Өсімдік иммунитетінің маңызы мен мақсаты
1. Өсімдік иммунитетінің маңызы мен мақсаты
1.Өсімдік иммунитетінің ғылыми негізі туралы Н.И.Вавиловтың теориялары
1.М.С.Дуниннің «Иммуногенез» теориясы және оның практикалық маңызы.
1.Өсімдік иммунитетінің «хемотропикалық» теориясы
1) Өсімдік иммунитетінің «осмостық» теориясы.
1. Анатомиялық.морфологиялық ерекшеліктер.
1.Өсімдіктің активті иммунитеті және оның факторлары
1.Активті иммуниттің ауру қоздырғышын жоюға бағытталған реакциясы.
1.Патогенез процесінде активті иммунитет факторларының маңызы
1.Патологиялық процесс және оның кезеңдері
1. Қоректену әдісіне байланысты фитопатогендердің топтарға бөліну принциптері
1.Өсімдік иммунитетінің ғылыми негізі туралы Н.И.Вавиловтың теориялары
1.М.С.Дуниннің «Иммуногенез» теориясы және оның практикалық маңызы.
1.Өсімдік иммунитетінің «хемотропикалық» теориясы
1) Өсімдік иммунитетінің «осмостық» теориясы.
1. Анатомиялық.морфологиялық ерекшеліктер.
1.Өсімдіктің активті иммунитеті және оның факторлары
1.Активті иммуниттің ауру қоздырғышын жоюға бағытталған реакциясы.
1.Патогенез процесінде активті иммунитет факторларының маңызы
1.Патологиялық процесс және оның кезеңдері
1. Қоректену әдісіне байланысты фитопатогендердің топтарға бөліну принциптері
Иммунитет латынның «immunitas» деген сөзінен шыққан, оның мағынасы - «арылу». Иммунитет деп организмнің ауру қоздырғышын және оның өмір сүру процесінде бөліп шығаратын заттарын (токсин, фермент т.б.) қабылдамауын айтады. Өсімдік иммунитетінің негізін қалаған ғалым Н.И.Вавилов (1887-1943).Ол - өсімдік иммунитеті, оның генетикалық ерекшеліктерімен байланысты, сондықтан өсімдік сортында немесе түрінде иммунитет факторының болуы паразиттің ерекше бейімделуіне (мамандануына)әсерін тигізеді деген. Бұл ғалым иммунитеттің географиялык аймақтарға таралу заңдылығын ашты. Н.И.Вавиловың айтуынша: «Қоршаған орта және бағытталған сұрыптау белгілі бір экологиялық-географиялық аймақтарда өсімдіктің иммунды немесе ауруды қабылдағыш сорттары мен формаларының қалыптасуына әсерін тигізеді» деген.Төзімді сорттарды шығару арқылы көптеген ауруларға қарсы күрес мәселесін шешуге болады. Өсімдік иммунитетінің алдына қойған негізгі мақсаты да осы. Жаңа расалардың үнемі пайда болып тұруына байланысты өсімдіктің төзімділігі жойылып отырады. Ал оны қалпына келтіру үшін төзімді сорттарды шығару жұмысын үздіксіз жүргізу қажет.Төзімді сорттарды шығаруда сұрыптау, будандастыру және мутагенез әдістері қолданылады.
2. Қоректену типіне байланысты патогендердің топтарға бөлінуі
Патоген өсімдікке енген соң, оның әрі таралуы көптеген факторларға патогеннің паразиттілігіне, вируленттілігіне, агрессивтілігіне, қабылдағыш ие-өсімдікке және сыртқы ортаның әсеріне байланысты. Вируленттілік - патогенділіктің сапалық көрсеткіші. Вируленттілік паразиттің белгілі бір ие-өсімдік түрінде немесе сортындағы патогенділігі. Мысалы, картоптың фитофторозының қоздырғышы - патогенді саңырауқұлақ. Картоп үшін ол вирулентті, себебі осы дақылда ауру тудырады, ал басқа көптеген дақылдарға (бидай, қызылша, капуста т.б.) ол вирулентті емес. Вируленттілік организмдердің патогенді түріне ғана тән қасиет. Сондықтан түр ішіндегі патогенді түрлерді диффенциациялау вируленттілік негізінде өткізіледі. Агрессивтілік патогенділіктің сандық өлшемі. Агрессивтілік - өсімдікте эпифитотий туғызады. Агрессивтілік - аз инокулумның ауру туғызуына; паразиттің таралу жылдамдығына; инкубациялық кезеңнің уақытына; залалданған өсімдікте түзілген споралар санына, споралардың қашықтыққа таралу қабілетіне байланысты болады.Мысалы, тат саңырауқұлақтарын агрессивті деуге болады. Бір урединиоспора арқылы ауру туып, таралып кетуі мүмкін. Оның инкубациялық кезеңі өте қысқа, спора түзілуі ашық, бірнеше рет жыныссыз көбейеді, споралары өте жеңіл, ауада желмен өте алысқа таралады.Қара күйе саңырауқұлақтары тат саңырауқұлақтарына қарағанда агрес-сивті емес, себебі олардың көбісі вегетациялық кезеңде бір ғана ұрпақ береді, сондықтан да эпифитотийдің болуына инокулум қоры жеткіліксіз.
3. Өсімдік иммунитетіндегі микро-макротыңайтқыштардың ролі
Ортаның өсімдік иммунитетіне әсерін зерттеп Т.Д.Страхов: «Өсімдіктің қоректену режимін өзгерте отырып, олардан жаңа қасиеттерді алуға болады» деген. Ол өсімдіктің ауруларға төзімді немесе төзімсіз қасиеттері макро-,микро- тыңайтқыштар өсімдіктердің зат алмасу үдерісін өзгертетінін байқады. Т.Д.Страхов - өсімдіктің жақсы дамуы мен өсуі әрқашанда оның физиологиялық төзімділігін арттыра бермейді. Тек ие-өсімдік тканьдарында паразиттің дамуына қолайсыз жағдай туатындай өзгерістер болғанда ғана төзімділік пайда болады.
2. Қоректену типіне байланысты патогендердің топтарға бөлінуі
Патоген өсімдікке енген соң, оның әрі таралуы көптеген факторларға патогеннің паразиттілігіне, вируленттілігіне, агрессивтілігіне, қабылдағыш ие-өсімдікке және сыртқы ортаның әсеріне байланысты. Вируленттілік - патогенділіктің сапалық көрсеткіші. Вируленттілік паразиттің белгілі бір ие-өсімдік түрінде немесе сортындағы патогенділігі. Мысалы, картоптың фитофторозының қоздырғышы - патогенді саңырауқұлақ. Картоп үшін ол вирулентті, себебі осы дақылда ауру тудырады, ал басқа көптеген дақылдарға (бидай, қызылша, капуста т.б.) ол вирулентті емес. Вируленттілік организмдердің патогенді түріне ғана тән қасиет. Сондықтан түр ішіндегі патогенді түрлерді диффенциациялау вируленттілік негізінде өткізіледі. Агрессивтілік патогенділіктің сандық өлшемі. Агрессивтілік - өсімдікте эпифитотий туғызады. Агрессивтілік - аз инокулумның ауру туғызуына; паразиттің таралу жылдамдығына; инкубациялық кезеңнің уақытына; залалданған өсімдікте түзілген споралар санына, споралардың қашықтыққа таралу қабілетіне байланысты болады.Мысалы, тат саңырауқұлақтарын агрессивті деуге болады. Бір урединиоспора арқылы ауру туып, таралып кетуі мүмкін. Оның инкубациялық кезеңі өте қысқа, спора түзілуі ашық, бірнеше рет жыныссыз көбейеді, споралары өте жеңіл, ауада желмен өте алысқа таралады.Қара күйе саңырауқұлақтары тат саңырауқұлақтарына қарағанда агрес-сивті емес, себебі олардың көбісі вегетациялық кезеңде бір ғана ұрпақ береді, сондықтан да эпифитотийдің болуына инокулум қоры жеткіліксіз.
3. Өсімдік иммунитетіндегі микро-макротыңайтқыштардың ролі
Ортаның өсімдік иммунитетіне әсерін зерттеп Т.Д.Страхов: «Өсімдіктің қоректену режимін өзгерте отырып, олардан жаңа қасиеттерді алуға болады» деген. Ол өсімдіктің ауруларға төзімді немесе төзімсіз қасиеттері макро-,микро- тыңайтқыштар өсімдіктердің зат алмасу үдерісін өзгертетінін байқады. Т.Д.Страхов - өсімдіктің жақсы дамуы мен өсуі әрқашанда оның физиологиялық төзімділігін арттыра бермейді. Тек ие-өсімдік тканьдарында паразиттің дамуына қолайсыз жағдай туатындай өзгерістер болғанда ғана төзімділік пайда болады.
№ 1 емтихан билеті
1. Өсімдік иммунитетінің маңызы мен мақсаты
Иммунитет латынның immunitas деген сөзінен шыққан, оның мағынасы - арылу. Иммунитет деп организмнің ауру қоздырғышын және оның өмір сүру процесінде бөліп шығаратын заттарын (токсин, фермент т.б.) қабылдамауын айтады. Өсімдік иммунитетінің негізін қалаған ғалым Н.И.Вавилов (1887-1943).Ол - өсімдік иммунитеті, оның генетикалық ерекшеліктерімен байланысты, сондықтан өсімдік сортында немесе түрінде иммунитет факторының болуы паразиттің ерекше бейімделуіне (мамандануына)әсерін тигізеді деген. Бұл ғалым иммунитеттің географиялык аймақтарға таралу заңдылығын ашты. Н.И.Вавиловың айтуынша: Қоршаған орта және бағытталған сұрыптау белгілі бір экологиялық-географиялық аймақтарда өсімдіктің иммунды немесе ауруды қабылдағыш сорттары мен формаларының қалыптасуына әсерін тигізеді деген.Төзімді сорттарды шығару арқылы көптеген ауруларға қарсы күрес мәселесін шешуге болады. Өсімдік иммунитетінің алдына қойған негізгі мақсаты да осы. Жаңа расалардың үнемі пайда болып тұруына байланысты өсімдіктің төзімділігі жойылып отырады. Ал оны қалпына келтіру үшін төзімді сорттарды шығару жұмысын үздіксіз жүргізу қажет.Төзімді сорттарды шығаруда сұрыптау, будандастыру және мутагенез әдістері қолданылады.
2. Қоректену типіне байланысты патогендердің топтарға бөлінуі
Патоген өсімдікке енген соң, оның әрі таралуы көптеген факторларға патогеннің паразиттілігіне, вируленттілігіне, агрессивтілігіне, қабылдағыш ие-өсімдікке және сыртқы ортаның әсеріне байланысты. Вируленттілік - патогенділіктің сапалық көрсеткіші. Вируленттілік паразиттің белгілі бір ие-өсімдік түрінде немесе сортындағы патогенділігі. Мысалы, картоптың фитофторозының қоздырғышы - патогенді саңырауқұлақ. Картоп үшін ол вирулентті, себебі осы дақылда ауру тудырады, ал басқа көптеген дақылдарға (бидай, қызылша, капуста т.б.) ол вирулентті емес. Вируленттілік организмдердің патогенді түріне ғана тән қасиет. Сондықтан түр ішіндегі патогенді түрлерді диффенциациялау вируленттілік негізінде өткізіледі. Агрессивтілік патогенділіктің сандық өлшемі. Агрессивтілік - өсімдікте эпифитотий туғызады. Агрессивтілік - аз инокулумның ауру туғызуына; паразиттің таралу жылдамдығына; инкубациялық кезеңнің уақытына; залалданған өсімдікте түзілген споралар санына, споралардың қашықтыққа таралу қабілетіне байланысты болады.Мысалы, тат саңырауқұлақтарын агрессивті деуге болады. Бір урединиоспора арқылы ауру туып, таралып кетуі мүмкін. Оның инкубациялық кезеңі өте қысқа, спора түзілуі ашық, бірнеше рет жыныссыз көбейеді, споралары өте жеңіл, ауада желмен өте алысқа таралады.Қара күйе саңырауқұлақтары тат саңырауқұлақтарына қарағанда агрес-сивті емес, себебі олардың көбісі вегетациялық кезеңде бір ғана ұрпақ береді, сондықтан да эпифитотийдің болуына инокулум қоры жеткіліксіз.
3. Өсімдік иммунитетіндегі микро-макротыңайтқыштардың ролі
Ортаның өсімдік иммунитетіне әсерін зерттеп Т.Д.Страхов: Өсімдіктің қоректену режимін өзгерте отырып, олардан жаңа қасиеттерді алуға болады деген. Ол өсімдіктің ауруларға төзімді немесе төзімсіз қасиеттері макро-,микро- тыңайтқыштар өсімдіктердің зат алмасу үдерісін өзгертетінін байқады. Т.Д.Страхов - өсімдіктің жақсы дамуы мен өсуі әрқашанда оның физиологиялық төзімділігін арттыра бермейді. Тек ие-өсімдік тканьдарында паразиттің дамуына қолайсыз жағдай туатындай өзгерістер болғанда ғана төзімділік пайда болады.
№ 2 емтихан билеті
1. Иммунитет ғылымының қалаған ғалым И.И.Мечниковтың ілімі
Өсімдік иммунитеті XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында ғылым ретінде дами бастады. Осы кезде иммунитет теориясының ғылыми негізін қалаушы орыстың ұлы ғалымы И.И. Мечниковтың жануарлар иммунитеті және оның негізгі принциптеры туралы көптеген еңбектері жарық көрді. Оның бірі 1908жылы жарық көрген иммунитеттің целлюларлық теориясы. Осы теория үшін оған Нобель сыйлығы берілді. Бұл теория бойынша барлық тірі организм (амебадан адамға дейін) өз денесінде микроорганизмдерді қармап, оны қорытады. Амеба және қарапайым организмдерде осылай кәдімгі қоректену үрдісі өтеді. Жануарлар эволюциясында, яғни клетка мен тканьдердің қалыптасуында микробтарды жейтін арнайы клеткалар пайда болған. Мечников ол клеткаларды фагоцидтер деп атады.Кейіннен бұл теория ғылыми жетістіктермен толықтырылды.
2. Зиянды организмдердің бейімделу іжәне оның, түрлері
Арнайы бейімділік деп патогеннің бір немесе бірнеше ие-өсімдіктерді залалдау қабілетін айтады. Патоген өсімдікке орнығу үшін, ол өсімдікте оған қажетті қоректік заттар ғана болып және оған қарсы әсер жасайтын токсиндер болмауы керек.Өсімдіктер құрамы бірдей болмағандықтан, әрбір патоген белгілі ие-өсімдіктерін ғана залалдайды. Паразитті қоректендіруші ие-өсімдік шеңбері патогеннің әртүрлі азықтық затты пайдалану қабілетіне байланысты. Патогеннің ие-өсімдікті залалдауы бойынша бөлінуін филогенетикалық бейімделу деп атайды. Тканьдердің, органдардың ерекшеліктеріне байланысты патогеннің өсімдік бөліктеріне бейімделуін гистотропты (ткань) және органотропты бейімделу дейді. Өсімдіктің даму фазасына байланысты оған патоген енгенде қарсы реакциялардың өзгеруі мүмкін. Патогеннің өсімдікті белгілі бір даму кезеңінде залалдауын онтогенетикалық немесе физиологиялық бейімделу деп атайды. Бір патогенде бейімделу тобының төртеуі немесе кейбіреуі болуы мүмкін. Өсімдік иммунитетінде филогенетикалық арнайы бейімділіктің маңызы зор, себебі ол патогендер белгілі туыстарды, түрлерді және сорттарды залалдауға бейімделген.
3. Ауру қоздырғыштарының патогенділігі, вируленттілігі, агрессивтілігі
Патогенділік деп микроорганизмнің ауру тудыратын қабілетін айтады. Патогенділік - туыс ішіндегі организмдерді диффенциация жасаудағы белгілердің бірі болып табылады. Мысалы, бактерия туысы Pseudomonas. Оның бірнеше түрі бар: P. aeruginosa (сапрофит), Р. Fluorescens (факультативті паразит) - көкөністердің сақталу кезеңінде шірік ауруының қоздырғышы; P.tabaci, P. Phaseolicola (факультативті сапрофит) - паразит. Вируленттілік - патогенділіктің сапалық көрсеткіші. Вируленттілік паразиттің белгілі бір ие-өсімдік түрінде немесе сортындағы патогенділігі. Мысалы, картоптың фитофторозының қоздырғышы - патогенді саңырауқұлақ. Картоп үшін ол вирулентті, себебі осы дақылда ауру тудырады, ал басқа көптеген дақылдарға (бидай, қызылша, капуста т.б.) ол вирулентті емес. Вируленттілік организмдердің патогенді түріне ғана тән қасиет. Сондықтан түр ішіндегі патогенді түрлерді диффенциациялау вируленттілік негізінде өткізіледі. Патогеннің вируленттігі барлық өсімдікте бірдей емес. Паразиттер залалдау қабілетіне қарай арнайы жеке формаларға бөлінеді. Мысалы, астықтың сабақ таты қоздырғышының 6 арнайы формалары бар. Ол бидай, қара бидай, сұлы т.б. паразиттері. Астықтың ақ ұнтақ ауруы қоздырғышының 7 арнайы (жеке) вирулентті формалары бар. Арнайы (жеке) формалар бір-бірінен вируленттілік белгілерімен, яғни залалдайтын ие-өсімдіктерімен анықталады.Патогенді организмдердің 3-ші қасиеті - агрессивтілік. Агрессивтілік патогенділіктің сандық өлшемі. Агрессивтілік - өсімдікте эпифитотий туғызады. Агрессивтілік - аз инокулумның ауру туғызуына; паразиттің таралу жылдамдығына; инкубациялық кезеңнің уақытына; залалданған өсімдікте түзілген споралар санына, споралардың қашықтыққа таралу қабілетіне байланысты болады.
№ 3 емтихан билеті
1.Өсімдік иммунитетінің ғылыми негізі туралы Н.И.Вавиловтың теориялары
Өсімдік иммунитетінің негізін қалаған ғалым Н.И.Вавилов (1887-1943).Ол - өсімдік иммунитеті, оның генетикалық ерекшеліктерімен байланысты, сондықтан өсімдік сортында немесе түрінде иммунитет факторының болуы паразиттің ерекше бейімделуіне (мамандануына)әсерін тигізеді деген.Бұл ғалым иммунитеттің географиялык аймақтарға таралу заңдылығын ашты. Н.И.Вавиловың айтуынша: Қоршаған орта және бағытталған сұрыптау белгілі бір экологиялық-географиялық аймақтарда өсімдіктің иммунды немесе ауруды қабылдағыш сорттары мен формаларының қалыптасуына әсерін тигізеді деген.Бұл ғалым өзінің көпжылдық еңбектерін тұжырымдап, Жерорта теңізінің экологиялық-географиялық аймақтарында көбіне сұлының, бидайдың, арпаның, беденің, дәнді бұршақтың тат, тозаңды қара күйе және басқа да инфекциялык ауруларға төзімді, ал Орталық Еуропада өсетін осы дақылдардың сорттары бұл ауруғаорта төзімділігімен сипатталады. Орта Азия және оған жақын аудандарда өсетін осы өсімдіктер формалары әр түрлі ауруды қабылдағыш келеді деген. Н.И.Вавилов өсімдік иммунитеті мен генетика арасында тығыз байланыс бар екенін аныктады.Бұл байланыс паразит өсімдікке енгендегі ие-өсімдіктің реакциясымен анықталады. Осы қасиет оның жақын түрлері мен формаларындағы қасиеттермен салыстырылған. Н.И.Вавилов оны өсімдіктің физиологиялық иммунитеті деген. Төзімділік мындаған жылдар бойы өсімдік эволюциясы үдерісінде (процесінде) қалыптасып, өсімдікте қоздырғышқа төзімді ген пайда болады, сол сияқты патогендердің жаңа физиологиялық рассасы табиғатта үнемі түзіледі. Олар өсімдіктің төзімді жаңа формаларын залалдайды.1919жылы Н.И.Вавилов өзінің Өсімдік иммунитеті деген монографиясын жазып шығарды. Бұл еңбек жалпы селекция жұмыстарының едәуір алға жылжуына әсерін тигізіп, шет елдерде ауыл шаруашылық өсімдіктерінің көптеген төзімді сорттары шығарылды. Мақтаның фузариозды солуына, қант троснигінің мозайкаға, қырыққабаттың сары ауруына.Селекция жұмыстары 40-60жылдары кең өріс алды, көптеген ауыл шаруашылық дақылдарының төзімді сорттары шығарылды. Мысалы, бидайдың - қоңыр тат, қант қызылшасының ақ ұнтақ және тат, темекінің мозайка мен ақ ұнтаққа, картоптың ісік, капустаның кила, мақтаның солу ауруларына төзімді сорттары шығарылды.
2.Фитопатогендердің өзгергіштігі және оның ауыл шаруашылығындағы маңызы
Тірі организмде жаңа қасиеттердің пайда болуын немесе бүрынғы қасиеттерінің жойылуын көрсететін генетикалық категорияны - өзгергіштік дейді. Өзгергіштік ішкі жэне сыртқы факторлардың әсеріне байланысты. Ішкі факторларға - негізінен организмнің түқым қуалайтын құрылымы (структура), оның генетикалық жүйесі, ал сыртқы факторға - экологиялық жағдайлар жатады. Фитопатогенді организмдердің қоректік субстраты өсімдік болғандықтан, негізгі фактор - ие-өсімдік. Патогендердің генетикалық өзгергіштігі нәтижесінде саңырауқүлақтар-дың, бактериялардың жаңа вирулентті формалары түзіледі. Оларды биотиптер деп атап, әріппен белгілейді. Саңырауқұлақтардың өзгергіштік механизмі. Фитопатогенді саңырау-құлақтардың генетикалық құрылымындағы (структурасындағы) өзгергіштігі әртүрлі үдерістердің: яғни жыныстық гибридизация (будандасу), мутация, гетерокариоз, парасексуальды рекомбинация (жаңару) әсерінен пайда болады. Бактериялардың өзгергіштігі. Фитопатогенді бактериялардың өзгергіштігі мутация, трансформация, трансдукция жолдарымен пайда болады. Бактериялардамутациялық өзгерістер физикалық, химиялық, мутагендер және ие-өсімдік әсерінен болуы мүмкін. Мутация нәтижесінде қоздырғышы паразиттің патогенділігі, тканьде таралуы, көбею интенсивтілігі, токсин түзуі т.б. факторлары өзгерді.
3.Өсімдіктің ауруларға төзімділігіндегі сыртқы ортанын маңызы
Табиғатта паразитгер көп, олар өсімдіктерге шабуыл жасағандаөсімдікте оларға қарсы тұру қасиеті қалыптасады. Егер өсімдікті облигатты паразит залалдаса, онда оның иммунитет факторлары факультативті паразиттермен залалданудағы иммунитет құбылысынан өзгеше болады. Мысалы, кейбір картоп сорттарының фитофтораға төзімділігі оның қабығының анатомиялық кұрылысына байланысты болса, екіншісінікі патогенді жекелейтін (изоляция) реакцияға байланысты. Бұл кезде бірыңғай иммунитет теориясы болмаса да, фитопатология ғылымында өсімдіктің кейбір ауруларға төзімділігін түсіндіретін көптеген еңбектер болды. Өздеріңізге белгілі ерте заманда да егіншілер өсімдікті аурудан қорғау үшін төзімді сорттар шығарып, пайдаланған. Ауру тууының себебі ғылыми тұрғыдан дәлелденбеген кезде ақ егіншілер ертеректе келесі жылғы тұқымды аурудан таза өсімдіктен алып, сұрыптау жұмыстарын жүргізген. Бұл жасанды сұрыптау стихиялы түрде жүргізілсе де, белгілі бір ауруларға төзімді өсімдіктердің мәдени сорттарын шығарған. Ғылыми дәлелденген селекцияның дамуы кейбір кең таралған картоп ісігі (рак) мен картоп фитофторасы, жүзімнің ақ ұнтағы, жалған ақ ұнтағы, астық дақылдарының таты сияқты аса қауіпті аурулардың таралуы стихиясынан байланысты болған.
№ 4 емтихан билеті
1.М.С.Дуниннің Иммуногенез теориясы және оның практикалық маңызы.
1946 жылы М.С.Дунин өзінің иммуногенез теориясын ұсынды. Бұл теория бойынша өсімдік иммунитеті - ие-өсімдік, онықоршаған ортажәне зиянды организмдердің бір-бірімен байланысын ұзақ жылдар бойы қалыптасу негізінде пайда болады деген.
Сөйтіп, ауруларды үш топқа бөледі:
1 - топ. Патогеннің өсімдікке өскін фазасында бейімделуі. Өсімдікті немесе оның белгілі бір органдарын залалдайтын аурулар жатады. Бұл патогендер жас өсімдіктердің, олардың органдарын, тканьдерін немесе жеке клеткаларын залалдайды. Мысалы, мақтаның гоммозы (бактериоз) өсімдіктің өну кезеңінде жапырактардың шетін бактерия залалдайды.
2 - топ. Өсімдіктің дамуының екінші фазасында немесе ересек өсімдіктердің тканьдарында ауру туғызатын қоздырғыштар. Мысалы, картоп фитофторозын, қызылша церкоспорозын, томат септориозын, беде антракнозын тағы басқаларын жатқызады.
3 - топ. Қоздырғыштар өсімдіктің даму фазасына тәуелсіз кез-келген уақытта ауру туғызатын түрлері. Мысалы, тамыршірігі, сулышірік.
2. Патогендердің физиологиялық расасы және олардың түзілу ерекшеліктері
Ауру қоздырғыштарының барлық жаңа патогенді формалары микроорганизмдердің өзгергіштігі негізінде түзіледі.
Тірі организмде жаңа қасиеттердің пайда болуын немесе бүрынғы қасиеттерінің жойылуын көрсететін генетикалық категорияны - өзгергіштік дейді. Өзгергіштік ішкі жэне сыртқы факторлардың әсеріне байланысты. Ішкі факторларға - негізінен организмнің түқым қуалайтын құрылымы (структура), оның генетикалық жүйесі, ал сыртқы факторға - экологиялық жағдайлар жатады. Фитопатогенді организмдердің қоректік субстраты өсімдік болғандықтан, негізгі фактор - ие-өсімдік.
Патогендердің генетикалық өзгергіштігі нәтижесінде саңырауқүлақтар-дың, бактериялардың жаңа вирулентті формалары түзіледі. Оларды биотиптер деп атап, әріппен белгілейді.
Саңырауқұлақтардың өзгергіштік механизмі. Фитопатогенді саңырау-құлақтардың генетикалық құрылымындағы (структурасындағы) өзгергіштігі әртүрлі үдерістердің: яғни жыныстық гибридизация (будандасу), мутация, гетерокариоз, парасексуальды рекомбинация (жаңару) әсерінен пайда болады.
3.Өсімдіктің зиянкестерге төзімділігінің категориялары
Өсімдіктің зиянкестерге төзімділігі 2 категорияға бөлінеді:
1. өсімдік сорттары мен түрлерінің зақымданбауы немесе аз зақымдануы;
2. шыдамдылық, яғни зақымдануға төзімділік (зақымдалған өсімдік организмнің немесе бөлігінің өнім беруге қабілеті).
1. Анотомиялық - морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты кейбір өсімдіктер, зиянкестер зардабына шалдықпайды. Аса түкті бидай сортында Гессен шыбыны жүмыртқасын аз уақыт ішінде салып бітіреді. Оның себебі түктілік, механикалық тітіркендіргіш ретінде әсер етеді. Ал, түксіз жылтыр өсімдікте аналык шыбын қолайлы орын (борозда) іздеп тапқанша процес ұзаққа созылып, кейбіреулері толық жұмыртақалап үлгермей өліп қалады. Жаздық бидай зиянкестің аналық шыбыны жұмыртқасын жапырақ қынабы, сабағын көбірек орайтын сортына салады.
Биохимиялык ерекшеліктер. Кейбір насекомдардың өсімдік сорттары мен түрлерінің биохимиялык ерекшеліктерін ажырататын қасиеттері бар. Соған байланысты олардың шабуылы бір сортқа күшейіп, ал екіншісіне, керісінше, болмайды. Мысалы: картоптың мәдени түрінде (сортында) Колорадо қоңызы жақсы қоректенеді де, ал жабайы түрлеріне жоламайды. Бұл талғампаздық (талғамқоректену) картоптың жабайы түрінде глюкозидтің ерекше формасы демиссиннің болуына байланысты.
1. Шыдамдылық. Зақымдалған организмнің қайта қалпына келтіру қабілеті; Өнімділікті арттыру
№ 5 емтихан билеті
1. Өсімдік иммунитет туралы Т.Д.Страховтың теориясы
Ортаның өсімдік иммунитетіне әсерін зерттеп Т.Д.Страхов: Өсімдіктің қоректену режимін өзгерте отырып, олардан жаңа қасиеттерді алуға болады деген. Ол өсімдіктің ауруларға төзімді немесе төзімсіз қасиеттері макро-,микро- тыңайтқыштар өсімдіктердің зат алмасу үдерісін өзгертетінін байқады. Т.Д.Страхов - өсімдіктің жақсы дамуы мен өсуі әрқашанда оның физиологиялық төзімділігін арттыра бермейді. Тек ие-өсімдік тканьдарында паразиттің дамуына қолайсыз жағдай туатындай өзгерістер болғанда ғана төзімділік пайда болады.
2. Саңырауқұлақтарда физиологиялық расалардың түзілу әдістері
Кейбір жағдайда патогеннің түрі ішінде арнайы бейімделген формалары болады. Ол формалардың әрқайсысы белгілі өсімдікке бейімделіп, оны залалдайды. Формалардың бір-бірінен морфологиялық айырмасы болмайды, бірақ биологиялық айырмашылықтарына байланысты олар белгілі туыстағы өсімдіктерге арнайы бейімделген. Белгілі ие-өсімдік сортында патогенділік қабілетіне қарай бөлінетін арнайы формаларды - физиологиялық раса деп атайды.
Патогенді организмдер көптеген формалардан түрады. Әрбір форма белгілі ие-өсімдік сортына патогенді. Бірінші физиологиялық расаны 1894 жылы Эриксон сабақ таты саңырауқүлағынан тапқан. Жалпы Puccinia graminis tritici 300 аса физиологиялық расалары бар.
Бүл формалардың әрқайсысы бидай, арпа, қара бидай т.б. залалдауға арнайы бейімделген.
Физиологиялық расалар бір-бірінен ие-өсімдікте туғызатын реакциялар-мен анықталады. Физиологиялық расаны анықтауда қолданылатын өсімдікті - дифференциялау - өсімдігі дейді.
3.Өсімдіктің анатомиялық-морфологиялық ерекшелктерінің зиянкестерге төзімділігіндегі маңызы Анатомиялық-морфологиялық ерекшеліктер. Бұл ерекшеліктер патологиялық процесстің бірінші кезеңінде яғни спораның өніп, қоздырғыштың өсімдік тканіне ену кезеңінде білінеді. Кейбір жағдайларда анатомиялық-морфологиялық ерекшеліктер патологиялық процесстің басқа да кезеңдерінде, яғни қоздырғыштың өсімдік ткандерінде таралуында да маңызы зор.
Анотомиялық - морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты кейбір өсімдіктер, зиянкестер зардабына шалдықпайды. Аса түкті бидай сортында Гессен шыбыны жүмыртқасын аз уақыт ішінде салып бітіреді. Оның себебі түктілік, механикалық тітіркендіргіш ретінде әсер етеді. Ал, түксіз жылтыр өсімдікте аналык шыбын қолайлы орын (борозда) іздеп тапқанша процес ұзаққа созылып, кейбіреулері толық жұмыртақалап үлгермей өліп қалады. Жаздық бидай зиянкестің аналық шыбыны жұмыртқасын жапырақ қынабы, сабағын көбірек орайтын сортына салады.
№ 6 емтихан билеті
1. Өсімдік иммунитет туралы С.М.Вердеревскийдің теориясы Өсімдіктің паразитгерден қорғануына оның биохимиясының ролін және оның өсімдік иммунитетіндегі негізгі фактор екендігін атап өткен ғалым Д.Д.Вердеревский болды. Иммунитеттің негізгі факторларына байланысты өсімдік патогенге қарсы антитоксиндер, антиферменттер түзіп, паразитке қарсы реакциясынан пайда болатын заттар-фитоалексиндерге сонымен қатар өсімдіктердегі тұрақты заттар-фитонциттерге байланысты.
2.Бактериялардың өзгергіштігі және жаңа штаммдардың түзілу әдістері
Бактериялардың өзгергіштігі. Фитопатогенді бактериялардың өзгергіштігі мутация, трансформация, трансдукция жолдарымен пайда болады. Бактериялардамутациялық өзгерістер физикалық, химиялық, мутагендер және ие-өсімдік әсерінен болуы мүмкін.
Мутация нәтижесінде қоздырғышы паразиттің патогенділігі, тканьде таралуы, көбею интенсивтілігі, токсин түзуі т.б. факторлары өзгерді.
Трансформация (тасымалдау). Трансформация құбылысы деп, бактерияның бір түрінің қасиеті екіншісіне клетка еіріндісімен (экстрактымен) немесемикроорганизмдердің таза сүзіндісі (культуральных фильтратов) арқылы берілуін айтады. Осы әдіспеп авирулентті бактериялар вирулентті формаларға айналуы мүмкін.
Бұл жағдайда вирулентті штаммның ДНҚ-сы тасымалдау факторы ретінде пайдаланылады.
Трансдукция. Трансдукция деп бактерия хромосомының жеке бөлігінің екінші бактерия клеткасына бактериофаг арқылы өтуін айтады.
Бактериофагтар - вирустар.Бұл құбылыс физикалық, химиялық факторлардың әсерінен болады. Мысалы, ультра күлгін сәулесімен өңдеу.
3.Өсімдік құрамының зиянкестерге төзімділігіндегі маңызы Анотомиялық - морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты кейбір өсімдіктер, зиянкестер зардабына шалдықпайды. Аса түкті бидай сортында Гессен шыбыны жүмыртқасын аз уақыт ішінде салып бітіреді. Оның себебі түктілік, механикалық тітіркендіргіш ретінде әсер етеді. Ал, түксіз жылтыр өсімдікте аналык шыбын қолайлы орын (борозда) іздеп тапқанша процес ұзаққа созылып, кейбіреулері толық жұмыртақалап үлгермей өліп қалады. Жаздық бидай зиянкестің аналық шыбыны жұмыртқасын жапырақ қынабы, сабағын көбірек орайтын сортына салады.
Биохимиялык ерекшеліктер. Кейбір насекомдардың өсімдік сорттары мен түрлерінің биохимиялык ерекшеліктерін ажырататын қасиеттері бар. Соған байланысты олардың шабуылы бір сортқа күшейіп, ал екіншісіне, керісінше, болмайды. Мысалы: картоптың мәдени түрінде (сортында) Колорадо қоңызы жақсы қоректенеді де, ал жабайы түрлеріне жоламайды. Бұл талғампаздық (талғамқоректену) картоптың жабайы түрінде глюкозидтің ерекше формасы демиссиннің болуына байланысты. Крест гүлдердің көптеген зиянкестері құрамында қыша майы көп өсімдіктерді зақымдауға бейімделген. Насекомдар иіске өте сезімтал келеді. Өсімдіктің өткір иісті сорттарыоның иіссіз сорттарынақарағанда көбірек зақымдалады. Ондай заттарға көптеген өсімдік құрамында болатын қастамық майы жатады.
Өсімдіктің өсуі және даму фазаларының ерекшеліктері эволюциялык даму процесінде зиянкестердің жұмыртқа салу кезеңі ие өсімдіктің белгілі бір даму кезеңдеріне бейімделген.
Өсімдіктің даму кезеңін өзгерте отырып, оның зақымданбауын қамтамасыз етуге болады.
Мысалы: 1) астықтың тез пісетін сорттарын шығарып Швед шыбынынан сақтауға болады.
2) жаздық бидайдың төзімді сорттарының масактану кезеңі астық сұр көбелегінің ұшу және жұмыртқалау кезеңіне сәйкес келмеуі, оларды осы зиянкестерденсақтайды.
№ 7 емтихан билеті
1. Өсімдік иммунитетінің механикалық теориясы
XIX ғасырдың 80 жылдары Австрия ғалымы Коббтың механикалық теориясы жарық көрді. Бұл теория бойынша өсімдік өзін зиянды организмдерден қорғау үшін оның механикалық қорғанысы болуы қажет деген. Автор өсімдіктегі кейбір ерекшеліктер - кутикуланың қалыңдауы, зақымданған бөлікте кысқа мерзімде перидерманың түзілуі, өсімдіктің жеке органдарының ерекше құрылысы және т.б. патогеннің тканьге өтуіне механикалық кедергі келтіреді. Мысалы, бидай эпидермисінің қалың болуы қоңыр тат ауруына төзімді болуына себебін тигізеді деген. Кейіннен өсімдіктің өзін-өзі паразиттерден осындай әдіспен қорғануын пассивті иммунитет деп атады. Бірақ механикалық теория иммунитет құбылыстарына толық жауап бере алмады. Мысалы, қарақаттың (барбарис) қабыгы қалың және жұқа түрлері тат ауруына әртүрлітөзімді екендігі дәлелденді.
2.Бактериофагтар және олардың, ауыл шаруашылығындағы маңызы
Бактериофагтар (бактерия және гр. phagos -- жегілер), бактерия жалмаушылары -- бактерияларды, т.б. микроорганизмдердіыдырататын вирустар; бактериялар жасушасын зақымдайтын және олардың еруін тудыратын вирустар. Ол адам мен жануарлардың ішек-қарындарында, өсімдіктерде, топырақта, табиғи және ақаба суларда, көңде, т.б. ортада кездеседі. Бактериофагтар топырақтағы микроорганизмдерге зиянды әсер етіп, ондағы пайдалы процестердің (аммонилану, нитрлену, атмосфера азотын тұту) қалыпты жүруіне кесірін тигізеді. Сондай-ақ, Бактериофагтар азотобактердің азоттұтушы қабілетін, патоген бактериялардың улылық және антигендік қасиеттерін өзгерте алады. Ал кейбір Бактериофагтар микробтарды жүйелеу саласында, микробиол. синтездеуде (антибиотиктерді, амин қышқылдарын, сүт өнімдерін, бактериялық тыңайтқыштарды даярлауда, т.б.), сонымен қатар адамдар мен жануарларда кездесетін бірқатар жұқпалы (оба, іріңдеткіш стафилакоктар, тырысқақ, іш сүзегі және анаэроб инфекциялары) ауруларды қоздыратын бактериялардан алдын-ала сақтандыру және емдеу мақсатында қолданылады. Генетика мен молекулялық биологияның теориялық мәселелерін анықтап, шешуде Бактериофагтардың маңызы зор.
3.Насекомдардың талғампаздық қабілетінің иммунитеттегі маңызы
Талғампаздық деп насеком өсімдіктен қоректік зат алу, жұмыртқасын салу және одан таса табу үшін оны талғайды. Егер осы талаптар, қоректендіруші өсімдікте болса, онда оған насеком бейімделеді, яғни өсімдік насекомның өніп-өсуіне, дамуына қолайлы орта болып табылады. Ал, керісінше насеком талабына сай келмесе немесе оны қанағаттандырмаса(антибиоз), онда ол төзімді өсімдікке жатады. Мұндай төзімдік өсімдік құрамы зиянкеске қорек бола алмайды, ұрпақ қалдыру қабіллеті төмендеп, денесі қалыптан кішірейіп,өмірі қысқарып немесе жаппай қырылады.
№ 8 емтихан билеті
1.Өсімдік иммунитетінің хемотропикалық теориясы
XX ғасырдың басында өсімдік иммунитетінің себептерін негіздейтін көптеген гипотезалар мен теориялар болды. Оның бірі ағылшын ғалымы Массидің (1905жыл) хемотропикалық теориясы. Бұл теория бойынша құрамында патогенді өзіне тартатындай заты жоқ өсімдіктер - иммунды болып саналады. Масси өсімдік құрамы шырынының хемотропикалық әсерін зерттеп, ондағы қант саңырауқұлактарға хемотропикалық әсері бар, яғни ол патогеннің тканьге еніп, дамуына жағдай жасайды. Төзімді сорттардың шырыны споралардың өсуін тежеп аз ғана споралар өскен немесе өспеген, ал қабылдағыш сорттардьң шырыны споралардың өсуіне жағдай жасайды.
2.Өсімдіктердіц жасанды иммунитет!, оның факторлары және ауыл шаруашылығындағымаңызы
Жасанды иммунитет адам мен жануарларда кейбір аурумен ауырған кезде, дәрілердің және вакциналардың әсерінен пайда болады. Өсімдікте де жасанды иммунитет бар. Патоген өсімдік клеткасына енген кезде, ол тек сол клеткаға ғана әсер етіп қоймай, өсімдіктің басқа клеткаларына немесе органдарына әсерін тигізеді (температураның көтерілуі, тыныс алудың жиіленуі).
Өсімдіктің жасанды иммунитеті инфекциялық және инфекциялық емес болып бөлінеді. Инфекциялық иммунитет өсімдік белгілі бір аурумен ауырып, сауыққанда пайда болады. Ал инфекциялық емес жасанды иммунитет белгілі әдістерді қолдану арқылы жасалады (вакциндау немесе төзімділікті арттыратын факторларды қолдану). Инфекциялық емес жасанды иммунитет ауыл шаруашылығында өсімдіктерді аурудан қорғауда маңызы өте зор. Өсімдікті вакциндау деп патогеннің әлсіз культурасымен немесе экстрактасымен (сіріндісімен) өсімдікті өңдеп, төзімділікті арттыруды айтады. Мысалы, алқа және асқабақ тұқымдасына жататын көкөніс дақылдарының вирус ауруларына төзімділігін арттыру үшін, көшеттерді ауру туғыза алмайтындай әлсіз культурасымен өңдейді. Оны иммунизация дейді.
3. Өсімдіктің зиянкестерге төзімділігіндегі сыртқы ортаның ролі
Табиғатта паразитгер көп, олар өсімдіктерге шабуыл жасағандаөсімдікте оларға қарсы тұру қасиеті қалыптасады. Егер өсімдікті облигатты паразит залалдаса, онда оның иммунитет факторлары факультативті паразиттермен залалданудағы иммунитет құбылысынан өзгеше болады. Мысалы, кейбір картоп сорттарының фитофтораға төзімділігі оның қабығының анатомиялық кұрылысына байланысты болса, екіншісінікі патогенді жекелейтін (изоляция) реакцияға байланысты. Бұл кезде бірыңғай иммунитет теориясы болмаса да, фитопатология ғылымында өсімдіктің кейбір ауруларға төзімділігін түсіндіретін көптеген еңбектер болды. Өздеріңізге белгілі ерте заманда да егіншілер өсімдікті аурудан қорғау үшін төзімді сорттар шығарып, пайдаланған. Ауру тууының себебі ғылыми тұрғыдан дәлелденбеген кезде ақ егіншілер ертеректе келесі жылғы тұқымды аурудан таза өсімдіктен алып, сұрыптау жұмыстарын жүргізген. Бұл жасанды сұрыптау стихиялы түрде жүргізілсе де, белгілі бір ауруларға төзімді өсімдіктердің мәдени сорттарын шығарған. Ғылыми дәлелденген селекцияның дамуы кейбір кең таралған картоп ісігі (рак) мен картоп фитофторасы, жүзімнің ақ ұнтағы, жалған ақ ұнтағы, астық дақылдарының таты сияқты аса қауіпті аурулардың таралуы стихиясынан байланысты болған.
№9 билет
1)Өсімдік иммунитетінің органикалық қышқылдар теориясы. Иммунитет теориясы туралы көптеген гипотезалар болды. Италия ғалымы Комес (1900ж) өсімдік иммунитеті өсімдік шырыны құрамындағы қышкылдарға байланысты деген. Ол теория бойынша өсімдікте қант пен крахмал көбірек шоғырланған бөлігі ауруды қабылдағыш келеді де, ал өсімдікті аурудан қорғаушы - бос қышқылдар деген.Коместің айтуынша өсімдік иммунитетін анықтаушы негізгі факторлар: оның құрамындағы органикалық қышқылдар, иілік заттар, антоциандар (пигмент). Осы заттардың мөлшері клетка шырынында неғұрлым көп болса, өсімдік ауруға төзімді болады деген.Мысалы, картоптың түйнегінде глюкозаны аз уақыт ішінде көп мөлшерде жинайтын сорттары оның ұзақ мерзімде жинайтын сорттарына қарағанда сақина шірігі ауруының қоздырғышын қабылдағыш келеді.Органикалық қышқылдар - иммунитетті анықтаушы негізгі фактор деген теория барлық өсімдіктерде таралмайтындығын, ол тек жеке жағдайларда мүмкін екенін Н.И.Вавилов кейінірек дәлелдеді.Органикалық қышқылдар.Өсімдік тканіндегі сутегі иондарының (Н+) концентрациясыөсімдік пен патоген ферменттерінің активтілігіне әсерін тигізеді. Фитопатогенді саңырауқұлақтар әртүрлі қышқыл ортада, кейде өсімдік төзе алмайтын қышқыл концентрациясында өсе алады. Албактериялар қышқыл ортаға өте сезімтал келеді. Соған байланысты клетка шырынының қышқылдығы кейде өсімдік төзімділігінің негізгі факторы ретінде қаралады. Мысалы, қызанақтың көк жемісі бактериялы даққа оңай шалдығады (РН-5,0 томен), ал піскен жемісі (РН-4-4,5) өте төзімді. Сонымен, өсімдіктің құрамы және оның паразитке төзімділігі немесе қабылдағыштығы қоздырғыштың қоректену типіне байланысты.
2) Инфекциялық иммунитет және оның маңызы. Өсімдіктің жасанды иммунитеті инфекциялық және инфекциялық емес болып бөлінеді. Инфекциялық иммунитет өсімдік белгілі бір аурумен ауырып, сауыққанда пайда болады. Ал инфекциялық емес жасанды иммунитет белгілі әдістерді қолдану арқылы жасалады (вакциндау немесе төзімділікті арттыратын факторларды қолдану). Инфекциялық емес жасанды иммунитет ауыл шаруашылығында өсімдіктерді аурудан қорғауда маңызы өте зор. Өсімдікті вакциндау деп патогеннің әлсіз культурасымен немесе экстрактасымен (сіріндісімен) өсімдікті өңдеп, төзімділікті арттыруды айтады. Мысалы, алқа және асқабақ тұқымдасына жататын көкөніс дақылдарының вирус ауруларына төзімділігін арттыру үшін, көшеттерді ауру туғыза алмайтындай әлсіз культурасымен өңдейді. Оны иммунизация дейді.
3) Ие-өсімдік пен паразит арасындағы генетикалық қатнас. Ие-өсімдіктен қорек алуына байланысты паразиттерді 2 үлкен топқа бөледі: биотрофтар, некротрофтар. 1.Биотрофтар - бұл организмдер өздеріне қажетті энергияны тірі ие-өсімдіктің тек тірі клеткаларынан алады, ягни бұл топқа облигатты паразиттер жатады. 2.Некротрофтар. Олар - энергияны өлі өсімдіктерден (қалдықтардан) алып қоректенеді. Бұл топқа факультативті паразиттер, облигаты сапрофиттер жатады.
№10 билет
1) Өсімдік иммунитетінің осмостық теориясы. Өсімдік төзімділігі осмос қысымы мен клетка тургорына байланысты деген гипотеза жарық көрді. Бұл гипотеза бойынша төзімді өсімдік клеткасы шырынының осмос қысымы паразит қысымына қарағанда өте жоғары. Патоген ие өсімдік тканіне енуі үшін оның қысымы өсімдік қысымынан жоғары болуы керек.Өсімдік иммунитеті теорияларының бәрі де иммунитет табиғатын толық түсіндіретін, жалпы иммунитет теориясының негізі бола алмады. Оның себебі, гипотеза авторлары төзімділіктің бір ғана белгісі бойынша жалпы иммунитет теориясын құруға тырысқан. Олар ие-өсімдік пен паразит ара қатынастарындағы көп факторларға көңіл бөлмеген.Табиғатта паразитгер көп, олар өсімдіктерге шабуыл жасағандаөсімдікте оларға қарсы тұру қасиеті қалыптасады. Егер өсімдікті облигатты паразит залалдаса, онда оның иммунитет факторлары факультативті паразиттермен залалданудағы иммунитет құбылысынан өзгеше болады. Мысалы, кейбір картоп сорттарының фитофтораға төзімділігі оның қабығының анатомиялық кұрылысына байланысты болса, екіншісінікі патогенді жекелейтін (изоляция) реакцияға байланысты.
2) Инфекциялық емес иммунитет және оның ауыл шаруашылығындағы маңызы. Өсімдіктің жасанды иммунитеті инфекциялық және инфекциялық емес болып бөлінеді. Инфекциялық иммунитет өсімдік белгілі бір аурумен ауырып, сауыққанда пайда болады. Ал инфекциялық емес жасанды иммунитет белгілі әдістерді қолдану арқылы жасалады (вакциндау немесе төзімділікті арттыратын факторларды қолдану). Инфекциялық емес жасанды иммунитет ауыл шаруашылығында өсімдіктерді аурудан қорғауда маңызы өте зор. Өсімдікті вакциндау деп патогеннің әлсіз культурасымен немесе экстрактасымен (сіріндісімен) өсімдікті өңдеп, төзімділікті арттыруды айтады. Мысалы, алқа және асқабақ тұқымдасына жататын көкөніс дақылдарының вирус ауруларына төзімділігін арттыру үшін, көшеттерді ауру туғыза алмайтындай әлсіз культурасымен өңдейді - иммунизация деп аталады.
3) Өсімдіктің горизантальды және вертикальды төзімділігінің ауыл шаруашылығындағы маңызы. Вертикальді төзімділік- өсімдік сортында бірнеше төзімді гендерболуы мүмкін, әрбір төзімді ген белгілі бір физиологиялық расаға төзімді келеді және қоздырғыш әсеріне өте сезімтал. Төзімділіктің бұл түрін вертикалъді төзімділікдепатайды. Қоздырғыш мұндай сорттарда споралар түзбейді. Вертикальді төзімділік өсімдік генотипіне тығыз байланысты.
Горизонтальді (егістік) төзімділік сорттардың паразит расаларының бәріне төзімділігін айтады. Төзімділіктің бұл түрі аурудың таралуы мен споралардың түзілуін төмендетеді. Горизонтальді төзімділікте өсімдік генотипімен анықталады. Егер өсімдікте горизонтальді төзімді сорттарды кеңінен қолданса, онда ол эпифитотиді төмендетеді.
Вертикальді және горизонтальді төзімді сорттарды қолданғанда жаңа вирулентті расалардың пайда болуы төмендейді. Мысалы, бидайдың ерте пісетін сорттары - горизонтальді, ал кеш пісетін сорттары - вертикальді төзімді. Соған байланыстыпаразиттің вирулентті расаларының дамуы кешеуілдеп, эпифитотидің тууына кедергі жасайды.
Вируленттік- патогенділіктің сапалық өлшемі. Мысалы, картоп фитофторасы тек картопқа вирулентті, ал астық, қызылша т.б. вирулентті емес.
Өсімдік иммунитеті көптеген ішкі және сыртқы факторларға: паразиттің өсімдікке ене алмауы; енген күйде оны залалдай алмауы немесе паразиттің өсімдікте көбеймеуімен анықталады. Осы факторлардың әсеріне байланысты иммунитет екі категорияға бөлінеді: пассивті және активті.
№11 билет
1)Өсімдік иммунитетінің топтпры. Өсімдіктің ауруға қарсы тұру қабілеті бірнеше топқа бөлінеді: 1.Иммундылық 2.Беріктік (резистенттілік) 3.Төзімділік (толеранттылық) 4.Қабылдағыштық. Иммундылық - өсімдіктің ауруды мүлдем қабылдамайтын абсолюттік, сапалық, тұрақты қасиеті.Беріктік - өсімдік иммунитетінің өзгермелі, сандық күйі.Төзімділік - ауруға шалдыққан өсімдік жоспарланған өнімділігін айтарлықтай төмендетпеуі.Қабылдағыштық - өсімдіктің ауру қоздырғышына қарсы тұраалмау қабілетін айтады. Ол ие-өсімдікке, инфекциялық ортаға, паразиттің агрессивтілігіне байланыстыболады.Таксономиялық қатарға (клас, қатар, тұқымдас, туыс, түр) байланысты өсімдіктің патогенді микроорганизмдергеиммунитеті әртүрлі болады.Алшақ топтағы өсімдіктерге (организмдерге) абсолютті иммунитет (мүлдем залалданбау) қасиеті тән. Ауру қоздырғыштары эволюциялық дамуда қоректік негізде белгілі бір өсімдіктерге бейімделген. Мысалы, қара күйе қоздырғыштары тек астық дақылын залалдайды, ал бұршақ, картоптағы басқаларда ауру туғызбайды; көпжылдық азықтық шөптердің қоңыр дағының қоздырғышы астық және басқа дақылдарды залалдамайды.
2)Өсімдікті химиялық және биологиялық иммунизациялаудың маңызы. . Өсімдікті вакциндау деп патогеннің әлсіз культурасымен немесе экстрактасымен (сіріндісімен) өсімдікті өңдеп, төзімділікті арттыруды айтады. Мысалы, алқа және асқабақ тұқымдасына жататын көкөніс дақылдарының вирус ауруларына төзімділігін арттыру үшін, көшеттерді ауру туғыза алмайтындай әлсіз культурасымен өңдейді. Оны иммунизация дейді. Иммундылықты химиялық әдіспен де арттыруға болады. Әртүрлі химиялық заттарды - макро-микротыңайтқыштар, өсуді реттейтін заттар, антибиотиктерді қолдану арқылы өсімдік төзімділігін арттыруға болады. Оларды қолдану әдістері әртүрлі - тұқымдық материалдардың иммундылығын арттыру, топырақ, тамыр арқылы тыңайтқыштар беру т.б.
3) Өсімдікті зиянды организмдерден қорғауда иммунитет заңдылықтары мен құбылыстарын практикада қолдану. Өсімдіктің зиянкестерге (насекомдарға) төзімділігі, оның ауруларға төзімділігіне Караганда аз зерттелген. Әйтсе де, қазіргі кезде 60-тан астамауылшаруашылық дақылдарының көптеген зиянкестеріне, кеміргіш және сорғыш түрлеріне төзімді формалармен сортартабылды.Мысалы: 1.Швед шыбынына, кара күйе мен гельминтоспариоз ауруларына төзімді бидай сорттары шығарылды.2. Қазіргі кезде Колифорнияда егілетін бидай сортының 98% - ы гессен шыбынына төзімді.АҚШ пен Канадада мақта, астык дақылдарының ішінде, жаздық бидайдың төзімді сорттарыегіледі.Төзімді сортты практикада кең колданып, химиялық күресті қысқартып, ауаны ластанудан сақтайды.В. Шапиро айтуы бойынша төзімді өсімдіктер табиғатта зиянды организмнің санын реттеуші негізгі фактор болыптабылады. Алайда адамдар азыктық сапасы жоғары мәдени сорттар шығара отырып, оларға зиянды насекомды таратады. Өсімдіктің жабайы түрлері құрамында адамдардан басқа да, зиянды организмдер пайдалана алмайтын антинетабалиттер (токсин, алколоидтар, глюкозиттер. т.б). Өсімдіктің зиянкестерге иммунитеттің физиологиялық механизмі осы қасиеттеріне байланысты. Будандастыруда өсімдіктердің төзімділік қасиетін іздестіру (анықтау) генетикалық және экологиялық -географиялық принциптерінің заңдылықтары бойынша жүргізіледі. Будандастыру. Төзімді сорт шығарудың негізгі генетикалық әдістерінің бірі - будандастыру. Ол 3 негізгі тәсілден тұрады: 1) түр ішіндегі әртүрлі сорттарды; 2) түр аралық; 3) туыс аралық будандастыру.Будандастыру кезінде сорттардың ұрпағында жоғары төзімділікпен қатар басқа да бағалы қасиеттерінің сақталуы ескертіледі.Төзімділік гендері мәдени өсімдіктерге қарағанда олардың жабайы туыстарында жиі кедеседі. Сондықтан, патогендер мен зиянкестерге төзімді мәдени өсімдік сорттарын шығаруда көбінесе олардың жабайы формалары қолданылады.
№12 билет
1) Өсімдік иммунитетінің категориялары. Өсімдік иммунитеті екі топқа бөлінеді: табиғи (ұрпақтан ұрпаққа берілетін немесе тұқым қуалайтын) және жасанды (тұқымына берілмейтін немесе жүре пайда болған). Содан байланысты өсімдік иммунитетін екі категорияға бөледі: пассивті (өсімдіктің анатомиялық - морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты патогеннің өсімдікке ене алмауы, енген күйде онда дами алмауы) және активті(патоген организмге енгенде, оған қарсы өсімдіктің өзін-өзі қорғау қасиетін айтады. Енген инфекцияны шоғырландырып жоюға бағытталған реакциялармен сипатталады (өте сезімталдық реакция, фитоаликсиндердің, антиферменттердің, антитоксиндердің т.б. заттардың түзілуі жатады).Иммуниттетің бұл түрі өсімдіктің генотипіне байланысты ұрпаққа берілетін, тұрақты қасиеттері.
2) Патогендердің негізгі қасиеттері. Патогенділік деп микроорганизмнің ауру тудыратын қабілетін айтады. Патогенділік- туыс ішіндегі организмдерді диффенциация жасаудағы белгілердің бірі болып табылады. Мысалы, бактерия туысы Pseudomonas. Оның бірнеше түрі бар: P. aeruginosa (сапрофит), Р. Fluorescens (факультативті паразит) - көкөністердің сақталу кезеңінде шірік ауруының қоздырғышы; P.tabaci, P. Phaseolicola (факультативті сапрофит) - паразит. Вируленттілік - патогенділіктің сапалық көрсеткіші. Вируленттілік паразиттің белгілі бір ие-өсімдік түрінде немесе сортындағы патогенділігі. Мысалы, картоптың фитофторозының қоздырғышы - патогенді саңырауқұлақ. Картоп үшін ол вирулентті, себебі осы дақылда ауру тудырады, ал басқа көптеген дақылдарға (бидай, қызылша, капуста т.б.) ол вирулентті емес. Агрессивтілік патогенділіктің сандық өлшемі. Агрессивтілік - өсімдікте эпифитотий туғызады. Агрессивтілік - аз инокулумның ауру туғызуына; паразиттің таралу жылдамдығына; инкубациялық кезеңнің уақытына; залалданған өсімдікте түзілген споралар санына, споралардың қашықтыққа таралу қабілетіне байланысты болады. Мысалы, тат саңырауқұлақтарын агрессивті деуге болады. Бір урединиоспора арқылы ауру туып, таралып кетуі мүмкін.
3)Төзімділікті арттыруда өсімдікті вакциндаудың маңызы. Өсімдікті вакциндау деп патогеннің әлсіз культурасымен немесеэ кстрактасымен (сіріндісімен) өсімдікті өңдеп, төзімділікті арттыруды айтады. Мысалы, алқа және асқабақ тұқымдасына жататын көкөніс дақылдарының вирус ауруларына төзімділігін арттыру үшін, көшеттерді ауру туғыза алмайтындай әлсіз культурасыменөңдейді. Оны иммунизация дейді. Жүре пайда болган (жасанды) иммунитет.Жасанды иммунитет адам мен жануарларда кейбір аурумен ауырған кезде, дәрілердің және вакциналардың әсерінен пайда болады. Өсімдікте де жасанды иммунитет бар. Патоген өсімдік клеткасына енген кезде, ол тек сол клеткағағана әсер етіп қоймай, өсімдіктің басқа клеткаларына немесе органдарына әсерін тигізеді (температураның көтерілуі, тыныс алудың жиіленуі).Өсімдіктің жасанды иммунитеті инфекциялық және инфекциялық емес болып бөлінеді. Инфекциялық иммунитет өсімдік белгілі бір аурумен ауырып, сауыққанда пайдаболады. Ал инфекциялық емесжасанды иммунитет белгілі әдістерді қолдану арқылы жасалады (вакциндау немесе төзімділікті арттыратын факторларды қолдану). Инфекциялық емес жасанды иммунитет ауылшаруашылығында өсімдіктерді аурудан қорғауда маңызы өте зор. Иммундылықты химиялық әдіспен де арттыруға болады. Әртүрлі химиялық заттарды - макро-микротыңайтқыштар, өсуді реттейтін заттар, антибиотиктерді қолдану арқылы өсімдік төзімділігін арттыруға болады. Оларды қолдану әдістері әртүрлі - тұқымдық материалдардың иммундылығын арттыру, топырақ, тамыр арқылы тыңайтқыштар беру т.б.
13-билет
1.Пассивті иммунитет- өсімдіктің анатомиялық - морфологиялық ерекшеліктеріне байланыстыпатогеннің өсімдікке енеалмауы, енгенкүйде ондадамиалмауы. Иммуниттетің бұл түрі өсімдіктің генотипіне байланыстыұрпаққа берілетін, тұрақты қасиеті.
Инфекцияға дейінгі реакцияларды патогеннің өсімдікке енуіне немесе енген патогеннің әрі дамуына кедергісі жатады. Қорғанудың бұл кезеңінде өсімдіктің анатомиялық-морфологиялық ерекшеліктерінің және оның химиялық құрамының маңызы өте зор. Инфекцияға дейінгі қорғану реакцияларпассивті иммунитеттің өсімдікте қалыптасқан өзгермейтін тұрақты қасиеті.
Пассивті иммунитеттің факторларына өсімдіктің анатомиялық-морфологиялық ерекшеліктері, ткандер мен органдарының құрылысы, клетка шырынының химиялық құрамы, өсімдіктің кейбір физиологиялық қасиеттері және арнайы заттардың болуы жатады.
Анатомиялық-морфологиялық ерекшеліктер. Спораның өнуіне өсімдік бетінде су тамшылары болуы қажет. Су тамшыларын бетінде ұстап тұратын өсімдіктерде споралардың өсуіне микроклимат болып, залалдануга жағдай жасалады. Ал мұндай қасиеті жоқ өсімдіктер төзімді өсімдіктерге жатады. Қалың түктері, кутикуласында балауызды өңезі бар өсімдік бетінде су тұрмайды, сондықтан оларда инфекциялық тамшылар түзілмейді. Мысалы, сыртқы қабығы қалың жәнебалауыздық қабаты бар алмажемісі таз қоздырғышының енуіне механикалық кедергі жасайды.
Инфекциялық процесстің келесі кезеңі - ену. Қоздырғыштан қорғану факторы ретінде өсімдіктің анатомиялық-морфологиялық ерекшеліктері яғни қабығының құрылысы, леп саңылаулары мен көзшелердің көлемі, саны және ашылу мерзімі т.б. жатады. Тікелей кутикула арқылы енетін паразиттерге оның қалыңдығы, қаттылығы, тығыздығы механикалық кедергі жасайды. Мысалы, қызанақ жемісі қабығының қалыңдығына байланысты макроспороиозға; қиярдың жабайы формасы жапырағының қалыңдығынан -ақ ұнтақ ауруларына төзімді болады.
Кутикулапатогеннің енуіне тек механикалық кедергі болып қоймай, химиялық кедергіде болуы мүмкін. Кейде оның құрамында саңырауқұлақтарға улы әсері бар заттарыболады (осындай улар өсімдік белоктарынантабылған). Сондай-ақ кутикуладағы балауыз бен кутиннің(майға ұқсас зат) фунгицидтік қасиеті бар.
Генеративтіоргандары арқылы залалдайтын өсімдіктердің төзімділігі гүлінің құрылысына, гүлдену түріне байланысты. Мысалы, тозаңды қара күйе қоздырғыштары бидайдың қабылдағыш сорттарының ашық гүлдеуі кезінде енеді. Ал төзімді сорттарының гүлдері ашылмайды, сондықтан олар залалданбайды.
Өсімдіктің химиялыққұрамы. Төзімділік - өсімдік тканінде патогенге қажетті қоректік заттардың болмауына байланысты (егероныпатоген өзі түзбесе). Өсімдік құрамындағы патогенгеқажетті қоректік заттар- белоктар, көмірсулар, органикалъқ қышқылдар т.б.
а) көмірсулардың алмасу ерекшеліктері және оның белгілі бір
патогенгетөзімділігі ауру қоздырғышының қоректену типімен (биотроф,
некротроф) анықталады. Факулътативті паразиттер(некротрофтар) үшін
өсімдік клеткасындағы көмірсулардың сапасы патогеннің қоректенуінде аса
роль атқармайды. Себебі олар әртүрлі ферменттерге бай (целлюлаза,пектиназа, амилаза, протеаза т.б.). Осы ферментерие-өсімдік құрамындағызаттарды патогенге лайықты қорекке айналдырады.
Ал, облигаттыпаразиттерде(биотроф, нағыз паразит) бұл процесс басқаша өтеді. Нағыз паразиттертірі клетканың құрамымен қоректенетін болғандықтан, олар жақсы дамыған өсімдіктерді ғана залалдайды. Олар өсімдікті фотосинтез процессі болған кезде ғана залалдайды. Мысалы, бидайды қараңғы жерде тат ауруының қоздырғышы залалдамайды, ал жарықта белсенді түрде залалдайды.
ә) Өсімдіктегі белок және оның алмасуындағы аралық заттар мен
өсімдік төзімділігі арасындағы заңдылықтар көмірсулар алмасуына ұқсас.
Белогы неғүрлым көп өсімдіктің факультативті паразиткетөзімділігіжоғары. Мысалы, қырыққабаттың қабылдағыш сорттарынақарағанда төзімді Амагер сортында белок мөлшері едәуір көп. Облигатты празиттер мен ие-өсімдіктердің зат алмасу үдерісі бір-бірімен тығыз байланысты және олар бір-біріне бейімделген. Ол бейімділік өсімдік клеткасындаоблигаттық паразиттіңдамуына жағдай жасайды. Сонықтан, өсімдіктің белок комплексіндегі аздаған ауытқулар төзімділіктің күрт өзгеруіне әсерін тигізеді. Мысалы, картоптың рак ауруынатөзімсіз сорттарының белоктары паразиттің енуіне реакция береді. Енген рак қоздырғышының зооспораларыбелоктардың құрылысын өзгертіп, заталмасу процессі қарқындап, меристеманың бөліну процесін күшейтіп, тканнің өсуі қарқындайды. Ал, бұл қоздырғышты қабылдамайтын сорттардың белоктары патоген әсеріне төзімді. Сондықтан, меристемада бөліну процессі жүрмей, ісік түзілмейді.
Кейбір жағдайларда амин қышқылдары өсімдіктің патогенге төзімділігі немесе қабылдағыштарында негізгі фактор болады.Амин қышқылдары паразиттерге тікелей фунгицид ретінде әсер етіп, патогенділікті төмендетуі мүмкін. Мысалы, Альтен және Орт (1941) аргенниннің белгілі бір концентрациясы картоп фитофторозының зооспораларын жоятынын дәлелдеген. Керісінше, кейбір патогенді микроорганизмдер белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Өсімдік иммунитетінің маңызы мен мақсаты
Иммунитет латынның immunitas деген сөзінен шыққан, оның мағынасы - арылу. Иммунитет деп организмнің ауру қоздырғышын және оның өмір сүру процесінде бөліп шығаратын заттарын (токсин, фермент т.б.) қабылдамауын айтады. Өсімдік иммунитетінің негізін қалаған ғалым Н.И.Вавилов (1887-1943).Ол - өсімдік иммунитеті, оның генетикалық ерекшеліктерімен байланысты, сондықтан өсімдік сортында немесе түрінде иммунитет факторының болуы паразиттің ерекше бейімделуіне (мамандануына)әсерін тигізеді деген. Бұл ғалым иммунитеттің географиялык аймақтарға таралу заңдылығын ашты. Н.И.Вавиловың айтуынша: Қоршаған орта және бағытталған сұрыптау белгілі бір экологиялық-географиялық аймақтарда өсімдіктің иммунды немесе ауруды қабылдағыш сорттары мен формаларының қалыптасуына әсерін тигізеді деген.Төзімді сорттарды шығару арқылы көптеген ауруларға қарсы күрес мәселесін шешуге болады. Өсімдік иммунитетінің алдына қойған негізгі мақсаты да осы. Жаңа расалардың үнемі пайда болып тұруына байланысты өсімдіктің төзімділігі жойылып отырады. Ал оны қалпына келтіру үшін төзімді сорттарды шығару жұмысын үздіксіз жүргізу қажет.Төзімді сорттарды шығаруда сұрыптау, будандастыру және мутагенез әдістері қолданылады.
2. Қоректену типіне байланысты патогендердің топтарға бөлінуі
Патоген өсімдікке енген соң, оның әрі таралуы көптеген факторларға патогеннің паразиттілігіне, вируленттілігіне, агрессивтілігіне, қабылдағыш ие-өсімдікке және сыртқы ортаның әсеріне байланысты. Вируленттілік - патогенділіктің сапалық көрсеткіші. Вируленттілік паразиттің белгілі бір ие-өсімдік түрінде немесе сортындағы патогенділігі. Мысалы, картоптың фитофторозының қоздырғышы - патогенді саңырауқұлақ. Картоп үшін ол вирулентті, себебі осы дақылда ауру тудырады, ал басқа көптеген дақылдарға (бидай, қызылша, капуста т.б.) ол вирулентті емес. Вируленттілік организмдердің патогенді түріне ғана тән қасиет. Сондықтан түр ішіндегі патогенді түрлерді диффенциациялау вируленттілік негізінде өткізіледі. Агрессивтілік патогенділіктің сандық өлшемі. Агрессивтілік - өсімдікте эпифитотий туғызады. Агрессивтілік - аз инокулумның ауру туғызуына; паразиттің таралу жылдамдығына; инкубациялық кезеңнің уақытына; залалданған өсімдікте түзілген споралар санына, споралардың қашықтыққа таралу қабілетіне байланысты болады.Мысалы, тат саңырауқұлақтарын агрессивті деуге болады. Бір урединиоспора арқылы ауру туып, таралып кетуі мүмкін. Оның инкубациялық кезеңі өте қысқа, спора түзілуі ашық, бірнеше рет жыныссыз көбейеді, споралары өте жеңіл, ауада желмен өте алысқа таралады.Қара күйе саңырауқұлақтары тат саңырауқұлақтарына қарағанда агрес-сивті емес, себебі олардың көбісі вегетациялық кезеңде бір ғана ұрпақ береді, сондықтан да эпифитотийдің болуына инокулум қоры жеткіліксіз.
3. Өсімдік иммунитетіндегі микро-макротыңайтқыштардың ролі
Ортаның өсімдік иммунитетіне әсерін зерттеп Т.Д.Страхов: Өсімдіктің қоректену режимін өзгерте отырып, олардан жаңа қасиеттерді алуға болады деген. Ол өсімдіктің ауруларға төзімді немесе төзімсіз қасиеттері макро-,микро- тыңайтқыштар өсімдіктердің зат алмасу үдерісін өзгертетінін байқады. Т.Д.Страхов - өсімдіктің жақсы дамуы мен өсуі әрқашанда оның физиологиялық төзімділігін арттыра бермейді. Тек ие-өсімдік тканьдарында паразиттің дамуына қолайсыз жағдай туатындай өзгерістер болғанда ғана төзімділік пайда болады.
№ 2 емтихан билеті
1. Иммунитет ғылымының қалаған ғалым И.И.Мечниковтың ілімі
Өсімдік иммунитеті XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында ғылым ретінде дами бастады. Осы кезде иммунитет теориясының ғылыми негізін қалаушы орыстың ұлы ғалымы И.И. Мечниковтың жануарлар иммунитеті және оның негізгі принциптеры туралы көптеген еңбектері жарық көрді. Оның бірі 1908жылы жарық көрген иммунитеттің целлюларлық теориясы. Осы теория үшін оған Нобель сыйлығы берілді. Бұл теория бойынша барлық тірі организм (амебадан адамға дейін) өз денесінде микроорганизмдерді қармап, оны қорытады. Амеба және қарапайым организмдерде осылай кәдімгі қоректену үрдісі өтеді. Жануарлар эволюциясында, яғни клетка мен тканьдердің қалыптасуында микробтарды жейтін арнайы клеткалар пайда болған. Мечников ол клеткаларды фагоцидтер деп атады.Кейіннен бұл теория ғылыми жетістіктермен толықтырылды.
2. Зиянды организмдердің бейімделу іжәне оның, түрлері
Арнайы бейімділік деп патогеннің бір немесе бірнеше ие-өсімдіктерді залалдау қабілетін айтады. Патоген өсімдікке орнығу үшін, ол өсімдікте оған қажетті қоректік заттар ғана болып және оған қарсы әсер жасайтын токсиндер болмауы керек.Өсімдіктер құрамы бірдей болмағандықтан, әрбір патоген белгілі ие-өсімдіктерін ғана залалдайды. Паразитті қоректендіруші ие-өсімдік шеңбері патогеннің әртүрлі азықтық затты пайдалану қабілетіне байланысты. Патогеннің ие-өсімдікті залалдауы бойынша бөлінуін филогенетикалық бейімделу деп атайды. Тканьдердің, органдардың ерекшеліктеріне байланысты патогеннің өсімдік бөліктеріне бейімделуін гистотропты (ткань) және органотропты бейімделу дейді. Өсімдіктің даму фазасына байланысты оған патоген енгенде қарсы реакциялардың өзгеруі мүмкін. Патогеннің өсімдікті белгілі бір даму кезеңінде залалдауын онтогенетикалық немесе физиологиялық бейімделу деп атайды. Бір патогенде бейімделу тобының төртеуі немесе кейбіреуі болуы мүмкін. Өсімдік иммунитетінде филогенетикалық арнайы бейімділіктің маңызы зор, себебі ол патогендер белгілі туыстарды, түрлерді және сорттарды залалдауға бейімделген.
3. Ауру қоздырғыштарының патогенділігі, вируленттілігі, агрессивтілігі
Патогенділік деп микроорганизмнің ауру тудыратын қабілетін айтады. Патогенділік - туыс ішіндегі организмдерді диффенциация жасаудағы белгілердің бірі болып табылады. Мысалы, бактерия туысы Pseudomonas. Оның бірнеше түрі бар: P. aeruginosa (сапрофит), Р. Fluorescens (факультативті паразит) - көкөністердің сақталу кезеңінде шірік ауруының қоздырғышы; P.tabaci, P. Phaseolicola (факультативті сапрофит) - паразит. Вируленттілік - патогенділіктің сапалық көрсеткіші. Вируленттілік паразиттің белгілі бір ие-өсімдік түрінде немесе сортындағы патогенділігі. Мысалы, картоптың фитофторозының қоздырғышы - патогенді саңырауқұлақ. Картоп үшін ол вирулентті, себебі осы дақылда ауру тудырады, ал басқа көптеген дақылдарға (бидай, қызылша, капуста т.б.) ол вирулентті емес. Вируленттілік организмдердің патогенді түріне ғана тән қасиет. Сондықтан түр ішіндегі патогенді түрлерді диффенциациялау вируленттілік негізінде өткізіледі. Патогеннің вируленттігі барлық өсімдікте бірдей емес. Паразиттер залалдау қабілетіне қарай арнайы жеке формаларға бөлінеді. Мысалы, астықтың сабақ таты қоздырғышының 6 арнайы формалары бар. Ол бидай, қара бидай, сұлы т.б. паразиттері. Астықтың ақ ұнтақ ауруы қоздырғышының 7 арнайы (жеке) вирулентті формалары бар. Арнайы (жеке) формалар бір-бірінен вируленттілік белгілерімен, яғни залалдайтын ие-өсімдіктерімен анықталады.Патогенді организмдердің 3-ші қасиеті - агрессивтілік. Агрессивтілік патогенділіктің сандық өлшемі. Агрессивтілік - өсімдікте эпифитотий туғызады. Агрессивтілік - аз инокулумның ауру туғызуына; паразиттің таралу жылдамдығына; инкубациялық кезеңнің уақытына; залалданған өсімдікте түзілген споралар санына, споралардың қашықтыққа таралу қабілетіне байланысты болады.
№ 3 емтихан билеті
1.Өсімдік иммунитетінің ғылыми негізі туралы Н.И.Вавиловтың теориялары
Өсімдік иммунитетінің негізін қалаған ғалым Н.И.Вавилов (1887-1943).Ол - өсімдік иммунитеті, оның генетикалық ерекшеліктерімен байланысты, сондықтан өсімдік сортында немесе түрінде иммунитет факторының болуы паразиттің ерекше бейімделуіне (мамандануына)әсерін тигізеді деген.Бұл ғалым иммунитеттің географиялык аймақтарға таралу заңдылығын ашты. Н.И.Вавиловың айтуынша: Қоршаған орта және бағытталған сұрыптау белгілі бір экологиялық-географиялық аймақтарда өсімдіктің иммунды немесе ауруды қабылдағыш сорттары мен формаларының қалыптасуына әсерін тигізеді деген.Бұл ғалым өзінің көпжылдық еңбектерін тұжырымдап, Жерорта теңізінің экологиялық-географиялық аймақтарында көбіне сұлының, бидайдың, арпаның, беденің, дәнді бұршақтың тат, тозаңды қара күйе және басқа да инфекциялык ауруларға төзімді, ал Орталық Еуропада өсетін осы дақылдардың сорттары бұл ауруғаорта төзімділігімен сипатталады. Орта Азия және оған жақын аудандарда өсетін осы өсімдіктер формалары әр түрлі ауруды қабылдағыш келеді деген. Н.И.Вавилов өсімдік иммунитеті мен генетика арасында тығыз байланыс бар екенін аныктады.Бұл байланыс паразит өсімдікке енгендегі ие-өсімдіктің реакциясымен анықталады. Осы қасиет оның жақын түрлері мен формаларындағы қасиеттермен салыстырылған. Н.И.Вавилов оны өсімдіктің физиологиялық иммунитеті деген. Төзімділік мындаған жылдар бойы өсімдік эволюциясы үдерісінде (процесінде) қалыптасып, өсімдікте қоздырғышқа төзімді ген пайда болады, сол сияқты патогендердің жаңа физиологиялық рассасы табиғатта үнемі түзіледі. Олар өсімдіктің төзімді жаңа формаларын залалдайды.1919жылы Н.И.Вавилов өзінің Өсімдік иммунитеті деген монографиясын жазып шығарды. Бұл еңбек жалпы селекция жұмыстарының едәуір алға жылжуына әсерін тигізіп, шет елдерде ауыл шаруашылық өсімдіктерінің көптеген төзімді сорттары шығарылды. Мақтаның фузариозды солуына, қант троснигінің мозайкаға, қырыққабаттың сары ауруына.Селекция жұмыстары 40-60жылдары кең өріс алды, көптеген ауыл шаруашылық дақылдарының төзімді сорттары шығарылды. Мысалы, бидайдың - қоңыр тат, қант қызылшасының ақ ұнтақ және тат, темекінің мозайка мен ақ ұнтаққа, картоптың ісік, капустаның кила, мақтаның солу ауруларына төзімді сорттары шығарылды.
2.Фитопатогендердің өзгергіштігі және оның ауыл шаруашылығындағы маңызы
Тірі организмде жаңа қасиеттердің пайда болуын немесе бүрынғы қасиеттерінің жойылуын көрсететін генетикалық категорияны - өзгергіштік дейді. Өзгергіштік ішкі жэне сыртқы факторлардың әсеріне байланысты. Ішкі факторларға - негізінен организмнің түқым қуалайтын құрылымы (структура), оның генетикалық жүйесі, ал сыртқы факторға - экологиялық жағдайлар жатады. Фитопатогенді организмдердің қоректік субстраты өсімдік болғандықтан, негізгі фактор - ие-өсімдік. Патогендердің генетикалық өзгергіштігі нәтижесінде саңырауқүлақтар-дың, бактериялардың жаңа вирулентті формалары түзіледі. Оларды биотиптер деп атап, әріппен белгілейді. Саңырауқұлақтардың өзгергіштік механизмі. Фитопатогенді саңырау-құлақтардың генетикалық құрылымындағы (структурасындағы) өзгергіштігі әртүрлі үдерістердің: яғни жыныстық гибридизация (будандасу), мутация, гетерокариоз, парасексуальды рекомбинация (жаңару) әсерінен пайда болады. Бактериялардың өзгергіштігі. Фитопатогенді бактериялардың өзгергіштігі мутация, трансформация, трансдукция жолдарымен пайда болады. Бактериялардамутациялық өзгерістер физикалық, химиялық, мутагендер және ие-өсімдік әсерінен болуы мүмкін. Мутация нәтижесінде қоздырғышы паразиттің патогенділігі, тканьде таралуы, көбею интенсивтілігі, токсин түзуі т.б. факторлары өзгерді.
3.Өсімдіктің ауруларға төзімділігіндегі сыртқы ортанын маңызы
Табиғатта паразитгер көп, олар өсімдіктерге шабуыл жасағандаөсімдікте оларға қарсы тұру қасиеті қалыптасады. Егер өсімдікті облигатты паразит залалдаса, онда оның иммунитет факторлары факультативті паразиттермен залалданудағы иммунитет құбылысынан өзгеше болады. Мысалы, кейбір картоп сорттарының фитофтораға төзімділігі оның қабығының анатомиялық кұрылысына байланысты болса, екіншісінікі патогенді жекелейтін (изоляция) реакцияға байланысты. Бұл кезде бірыңғай иммунитет теориясы болмаса да, фитопатология ғылымында өсімдіктің кейбір ауруларға төзімділігін түсіндіретін көптеген еңбектер болды. Өздеріңізге белгілі ерте заманда да егіншілер өсімдікті аурудан қорғау үшін төзімді сорттар шығарып, пайдаланған. Ауру тууының себебі ғылыми тұрғыдан дәлелденбеген кезде ақ егіншілер ертеректе келесі жылғы тұқымды аурудан таза өсімдіктен алып, сұрыптау жұмыстарын жүргізген. Бұл жасанды сұрыптау стихиялы түрде жүргізілсе де, белгілі бір ауруларға төзімді өсімдіктердің мәдени сорттарын шығарған. Ғылыми дәлелденген селекцияның дамуы кейбір кең таралған картоп ісігі (рак) мен картоп фитофторасы, жүзімнің ақ ұнтағы, жалған ақ ұнтағы, астық дақылдарының таты сияқты аса қауіпті аурулардың таралуы стихиясынан байланысты болған.
№ 4 емтихан билеті
1.М.С.Дуниннің Иммуногенез теориясы және оның практикалық маңызы.
1946 жылы М.С.Дунин өзінің иммуногенез теориясын ұсынды. Бұл теория бойынша өсімдік иммунитеті - ие-өсімдік, онықоршаған ортажәне зиянды организмдердің бір-бірімен байланысын ұзақ жылдар бойы қалыптасу негізінде пайда болады деген.
Сөйтіп, ауруларды үш топқа бөледі:
1 - топ. Патогеннің өсімдікке өскін фазасында бейімделуі. Өсімдікті немесе оның белгілі бір органдарын залалдайтын аурулар жатады. Бұл патогендер жас өсімдіктердің, олардың органдарын, тканьдерін немесе жеке клеткаларын залалдайды. Мысалы, мақтаның гоммозы (бактериоз) өсімдіктің өну кезеңінде жапырактардың шетін бактерия залалдайды.
2 - топ. Өсімдіктің дамуының екінші фазасында немесе ересек өсімдіктердің тканьдарында ауру туғызатын қоздырғыштар. Мысалы, картоп фитофторозын, қызылша церкоспорозын, томат септориозын, беде антракнозын тағы басқаларын жатқызады.
3 - топ. Қоздырғыштар өсімдіктің даму фазасына тәуелсіз кез-келген уақытта ауру туғызатын түрлері. Мысалы, тамыршірігі, сулышірік.
2. Патогендердің физиологиялық расасы және олардың түзілу ерекшеліктері
Ауру қоздырғыштарының барлық жаңа патогенді формалары микроорганизмдердің өзгергіштігі негізінде түзіледі.
Тірі организмде жаңа қасиеттердің пайда болуын немесе бүрынғы қасиеттерінің жойылуын көрсететін генетикалық категорияны - өзгергіштік дейді. Өзгергіштік ішкі жэне сыртқы факторлардың әсеріне байланысты. Ішкі факторларға - негізінен организмнің түқым қуалайтын құрылымы (структура), оның генетикалық жүйесі, ал сыртқы факторға - экологиялық жағдайлар жатады. Фитопатогенді организмдердің қоректік субстраты өсімдік болғандықтан, негізгі фактор - ие-өсімдік.
Патогендердің генетикалық өзгергіштігі нәтижесінде саңырауқүлақтар-дың, бактериялардың жаңа вирулентті формалары түзіледі. Оларды биотиптер деп атап, әріппен белгілейді.
Саңырауқұлақтардың өзгергіштік механизмі. Фитопатогенді саңырау-құлақтардың генетикалық құрылымындағы (структурасындағы) өзгергіштігі әртүрлі үдерістердің: яғни жыныстық гибридизация (будандасу), мутация, гетерокариоз, парасексуальды рекомбинация (жаңару) әсерінен пайда болады.
3.Өсімдіктің зиянкестерге төзімділігінің категориялары
Өсімдіктің зиянкестерге төзімділігі 2 категорияға бөлінеді:
1. өсімдік сорттары мен түрлерінің зақымданбауы немесе аз зақымдануы;
2. шыдамдылық, яғни зақымдануға төзімділік (зақымдалған өсімдік организмнің немесе бөлігінің өнім беруге қабілеті).
1. Анотомиялық - морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты кейбір өсімдіктер, зиянкестер зардабына шалдықпайды. Аса түкті бидай сортында Гессен шыбыны жүмыртқасын аз уақыт ішінде салып бітіреді. Оның себебі түктілік, механикалық тітіркендіргіш ретінде әсер етеді. Ал, түксіз жылтыр өсімдікте аналык шыбын қолайлы орын (борозда) іздеп тапқанша процес ұзаққа созылып, кейбіреулері толық жұмыртақалап үлгермей өліп қалады. Жаздық бидай зиянкестің аналық шыбыны жұмыртқасын жапырақ қынабы, сабағын көбірек орайтын сортына салады.
Биохимиялык ерекшеліктер. Кейбір насекомдардың өсімдік сорттары мен түрлерінің биохимиялык ерекшеліктерін ажырататын қасиеттері бар. Соған байланысты олардың шабуылы бір сортқа күшейіп, ал екіншісіне, керісінше, болмайды. Мысалы: картоптың мәдени түрінде (сортында) Колорадо қоңызы жақсы қоректенеді де, ал жабайы түрлеріне жоламайды. Бұл талғампаздық (талғамқоректену) картоптың жабайы түрінде глюкозидтің ерекше формасы демиссиннің болуына байланысты.
1. Шыдамдылық. Зақымдалған организмнің қайта қалпына келтіру қабілеті; Өнімділікті арттыру
№ 5 емтихан билеті
1. Өсімдік иммунитет туралы Т.Д.Страховтың теориясы
Ортаның өсімдік иммунитетіне әсерін зерттеп Т.Д.Страхов: Өсімдіктің қоректену режимін өзгерте отырып, олардан жаңа қасиеттерді алуға болады деген. Ол өсімдіктің ауруларға төзімді немесе төзімсіз қасиеттері макро-,микро- тыңайтқыштар өсімдіктердің зат алмасу үдерісін өзгертетінін байқады. Т.Д.Страхов - өсімдіктің жақсы дамуы мен өсуі әрқашанда оның физиологиялық төзімділігін арттыра бермейді. Тек ие-өсімдік тканьдарында паразиттің дамуына қолайсыз жағдай туатындай өзгерістер болғанда ғана төзімділік пайда болады.
2. Саңырауқұлақтарда физиологиялық расалардың түзілу әдістері
Кейбір жағдайда патогеннің түрі ішінде арнайы бейімделген формалары болады. Ол формалардың әрқайсысы белгілі өсімдікке бейімделіп, оны залалдайды. Формалардың бір-бірінен морфологиялық айырмасы болмайды, бірақ биологиялық айырмашылықтарына байланысты олар белгілі туыстағы өсімдіктерге арнайы бейімделген. Белгілі ие-өсімдік сортында патогенділік қабілетіне қарай бөлінетін арнайы формаларды - физиологиялық раса деп атайды.
Патогенді организмдер көптеген формалардан түрады. Әрбір форма белгілі ие-өсімдік сортына патогенді. Бірінші физиологиялық расаны 1894 жылы Эриксон сабақ таты саңырауқүлағынан тапқан. Жалпы Puccinia graminis tritici 300 аса физиологиялық расалары бар.
Бүл формалардың әрқайсысы бидай, арпа, қара бидай т.б. залалдауға арнайы бейімделген.
Физиологиялық расалар бір-бірінен ие-өсімдікте туғызатын реакциялар-мен анықталады. Физиологиялық расаны анықтауда қолданылатын өсімдікті - дифференциялау - өсімдігі дейді.
3.Өсімдіктің анатомиялық-морфологиялық ерекшелктерінің зиянкестерге төзімділігіндегі маңызы Анатомиялық-морфологиялық ерекшеліктер. Бұл ерекшеліктер патологиялық процесстің бірінші кезеңінде яғни спораның өніп, қоздырғыштың өсімдік тканіне ену кезеңінде білінеді. Кейбір жағдайларда анатомиялық-морфологиялық ерекшеліктер патологиялық процесстің басқа да кезеңдерінде, яғни қоздырғыштың өсімдік ткандерінде таралуында да маңызы зор.
Анотомиялық - морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты кейбір өсімдіктер, зиянкестер зардабына шалдықпайды. Аса түкті бидай сортында Гессен шыбыны жүмыртқасын аз уақыт ішінде салып бітіреді. Оның себебі түктілік, механикалық тітіркендіргіш ретінде әсер етеді. Ал, түксіз жылтыр өсімдікте аналык шыбын қолайлы орын (борозда) іздеп тапқанша процес ұзаққа созылып, кейбіреулері толық жұмыртақалап үлгермей өліп қалады. Жаздық бидай зиянкестің аналық шыбыны жұмыртқасын жапырақ қынабы, сабағын көбірек орайтын сортына салады.
№ 6 емтихан билеті
1. Өсімдік иммунитет туралы С.М.Вердеревскийдің теориясы Өсімдіктің паразитгерден қорғануына оның биохимиясының ролін және оның өсімдік иммунитетіндегі негізгі фактор екендігін атап өткен ғалым Д.Д.Вердеревский болды. Иммунитеттің негізгі факторларына байланысты өсімдік патогенге қарсы антитоксиндер, антиферменттер түзіп, паразитке қарсы реакциясынан пайда болатын заттар-фитоалексиндерге сонымен қатар өсімдіктердегі тұрақты заттар-фитонциттерге байланысты.
2.Бактериялардың өзгергіштігі және жаңа штаммдардың түзілу әдістері
Бактериялардың өзгергіштігі. Фитопатогенді бактериялардың өзгергіштігі мутация, трансформация, трансдукция жолдарымен пайда болады. Бактериялардамутациялық өзгерістер физикалық, химиялық, мутагендер және ие-өсімдік әсерінен болуы мүмкін.
Мутация нәтижесінде қоздырғышы паразиттің патогенділігі, тканьде таралуы, көбею интенсивтілігі, токсин түзуі т.б. факторлары өзгерді.
Трансформация (тасымалдау). Трансформация құбылысы деп, бактерияның бір түрінің қасиеті екіншісіне клетка еіріндісімен (экстрактымен) немесемикроорганизмдердің таза сүзіндісі (культуральных фильтратов) арқылы берілуін айтады. Осы әдіспеп авирулентті бактериялар вирулентті формаларға айналуы мүмкін.
Бұл жағдайда вирулентті штаммның ДНҚ-сы тасымалдау факторы ретінде пайдаланылады.
Трансдукция. Трансдукция деп бактерия хромосомының жеке бөлігінің екінші бактерия клеткасына бактериофаг арқылы өтуін айтады.
Бактериофагтар - вирустар.Бұл құбылыс физикалық, химиялық факторлардың әсерінен болады. Мысалы, ультра күлгін сәулесімен өңдеу.
3.Өсімдік құрамының зиянкестерге төзімділігіндегі маңызы Анотомиялық - морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты кейбір өсімдіктер, зиянкестер зардабына шалдықпайды. Аса түкті бидай сортында Гессен шыбыны жүмыртқасын аз уақыт ішінде салып бітіреді. Оның себебі түктілік, механикалық тітіркендіргіш ретінде әсер етеді. Ал, түксіз жылтыр өсімдікте аналык шыбын қолайлы орын (борозда) іздеп тапқанша процес ұзаққа созылып, кейбіреулері толық жұмыртақалап үлгермей өліп қалады. Жаздық бидай зиянкестің аналық шыбыны жұмыртқасын жапырақ қынабы, сабағын көбірек орайтын сортына салады.
Биохимиялык ерекшеліктер. Кейбір насекомдардың өсімдік сорттары мен түрлерінің биохимиялык ерекшеліктерін ажырататын қасиеттері бар. Соған байланысты олардың шабуылы бір сортқа күшейіп, ал екіншісіне, керісінше, болмайды. Мысалы: картоптың мәдени түрінде (сортында) Колорадо қоңызы жақсы қоректенеді де, ал жабайы түрлеріне жоламайды. Бұл талғампаздық (талғамқоректену) картоптың жабайы түрінде глюкозидтің ерекше формасы демиссиннің болуына байланысты. Крест гүлдердің көптеген зиянкестері құрамында қыша майы көп өсімдіктерді зақымдауға бейімделген. Насекомдар иіске өте сезімтал келеді. Өсімдіктің өткір иісті сорттарыоның иіссіз сорттарынақарағанда көбірек зақымдалады. Ондай заттарға көптеген өсімдік құрамында болатын қастамық майы жатады.
Өсімдіктің өсуі және даму фазаларының ерекшеліктері эволюциялык даму процесінде зиянкестердің жұмыртқа салу кезеңі ие өсімдіктің белгілі бір даму кезеңдеріне бейімделген.
Өсімдіктің даму кезеңін өзгерте отырып, оның зақымданбауын қамтамасыз етуге болады.
Мысалы: 1) астықтың тез пісетін сорттарын шығарып Швед шыбынынан сақтауға болады.
2) жаздық бидайдың төзімді сорттарының масактану кезеңі астық сұр көбелегінің ұшу және жұмыртқалау кезеңіне сәйкес келмеуі, оларды осы зиянкестерденсақтайды.
№ 7 емтихан билеті
1. Өсімдік иммунитетінің механикалық теориясы
XIX ғасырдың 80 жылдары Австрия ғалымы Коббтың механикалық теориясы жарық көрді. Бұл теория бойынша өсімдік өзін зиянды организмдерден қорғау үшін оның механикалық қорғанысы болуы қажет деген. Автор өсімдіктегі кейбір ерекшеліктер - кутикуланың қалыңдауы, зақымданған бөлікте кысқа мерзімде перидерманың түзілуі, өсімдіктің жеке органдарының ерекше құрылысы және т.б. патогеннің тканьге өтуіне механикалық кедергі келтіреді. Мысалы, бидай эпидермисінің қалың болуы қоңыр тат ауруына төзімді болуына себебін тигізеді деген. Кейіннен өсімдіктің өзін-өзі паразиттерден осындай әдіспен қорғануын пассивті иммунитет деп атады. Бірақ механикалық теория иммунитет құбылыстарына толық жауап бере алмады. Мысалы, қарақаттың (барбарис) қабыгы қалың және жұқа түрлері тат ауруына әртүрлітөзімді екендігі дәлелденді.
2.Бактериофагтар және олардың, ауыл шаруашылығындағы маңызы
Бактериофагтар (бактерия және гр. phagos -- жегілер), бактерия жалмаушылары -- бактерияларды, т.б. микроорганизмдердіыдырататын вирустар; бактериялар жасушасын зақымдайтын және олардың еруін тудыратын вирустар. Ол адам мен жануарлардың ішек-қарындарында, өсімдіктерде, топырақта, табиғи және ақаба суларда, көңде, т.б. ортада кездеседі. Бактериофагтар топырақтағы микроорганизмдерге зиянды әсер етіп, ондағы пайдалы процестердің (аммонилану, нитрлену, атмосфера азотын тұту) қалыпты жүруіне кесірін тигізеді. Сондай-ақ, Бактериофагтар азотобактердің азоттұтушы қабілетін, патоген бактериялардың улылық және антигендік қасиеттерін өзгерте алады. Ал кейбір Бактериофагтар микробтарды жүйелеу саласында, микробиол. синтездеуде (антибиотиктерді, амин қышқылдарын, сүт өнімдерін, бактериялық тыңайтқыштарды даярлауда, т.б.), сонымен қатар адамдар мен жануарларда кездесетін бірқатар жұқпалы (оба, іріңдеткіш стафилакоктар, тырысқақ, іш сүзегі және анаэроб инфекциялары) ауруларды қоздыратын бактериялардан алдын-ала сақтандыру және емдеу мақсатында қолданылады. Генетика мен молекулялық биологияның теориялық мәселелерін анықтап, шешуде Бактериофагтардың маңызы зор.
3.Насекомдардың талғампаздық қабілетінің иммунитеттегі маңызы
Талғампаздық деп насеком өсімдіктен қоректік зат алу, жұмыртқасын салу және одан таса табу үшін оны талғайды. Егер осы талаптар, қоректендіруші өсімдікте болса, онда оған насеком бейімделеді, яғни өсімдік насекомның өніп-өсуіне, дамуына қолайлы орта болып табылады. Ал, керісінше насеком талабына сай келмесе немесе оны қанағаттандырмаса(антибиоз), онда ол төзімді өсімдікке жатады. Мұндай төзімдік өсімдік құрамы зиянкеске қорек бола алмайды, ұрпақ қалдыру қабіллеті төмендеп, денесі қалыптан кішірейіп,өмірі қысқарып немесе жаппай қырылады.
№ 8 емтихан билеті
1.Өсімдік иммунитетінің хемотропикалық теориясы
XX ғасырдың басында өсімдік иммунитетінің себептерін негіздейтін көптеген гипотезалар мен теориялар болды. Оның бірі ағылшын ғалымы Массидің (1905жыл) хемотропикалық теориясы. Бұл теория бойынша құрамында патогенді өзіне тартатындай заты жоқ өсімдіктер - иммунды болып саналады. Масси өсімдік құрамы шырынының хемотропикалық әсерін зерттеп, ондағы қант саңырауқұлактарға хемотропикалық әсері бар, яғни ол патогеннің тканьге еніп, дамуына жағдай жасайды. Төзімді сорттардың шырыны споралардың өсуін тежеп аз ғана споралар өскен немесе өспеген, ал қабылдағыш сорттардьң шырыны споралардың өсуіне жағдай жасайды.
2.Өсімдіктердіц жасанды иммунитет!, оның факторлары және ауыл шаруашылығындағымаңызы
Жасанды иммунитет адам мен жануарларда кейбір аурумен ауырған кезде, дәрілердің және вакциналардың әсерінен пайда болады. Өсімдікте де жасанды иммунитет бар. Патоген өсімдік клеткасына енген кезде, ол тек сол клеткаға ғана әсер етіп қоймай, өсімдіктің басқа клеткаларына немесе органдарына әсерін тигізеді (температураның көтерілуі, тыныс алудың жиіленуі).
Өсімдіктің жасанды иммунитеті инфекциялық және инфекциялық емес болып бөлінеді. Инфекциялық иммунитет өсімдік белгілі бір аурумен ауырып, сауыққанда пайда болады. Ал инфекциялық емес жасанды иммунитет белгілі әдістерді қолдану арқылы жасалады (вакциндау немесе төзімділікті арттыратын факторларды қолдану). Инфекциялық емес жасанды иммунитет ауыл шаруашылығында өсімдіктерді аурудан қорғауда маңызы өте зор. Өсімдікті вакциндау деп патогеннің әлсіз культурасымен немесе экстрактасымен (сіріндісімен) өсімдікті өңдеп, төзімділікті арттыруды айтады. Мысалы, алқа және асқабақ тұқымдасына жататын көкөніс дақылдарының вирус ауруларына төзімділігін арттыру үшін, көшеттерді ауру туғыза алмайтындай әлсіз культурасымен өңдейді. Оны иммунизация дейді.
3. Өсімдіктің зиянкестерге төзімділігіндегі сыртқы ортаның ролі
Табиғатта паразитгер көп, олар өсімдіктерге шабуыл жасағандаөсімдікте оларға қарсы тұру қасиеті қалыптасады. Егер өсімдікті облигатты паразит залалдаса, онда оның иммунитет факторлары факультативті паразиттермен залалданудағы иммунитет құбылысынан өзгеше болады. Мысалы, кейбір картоп сорттарының фитофтораға төзімділігі оның қабығының анатомиялық кұрылысына байланысты болса, екіншісінікі патогенді жекелейтін (изоляция) реакцияға байланысты. Бұл кезде бірыңғай иммунитет теориясы болмаса да, фитопатология ғылымында өсімдіктің кейбір ауруларға төзімділігін түсіндіретін көптеген еңбектер болды. Өздеріңізге белгілі ерте заманда да егіншілер өсімдікті аурудан қорғау үшін төзімді сорттар шығарып, пайдаланған. Ауру тууының себебі ғылыми тұрғыдан дәлелденбеген кезде ақ егіншілер ертеректе келесі жылғы тұқымды аурудан таза өсімдіктен алып, сұрыптау жұмыстарын жүргізген. Бұл жасанды сұрыптау стихиялы түрде жүргізілсе де, белгілі бір ауруларға төзімді өсімдіктердің мәдени сорттарын шығарған. Ғылыми дәлелденген селекцияның дамуы кейбір кең таралған картоп ісігі (рак) мен картоп фитофторасы, жүзімнің ақ ұнтағы, жалған ақ ұнтағы, астық дақылдарының таты сияқты аса қауіпті аурулардың таралуы стихиясынан байланысты болған.
№9 билет
1)Өсімдік иммунитетінің органикалық қышқылдар теориясы. Иммунитет теориясы туралы көптеген гипотезалар болды. Италия ғалымы Комес (1900ж) өсімдік иммунитеті өсімдік шырыны құрамындағы қышкылдарға байланысты деген. Ол теория бойынша өсімдікте қант пен крахмал көбірек шоғырланған бөлігі ауруды қабылдағыш келеді де, ал өсімдікті аурудан қорғаушы - бос қышқылдар деген.Коместің айтуынша өсімдік иммунитетін анықтаушы негізгі факторлар: оның құрамындағы органикалық қышқылдар, иілік заттар, антоциандар (пигмент). Осы заттардың мөлшері клетка шырынында неғұрлым көп болса, өсімдік ауруға төзімді болады деген.Мысалы, картоптың түйнегінде глюкозаны аз уақыт ішінде көп мөлшерде жинайтын сорттары оның ұзақ мерзімде жинайтын сорттарына қарағанда сақина шірігі ауруының қоздырғышын қабылдағыш келеді.Органикалық қышқылдар - иммунитетті анықтаушы негізгі фактор деген теория барлық өсімдіктерде таралмайтындығын, ол тек жеке жағдайларда мүмкін екенін Н.И.Вавилов кейінірек дәлелдеді.Органикалық қышқылдар.Өсімдік тканіндегі сутегі иондарының (Н+) концентрациясыөсімдік пен патоген ферменттерінің активтілігіне әсерін тигізеді. Фитопатогенді саңырауқұлақтар әртүрлі қышқыл ортада, кейде өсімдік төзе алмайтын қышқыл концентрациясында өсе алады. Албактериялар қышқыл ортаға өте сезімтал келеді. Соған байланысты клетка шырынының қышқылдығы кейде өсімдік төзімділігінің негізгі факторы ретінде қаралады. Мысалы, қызанақтың көк жемісі бактериялы даққа оңай шалдығады (РН-5,0 томен), ал піскен жемісі (РН-4-4,5) өте төзімді. Сонымен, өсімдіктің құрамы және оның паразитке төзімділігі немесе қабылдағыштығы қоздырғыштың қоректену типіне байланысты.
2) Инфекциялық иммунитет және оның маңызы. Өсімдіктің жасанды иммунитеті инфекциялық және инфекциялық емес болып бөлінеді. Инфекциялық иммунитет өсімдік белгілі бір аурумен ауырып, сауыққанда пайда болады. Ал инфекциялық емес жасанды иммунитет белгілі әдістерді қолдану арқылы жасалады (вакциндау немесе төзімділікті арттыратын факторларды қолдану). Инфекциялық емес жасанды иммунитет ауыл шаруашылығында өсімдіктерді аурудан қорғауда маңызы өте зор. Өсімдікті вакциндау деп патогеннің әлсіз культурасымен немесе экстрактасымен (сіріндісімен) өсімдікті өңдеп, төзімділікті арттыруды айтады. Мысалы, алқа және асқабақ тұқымдасына жататын көкөніс дақылдарының вирус ауруларына төзімділігін арттыру үшін, көшеттерді ауру туғыза алмайтындай әлсіз культурасымен өңдейді. Оны иммунизация дейді.
3) Ие-өсімдік пен паразит арасындағы генетикалық қатнас. Ие-өсімдіктен қорек алуына байланысты паразиттерді 2 үлкен топқа бөледі: биотрофтар, некротрофтар. 1.Биотрофтар - бұл организмдер өздеріне қажетті энергияны тірі ие-өсімдіктің тек тірі клеткаларынан алады, ягни бұл топқа облигатты паразиттер жатады. 2.Некротрофтар. Олар - энергияны өлі өсімдіктерден (қалдықтардан) алып қоректенеді. Бұл топқа факультативті паразиттер, облигаты сапрофиттер жатады.
№10 билет
1) Өсімдік иммунитетінің осмостық теориясы. Өсімдік төзімділігі осмос қысымы мен клетка тургорына байланысты деген гипотеза жарық көрді. Бұл гипотеза бойынша төзімді өсімдік клеткасы шырынының осмос қысымы паразит қысымына қарағанда өте жоғары. Патоген ие өсімдік тканіне енуі үшін оның қысымы өсімдік қысымынан жоғары болуы керек.Өсімдік иммунитеті теорияларының бәрі де иммунитет табиғатын толық түсіндіретін, жалпы иммунитет теориясының негізі бола алмады. Оның себебі, гипотеза авторлары төзімділіктің бір ғана белгісі бойынша жалпы иммунитет теориясын құруға тырысқан. Олар ие-өсімдік пен паразит ара қатынастарындағы көп факторларға көңіл бөлмеген.Табиғатта паразитгер көп, олар өсімдіктерге шабуыл жасағандаөсімдікте оларға қарсы тұру қасиеті қалыптасады. Егер өсімдікті облигатты паразит залалдаса, онда оның иммунитет факторлары факультативті паразиттермен залалданудағы иммунитет құбылысынан өзгеше болады. Мысалы, кейбір картоп сорттарының фитофтораға төзімділігі оның қабығының анатомиялық кұрылысына байланысты болса, екіншісінікі патогенді жекелейтін (изоляция) реакцияға байланысты.
2) Инфекциялық емес иммунитет және оның ауыл шаруашылығындағы маңызы. Өсімдіктің жасанды иммунитеті инфекциялық және инфекциялық емес болып бөлінеді. Инфекциялық иммунитет өсімдік белгілі бір аурумен ауырып, сауыққанда пайда болады. Ал инфекциялық емес жасанды иммунитет белгілі әдістерді қолдану арқылы жасалады (вакциндау немесе төзімділікті арттыратын факторларды қолдану). Инфекциялық емес жасанды иммунитет ауыл шаруашылығында өсімдіктерді аурудан қорғауда маңызы өте зор. Өсімдікті вакциндау деп патогеннің әлсіз культурасымен немесе экстрактасымен (сіріндісімен) өсімдікті өңдеп, төзімділікті арттыруды айтады. Мысалы, алқа және асқабақ тұқымдасына жататын көкөніс дақылдарының вирус ауруларына төзімділігін арттыру үшін, көшеттерді ауру туғыза алмайтындай әлсіз культурасымен өңдейді - иммунизация деп аталады.
3) Өсімдіктің горизантальды және вертикальды төзімділігінің ауыл шаруашылығындағы маңызы. Вертикальді төзімділік- өсімдік сортында бірнеше төзімді гендерболуы мүмкін, әрбір төзімді ген белгілі бір физиологиялық расаға төзімді келеді және қоздырғыш әсеріне өте сезімтал. Төзімділіктің бұл түрін вертикалъді төзімділікдепатайды. Қоздырғыш мұндай сорттарда споралар түзбейді. Вертикальді төзімділік өсімдік генотипіне тығыз байланысты.
Горизонтальді (егістік) төзімділік сорттардың паразит расаларының бәріне төзімділігін айтады. Төзімділіктің бұл түрі аурудың таралуы мен споралардың түзілуін төмендетеді. Горизонтальді төзімділікте өсімдік генотипімен анықталады. Егер өсімдікте горизонтальді төзімді сорттарды кеңінен қолданса, онда ол эпифитотиді төмендетеді.
Вертикальді және горизонтальді төзімді сорттарды қолданғанда жаңа вирулентті расалардың пайда болуы төмендейді. Мысалы, бидайдың ерте пісетін сорттары - горизонтальді, ал кеш пісетін сорттары - вертикальді төзімді. Соған байланыстыпаразиттің вирулентті расаларының дамуы кешеуілдеп, эпифитотидің тууына кедергі жасайды.
Вируленттік- патогенділіктің сапалық өлшемі. Мысалы, картоп фитофторасы тек картопқа вирулентті, ал астық, қызылша т.б. вирулентті емес.
Өсімдік иммунитеті көптеген ішкі және сыртқы факторларға: паразиттің өсімдікке ене алмауы; енген күйде оны залалдай алмауы немесе паразиттің өсімдікте көбеймеуімен анықталады. Осы факторлардың әсеріне байланысты иммунитет екі категорияға бөлінеді: пассивті және активті.
№11 билет
1)Өсімдік иммунитетінің топтпры. Өсімдіктің ауруға қарсы тұру қабілеті бірнеше топқа бөлінеді: 1.Иммундылық 2.Беріктік (резистенттілік) 3.Төзімділік (толеранттылық) 4.Қабылдағыштық. Иммундылық - өсімдіктің ауруды мүлдем қабылдамайтын абсолюттік, сапалық, тұрақты қасиеті.Беріктік - өсімдік иммунитетінің өзгермелі, сандық күйі.Төзімділік - ауруға шалдыққан өсімдік жоспарланған өнімділігін айтарлықтай төмендетпеуі.Қабылдағыштық - өсімдіктің ауру қоздырғышына қарсы тұраалмау қабілетін айтады. Ол ие-өсімдікке, инфекциялық ортаға, паразиттің агрессивтілігіне байланыстыболады.Таксономиялық қатарға (клас, қатар, тұқымдас, туыс, түр) байланысты өсімдіктің патогенді микроорганизмдергеиммунитеті әртүрлі болады.Алшақ топтағы өсімдіктерге (организмдерге) абсолютті иммунитет (мүлдем залалданбау) қасиеті тән. Ауру қоздырғыштары эволюциялық дамуда қоректік негізде белгілі бір өсімдіктерге бейімделген. Мысалы, қара күйе қоздырғыштары тек астық дақылын залалдайды, ал бұршақ, картоптағы басқаларда ауру туғызбайды; көпжылдық азықтық шөптердің қоңыр дағының қоздырғышы астық және басқа дақылдарды залалдамайды.
2)Өсімдікті химиялық және биологиялық иммунизациялаудың маңызы. . Өсімдікті вакциндау деп патогеннің әлсіз культурасымен немесе экстрактасымен (сіріндісімен) өсімдікті өңдеп, төзімділікті арттыруды айтады. Мысалы, алқа және асқабақ тұқымдасына жататын көкөніс дақылдарының вирус ауруларына төзімділігін арттыру үшін, көшеттерді ауру туғыза алмайтындай әлсіз культурасымен өңдейді. Оны иммунизация дейді. Иммундылықты химиялық әдіспен де арттыруға болады. Әртүрлі химиялық заттарды - макро-микротыңайтқыштар, өсуді реттейтін заттар, антибиотиктерді қолдану арқылы өсімдік төзімділігін арттыруға болады. Оларды қолдану әдістері әртүрлі - тұқымдық материалдардың иммундылығын арттыру, топырақ, тамыр арқылы тыңайтқыштар беру т.б.
3) Өсімдікті зиянды организмдерден қорғауда иммунитет заңдылықтары мен құбылыстарын практикада қолдану. Өсімдіктің зиянкестерге (насекомдарға) төзімділігі, оның ауруларға төзімділігіне Караганда аз зерттелген. Әйтсе де, қазіргі кезде 60-тан астамауылшаруашылық дақылдарының көптеген зиянкестеріне, кеміргіш және сорғыш түрлеріне төзімді формалармен сортартабылды.Мысалы: 1.Швед шыбынына, кара күйе мен гельминтоспариоз ауруларына төзімді бидай сорттары шығарылды.2. Қазіргі кезде Колифорнияда егілетін бидай сортының 98% - ы гессен шыбынына төзімді.АҚШ пен Канадада мақта, астык дақылдарының ішінде, жаздық бидайдың төзімді сорттарыегіледі.Төзімді сортты практикада кең колданып, химиялық күресті қысқартып, ауаны ластанудан сақтайды.В. Шапиро айтуы бойынша төзімді өсімдіктер табиғатта зиянды организмнің санын реттеуші негізгі фактор болыптабылады. Алайда адамдар азыктық сапасы жоғары мәдени сорттар шығара отырып, оларға зиянды насекомды таратады. Өсімдіктің жабайы түрлері құрамында адамдардан басқа да, зиянды организмдер пайдалана алмайтын антинетабалиттер (токсин, алколоидтар, глюкозиттер. т.б). Өсімдіктің зиянкестерге иммунитеттің физиологиялық механизмі осы қасиеттеріне байланысты. Будандастыруда өсімдіктердің төзімділік қасиетін іздестіру (анықтау) генетикалық және экологиялық -географиялық принциптерінің заңдылықтары бойынша жүргізіледі. Будандастыру. Төзімді сорт шығарудың негізгі генетикалық әдістерінің бірі - будандастыру. Ол 3 негізгі тәсілден тұрады: 1) түр ішіндегі әртүрлі сорттарды; 2) түр аралық; 3) туыс аралық будандастыру.Будандастыру кезінде сорттардың ұрпағында жоғары төзімділікпен қатар басқа да бағалы қасиеттерінің сақталуы ескертіледі.Төзімділік гендері мәдени өсімдіктерге қарағанда олардың жабайы туыстарында жиі кедеседі. Сондықтан, патогендер мен зиянкестерге төзімді мәдени өсімдік сорттарын шығаруда көбінесе олардың жабайы формалары қолданылады.
№12 билет
1) Өсімдік иммунитетінің категориялары. Өсімдік иммунитеті екі топқа бөлінеді: табиғи (ұрпақтан ұрпаққа берілетін немесе тұқым қуалайтын) және жасанды (тұқымына берілмейтін немесе жүре пайда болған). Содан байланысты өсімдік иммунитетін екі категорияға бөледі: пассивті (өсімдіктің анатомиялық - морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты патогеннің өсімдікке ене алмауы, енген күйде онда дами алмауы) және активті(патоген организмге енгенде, оған қарсы өсімдіктің өзін-өзі қорғау қасиетін айтады. Енген инфекцияны шоғырландырып жоюға бағытталған реакциялармен сипатталады (өте сезімталдық реакция, фитоаликсиндердің, антиферменттердің, антитоксиндердің т.б. заттардың түзілуі жатады).Иммуниттетің бұл түрі өсімдіктің генотипіне байланысты ұрпаққа берілетін, тұрақты қасиеттері.
2) Патогендердің негізгі қасиеттері. Патогенділік деп микроорганизмнің ауру тудыратын қабілетін айтады. Патогенділік- туыс ішіндегі организмдерді диффенциация жасаудағы белгілердің бірі болып табылады. Мысалы, бактерия туысы Pseudomonas. Оның бірнеше түрі бар: P. aeruginosa (сапрофит), Р. Fluorescens (факультативті паразит) - көкөністердің сақталу кезеңінде шірік ауруының қоздырғышы; P.tabaci, P. Phaseolicola (факультативті сапрофит) - паразит. Вируленттілік - патогенділіктің сапалық көрсеткіші. Вируленттілік паразиттің белгілі бір ие-өсімдік түрінде немесе сортындағы патогенділігі. Мысалы, картоптың фитофторозының қоздырғышы - патогенді саңырауқұлақ. Картоп үшін ол вирулентті, себебі осы дақылда ауру тудырады, ал басқа көптеген дақылдарға (бидай, қызылша, капуста т.б.) ол вирулентті емес. Агрессивтілік патогенділіктің сандық өлшемі. Агрессивтілік - өсімдікте эпифитотий туғызады. Агрессивтілік - аз инокулумның ауру туғызуына; паразиттің таралу жылдамдығына; инкубациялық кезеңнің уақытына; залалданған өсімдікте түзілген споралар санына, споралардың қашықтыққа таралу қабілетіне байланысты болады. Мысалы, тат саңырауқұлақтарын агрессивті деуге болады. Бір урединиоспора арқылы ауру туып, таралып кетуі мүмкін.
3)Төзімділікті арттыруда өсімдікті вакциндаудың маңызы. Өсімдікті вакциндау деп патогеннің әлсіз культурасымен немесеэ кстрактасымен (сіріндісімен) өсімдікті өңдеп, төзімділікті арттыруды айтады. Мысалы, алқа және асқабақ тұқымдасына жататын көкөніс дақылдарының вирус ауруларына төзімділігін арттыру үшін, көшеттерді ауру туғыза алмайтындай әлсіз культурасыменөңдейді. Оны иммунизация дейді. Жүре пайда болган (жасанды) иммунитет.Жасанды иммунитет адам мен жануарларда кейбір аурумен ауырған кезде, дәрілердің және вакциналардың әсерінен пайда болады. Өсімдікте де жасанды иммунитет бар. Патоген өсімдік клеткасына енген кезде, ол тек сол клеткағағана әсер етіп қоймай, өсімдіктің басқа клеткаларына немесе органдарына әсерін тигізеді (температураның көтерілуі, тыныс алудың жиіленуі).Өсімдіктің жасанды иммунитеті инфекциялық және инфекциялық емес болып бөлінеді. Инфекциялық иммунитет өсімдік белгілі бір аурумен ауырып, сауыққанда пайдаболады. Ал инфекциялық емесжасанды иммунитет белгілі әдістерді қолдану арқылы жасалады (вакциндау немесе төзімділікті арттыратын факторларды қолдану). Инфекциялық емес жасанды иммунитет ауылшаруашылығында өсімдіктерді аурудан қорғауда маңызы өте зор. Иммундылықты химиялық әдіспен де арттыруға болады. Әртүрлі химиялық заттарды - макро-микротыңайтқыштар, өсуді реттейтін заттар, антибиотиктерді қолдану арқылы өсімдік төзімділігін арттыруға болады. Оларды қолдану әдістері әртүрлі - тұқымдық материалдардың иммундылығын арттыру, топырақ, тамыр арқылы тыңайтқыштар беру т.б.
13-билет
1.Пассивті иммунитет- өсімдіктің анатомиялық - морфологиялық ерекшеліктеріне байланыстыпатогеннің өсімдікке енеалмауы, енгенкүйде ондадамиалмауы. Иммуниттетің бұл түрі өсімдіктің генотипіне байланыстыұрпаққа берілетін, тұрақты қасиеті.
Инфекцияға дейінгі реакцияларды патогеннің өсімдікке енуіне немесе енген патогеннің әрі дамуына кедергісі жатады. Қорғанудың бұл кезеңінде өсімдіктің анатомиялық-морфологиялық ерекшеліктерінің және оның химиялық құрамының маңызы өте зор. Инфекцияға дейінгі қорғану реакцияларпассивті иммунитеттің өсімдікте қалыптасқан өзгермейтін тұрақты қасиеті.
Пассивті иммунитеттің факторларына өсімдіктің анатомиялық-морфологиялық ерекшеліктері, ткандер мен органдарының құрылысы, клетка шырынының химиялық құрамы, өсімдіктің кейбір физиологиялық қасиеттері және арнайы заттардың болуы жатады.
Анатомиялық-морфологиялық ерекшеліктер. Спораның өнуіне өсімдік бетінде су тамшылары болуы қажет. Су тамшыларын бетінде ұстап тұратын өсімдіктерде споралардың өсуіне микроклимат болып, залалдануга жағдай жасалады. Ал мұндай қасиеті жоқ өсімдіктер төзімді өсімдіктерге жатады. Қалың түктері, кутикуласында балауызды өңезі бар өсімдік бетінде су тұрмайды, сондықтан оларда инфекциялық тамшылар түзілмейді. Мысалы, сыртқы қабығы қалың жәнебалауыздық қабаты бар алмажемісі таз қоздырғышының енуіне механикалық кедергі жасайды.
Инфекциялық процесстің келесі кезеңі - ену. Қоздырғыштан қорғану факторы ретінде өсімдіктің анатомиялық-морфологиялық ерекшеліктері яғни қабығының құрылысы, леп саңылаулары мен көзшелердің көлемі, саны және ашылу мерзімі т.б. жатады. Тікелей кутикула арқылы енетін паразиттерге оның қалыңдығы, қаттылығы, тығыздығы механикалық кедергі жасайды. Мысалы, қызанақ жемісі қабығының қалыңдығына байланысты макроспороиозға; қиярдың жабайы формасы жапырағының қалыңдығынан -ақ ұнтақ ауруларына төзімді болады.
Кутикулапатогеннің енуіне тек механикалық кедергі болып қоймай, химиялық кедергіде болуы мүмкін. Кейде оның құрамында саңырауқұлақтарға улы әсері бар заттарыболады (осындай улар өсімдік белоктарынантабылған). Сондай-ақ кутикуладағы балауыз бен кутиннің(майға ұқсас зат) фунгицидтік қасиеті бар.
Генеративтіоргандары арқылы залалдайтын өсімдіктердің төзімділігі гүлінің құрылысына, гүлдену түріне байланысты. Мысалы, тозаңды қара күйе қоздырғыштары бидайдың қабылдағыш сорттарының ашық гүлдеуі кезінде енеді. Ал төзімді сорттарының гүлдері ашылмайды, сондықтан олар залалданбайды.
Өсімдіктің химиялыққұрамы. Төзімділік - өсімдік тканінде патогенге қажетті қоректік заттардың болмауына байланысты (егероныпатоген өзі түзбесе). Өсімдік құрамындағы патогенгеқажетті қоректік заттар- белоктар, көмірсулар, органикалъқ қышқылдар т.б.
а) көмірсулардың алмасу ерекшеліктері және оның белгілі бір
патогенгетөзімділігі ауру қоздырғышының қоректену типімен (биотроф,
некротроф) анықталады. Факулътативті паразиттер(некротрофтар) үшін
өсімдік клеткасындағы көмірсулардың сапасы патогеннің қоректенуінде аса
роль атқармайды. Себебі олар әртүрлі ферменттерге бай (целлюлаза,пектиназа, амилаза, протеаза т.б.). Осы ферментерие-өсімдік құрамындағызаттарды патогенге лайықты қорекке айналдырады.
Ал, облигаттыпаразиттерде(биотроф, нағыз паразит) бұл процесс басқаша өтеді. Нағыз паразиттертірі клетканың құрамымен қоректенетін болғандықтан, олар жақсы дамыған өсімдіктерді ғана залалдайды. Олар өсімдікті фотосинтез процессі болған кезде ғана залалдайды. Мысалы, бидайды қараңғы жерде тат ауруының қоздырғышы залалдамайды, ал жарықта белсенді түрде залалдайды.
ә) Өсімдіктегі белок және оның алмасуындағы аралық заттар мен
өсімдік төзімділігі арасындағы заңдылықтар көмірсулар алмасуына ұқсас.
Белогы неғүрлым көп өсімдіктің факультативті паразиткетөзімділігіжоғары. Мысалы, қырыққабаттың қабылдағыш сорттарынақарағанда төзімді Амагер сортында белок мөлшері едәуір көп. Облигатты празиттер мен ие-өсімдіктердің зат алмасу үдерісі бір-бірімен тығыз байланысты және олар бір-біріне бейімделген. Ол бейімділік өсімдік клеткасындаоблигаттық паразиттіңдамуына жағдай жасайды. Сонықтан, өсімдіктің белок комплексіндегі аздаған ауытқулар төзімділіктің күрт өзгеруіне әсерін тигізеді. Мысалы, картоптың рак ауруынатөзімсіз сорттарының белоктары паразиттің енуіне реакция береді. Енген рак қоздырғышының зооспораларыбелоктардың құрылысын өзгертіп, заталмасу процессі қарқындап, меристеманың бөліну процесін күшейтіп, тканнің өсуі қарқындайды. Ал, бұл қоздырғышты қабылдамайтын сорттардың белоктары патоген әсеріне төзімді. Сондықтан, меристемада бөліну процессі жүрмей, ісік түзілмейді.
Кейбір жағдайларда амин қышқылдары өсімдіктің патогенге төзімділігі немесе қабылдағыштарында негізгі фактор болады.Амин қышқылдары паразиттерге тікелей фунгицид ретінде әсер етіп, патогенділікті төмендетуі мүмкін. Мысалы, Альтен және Орт (1941) аргенниннің белгілі бір концентрациясы картоп фитофторозының зооспораларын жоятынын дәлелдеген. Керісінше, кейбір патогенді микроорганизмдер белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz