-Bos, афеленхоид (Aphelenchoididae) тұқымдасына жатады. Қазақстанда карантинді. Дене құрылысы күріш афеленхасына ұқсас. Аналығы 0,65-1мм, аталығы-0,6-0,8 мм. Бүлдірген өзекшесінде қыстайды. Бір ұрпақ дамуы 2 аптаға созылады. Жауынды күндері жақсы қозғалалып, зияндылығы артады. Залалданған бүлдірген бойы қысқа, сабақшалары жіңішкеріп, жапырақтары бұралып, түсі сарғыш-жасыл болады. Күрес шаралары. Ауыспалы егіс. Бүлдірген плантациясында нематодамен залалданған өсімдіктерді жою. Бүлдірген көшеттерін отырғызу алдында температурасы 47 градус суда 10-15 минут өңдеу. Хризантема нематодасы-Aphelenchoides rizemabosi Schw,(Aphelenchoididae) тұқымдасына жатады. Дене пішіні таяқша тәрізді, алдыңғы және артқы бөліктері жіңішкерген. Нематоданың барлық даму фазалары залалданған өсімдік тканінде өтіп, қолайлы жағдайда 2 аптада 1 генерация береді. Нематода жақсы қозғалады. Залалданған өсімдіктің жапырақтары сарғайып, тканьдері қоңырланып, жансызданады. Жапырақтар солып, өсімдік түсі өзгеріп, гүлдер деформацияға ұшырайды, қурайды. Күрес шаралары. Ауыспалы егіс. Залалданған өсімдікті және оның бөліктерін жою, суаруды азайту. Отырғызуға арналған таза материалдарды пайдалану. Хризантема отырғызудан 2 апта бұрын жылыжай топырағын 3 % формалинмен (3лм3) 2-3 сағат аралығын өңдеу.
Бүлдірген кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Өсімдік қоректі кенелердің түрліше тырнақтылар тұқымдасына жатады. Қазақстанның оңтүстік-шығысында суармалы жерлерде өсірілетін бүлдіргеннің аса қауіпті зиянкесі. Аналық кененің түсі ақшыл-сары, кейде қоңыр. ұзындығы 0,2-0,24мм. Сопақша келген денесі айқын көрінетін көлденең айғызбен протеросома және гистеросома деп аталатын 2 бөлікке бөлінген. Бүйірінде бірінші және екінші жұп аятарының жамбас аралығында түйреуші басы тәрізді псевдостигмалдық мүшелер орналасқан. Алдыңғы 3жұп аяғының тырнақтары бір қалыпты жетілген,ал 4ші жұп аяғы басқаларына қарағанда жіңішке және тырнақтың орнында 2 қылшық болады, олрдың біреуі өте ұзын. Аталықтары аналықтарына қарағанда кішілеу, ұзындығы 0,15мм, пішіні жұмыртқа әрізді сопақша болады. Жұмыртқасы элипс тәрізді, ұзындығы 0,12мм. Дернәсілдер ақ түсті, алты аяқты,терісі әжімді. Нифалары болмайды. Бүлдірген кенесі полифаг, ашық жерлерде тек қана бүлдіргенге зиян келтіреді, ал жабық жерлерде көптеген мәдени гүлдер түрлерімен қоректенеді. Кенелер сорып зақымдалған өсімдіктердің жапырақтары сарғайып, қалыпты көлемге жетпей солып қалады. Қатты зақымдалған өсімдіктердің өсуі нашарлап, олардың өнімі күрт төмендейді, жидектері ұсақталып, жемістерінің қанттылығы азаяды. Кенелердің жұмыртқалауы және даму үшін ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 80-85%, орташа тәулік температурасы 17-22 °С ең қолайлы жағдай болады.қазақстанның оңтүстік-шығысында ол жылына 4-5 ұрпақ беріп дамиды.Күресу шаралары. Ауыспалы егіс жүйесін дұрыс сақтау, плантацияларды дер кезінде арам шөптермен тазалап тұру, көшеттерді сұрыптау. Жаңа плантациялар үшін көшеттерді термикалық тәсілмен 13-15мин. Бойы 45-46°С суда ұстап артынан суық суға салады немесе метилброммидпен фумигациялау арқылы залалсыздандыралады. Вегетация кезінде зақымданған өсімдіктерге қарсы мынадай инсектоакарацидтерді: аполло, 50%с.к. , каратэ, 050 к.э., маликс, 35% к.э., омайт, 57%к.э. қолдануға болады.
Бүлдіргеннің сабақ нематодасының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары. Бүлдіргеннің сабақ нематодасы-Ditylenchus dipsaci Kuhn- фитонематодалардың тиленхид (Tylenchidae) тұқымдасына жатады. Қазақстанда кең таралған. Бұл нематода өсімдіктің жақсы өсетін жер бетіндегібөліктерінде көбейеді. Өнім пісетін мерзімде фитогельминттер өсімдіктің гүл сабағында көп жиналып, ал жемісінде аз кездеседі. Қатты залалданған өсімдікте 17 мыңға дейін нематода жинақталады. Көктемде фитогельминттер популяциясы өсе бастайды. Бүлдірген гүлдеген және оның өнімі піскен мерзімде олардың саны шегіне жетеді. Кейін саны азайып, бірақ жаңбыр жауу маусымында қатты көбейіп кетеді. Себебі олар ылғал сүйгіш болып келеді. Нематоданың өсіп-өнуіне, дамуына 15-240 С . Әртүрлі даму кезеңіндегі фитогельминттер өсімдік тканінде қыстап шығады, бірақ көктемде тек 4 жастағы дернәсілдер тірі қалады. Бұл нематода мекендеген өсімдіктердің өсуі бәсеңдеп, әлсірейді, сабағында, жапырақ сағағында және жүйкелерінде ісік тәрізді қабынған бұлтықтар пайда болады. Жапырақ сағағы мен гүлсидамы қысқа және бұралып өседі, жапырақ тақтасы кеңірдектеніп, оның эпидермисі жарылады. Нематода мекендеген жапырақ тканьдері жансызданып, залалданған бөлік күреңденеді. Жапырақ сағағы мен гүлсидамы ісінген бөліктен алғаш морт сынғыш келіп, кейін жұмсарып шірікке айналады. Сол уақытта тамырымен және өзек жолымен сәбіздің ішкі өн бойына оңай енеді. Паразит өсімдіктің залалданған бөлігінде жиналады. Басқа сабақ нематодалар сияқты бұл түрдің көбеюі мен дамуы сыртқы ортаға шықпай, өсімдік тканінде өтеді. Күрес шаралары. Ерте көктемде бүлдірген плантациясын өсімдік қалдықтарынан тазарту, оның қатар аралықтарын қопсыту және мүмкіндігінше жиі орналасқан өсімдіктерді сирету. Нематоданы жою үшін танапты 6 ай қара сүрі жерде ұстау немесе көшеттерді отырғызудан бұрын температурасы 48 градус суда 15 минут ұстау.
Галла (беріш) түзуші нематодасының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Галла түзуші нематода-Meloidogyne Goel.Түрлі терілі нематодалар гетеродерид (Hetzeroderidae)тұқымдасына жатады. Фитогельминттердің ішінде 4 беріш нематодалары-явандық (M. Javanica Treub), арахис немесе құмды (M. Arenaria Neal), оңтүстік(M. incognita Kof. et White) және солтүстік (M. Hapla Chitw.) ауыл шаруашылық дақылдарға аса зиян келтіреді. Олардың дене құрылысы, өмір сүруі және залалдауы ұқсас болып, соңғы 2 түрі Қазақстанда кездеседі. Бұлар оңтүстік аудандарда далалық егістікте және жылыжайларда кең тараған. Аналықтары алмұрт тәрізді, ұзындығы 0,8-1мм. Денесінің бас бөлімі сүйір болады. Кутикуласы қалың, бірақ иілгіш, түсі мөлдір. Стилетінің ұзындығы 15-17мкм. Құйрығы редукцияға ұшыраған. Аталықтары жіп тәрізді, ұзындығы 1,2-1,8 мм. Нематода жұмыртқалары өте ұсақ пішіні бүйрек тәрізді. Жұмыртқалары мен дернәсілдері өсімдік тамырлары қалдықтарында тіршілігін жойған аналық нематоданың тері қабығының ішінде және топырақ арасында қыстайды. Олардың дамуы көктемде топырақ температурасы 10-12 градусқа жеткенде басталады. Дернәсілдер өсімдік тамырына еніп, біраз уақыт қоректеніп алған соң жыныс мүшелері жетілген ересек нематодаға айналады. Алғашқы 15 күн ішінде әртүрлі жынысты нематодалардың дамуы бірдей жүреді, одан кейін айырмашылық басталады. Аналықтары беріш ішінде қалып, ал аталықтары сыртқа шығады. Нематода мекендеген тамырларда диаметрі 3-5 мм, кейде одан да үлкен беріштер пайда болады. Нематода жұмыртқаларын беріштің ішіне салады, 2500 жұмыртқа салады. Нематодаларының дамуы сыртқы орта температурасына байланысты. Жазда 25-40 күн арасында 1 генерация беріп, ал температура 15 градус болғанда 67 күнге созылады. Нематода 300 аса өсімдік түрлерімен қоректенеді. Жабық жайларда олар әсіресе қызанақ пен қиярды қатты залалдайды. Сонымен қатар баклажан, салат, аскөк, сәбіз сияқты көкөніс дақылдарын залалдайды. Оңтүстік беріш, явандық және арахис нематодалары үлкен, бір-біріне ұқсас галлалар түзеді, олар қосылып пішіні түсініксіз затты құрайды. Солтүстік беріш нематодасы тамыршаның бүйірінде пішіні кішірек беріштер түзеді. Залалданған өсімдік тамырларында беріштер пайда болу себебінен салмақтары осы жастағы сауларына қарағанда біршама ауыр келеді. Ауа райы ыстық мезгілде залалданған тамырлар өсімдік транспирациясы жоғарылап, оның жер бетіндегі бөліктері солады. Өсімдік өсуі және дамуы саябырлап, жапырақтары сарғаяды. Күрес шаралары. Агротехникалық шаралар- ауыспалы егіс жүйесі.ауыспалы егіс құрамына мақта, бидай, арпа, жүгері, пияз, бұршақ сияқты нематодалармен залалданбайтын дақылдарды енгізу, өсімдік қалдықтарын ұқыпты жинап жою, күннің ашық мерзімінде өнімді жинап, топырақты аударып, оны 1-1,5 ай бойы жақсы кептіру керек. Мәдени өсімдіктің өсіп жетілуі кезінде оған мыс, марганец және бор тыңайтқыштарын беру. Жабық жайларда топырақты бумен қыздырып, соңынан тоңазыту, кейде оны түгелімен ауыстыру сияқты шаралар жүргізу. Көкөніс егілетін жабық жайларда топырақты беріш нематодаларынан зарарсыздандыру үшін 1% формалин, 94-100% базамид түйіршігі (40-60гм2) қолданылады.
Дала алақоржыны мен су тышқанының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Дала алақоржыны- дене тұрқы 9,6-15,5см, құйрығының ұзындығы 1,9см, салмағы 24-32 г болатын кішкентай кеміргіш. Жүнінің реңі сқр қоңыр. Арқасында маңдайынан бастап құйрығына дейін созылып жатқан қара жолағы болады. Таралу аймағы Қазақстанның солтүстік бөлігін алып жатыр. Оңтүстік шығыста дала алақоржыны Жоңғар Алатауының етегін, күнгей Алатаудың шығысын және орталық Тань-Шан тауларын мекендейді. Бұл кеміргіштің саны, әсіресе, солтүстік облыстарда көп, тіршілік етуіне қолайлы желерде 1 гектар жерде бірнеше жүз дала алақоржынын санауға болады. Қазақстанда бұл тышқанның өсімдіктердің 100 ден аса түрімен қоректенетіні анықталған. Әсіресе дәнді дақылды шөптерді, жусан сияты өсімдіктерді ұнатады. Кейде қысқы індеріне азық қорын жинайды. Жаулары жыртқыш құстар мен аңдар. Дала ала қоржыны бағалы аңдар мен құстарға жем болумен қатар солтүстік облыста жайылымдықтар мен егістіктерге де көп зиянын тигізеді. Су тышқаны - дене тұрқы 18-24см, салмағы 340г жететін кеміргіш. Арқы жүнінің реңі күңгірт сұр, қара. Күрек тістерінің алдыңғы жығы сары түсті. Кейде оны су тоқалтісі деп те айтады. Қазақстанның батыс және шығыс аймақтарында кең таралған. Оңтүстік шығыс аймақтарда да кездеседі. Сан мөлшері әр түрлі, солтүстік аудандарда 1км аралықта оның 40-50 данасы кездеседі, ал оңтүстік-шығыста тәулігіне 100-150 қақпанға 1-2ғана кеміргіш түседі. Ылғалы мол жерлерде- өзен, көл, таған және арықтар бойын мекендейді. Жыл маусымдарына қарай қоныстарын алмастырып отырыды: көктемде су жағаларында тіршілік етсе, күзде алуыл шаруашылығы дақылдары өскен егістікке, шабындыққа қарай көшеді. Олар ұя салып, ін қазып, суда тұрған ағаштардың қуыстарын паналайды. Бұл кеміргіш суда және су жағаларында өсетін өсімдіктердің 184 түрімен қоректенеді, 4-5 кг азық корын жинайды. Жылдың жылы мезгілдерінде 4-6 рет көбейіп, әр көбейген сайын 3-10ға дейін өсім береді. Ұрғашылары жыныстық жағынан тез жетіліп, жаз айларында 1-2 рет көбеюге қатысады. Жаулары - жыртқыш аңдар мен құстар. Тышқан тәрізді кеміргіштермен күресу жұмыстарын жүргізгенде профилактикалық және агротехникалық шаралардың маңызы өте зор. Тышқан тәрізді кеміргіштерге қарсы күресуде олардың зиянкестік әрекетін болдырмаудың бірінші кезектегі кепілі алдын алу шаралары. Оларға егістік жердің топырағын дұрыс өңдеу, арамшөптерді отау, астықты төкпей-шашпай жинап алу, егістіктен сабанды уақытында тасып әкету, егіс төңірегіндегі қураған шөптерді құрту және т.б. жатады.Қаптесерлер мен тоқалтістерге қарсы уланған бидай мен сұлы араластырылған еліктіргіштерді пайдалануға болады. Бұларға қарсы жою шараларын жүргізгенде 100 кг дәнге 2 кг күнбағыс майы және 5 кг фосфид мырышы қосылса, ал құмтышқандарға қарсы 100 кгт дәнге 3 кг күнбағыс майы және 8 кг фосфид мырышы қосылады.Көктемде олардың шоғырланған жерлерінде күресу шараларын 5-6 адамнан тұратын бригада жаяу атқарады. У шашатын жұмысшылар ашылмалы қақпағы бар бидон және сабының ұзындығы 30 см-дей өлшегңш темір қасықпен қамтамасыз етіледі.
Дәндер мен басқа азық-түлік түрлерінің кенелермен залалданғанын анықтау. Салмағы 1кг болатын дәннің орташа үлгісін диаметрі2,5 және1,5 мм, екі қатарға бекітілген елеуішпен елеу керек. Ұсақ түұымды дақылдардың дәні диаметрі 1мм елеуішпен еленеді. Үлгі, минутына 120 айналым жасау арқылы 2 минут бойы тоқтаусыз еленуі қажет. Үлгіні қолмен елеумен қатар, арнайы механикалық құрал арқылы да елеуге болады. Еленген үлгі қалдығын талдау жасалатын түсі қара шыныдан тұратын тақтаға сеуіп, тегістейді. Тегістелген үлгі бетіне лупаны жақындатып, үлгі арасындағы кенелерді санап,есепке алады. Дәннің кенелермен залалданғаны үш дәрежеге жіктеледі: I дәреже- 1-20 дана кенелер болса; II дәреже-20 данадан көп болса, сонымен қатаркенелер өрмек құрмайды, еркін қозғалыста болады; III дәреже- кенелер қалың өрмек құрып, олардың қозғалысы қиындайды. Жоғары дәлді талдау қажет болғанда, не кенелерді көру қиынға соққан жағдайда термоэклектр арқылы анықтауға болады.
Долана кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Долана кенесі-өрмекші кенелер тұқымдасына жатады. Қаз. Оңтүс. Аймағында жеміс шаруашылығымен шұғылданатын аудандарда кең таралған. Аналықтарының денесі жұмыртқа тәрізді, ұзындығы 0,57-0,6мм. Жұмыртқалауға кірісе қоймаған кезде қызыл-қошқыл, диапауза кезінде шымқай қызыл түсті болады. Аталықтарының дене пішіні ромб тәрізді, ұзындығы 0,4мм, түсі ақшыл-жасыл немесе сарғыштау. Жұмыртқалары шар тәрізді, түсі ашық, кейінірек жасыл-сағыш түске ауысады, диаметрі 0,15мм. Дернәсілдер дөңгелектен српақша қалыпты, түсі жасыл, ұзындығы 0,2мм, денесінің бүйірінде қоңыр теңбілдер бар, аяғы үш жұпты.Нимфалар ұзын сопақша келеді, жасыл түсті, ірі, 4жұп аяғы бар. Долана кенесі көбінесе раушан гүлді өсімдіктермен қоректенеді. Кенелер сорып зақымданған жапырақтар алғашқыда солыңқырап бозарады да, одан соң қурап, мерзімі жетпей түсіп қалады. Қорек қорының жетіспеуінен бұталарда кенелерден қалған өрмектер жақсы көрінеді. Ұрықтанған аналық кенелер ағаш діңгегінің ескі қабықтарының астында, ұстау белдіктерінде және жерге түскен жапырақтардың астында қыстайды. Кенелер жаппай дамығанда өрмекпен жабылған үлкен колониялар құрылады. Аймақтың орналасуы мен климаттық жағдайында байланысты сәуір айының басынан ортасына дейін кенелер ашылған бүршіктермен қоректене бастайды. Күндізгі ылғалдылығының төмендеуі - қоршаған ортаның жылы және құрғақ температурасы, қыстайтын ересек долана кенелер тіршілігіне кедергі жасайды. Сонымен қатар көптеген қыстайтын кенелер жыртқыштарға құрбан болады. Осындай абиотикалық және биотикалық факторлардың әсерінен көктемде популяцияның біраз бөлігі тірі қалып, жаз ортасына таман олардың саны қайтадан қалпына келе бастайды. Сондықтан долана кенесі жаздың екінші бөлігінде жеміс ағаштарына қатты зиян келтіреді. Бір маусым ішінде 7-8 ұрпақ беріп өсіп дамиды.Күрес шаралары. Күзде жеміс ағаштарының діңін және бұтақтарын өлі қабықтардан, сонымен қатар ағаш түбінің айналасын жапырақтар мен арам шөптерден тазартып, үйінді қалдықтарды өртеу қажет. Жеміс салатын бақтарды кенелердің қыстайтын стадиялары мекендеген жағдайда ағаштарды,олардың түбіндегі топырақ бетін мына препараттардың бірімен бүрку ұсынылады: 40% ДНОК-тың 1% ерітіндісі, 60% нитафен пастасының 2% ерітіндісі. Бұл шараны 2-3 жылда 1рет жүзеге асырып отыру керек. Жұмсалатын сұйықтық мөлшері-2000лга. Жаз айларында аймақтың климаттық жағдайына және кенелердің түр құрамына байланысты 2-4рет бүрку жұмыстары мынындай нисектоакарицидтерді пайдалану арқылы жүргізуге болады: аполо,50% с.к.,демитан к.с. 200гл, талстар, 10% к.э. бүрку жұмыстары жүргізілгенде препараттар түрлері ауыстырылып отыру қажет.
Жеміс ағаштарына зиян келтіретін кеміргіштер және олармен күресу шаралары.Орман қарақасы - Dyromys nitedula. Денесі ағаш басында тіршілік етуге бейімделген. Дене тұрқы 81-130 мм, құйрығы 64-113 мм, салмағы көктемде 35г болса, күзде 40-75 г жетеді. Жотасы сұрғылттау қызыл қоңыр, құйрығы түбітті, шашақты келеді. Тұмсығынан құлағына дейін созылып жатқан қара жолақтары бар. Бауыры ашық сары. Бақайлары ағаш басында өрмелеп жүруге бейімделген.Қазақстанда Тянь-Шань тауында, Жоңғар Алатауында, Тарбағатай және оңтүстік Алтайда таралған. Теңіз деңгейінен 1000-1500 м биіктіктегі тауда өсетін жабайы алма, өрік, мойыл және долана сияқты ағаштардың арасын мекендеп, сонда ұя салады. Орманды, жеміс-жидегі көп жерлерді мекендейді. Қоныстарында тұрақты тіршілік етеді. Ағаш басына 1,5 м-6м дейін биіктікте шар тәрізді ұя жасап, сонда өмір сүреді. Кейде құстардың ұяларын кеңейтіп пайдаланады. Қарақас ұясынан іңірде шығып, түні бойы қорек іздейді. Зерттеулерге қарағанда, жеген тамағының 72% өсімдік тектес, 28% жәндік тектес азық болады. Әртүрлі жемістің 16 түрін қорек етеді. Оның басым көпшілігі- алма, алмұрт және тағы басқалар. Қазан айының ортасынан сәуірдің аяғына дейін, жылы ұя жасап алып, қысқы ұйқыға кетеді.кейде ағаштың қуысында да қыстап шығады. Бір ұяда 2-3 аң бірігіп ұйықтауы мүмкін. Ұйқыдан оянып, сәуір айының аяғында ұрпақ беруге кіріседі. Шағылысқаннан кейін 23-35 күн өткен соң 2-8 жәрдемсіз, қызылшақа, соқыр кішкенетай қарақастар туады. Бір ай өткен соң өз алдына тіршілік етуге көшеді. Негізгі жаулары - түлкі, ақкіс, аққалақ, жапалақ. Олардың денесінде кенелер, бүргелер мен ішкі паразит құрттар кездеседі.
Жеміс ағаштарына зиян келтіретін кеміргіштермен күресу шаралары. Жеміс ағаштарын ақ қояндар мен сұр тоқалтістерден сақтау үшін үркітетін заттарды қолдануға болады. Жаппай қыратын улы еліктіргішті пайдалану мүмкін болмаған жағдайларда және кәсіптік маңызы бар жануарлардан жеміс ағаштарын қорғау үшін үркіткіш препараттар қолдану қажет. Жеміс шаруашылығында сұртоқал тістерге қарсы қолданылатын еліктіргіштердің орыны ерекше. Қыстыгүні жеміс бақтарында ұзақ уақыт бойы уландыратын учаскелер жасақталады. Фосфид мырышымен немесе глифтормен уланған еліктіргіштерді арнайы жәшіктерге немесе ұзындығы 50-60 см болатын тақтай астына салып қояды. Қар қалың түскенде оны ауданы 50 х 50 см шаршы алаңшада тазалап, оған еліктіргішті салады, бетін шөппен жауып, жұмсақ қармен көмеді. Бұндай улы учаскелер төңірегінде қарды нығыздауға болмайды. Көктемде қар ерігеннен кейін қалған улы еліктіргіштерді мұқият жинап, өртеп тастайды, ал күлді жердің 60-70 см тереңдігіне көміп тастайды.
Жеміс кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Жемістің қоңыр кенесі-бриобий кенелер тұқымдасына жатады. Ол қазақстанның барлық жерінде де бар. Оңтүстік және оңтүстік-шығыс тау бөктерлеріндегі аудандарда жеміс ағаштарына үлкен зиян келтіреді. Кенелердің түсі қылғылт немесе жасылдау қоңыр; аналықтарының ұзындығы 0,56-0,62мм, аталықтарынікі -0,3мм. Терісіндегі хитин нашар дамыған. Арқасындағы қылшықтар қысқа болып келеді және денесінің бүйірінде орналасқан. Қылшықтардың 3 жұбы ғана денесінің ортасына біткен. Аятары ұзын, жіңішке, 1жұп аяғы денесінің ұзындығымен бірдей. Жұмыртқасының түсі қызыл, дм 0,15мм жуық. Дернәсілдер пішіні дөңгелек тәріздес, 3жұп аяғы бар, қызғылт түсті,ұзындығы0,24мм. Нимфалары дернәсілдерге қарағанда үлкенірек келеді, 4жүп аяғы бар,жасыл-қоңыр түсті. Кененің бұл түрі олигофаг. Негізінен раушан гүлді өсімдіктердің бірнеше түрлерімен ғана қоректенеді. әсіресе алма ағашына және алхорыға қатты зиян келтіреді. Зақымданған ағаштардың жапырақтары мерзімінен бұрын түсіп, жемістердің өнімі 56%төмендейді және олар майда, дәмсіз болады. Жұмыртқасы кененің бұтақтардың қабығында, көбінесе олардың екі айырымында қыстайды. Кененің дернәсілдері көктемде, бүршік ашылар кезде шығады да, бүршіктен шығып келе жатқан жұмыртқалардың ұшын, ал кейін жапырақтарды, гүлді, жас өркеенді және жемісті сорып қоректенеді. Бір жаз ішінде бұл кене 4-5 ұрпақ беріп көбейеді. Бір ұрғашы кене орта есеппен40-қа жуық жұмыртқа салады.Күрес шаралары. Күзде жеміс ағаштарының діңін және бұтақтарын өлі қабықтардан, сонымен қатар ағаш түбінің айналасын жапырақтар мен арам шөптерден тазартып, үйінді қалдықтарды өртеу қажет. Жеміс салатын бақтарды кенелердің қыстайтын стадиялары мекендеген жағдайда ағаштарды,олардың түбіндегі топырақ бетін мына препараттардың бірімен бүрку ұсынылады: 40% ДНОК-тың 1% ерітіндісі, 60% нитафен пастасының 2% ерітіндісі. Бұл шараны 2-3 жылда 1рет жүзеге асырып отыру керек.
Жемістің қоңыр кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары. Bryobia redicorzevi Rech. Бриобий кенелер (Bryobidae) тұқымдасына жатады. Ол Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс тау бөктерінде зиян келтіреді. Кене түсі қызғылт немесе жасылдау, аналығы 0,56-0,62 мм, аталығы 0,3 мм. Терісіндегі хитин нашар дамыған. Арқасындағы қылшықтар қысқа болып келеді. Дернәсілдер дөңгелек. Нимфалары дернәсілдерге қарағанда үлкенірек. Кене олигофаг. Алма, алхоры, алмұрт, алша, өрікке зиянкелтіреді. Жұмыртқасы бұтақ қабығында, көбінесе олардың екі айырымында қыстайды. Кене дернәсілдері көктемде, бүршік ашылар кезде шығады да, бүршіктен шығып келе жатқан жұмыртқалардың ұшын, ал кейін жапырақтарды, гүлді, жас өркенді және жемісті сорып қоректенеді. Зақымданған ағаш жапырақтары мерзімінен бұрын түсіп, жеміс өнімі 56%-ға төмендейді. Күрес шаралары.. Күзде ағаштардың діңін және бұтақтарын өлі қабықтардан, ағаш түбінің айналасын жапырақ пен арамшөптерден тазарту.
Жемістің қызыл кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күрес шаралары. Pananychus ulmi Koch.Өрмекші кенелер (Tetranychidae) тұқымдасына жатады. Аналығы жалпақ-сопақша келеді, түсі қызыл. Арқасы дөңес. Аталығы ұзынша келеді, артқы жағы жіңішкерген. Кене олигофаг. Жалпақ жапырақты ағаштармен қоректенеді. Алма, алхоры, шие, шабдалы, өрік, шетен, доланаға зиян келтіреді. Зақымданған ағаштарда жапырақтарда ашық-сары дақ пайда болады. Кейін жапырақ өңі сұрланып, шаң басқан сияқты болады. Олар құрғайды, түсіп қалады, жеміс кішірейеді. Кененің диапауза күйіндегі жұмыртқалары бұтақтың қабығы арасында және бүршіктің түбірінде қыстап шығады. Кене 9 ұрпақ береді. Жұмыртқалар көбейіп кеткенде, олар жұмыртқаларын жеміске салады. Кенелер алманың кеш пісетін сорттарында жаппай көбейеді. Олардың екінші және үшінші ұрпақтары дамыған кезде ағаштары жапырақтарында моноқант пен азоттың көп болғаны зиянкеске қолайлы. Күрес шаралары. Күзде ағаштардың діңін және бұтақтарын өлі қабықтардан, ағаш түбінің айналасын жапырақ пен арамшөптерден тазарту.Жеміс салатын бақтарды кенелердің қыстайтын стадиялары мекендеген жағдайда ағаштарды, оларды түбіндегі топырақ бетін нитрафен пастасымен, ДНОК ерітіндісімен бүрку. Инсекто-акарицидтерден золон, апполо, демитан, неорон, омайт, кельтан, талстар, ортус препараттарын қолдану.
Жұмыртқаларын азық-түлік арасына, қойманың қабырғалары мен еденіне, ыдыстарға және басқа орындарға салады. Күрес шаралары. Зиянкестердің дамуына мүмкіндік туғызбайтын жағдайларды және санитарлық ережені бұлжытпай сақтауа бағытталған шаралар жүйесін іске асыру. Қойма кенелерін химиялық күрес тәсілімен құртудың 3 түрлі жолы бар. Олар химиялық препараттардың ерітіндісін бүрку, аэрозольдық баптау және фумигациялау(газбен өңдеу). Химиялық препараттардан: актеллик, 50% к.э.(1,2-2,4гм2), бромды метил, 98,5% (20-25гм2), децис, 2,5% к.э.(0,2гм2), квикфос, (5,0гм3). Герметикалық бос қоймаларды аэрозольмен баптау үшін нисектоакарицид"гамма"құтысы 1 текше метрге 0,5-1,0 г есебімен пайдаланылады. Фумигация жүргізу үшін мынадай препараттарды: бромды метил, 98,5% г. (20-100 гм3), магтоксин, таб., түйір.(6,0-18,7 гм3),фостоксин, таб.,түйір.(6,0 гм3) пайдаланады.
Жүзімнің беріш кенесінің таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Жүзімнің беріш кенесі (Eriophyes vitis). Өсімдік қоректі кенелердің эриофиид тұқымдасына жатады. Жүзім өсірілетін аймақтарда кең таралған.Кененің денесі ұзынша келген, цилиндр тәрізді, денесі 80 сақинадан тұрады, түсі сұрғылт, ұзындығы 0,14-0,18 мм, 2 жұп аяғы болады. Аяқтарының табан бөліміндегі қауырсын тәрізді қылшықтар, сәуле тәрізді 5 тармақты болады. Жүзімнің беріш кенесі - монофаг. Жүзімнің тек Vitis vinefera L. Түрін зақымдайды. Кенелер жапырақтың астыңғы бетін мекендеп, сонда қоректенеді. Жапырақтың кене қоректенген жері тереңдеп, шұңқырланады және оның үстін киіздей қалың түктер жауып тұрады. Ал жапырақтың кене қоректенген жерінің қарама-қарсы үстіңгі жағында беріш пайда болады. Астыңғы жағында соларға сәйкес алдымен қызғылт, одан соң тат сияқты түске айналатын дақтар шығады. Кейбір жылдар жүзім мұртшасын және гүл шоғырларын зақымдайды. Кенелердің саны көп болған жылдары жүзім бұталарының дамуы бәсеңдейді, жапырақтары ұсақ өркенді жіңішке болып өседі. Кене әсіресе Рислинг, Коверне, Совиньон деп аталатын жүзім сорттарын қатты зақымдайды.Кенелердің зақымдау әрекеті өсімдіктің тканьдерінде биохимиялық процестердің дұрыс жүруіне кедергі жасайды. Зақымдалған жүзімнің сапасы нашарлайды, қышқылдылығы артып, қанттылығы төмендейді.Ересек кенелер жеміс бүршіктерінің сыртқы қабыршықтарының астында қыстайды. Көктемде жүзімнің өсу өркендері жалаңаштанған кезде кенелер қысқы мекендерінен шығады да өркен бойымен өрмелеп қоректенуге, одан соң өсіп, көбеюге кіріседі. Мамырдың бас кезінде жапырақтарда бірінші беріштер пайда бола бастайды(7-сурет). Жүзім сорттарының биологиялық ерекшеліктеріне және ауа-райы жағдайларына байланысты 5-9 ұрпақ беріп өсіп дамиды.Күресу шаралары:1)Ерте көктемде зиянкестер мен аурудың қыстаушы сатыларында байқалғанда: топырақты қопсыту және ауру белгілері бар салалы бұтақтарды, сабақты кесу міндетті түрде атқарылады.2)Бүршік ашылған кезде, 3 - 5 жапырақ түзілгенде: жұмыстық ерітіндіге фунгицидпен бірге төмендегі препараттардың бірі араластырылады: апполо, 50% с.қ. (0,24 - 0,36 лга), тазартылған кельтан, к.э. (4,0 - 5,0 лга), т.б.
Жыңғыл құмтышқаннының таралуы, морфологиясы, биологиясы және онымен күресу шаралары. Жыңғыл құмтышқа- дене тұрқы 166-174мм, салмағы 138-160г. Еркектері ұрғашыларына қарағанда үлкендеу. Арқа жүнінің түсі қызғылт сұр, бауыры ақ, құйрығы 2 түсті: ұстіңгі жағы қара сұр жолақты, асты ақшылдау. Құйрығының ұшында шашағы болмайды. Артқы аяқтарының табанында ұзынша келген қара дақ бар. Қазақстанның батысында, орталық, оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарда кездеседі. Жыл маусымына, мекендеген жерлеріне байланысты 1гектарда 1-50 дейін жыңғыл тышқандары кездеседі. Бұтағы ағаш өскен ылғалды жерлерде ін қазып тіршілік етеді. Әрбір жыңғыл тышқанның 2-5 індері болады. Бұл құмтышқан бекілген құмдарды, тоғайларды, ауыл шаруашылығы дақылдары өсетін жерлерді мекендейді. Олардың саны су бойында, жартасты жерлерде, тау бөктерлерінде, астық пен бақша және көп жылдық шөптер егістіктерінде жоғары келеді. Өсімдіктердің тұқымымен және жасыл бөліктермен қоректенеді. Тышқан тәрізді кеміргіштермен күресу жұмыстарын жүргізгенде профилактикалық және агротехникалық шаралардың маңызы өте зор. Тышқан тәрізді кеміргіштерге қарсы күресуде олардың зиянкестік әрекетін болдырмаудың бірінші кезектегі кепілі алдын алу шаралары. Оларға егістік жердің топырағын дұрыс өңдеу, арамшөптерді отау, астықты төкпей-шашпай жинап алу, егістіктен сабанды уақытында тасып әкету, егіс төңірегіндегі қураған шөптерді құрту және т.б. жатады.Механикалық тәсіл - қақпандар мен тұзақтарды пайдалану.Қазіргі кезде биологиялық тәсіл үшін қолданылатын жыртқыштардың маңызы өте зор. Бұл жыртқыштар түрінде дала бүркіттері, кезқүйрықтар, қаршығалар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz