Күздік бидайдың биологиялық және морфологиялық ерекшелігі
Кіріспе ... ... ... ... ... 2
1 Ғылыми әдебиеттер деректеріне шолу
1.1 Күздік бидайдың биологиялық және морфологиялық ерекшелігі ... ... 3
1.2 Күздік бидайдың қара күйе ауруларына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ..12.15
1.3 Күздік бидайдың қатты қара күйе ауруының ерекшеліктері ... ... ... 16.19
1.4 Күздік бидайдың қара күйе ауруларымен күресу шараларын ұйымдастыру ... ... ...20.25
2 Зерттеу жүргізілген аймақтың топырақ.климат жағдайлары
2.1 Зерттеу жүргізілген аймақтың топырақ жағдайлары ... ... ... ... ... ... 22.27
2.2 Зерттеу жүргізілген аймақтың климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28.32
3 Зерттеу жұмысының нәтижелері
3.11Тұқым өңдеу препараттарының тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33.37
3.2Төзімді сорттарды пайдалану ... ... ... ..38.46
3.3Экономикалық тиімділігі ... ... ... ...
4Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1 Ғылыми әдебиеттер деректеріне шолу
1.1 Күздік бидайдың биологиялық және морфологиялық ерекшелігі ... ... 3
1.2 Күздік бидайдың қара күйе ауруларына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ..12.15
1.3 Күздік бидайдың қатты қара күйе ауруының ерекшеліктері ... ... ... 16.19
1.4 Күздік бидайдың қара күйе ауруларымен күресу шараларын ұйымдастыру ... ... ...20.25
2 Зерттеу жүргізілген аймақтың топырақ.климат жағдайлары
2.1 Зерттеу жүргізілген аймақтың топырақ жағдайлары ... ... ... ... ... ... 22.27
2.2 Зерттеу жүргізілген аймақтың климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28.32
3 Зерттеу жұмысының нәтижелері
3.11Тұқым өңдеу препараттарының тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33.37
3.2Төзімді сорттарды пайдалану ... ... ... ..38.46
3.3Экономикалық тиімділігі ... ... ... ...
4Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Дәнді дақылдардың халық шаруашылығында аса жоғары маңызды олардың өнімнің жоғары құндылығы мен жан жақты пайдалану мүмкіндігімен анықталады. Астық адамзатқа азық-түліктің көзі, ауыл шаруашылық малдарынан мал азығы, өнеркәсіпке шикізат болып табылады. Адамзат тіршілігі үшін астық дақылдарының ішіндегі бидайдың алатын орны ерекше. Республикамыздың оңтүстік және оңтүстік –шығыс аймақтарының климаттық жағайының қолайлығы мен жауын-шашының молдылығына байланысты күздік бйдай өсіру қолға алынған және осы аймақта астық дақылдарының егістік құрылымнда күздік бйдай дақылдардың бірі болып саналады. Оған көбінесе зиян келтіретін тұқымдық инфекция аурулары қатты қара күйе (Tilletia caries (DC) Tul. және T. tritici Wint). Егістікке дәріленбеген тұқым себілгенде ауру бидай тұқымның 3-4- 62% дейін залалдайды. Қазіргі таңда агроценоздарға пестицитік жүктемені төмендету жолдарын іздестіру мен экологиялық жағдайларды жақсартуға , өсімдіктердің қатты қаракүйеге төзімді жаңа сорттарын шығару және агротехнологиялық күрес шараларын жетілдіруге басым назар аударылуда. Тұқымдар микроэлементтер (марганец және мырыш ) өңдеуде препараттардың үйлесімділігі Алматы облысының шөлді – далалық жағдайында күздік бидайдың өнімділін 2,9- 4,6 \га дейін жоғарылатады. Қаракүйе ауруларының дамуына белгілі фитосанитарлық ролді тұқымдарды себу мерзімі, тұқымды себу тереңдігі, фосфорлы тыңайтқыштарды енгізу және олардың биопрепараттармен қоспасы атқарады. Қазақстанда алғашқы ескертулер бидай сорттарының түрлі залалдануы жайында Ж.Т Джиембаевтың жұмыстарында кездеседі (1955). Сонымен қатар оларға қатты және жұмсақ бидайда мамандандырылған потогеннің тұқымдары бар болуы анықталады. Бидай селекциясының иммунитетке тиімділі осындай облигатты паразиттермен туындайтын және потогендердің популяциялық динамикасын санағанда және өз уақытында жаңа тимді гендердің үдірісін қатыстырғанда қатты қаракүйеге жақсы әсер етеді.Tilletia. triticiWint. Саңырауқұлағы Т. Caries пен салыстырғанда вирулентті. Ол барлық дақылдар түрін және жабайы бидайды залалдайды, мамандандырылған тұқымдары болады, белгілі бір сорттарда мамандагады.
1 ӘріновҚ.К, МұсыновҚ.М, АпушевА.Қ, СерекпаевН.А, ШестаковаН.А, Арыстанғұлов С.С. Өсімдік шаруашылығы. Алматы: Дәуір, 2011ж. 204б.
2 Зенкова Е.М. Богара пары, урожай.- Алматы.: Кайнар,1988.144с.
3 Ю Б. Коновалова Частная селекция полевых культур. М.: Агромиздат,1990 г. 159с.
4 Аубакиров Қ.А, Жұмағұлов С.Е. Өсімдік шаруашылығы және селекция.- Алматы.: Қайнар,1988ж 42б.
5 Мусынов К.М. Осеннее развитие озимой пшеницы и его влияние на перезимовку растений в условиях сухой степи Северного Казахстана// Зерновое хозяйство. М., №3. 2005 г. С. 16-19.
6 Қазақстан республикасында пайдалануға рұқсат етілген селекциялық жетістіктердің мемлекеттік тізбесі. Алматы: КПР МСХ РК, 2006 ж., 76 б.
7 Әлмұратов Н.Н. «Дәнді дақылдардың қара күйелері және оларды жою шаралары».Алматы; ҚАйнар,1972-95 бет.
8 Башкиров К.В. «Қара күйе». Алматы:1931-57 бет.
9 Жиенбаев Ж.Т. Дәнді дақылдардың қара күйесі.Алматы. Қайнар,1966. 84 бет.
10 Филатов К.Н. «Қара күйе және онымен күрес шаралары». 1930-8 бет.
11 Траут В.И. «Қара күйе және Қазақстанда онымен күресу жолы».: Алматы:Қазақстан баспасы,1933ж.
12 Маслова Н.В. «Твердая головня пшеницы и меры борьбы с ней в Нижнем Поволжье». Автореферат на соискание ученой степени кандидата сельскохозяйственных наук.Саратов 2006г.
13 Лукашина С. Г. «Особенности развития твердой головни озимой пшеницы в Краснодарском крае и усовершенствование мер борьбы с ней».Автореферат на соискание ученой степени кандидата сельскохозяйственных наук.Краснодар 2003
14 Шведов К.С. «Совершенствование защиты озимой пщеницы от карликовой и твердой головни в Ставропольском крае». Диссертация на соискание ученой степени кандидата с.х наук. Стврополь -2006г.
15 Иргалина Р. Ш. «Биологическое обоснование защиты пшеницы от корневых гнилей и твердой головни в Предуралье Республики Башкортостан». Диссертации на соискание ученой степени кандидата биологических наук,
16 Стрелков Е.В. «Разработка ресурсосберегающей технологии защиты озимой пщеницы от корневых гнилей и твердой головни». Диссертация на соискание ученой степени кандидата с.х наук. Краснодар – 2007.
17 Лукашина С.Г. «Особенности развития твердой головни озимой пщеницы в Краснодарском крае и усовершенствование мер борьбы с ней». Краснодар,2003 г.
18 Маслова Н.В. «Твердая головня пщеницы и меры борьбы с ней в Нижнем Повольже». Диссертация на соискание ученой степени кандидата с.х наук. Саратов 2006.
2 Зенкова Е.М. Богара пары, урожай.- Алматы.: Кайнар,1988.144с.
3 Ю Б. Коновалова Частная селекция полевых культур. М.: Агромиздат,1990 г. 159с.
4 Аубакиров Қ.А, Жұмағұлов С.Е. Өсімдік шаруашылығы және селекция.- Алматы.: Қайнар,1988ж 42б.
5 Мусынов К.М. Осеннее развитие озимой пшеницы и его влияние на перезимовку растений в условиях сухой степи Северного Казахстана// Зерновое хозяйство. М., №3. 2005 г. С. 16-19.
6 Қазақстан республикасында пайдалануға рұқсат етілген селекциялық жетістіктердің мемлекеттік тізбесі. Алматы: КПР МСХ РК, 2006 ж., 76 б.
7 Әлмұратов Н.Н. «Дәнді дақылдардың қара күйелері және оларды жою шаралары».Алматы; ҚАйнар,1972-95 бет.
8 Башкиров К.В. «Қара күйе». Алматы:1931-57 бет.
9 Жиенбаев Ж.Т. Дәнді дақылдардың қара күйесі.Алматы. Қайнар,1966. 84 бет.
10 Филатов К.Н. «Қара күйе және онымен күрес шаралары». 1930-8 бет.
11 Траут В.И. «Қара күйе және Қазақстанда онымен күресу жолы».: Алматы:Қазақстан баспасы,1933ж.
12 Маслова Н.В. «Твердая головня пшеницы и меры борьбы с ней в Нижнем Поволжье». Автореферат на соискание ученой степени кандидата сельскохозяйственных наук.Саратов 2006г.
13 Лукашина С. Г. «Особенности развития твердой головни озимой пшеницы в Краснодарском крае и усовершенствование мер борьбы с ней».Автореферат на соискание ученой степени кандидата сельскохозяйственных наук.Краснодар 2003
14 Шведов К.С. «Совершенствование защиты озимой пщеницы от карликовой и твердой головни в Ставропольском крае». Диссертация на соискание ученой степени кандидата с.х наук. Стврополь -2006г.
15 Иргалина Р. Ш. «Биологическое обоснование защиты пшеницы от корневых гнилей и твердой головни в Предуралье Республики Башкортостан». Диссертации на соискание ученой степени кандидата биологических наук,
16 Стрелков Е.В. «Разработка ресурсосберегающей технологии защиты озимой пщеницы от корневых гнилей и твердой головни». Диссертация на соискание ученой степени кандидата с.х наук. Краснодар – 2007.
17 Лукашина С.Г. «Особенности развития твердой головни озимой пщеницы в Краснодарском крае и усовершенствование мер борьбы с ней». Краснодар,2003 г.
18 Маслова Н.В. «Твердая головня пщеницы и меры борьбы с ней в Нижнем Повольже». Диссертация на соискание ученой степени кандидата с.х наук. Саратов 2006.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1 Ғылыми әдебиеттер деректеріне шолу
0.1 Күздік бидайдың биологиялық және морфологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
0.2 Күздік бидайдың қара күйе ауруларына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... 12-15
0.3 Күздік бидайдың қатты қара күйе ауруының ерекшеліктері ... ... ... 16-19
0.4 Күздік бидайдың қара күйе ауруларымен күресу шараларын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20-25
1 Зерттеу жүргізілген аймақтың топырақ-климат жағдайлары
0.5 Зерттеу жүргізілген аймақтың топырақ жағдайлары ... ... ... ... ... ... 2 2-27
0.6 Зерттеу жүргізілген аймақтың климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28-32
1 Зерттеу жұмысының нәтижелері
3.11Тұқым өңдеу препараттарының тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..33-37
3.2Төзімді сорттарды пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38-46
3.3Экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47-60
4Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
1
Кіріспе
Дәнді дақылдардың халық шаруашылығында аса жоғары маңызды олардың өнімнің жоғары құндылығы мен жан жақты пайдалану мүмкіндігімен анықталады. Астық адамзатқа азық-түліктің көзі, ауыл шаруашылық малдарынан мал азығы, өнеркәсіпке шикізат болып табылады. Адамзат тіршілігі үшін астық дақылдарының ішіндегі бидайдың алатын орны ерекше. Республикамыздың оңтүстік және оңтүстік - шығыс аймақтарының климаттық жағайының қолайлығы мен жауын-шашының молдылығына байланысты күздік бйдай өсіру қолға алынған және осы аймақта астық дақылдарының егістік құрылымнда күздік бйдай дақылдардың бірі болып саналады. Оған көбінесе зиян келтіретін тұқымдық инфекция аурулары қатты қара күйе (Tilletia caries (DC) Tul. және T. tritici Wint). Егістікке дәріленбеген тұқым себілгенде ауру бидай тұқымның 3-4- 62% дейін залалдайды. Қазіргі таңда агроценоздарға пестицитік жүктемені төмендету жолдарын іздестіру мен экологиялық жағдайларды жақсартуға , өсімдіктердің қатты қаракүйеге төзімді жаңа сорттарын шығару және агротехнологиялық күрес шараларын жетілдіруге басым назар аударылуда. Тұқымдар микроэлементтер (марганец және мырыш ) өңдеуде препараттардың үйлесімділігі Алматы облысының шөлді - далалық жағдайында күздік бидайдың өнімділін 2,9- 4,6 \га дейін жоғарылатады. Қаракүйе ауруларының дамуына белгілі фитосанитарлық ролді тұқымдарды себу мерзімі, тұқымды себу тереңдігі, фосфорлы тыңайтқыштарды енгізу және олардың биопрепараттармен қоспасы атқарады. Қазақстанда алғашқы ескертулер бидай сорттарының түрлі залалдануы жайында Ж.Т Джиембаевтың жұмыстарында кездеседі (1955). Сонымен қатар оларға қатты және жұмсақ бидайда мамандандырылған потогеннің тұқымдары бар болуы анықталады. Бидай селекциясының иммунитетке тиімділі осындай облигатты паразиттермен туындайтын және потогендердің популяциялық динамикасын санағанда және өз уақытында жаңа тимді гендердің үдірісін қатыстырғанда қатты қаракүйеге жақсы әсер етеді.Tilletia. triticiWint. Саңырауқұлағы Т. Caries пен салыстырғанда вирулентті. Ол барлық дақылдар түрін және жабайы бидайды залалдайды, мамандандырылған тұқымдары болады, белгілі бір сорттарда мамандагады.
Қазіргі кезде бидайдың ергежейлі және қатты қаракүйесінің төзімді Bt - гендердің он түрі белгілі . Бұл гендердің шығу бойынша бидай линияларына маркерлермен қолдану зерттеулері селекция үшін актуалды.
2
1.Ғылыми әдебиеттер деректеріне шолу
0.1 Күздік бидайдың биологиялық және морфологиялық ерекшелігі
Қазіргі уақытта Қазақстанда астық өндіруді тұрақтандыру ауыл шаруашылығы ғылымдары мен өндірістің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Әіресе бұл мәселе нарықтық экономикаға көшуге байланысты өткір қойылып отыр, бір жағынан Республикамыздың дүниежүзіндегі дамыған 50 елдің құрамына кіру мақсатында және қуатты бидай астығын арттырудың, оның экономикалық әлеуетін тұрақтандырудың, әрі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің айтарлықтай шарты.
Мұндай қосымша астық алу көздерінің бірі - Қазақстанда күздік дәнді дақылдарды өсіру. Астық дақылдарының ішінде барынша өнімдісі күздік бидай екендігі белгілі. Ол барлық астық дақылдарынан өнімі бойынша 4,0-тен 10-12 цга дейін асып түседі. Осыған қоса жаздық бидайға қарағанда азық-түліктік құндылығы кем болмаса да одан бірқатар артықшылықтарымен ерекшеленеді: ол топырақтан, күзгі, қысқы, ерте көктемгі ылғалды және қоректік заттарды жақсы пайдаланады; топырақты су және жел эрозиясынан сенімді қорғайды; арамшөптерге қарсы күресте ерекше маңызы бар; аурулармен аз залалданады және астық зиянкесі - астық сұр көбелегі жарақаттануынан өтіп кетеді, әрі 7-10-нан 15-30 тәулікке дейін вегетациясын ерте аяқтайды. Күздік бидайдың ерте пісуі нәтижесінде егін жылы, құрғақ уақытта жиналады, ауыл шаруашылық техникалары тиімді пайдаланылады, көктемгі-күзгі себу және жаздық дақылдарды жинау кезеңіндегі қаурыттылықты төмендетеді. Оның ерте жиналуына байланысты тамыз айының бас кезінде сүдігер дайындауды ерте жүргізуге мүмкіндік береді, ал мұның өзі аңыз қалдықтарының жақсы миерализациясын қамтамасыз етеді, топырақта ылғал жинауға және арамшөптер мен зиянкестерге қарсы ерекше маңызды. Күздік бидай алғы дақыл ретінде жартылай сүрі танабы болып табылады да кейінгі дақылдардың өнімін арттырады[1].
Дәнді астық дақылдары ішінде бидай өте құнды тағамдық өсімдіктердің бірі ретінде дүниежүзінде 230 млн. га егіс алқабын алып жатыр, оның ішінде күздік бидай егістіктері 35%-ын құрайды, ал оның астық өнімі орта есеппен 25,4 цга.
2009 жылы Қазақстанда күздік бидай 465,1 мың га егістікте өсірілді және орташа астық өнімі 19,4 цга құрады. Ал жаздық бидайдың астық өнімі 11,7 цга болды. Елімізде күздік бидайдың негізгі егістік ауданы Батыс Қазақстан (133 мың га), Оңтүстік Қазақстан (137 мың га), Жамбыл (113 мың га) облыстарының үлесіне тиеді. Бұл жылы солтүстік Қазақстан облыстарында күздік бидай 29,9 мың га алқапқа өсірілді.
3
Солтүсік Қазақстанда ұзақ уақыт бойы күздік бидайға жеткілікті көңіл бөлінбеді: аймақтық қатал климат жағдайлары оның биологиясына сәйкес келмейді, нашар қыстайды, маусым айының құрғақшылығын көтере алмайды да астық өнімін төмендетеді, - деп түсіндірілді. Соған қарамай Қостанай облыстық ауылшаруашылық тәжірибе стансасы мен басқа да мекемелер аталған дақылды осы аймақта өсіруге болатындығын және жаздық бидайдың артық астық өнімін беретінін көрсетті [2].
Кезінде (бұрынғы ССРО-ның ыдырау қарсаңында) егіншілік мәдениетінің өсуі, дақылдарды өсірудің қарқынды (пәрменді) технологияларын игерудің ж.б. нәтижесінде Солтүстік Қазақстанның жекелеген облыстары, шаруашылықтар күздік бидайды кеңінен өсіре бастады. Атап айтқанда, 1989 жылы оның егістігі Солтүстік Қазақстан облысында - 20,1 мың га, бұрынғы Көкшетау облысында - 10,3, Қостанай облысында - 8,0 және Целиноград (қазіргі Ақмола) облысында - 0,7 мың га болды, ал астық өнімі тиісінше - 14,0; 14,3; 15,9 және 15,0 цга жетті, ал осы жылы жаздық бидай өнімі оларда - 7,3; 6,5; 6,1 және 9,1 цга ғана болған. Көпжылғы деректер де күздік бидай астық өнімі жаздықтан жоғары екенін көрсетті: орта есеппен 1986-1989 жылдары Қостанай облысында 2,9 мыңга егістіктің әр гектарынан күздік бидай 15,7 ц астық берсе, жаздық бидай (3,3 млнга) - 9,0 ц астық берді; Солтүстік Қазақстан облысында жыл сайын өсірілген 6,1 мың га күздік бидай егістігінен 19,5 цга астық жиналды, ал жаздық бидайда бұл көрсеткіш (1,0 млн га егістіктен) - 11,6 цга болды. С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ-нің өсімдік шаруашылығы кафедрасының зерттеулерінде орта есеппен 3 жылда (2001-2003 ж.ж.) Ақмола облысының қара-қоңыр топырақтарында астық күздік бидайда 23,3 цга болғанда, бақылау варианты жаздық бидайда ол 13,4 цга тең болды. (Қ.М.Мұсынов, 2007). ҚР-ның АШМ-нің деректеріне қарағанда 2009 жылы елімізде күздік бидайдың астық өнімі 19,4 цга, ал жаздық бидайда ол 11,7 цга болғанда бұл көрсеткіштер тиісінше Ақмола облысында - 13,6 және 13,4, Қостанай облысында - 15,6 және 14,4 цга болды. Басқаша айтқанда, Солтүстік Қазақстан аймағында күздік бидай жаздыққа қарағанда әр гектар егістіктен 1,2-7,9 центнерге дейін қосымша астық өнімін берген. Келтірілген мысалдар Қазақстанның Солтүстігінде күздік бидай өсіру мүмкіндігін көрсетеді және оған тиісті көңіл аудару қажет.
Қазақстанда күздік бидай ретінде негізінен жұмсақ бидай өсіріледі. Осыған байланысты төменде аталған түрдің өсу, даму және өсіру технологиясының ерекшеліктері қарастырылады.
Биологиясындағы ерекшеліктер. Күздік бидай биологиясы бойынша жаздық бидайдан ерекшеленеді. Жаздық бидайдан айырмашылығы - оның вегетациялық кезеңі күзде басталады да, келесі жылы жазда аяқталады. Тіршілік үрдісінде күздік бидай өну, көктеу, түптену, түтікке шығу, масақтану, гүлдену және пісу (сүттене пісу, балауыздана және толық пісу) кезеңдерінен өтеді.
4
Алғашқы үш кезеңдері күзде, қалғандары - келесі жылы көтемде және жазда өтеді. Осы кезеңдері бойынша оның биологиялық ерекшеліктерін қарастырайық[3].
Тұқымның өнуі - бұл тыныштық күйдегі тұқымның белсенді әрекетке көшуі, ол үшін жылу, ылғал және ауа қажет. Тұқымы өз массасының 45-50 % су сіңіргеннен кейін өне бастайды, топырақтың оңтайлы ылғалдылығы ТЫС-тың 60-70 % мөлшерінде болғаны дұрыс. Құрғақ-далалы аймақта алғы дақылды таңдағанда және дайындағанда бұл өте маңызды. Тұқымның суды сіңіруіне температура көп әсер етеді. Күздік бидай тұқмы 0оС-да суды сіңіре алады, бірақ мұндай жағдайда тұқым бөрткенімен физиологиялық өсу үрдісі тоқтап қалады. Топырақ ылғалдылығы ТЫС-тың 60 %-да және температура 4оС-да тұқым ылғалдылығы 50 %-ға жетінші тәулікте, ал температура 10оС-да - 3,5 тәулікте жетеді. Тұқымның өнуі үшін оңтайлы ауа температурасы 14-16оС. топырақ ылғалдылығы өте жоғары, қатты тығыздалып қалғанда немесе топырақ қабыршағы пайда болғанда анаэробты жағдайларда тұқым өнбейді немесе нашар өнеді.
Тұқымның өнуінің алғашқы күндерінде органогенездің бірінші кезеңі жалғасады - өсу конусының әртүрлі ткандерге дифференциясы (оқшаулануы) жүреді, ұрықтық тамыршалармен жапырақшалардың ұзара өсуі күшейеді, ұрықтық сабақ оқшауланады, жаңа жапырақтар ұрықтары қалыптасады. Тұқымның өну мерзімі топырақтың тығыздығы мен оны өңдеу түріне, тұқымның сіңіру тереңдігі мен топырақпен түйісуіне байланысты өзгереді. Құрғақ ірі кесекті нашар өңделген, арамшөптермен ластанған топырақтар күздік бидай тұқымының жаппай өнуіне жағдай жасамайды, мұны өсіру технологиясын жасағанда ескеру қажет[4].
Егін көгі (көктеу) кезеңі. Топырақ бетіне әуелі колеоптиле шығады, ол жарылады да бірінші нағыз жапырақ пайда болады, осы сәтті егін көктеді деп есептейді. Себуден өсімдіктердің көктеу кезеңінің ұзақтығы температураға, ылғалға ж.б. байланысты. Қостанай облысы жағдайында жақсы дайындалған ықтырмалы сүрі танабында 12-17оС жылылықта күздік бидай 6-9 - тәулікте, ал қуаңшылықты жылдары және сүрі танабы нашар өңделгенде - 10-16 - тәулікте көктеген. Ақмола облысының бұрынғы Красный флаг кеңшарында ылғалы бойынша қолайлы 1990 жылы орташа тәуліктік ауа температурасы 18,6оС болғанда күздік бидай 5-тәулікте көктеді, ал температура 15,9оС және 12,8оС болғанда (себу мерзіміне байланысты) тиісінше күздік бидай 6 және 8 - тәулікте егін көгін берді (Аринов К.К., Мусынов К.М., 1996).
Ассимиляция мүшелерінің қалыптасуы 4-тен 30оС-ға дейінгі аралықта жүреді, алайда оңтайлы мөлшері - 12-15оС. көктеу кезеңі жапырақтың пайда болуынан алғашқы үш жапырақтың өсу аралығын қамтиды және органогенездің екінші кезеңіне сәйкес келеді - ұрықтық түйіндер, сабақтар мен олардың буынаралықтары, негізгі гүл шоғырының бас бөлігі оқшауланады, масақ негізі түзіледі.
5
Күздік бидайдың көктеу кезеңінің ұзақтығы өнімді ылғал қоры жеткілікті болғанда және температура ережесі қолайлы қалыптасқанда, әрі қалыпты себу мерзімінде 15 тәулікке дейін өзгереді.
А.И.Носатовский (1965) деректері бойынша қалыпты жағдайларда көктеу кезеңінің өтуіне қажетті оң температура жиынтығы 200оС шамасында.
Күздік бидайды сепкенде топырақтың 0-10 см қабатындағы сіңімді ылғал қорын ескерген дұрыс: егер ол 10 мм-ден жоғары болса - бұл өсімдік вегетациясының қолайлы жағдайларда басталуының сенімді көрсеткіші; 10мм-ден кем болса - егіннің көктеуі жауын-шашынға өте тәуелді; 5 мм-де - егін көгі сирек шығады және оның бастапқы даму кезеңінде өсімдіктердің опат болуы мүмкін.
Жапырақтарының өсуімен бір мезгілде тамыр жүйесінің дамуы жүреді. Үшінші және төртінші жапырақтардың қалыптасу уақытында ұрықтық тамырлар 27-28 см-ге дейін топыраққа бойлайды, бұл уақытта түптену түйіні қалыптаса бастайды.
Түптену кезеңі. Түптену кезеңінің басын әдетте төменгі жапырақ қолтығына бірінші бүйір өркенінің пайда болуымен анықтайды. Бірінші бүйір өркенінің жапырағының өсуіне қарай негізгі өркеннің екінші жапырақ негізінде орналасқан бүршіктен екінші бүйір өркен қалыптасады ж.б. Орта есеппен 5-7 өркен түзіледі, егістік сирек болғанда олардың саны жоғары болуы мүмкін. Осы кезеңде негізгі өркендердің түзілуі және өсуімен қатар түптену түйінінен екіншілік немесе түйін тамырлары (әрбір өркенге 2-ден) қалыптаса бастайды. Күздік бидайда күзгі және көктемгі түптену кезеңдері ажыратылады. Күздік бидайға түйін тамыр жүйесі жаздық бидайға қарағанда қуатты дамиды.
Күздік бидайдың түптенуі 2-4оС-да жүре алады, алайда оңтайлы түптену температурасы 12-14оС. Солтүстік Қазақстан аймағы жағдайында оңтайлы себу мерзімінде себілген күздік бидай негізгі сабаққа қосымша 2-3 бүйір өркендерін (сабақтарын) қалыптастырады және түптену кезеңі 30-35 тәулікке дейін созылады. Жекелеген жағдайларда, топырақта ылғал жеткіліксіз болғанда, өсімдіктер түптеніп үлгермей қыстап шығуға кетеді.
Көктемде, топырақ температурасы 2-3оС жетісімен, өсу үрдісі басталады. Өркендерде күзде қалыптасқан күздік бидайды жапырақтарымен қатар, қыстап шыққан өркендердің төмен жапырақтарының қолтығында орналасқан бүршіктерден жаңа бүйір өркендер түзіледі. Күздік бидайдың көктемгі түптену кезеңінің ұзақтығы мен пәрменділігі топырақтың температурасы, ылғал және қоректік заттар қорына, оттегінің сіңірілуіне, қыстап шыққан өсімдіктер күйіне байланысты өзгереді және орта есеппен 30-35 тәулікті құрайды.
Түптенудің күзгі кезеңін (20-40 тәулік) және көктемгі бұл кезеңнің бір бөлігін (15-20 тәулік) органогенездің екінші кезеңі қамтиды. Органогенездің екінші кезеңінің соңында өсу конусы ұзарады да 0,5-0,8 мм жетеді.
6
Көктемгі түптену кезеңі органогенездің үшінші кезеңіне сәйкес келеді - өсу конусы ұзарады, оның төменгі бөлігі оқшауланады, масақ білігінің тұғырлары
түзіледі және дамиды. Түптену кезеңінің соңы деп алғашқы буынаралығының өсу кезеңін атайды.
Түтікке шығу (сабақтану) кезеңі.Бұл кезең бірінші буынаралығының 5-6 см-ге ұзаруынан басталады. Өсімдік сабағының шапшаң өсуі мен масақтың дамуы осы кезеңнен басталады, жапырақтардың негізгі массасының түзілуі аяқталады. Бұл кезеңде барлық буынаралықтар қалыптасады, тамыр жүйесі жайылып өседі. Аймақ жағдайында кезең сәуірдің соңы - мамырдың бірінші онкүндігіне дәл келеді де 20-30 тәулікке созылады. Бұл кезеңде топырақта ылғал жеткілікті, ал оңтайлы температура 10-22оС деңгейінде болады. Масақтың қалыптасуына азоттың өте көп мөлшері де, жетімсіздігі де теріс әсерін тигізеді. Фосформен жеткілікті қамтамасыз етілуі масақтың түзілуін тездетеді және генеративтік мүшелерінің дамуына, ал кейіннен масақтың дәнділігіне ықпал етеді, жоғары температура мен төмен салыстырмалы ауа ылғалдылығы масақ пен оның мүшелерінің (органдарының) қалыптасуына теріс әсерін тигізеді, бұл кезеңдегі ылғал мен қоректік заттардың жетімсіздігі өсімдіктердің кейінгі өсуі мен өнім шамасына теріс әсерін байқатады. Бұл кезең органогенездің IV-VII - кезеңдерін қамтиды: масақ төмпешіктерінің салынуы - IV-кезең; сабақтың бірінші буынаралығының жер үстінде пайда болуы мен бірінші және екінші буынаралықтарының ұзара өсуі - V - кезең; үшінші-бесінші буынаралықтарының өсуі мен генеративтік органдарының оқшаулануы - VI-кезең; сабақтың бесінші-жетінші буынаралықтарының өсуі және масақтың барлық мүшелерінің қарқынды өсуі - VII-кезең.
Масақтану кезеңі. Кезең масақтың жоғарғы жапырақ қынабы бөлігінен сыртқа шығуымен сипатталады және түтікке шыққаннан кейін 20-25 тәуліктен соң басталады, аймақ жағдайында бұл кезең мамырдың ортасы мен аяғына дәл келеді. Кезеңнің өтуі үшін оңтайлы ауа температурасы 18-20оС. Өсімдіктердің жеке дамуына бұл органогенездің сегізінші кезеңіне сәйкес келеді: ең жоғарғы буынаралықтың өсуі жалғасады, масақтың барлық мүшелерінің қалыптасуы мен тозаңдық дәндер мен ұрық қабының пісуі аяқталады. Жекелеген өсімдіктердің масақтануы 4 тәулікте тәмамдалады, ал танап түгелдей - 5-7 тәулікте. Бұл кезеңдегі ылғал жетімсіздігі, ауа мен топырақтың тым жоғары температурасы масақтағы гүлдердің жеміссіз қалуына, түптеп келгенде астық өнімінің күрт төмендеуіне ұрындырады.
Гүлдену кезеңі.Қолайлы жағдайларда күздік бидайдың гүлденуі масақтанудан соң іле-шала басталады. Оның ұзақтығы температураға, ауа мен топырақ ылғалдылығына тәуелді. Гүлдену мен тозаңдану жүретін ең төменгі температура 6-7оС, ал барынша қолайлы ауа температурасы - 20-25оС. Оңтайлы жағдайлар гүлдену мен тозаңдану уақытында топырақ ылғалдылығы ТЫС-тың 75-80 % деңгейінде қалыптасады.
7
Солтүстік Қазақстанда бір масақтың гүлденуіне 3-5 тәулік, ал бүкіл танап үшін - 5-7 тәулік қажет. Барынша жақсы гүлдену мен тозаңдану тәуліктің таңғы және кешкі сағаттарында өтеді. Гүлдену, тозаңдану, ұрықтану, зиготаның түзілуі мен эндоспермнің қалыптасуы органогенездің 9 - кезеңін қамтиды.
Пісу кезеңі.Ұрықтанған ұрық бүршігінде эндосперм қалыптасады, ұрық өсіп-дамиды, жатын қабырғасынан қабық түзіледі де тұқыммен бірігіп өседі, соңынан дәнге айналады.
Күздік бидайдың қоршаған орта факторларына қажетсінуін қорытындылай келе мынаны көрсеткен жөн:
- барлық өсіп-даму кезеңдерінде топыраққа жоғары талап қояды - қара топырақтарда жақсы өседі, алайда күңгірт-қоңыр топырақтарда да өсіруге болады;
- вегетация кезеңінде күздік бидай жаздық бидайға қарағанда ылғалды көбірек шығындайды, бұл оның аталған кезеңнің ұзақтығына байланысты; барынша оңтайлы топырақ ылғалдылығы ТЫС-тың (төменгі ылғалсиымдылықтың) 70-75 % мөлшерінде деп есептеледі; ылғалды өсу және даму кезеңдерінде пайдалану заңдылығы жаздық бидайға ұқсас;
- күздік бидайдың температуралық байқалатын өсу шекарасы 2-3-тен 37-40оС аралығы, алайда өсімдіктердің пәрменді өсу мен дамуына барынша қолайлысы - 20-25оС; танаптық жағдайда күздік бидайдың күзгі вегетациясы, түптенуді қоса есептегенде, 15оС-дан 3оС аралығында өтеді, басқаша айтқанда, оңтайлы шамадан төмен деген сөз; дегенмен төменгі температура өсімдіктердің дамуына оң әсер етеді; 2-10оС температурада күздік бидай түптену түйінінде бүкіл құрғақ затқа есептегенде 20-30 %-ға дейін қант жинақтайды, ал мұның өзі жасуша шырынының концентрациясын арттырады және жақсы қыстап шығуға мүмкіндік жасайды. Ашық күндер және қысқа кетерде температураның бірте-берте төмендеуі күздік бидайдың шынығуын жақсартады. Қысқы жылымық дақылдың аязға төзімділігін азайтады. Жақсы шыныққан күздік бидай өсімдіктері түптену түйіні орналасқан топырақ қабатының теріс 30оС температураны (аязды) көтере алады. Қыста қар қалың түскен жылдары (25 см және одан жоғары) күздік бидай 35оС дейінгі аязға шыдайды, өйткені қардың астындағы температура үстіндегіге қарағанда 10-15оС жоғары, әрі қар қабаты күздік бидайды көктемгі үсіп және кеуіп кетуден сақтайды. Қар қабаты болмағанда күздік бидай түптену түйініндегі - 16-18оС аяздың өзінен үсіп кетеді.
- Қазақстан Республикасында, әсіресе Солтүстік Қазақстан жағдайында күздік бидай негізінен көктемгі қардың еру кезеңінде, әсіресе қары аз қыста, опат болады; бұл уақытта өсімдіктердің жапырақтары тіршілігін бастап, ылғалды буландыра бастайды, бірақ тамыр жүйесі топырақтың тоң қабатында әлі тыныштық күйде болатындықтан жапырақтарға ешқандай көмек жасай алмайды; өсімдіктер тез әлсірейді де түнгі 12-14оС аяздан опат болады;
8
күздік бидай қолайлы қыстап шығу жағдайында көктемгі тіршілігінің басынан масақтануға дейін барлық қажетті ылғалдың 70 %, гүлденуден балауызданып пісуге дейін - 20 % шығындайды; топырақтың 60
см қабатындағы оңтайлы ылғал мөлшері ТЫС-тың 70-75 %, дақылдың транспирациялық коэффициенті - 460-500.
- Күздік астық дақылдарының ішінде күздік бидай топырақтарға барынша жоғары талап қояды; ол жоғары астық өнімін құнарлы, арамшөптерден таза, ылғалды қара және күңгірт-қоңыр топырақтарда қамтамасыз етеді; оған батпақтанған топырақтар жарамсыз; оған тегіс бетті, шұңқырларсыз танаптарды таңдайды - көктемде су жиналмайтын және өсімдіктердің тұншықпауы қаперге алынады. Күздік бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы (қысқы тыныштық күйін қоса есептегенде) 180-310 күн аралығында өзгереді.
- Күздік бидайдың опат болу себептері: өсімдіктердің үсіп кетуінен (күзгі нашар дамуынан, қар қабатының төмендеуінен температураның күрт өзгеруінен ж.б.); ойпаң жерлерде судың артық мөлшерінен тыныс алу ережесінің бұзылуынан өсімдіктердің тұшығуы; түптену түйінінің топырақ бетіне шығып қалуынан (өсімдіктер әлсіреуінен); топырақ бетіне мұз қабыршақтарының пайда болуынан (ұзақ жылымықтан кейін күннің күрт суытуынан өсімдіктер мұздың бетіне жабысады да механикалық жарақаттар алады) т.б.
- Үсіп кетуге қарсы тиімді күрес шаралары - аязға төзімді сорттарды өсіру, фосфор-калий тыңайтқыштарын енгізу, дер кезінде себу, тұқымды топыраққа тереңірек сіңіру, сүрі танаптарында ықтырма өсіру арқылы қар тоқтату ж.б.; күздік бидайды шіруден опат болдырмауға топырақ тезірек қату үшін және өсімдіктерде тыныс алуға пластикалық заттардың шығынын азайту үшін қарды тығыздау қажет; ерте себуді және жиі егістік қалыптастыруды; артық мөлшерде азотпен үстеп қоректендіруді болдырмау ж.б.; түптену түйіндері мен тамырлардың топырақ бетіне шығып қалмауы үшін Тур препаратымен өңделген тұқымды топыраққа тереңірек сіңірген дұрыс, әрі себуге дейін және себуден кейін ЗККШ-6А бұдырлы катоктарымен егістікті тығыздаған жөн; Артюшенко А.В. мен Артюшенко О.Г. (1977) тұжырымдары бойынша Қостанай облысы жағдайында күздік бидайдың опат болуы қыстап шығудың қолайсыз жағдайларынан емес, ерте көктемгі құбылыстарға байланысты - қары жоқ жерлерде өткір күн сәулесінің әсерінен өсімдіктер мезгілсіз ерте тіріледі де ылғалды буландыра бастайды, ал тамыр жүйесі әлі топырақтың тоң қабатында жатады да оларды ылғалмен қамтамасыз ете алмайды, өсімдіктер түнгі аяздан да (-12-14оС) әлсірейді және опат болады; сондықтан өсімдіктердің тіршілік үрдісін көктемде кешіктірудің маңызы зор (жеткілікті қар қабатын жасау жолымен[5].
9
Өсіруге рұқсат етілген сорттар. Мироновская 808- Украинаның В.Н.Ремесло атындағы Миронов бидай селекциясы және тұқым шаруашылығы ҒЗИ-да топтық сұрыптау тәсілімен шығарылған. Масағы әлсіз призма пішінді, ақ, қылтықсыз, орташа ұзындықта және тығыздықта (түршесі - субэритроспермум). Дәні қызыл, жартылай шынылы немесе шынылы, ірі, 1000 санының массасы 36-45 г. Дәндегі клейковина 28-37 % аралығында өзгереді. Нандық сапасы жақсы, қуатты бидай сортына жатады. Сабаны берік, жапырылуға және шашылуға орташа төзімді. Қысқа және аязға өте төзімді. Құрғақшылыққа төзімділігі орташа және ортадан жоғары. Қоңыр тат ауруымен орта деңгейде заладанады, орташа мерзімде піседі. Сорт өнімді, орта есеппен 2001-2003 жж. С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ-нің өсімдік шаруашылығы кафедрасының Ақмола облысының күңгірт-қоңыр топырақтарында жүргізілген танаптық тәжірибелерінде зерттелген варианттарға байланысты 16,7-17,6 цга астық өнімін берді.
Ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін жоғарылатудың маңызды шараларының ішінде күздік бидайдың ауруларға төзімді, жоғары сапалы сорттарын өндіріске ендіру және олардан жоғары өнім алу ең маңызды мәселе болып отыр. Соңғы жылдары Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік-Шығысы үшін өнімділік потенциалы 90-120 цга жететін, ауруларға төзімді, дәнінің сапа көрсеткіштері жоғары және суыққа, ыстыққа және құрғақшылыққа төзімділігі жоғары сорттар шығарылуда.
Мәселен, Р.А. Оразалиев пен А.Т. Сарбаевтың деректері бойынша соңғы жылдары Қазақстанның біраз аймақтарында, шет елдерде, жоғары сапалы агроэкотипіне жататын Прогресс, Алматинская полукарликовая, Қарлығаш сорттары өсірілуде, Богарная 56 және ОПАКС сорттары тәлімі жерлерде жоғары сапалы астық өндіру талаптарына сай келеді. Тұқымы жоғары сапалы күздік бидай сорттары алдыңғы қатарлы шаруашылықтарда гектарынан 80-100 ц, ал қалғандарында 20-40 ц өнім береді.
Кезінде Қазақстанға Безостая 1 сортының орнына Опакс 1 күздік бидайының жаңа сорты келді. Ол 1993 жылы Алматы облысында 50 мың гектардан астам егістікке себілген болатын. Қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институты ғалымдарының бақылаулары бойынша күздіктер үшін қыс жағдайлары өте қолайсыз болған жылдары (1981, 1985) бұл сорттың көктемге дейін сақталуы стандарттан 5,8%-ға жоғары болған, қысқа төзімділігі жоғары болуы есебінен өнімділігі де стандарттан орта есппен гектарынан 0,2-0,3 тоннаға жоғары болған.
Р.А. Оразалиевтің тұжырымынша, сорт ауыл шаруашылық өндірісін өзгертетін негізгі буын, сондықтан жаңа сорттарды өсіру үшін олардың тұқымын жақсартып, өсірудің агротехникалық мәселелерін шешу қажет. Себебі, туындап отырған мәселелерді дұрыс шешу көп жылдар бойы, жоғары, әрі тұрақты өнім алуға және елдің, бүкіл ауыл шаруашылығының жоғары тиімділігіне қол жеткізуге мүмкіндік береді.
10
984 жылы Алматы облысында Прогресс сорты аудандастырылды. Гектарынан потенциалды өнімділігі 9,0-10,0 т. 1985-1986 ж.ж. қыс мезгілі жағдайларының қолайсыздығына қарамастан, Қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институтының Қаскелең тәжірибе шаруашылығының егістік жерлерінде оңтайлы себу мерзімінде себілген бұл сорттың көктемге дейін сақталуы 86%, ал гектарынан өнімділігі 7,6 т. болды, бұл сорт басқа сорттарға қарағанда суыққа төзімділігі және жоғары өнімділігімен ерекшеленді.
Пәрменді типтегі Алматинская полукарликовая сорты жауын-шашынмен қамтамасыз етілген тәлімі жерлерде өсіруге рұқсат етілген. Қысқа төзімділігі орташа. Оңтүстік Казакстан обылысының тәлімі жерлеріндегі мемлекеттік сорт сынау учаскелерінде сыналған жылдары бұл сорттың көктемге сақталуы орта есеппен алғанда 71% болды, бұл стандарт ретінде алынған Безостая 1 сортынан 5,7%-ға жоғары еді. Сонымен қатар орташа өнімділігі де стандарттан 0,84 тга жоғары болды.
Қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институтының селекционерлері шығарған күздік бидайдың Жетісу, Алмалы және Таза сорттары суыққа және қысқа төзімділігі жоғарылығымен ерекшеленді. Конкурстық сорт сынау нәтижелері бойынша олардың орташа өнімділігі стандарт Прогресс сортымен (8,61 тга) салыстырғанда әлдеқайда жоғары болып шықты (9,56 тга). Бұл сорттардың қыстап шығу деңгейі де 4,9%-ға жоғары болды.
Елімізде 2007 жылға дейін күздік жұмсақ бидайдың 27 сорты өсіріліп келді. Көп таралғандары - Безостая 1, Миронов - ская 808, Карлығаш, Комсомольская 56, Богарная 56, Жетісу, Южная 12, Стекловидная 24, Красноводопадская және т.б.
Соңғы жылдары күздік бидайдың Актерекская, Алмалы, Юбилейная 60, Алия, Егемен және Сара - товская 90 атты жаңа сорттары өсірілуге рұқсат етілді.
Қазақстан бойынша (Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында) осы кезге дейін күздік қатты бидайдың бір ғана Айсберг одесский сорты өсіріліп келеді[6].
11
1.2 Күздік бидайдың қара күйе ауруларына сипаттама
Қара күйе астық дақылдарының ерте заманнан белгілі аса зиянды ауруларының бірі. Ауыл шаруашылығы бұл аурудан жыма-жыл зиян шегіп келеді.
Қара күйе астық дақылдарының әртүрлі органдарын зақымдайды. Олардың бұл ауруға ұшырағанын сабақтың, жапырақтың және масақтың сырт бейнесінен айыруға болады. Бидайдың қатты қара күйесі бидайдың дәнін ғана бұзады, ал маса,ы, қауызы сол күйәнде сақталады. Қара күйенің бір топ түрі (арпаның қатты және тозаңды қара күйесі, тарының қара күйесі) астықтың дәнін де, қауызын да, тіптен масақтың өзін де зақымдап, түгел жойып жібереді. Қара күйе сабақты зақвмдаған жағдайда сабақта өзгешеліктер болады. Оның бірі толарсақ тәріздес болып шықса, екіншісі бір жағдайда сабақтың ту сыртынан жарылып тұрғанын байқаймыз. Бұл ауруға ұшыраған өсімдік дән байламайды, ал дән байлағанның өзінде оның өнімділігі, құндылығы ойдағыдай болмайды.
Қара күйеге үшыраған өсімдіктердің бәрі бірдей ауыра бермейді. Кейде қара күйе қоздырғыш саңырауқұлақтың мицелийі масаққа жете алмай, сабақтың ішінде қалып қояды. Мұндай жағдайда масақ ауруға шалдықпайдыү дегенмен өсімдік аз да болса зақымданып, сау өсімдіктердей өнім бере алмайды. Алайда зиянның бұл түрін елеусіз зиян деп атайды.
Ал енді мынадай мысал келтірейік. Жаздық бидай қара күйемен 0,23 процент ауырған. Есеп бойынша өнім көрсетілген процент көлеміне кемуге тиісті еді, ал іс жүзінде өнімнің түсімі қара күйеге шалдыққан дәрежеден 12 есе асып түсті. Күздік бидайға да осындай есеп жүргізгенде ауруға шалдыққан масақтар 0,17 процент болғанда, түсімнің кемуі зияндалған масақтың санына қарағанда 22 есе асып кеткен. Міне бұл қара күйеге ұшыраған егісте көзге көрінетін елеулі зиянның да болатынын көрсетеді.
Мұның себебі мынада. Қара күйе ауруын қоздырғыш саңырауқұлақ астық көгінде жерден шығып келе жатқанда енеді. Кейін бұлар өсімдік бойын қуалап өсе береді. Масаққа жете алмаған жағдайда грибницалар сабақта қалады. Ауру қоздырғыштар тек ғана қсімдікке қажетті қоректік затты пайдаланып ғана қоймай, олар клетка аралықтарын да зақымдайды. Міне осылардың бәрі жиыла келе жалпы өнімді кемітеді. Біз келтірген мысалдағы елеусіз зиянның жаздық бидайға қарағанда күздік бидайда көп болу себебі күздік бидайдың ұлпаларында қара күйе ауруларында қара күйе ауруын қоздырғыш саңырауқұлақтың ұзақ уақыт болуына байланысты болып отыр.
Сонымен қатар бұл мысалдан мынаны байқауға болады. Тіптен егіске қара күйеге ұшыраған масақтың саны аз болғанымен оның келтіретін зияны аз болмайды. Сондықтан қара күйеге қарсы күресу жұмысы өте ұқыпты жүргізілуі тиіс.
12
Көзге түспейтін және елеусіз зияндармен қатар қара күйе дән сапасының кемуіне де біраз әсерін тигізеді.масақтың немесе собықтың толықтығы, дәннің абсолюттік салмағы, тағы сол сияқты кқрсеткіштері қара күйеге ұшыраған өсімдіктерде, сау өсімдікке қарағанда, әлдеқайда төмен болады. Қара күйемен ауырғна өсімдіктер басқа ауруға да шалдыққыш келеді.
Қара күйе ауруын қоздырғыштар - саңырауқұлақтар. Олар өте ұсақ микроорганизмдер. Сондықтан оларды тек микроскоп арқылы көруге болады.
Өсімдіктің ауруға шалдыққан органдары жартылай немесе толық бұзылып, олар қап-қара күйеге ұқсайтын, еркін шашыла жайылатын немесе дәннің қауызында қалатын сансыз спораларға айналады. Ал спора дегеніміз қара күйе ауруларын қоздырғыш саңырауқұлақтардың тұқымы. Қара күйе идентификациясының таралу жолдары көп. Олар ауамен де, сумен де, дұрыс өңделмеген қимен де жұғуы мүмкін. Кейбір қара күйе ауруларының инфекциясы топырақта сақталып, келесі жылғы өсімдікті де ауырта алады. Көп жағдайларда қара күйе инфекциясы себуге арналғна астық тұқымы арқылы таралады.
Табиғатта 900-ге жуық қара күйе қоздырғыш саңырауққұлақ түрлері бар. Ал БҰҰ территориясында негізгі масақты дақылдарға соның 20 шақты түрі зиян келтіріп жүр. Олардың әрқайсысы белгілі бір дақылға зиян келтіреді. Мысалы бидайдың қаты қара күйе ауруын қоздырғыш саңырауқұлақ сұлыға түсе алмайды, сол сияқты арпаның қара күйесін қоздырғыш саңырауқұлақ тарыны зақымдай алмайды.
Қара күйені қоздырғыш саңырауқұлақтарды ауру тарататын ошағына байланысты екі топқа болуге болады. Олардың бірін ауру қоздырғыш инфекция дәннің сыртында болғандықтан, сыртқы инфекциялы деп, ал екіншісін инфекция дәннің ішінде болғандықтан, ішкі инфекциялы деп атаймыз.
Қоздырғыштары дәннің сыртында болатын қара күйелер спора түрінде тұқымдық дәне немесе топырақта сақталады. Өсімдікке бұл ауру жерден өсіп шығып келе жатқанда жұғады. Қара күйенің бұл тобына бидайдың қатты немесе сасық деп аталатын қара күйесі мысал бола алады. Қара күйеге ұшыраған бидай масағында, дәннің орнына, іші спораға толған дән қабы. Әр қалташада орта есеппен алғанда 10-20 миллион жуық, ал ауруға шалдыққан бір масақта 150-200 миллионға дейін спора болады. Егінді бастырған кезде осы қалташалар жарылады. Оның ішіндегі споралар тозаңданып, сау дәннің үстіне қонады. Мүндай дәнді жерге сепкенде дәнмен бірге споралар да өседі. Спорадан шыққан жіпше (грибница) жас сабаққа енеді. Келешекте олар өсімдіктің бойын қуалап ұлпа арарығында өсіп жетіле береді. Сабақ масақ байлайтын кезде грибница оған келген қоректік затты пайдаланып, барынша өседі.
13
Осының салдарынан өсімдік дән байлай алмайды, дәннің сыртқы қабығы бос қалташық секілді пыш болып қалады, ал іші түгеелдей қара күйенің спорасына айналады.
Мүндай жолмен өсіп-өнетін қара күйе бобына бидай мен қара бидайдың сабақ қара күйесі, арпаның қатты қара күйесі, сұлының қара күйесі, жүгерінің тозаң қара күйесі және т.б. жатады.
Егер тұқымға осы аталған қара күйелердің (жүгерінің толарсақ қара күйесінен басқа) спораларын жұқтырмай сақтасақ, онда егісті қара күйеден түгел азат ете аламыз. Сондықтан бұл қара күйенің тобына жататындармен күресу үшін тұқымды қара күйе споарларынан аман сақтау немесе оларды химиялық улы препараттармен дәрілеп отыру қажет.
Қоздырғыштары дәннің ішінде болатын топқа бидайдың және арпаның тозаң қара күйелері жатады. Бұлардың өсіп-өну жолы жоғарыда келтірілгендерден өте ерекше. Саңырауқұлақ сабақ буынынан сыртқа сабақ шықпай тұрып-ақ оны түгелінен өзінің спорасына айналдырып жібереді.
Тозаң қара күйесі спораларының ауада жел арқылы ұшу мерзімі сау өсімдіктердің гүлденуіне дәл келеді. Әрине, бұл кездейсоқ жағдай емес, бұл зиянкестің өзіне қажетті өсімдікке бейімделгенін көрсетеді. Ауа арқылы егістіке ұшып жүрген споралар өсімдіктің гұл шоғына түседі. Гүлдің аналығына олар қаауыздың ашылуынан пайда болған саңылау арқылы түседі де сол жерде өсе бастайды. Онан жіпше (грибница) шығады. Ол жас дәннің ішіне енеді де, дәннің дәнек ішінде тозаң қара күйесін қоздырғыш саңырауқұлақтың инфекциясы егіске дейін сақталып жата береді. Дән жерге түсіп өне бастағанда грибница да жанданады. Өсімдіктің ішіне еніп ауру қоздырады.
Сыртынан қарағанда мұндай дәнді сау дәннен айыру қиын. Сондықтан олардың ішінде ауру қоздырғыштың инфекциясы барлығын тек микроскоп арқылы жүргізілген күрделі тексерулер арқылы ғана білуге болады.
Тозаң қара күйесі жаңа бас шығарып келе жатқан мсақтарға (гүлдеу алдында) және гүлдеп тұрған масақтарға жұққыш келеді, ал мұнан кейінгі дәуірде олардың жұғуы мүлдем тоқталады немесе екі есе дерлік азаяды.
Жерге ауру қоздырғышы бар дәнді сепкенде, қоздырғыштар дәнмен бірге өсе береді. Грибницалары сабақтың бойын қуалап, кейде жапырақтардың ішінде де кездеседі. Масақ пайда болғанда бұл қара күйе масақты түгел спораға айналдырып жібереді. Жаңа өсімдікке жұғу жолы жоғарыда айтылған ретпен қайталана береді.
Сонымен қатр қара күйесі өсімдіктің денесінде жыл бойы болады десек қателеспейміз. Тек аз уақыт ғана олар спора түрінде болады да, қалған уақыттың бәрінде де өсімдіктің өз бойында немесе оның дәнінде болады.
Ауру қоздырғыштың өсімдіктің ішінде болуы бұл аурумен күресті өте ауырлатады, ал ауру қоздырғыштар дәннің сыртында болғанда қолданылатын химиялық улы заттар бұл ауруға ешқандай әсер етпейді.
14
Қазіргі кезде ғалымдар тозаң қара күйесіне қарсы химиялық әсерлі заттарды іздестіруде. Бұл препараттарда мынадай қасиет болуы шарт:олар ауру қоздырғыш саңырауқұлақты өлтіріп, дәннің өсімталдығына зиян
келтірмеуі керек. Әрине, бұл жағдай қиын, сондықтан да айтарлықтай нәтиже әзір жоқ.
Тозаң қара күйесінен тұқымды қорғауды нәтижелі әдістерді тұқымды ыстық су арқылы сауықтыру және егісті ауру қоздырғыштың спораларынан сақтау блып табылады.
Егісте қара күйенің көп немесе аз болуы топырақтың және ауаның температурасы мен ылғалдылығына және ондағы қоректік заттардың мқлшеріне, сол сияқты дәннің және өсімдіктің тез өсіп жетілуіне де байланысты болады.
Осы жағдайларды ескере келіп, дәнді дақылдарды өсіргенде оларға жоғары агротехникалық шараларды қоланған жөн. Бқл жағдай егістің жақсы өсуін қамтамасыз етеді, топырақтағы кейбір өара күйенің ошағын бұзады, сөйтіп егіннен түсетін өнім мөлшерін арттырады.
Қара күйеге қарсы күресуде бұл ауруларға төзімді сорттарды енгізудің мәні өте зор. Қазір біздің селекционерлеріміз осы бағытта ойдағыдай жұмыс жасауда [7].
15
1.3 Бидайдың қара күйелерінің түрлері.
Қатты (сасық) қара күйе. Бұл ауруды қоздыратын саңырауқұлақтар екі түрлі. Олар Tiletia Kuhn және tilletia levis Wint. Бұл саңырауқұлақтар бірінен-бірі спораларының құрылысына қарай ажыратылады. Tilletia tritici саңырауқұлағы спорасының қабығы тор көзді келеді, ал tilletia levis саңырауқұлағының спорасының қабығы тегіс болады. Қазақстанда бидайдың қатты қара күйесіне көбінесе tilletia levis қоздырады. Tilletia tritici республикамыздың солтүстік облыстарында кездеседі.
Қатты қара күйеге үшыраған бидай да масақ шығарады. Мұндай масақ сау өсімдіктің масағына қарағанда жеңіл болады. Сондықтан ол иілмей тік тұрады. Ауру масақтың сыртқы түсі бозаң тартып, сау масақтан көрі өзгеше көзге түседі. Пісіп жетілген сайын оның тұсі өзгеріп, сарғыш тартады. Республикамыздың оңтүстік аймақтарында бұл кезде дәннің қауыздары ашылып, қара күйе қалташығының ұштары белгі көрсетеді. Ауырған дән қара күйе ұалташығына айналады.оның сырт көрінісі күңгірттеу, қоңыр жасыл түсті болып келеді. Қалташық толы қара күйе спорасы өте ұқсас: көлемі 17-25х14-19 микрон. Астық бастырғанда қара күйе қалташалары жарлып, сау дәндерге ауру жұғады. Спораның біразы сабанда болады, жерге де түседі. Мұндай споарлар күздік бидайға аса қауіпті. Ал бқлардың біразы қыстап шығып, келесі жылы жаздық егін еккен кезде ауру таратушы инфекция ошағы бола алады. Бірақ бқлардың топырақтың беткі қабатында сақталуы көпке созылмайды, өйткені жер жыртылады. Жыртылған жермен бірге аударылып, споралар топырақтың беткі қабатында сақталуы көпке созылмайды, өйткені жер жыртылады. Жыртылған жермен бірге аударылып споралар топырақтың терең қабатына түседі. Бұл жағдайларда олар ұзақ өмір сүре алмай тіршілігін жояды. Негізгі ауру тарататын споралар тұқымдық дәннің үстіне болады. Спорадан пайда болған грибница дәннен шыққан сүйріктің ішіне кіреді, сонан кейін сабақ өскен сайын ол да соның ішінде, ұлпа аралығын қуалап өсіп, масақ байларда дәннің қоректік затын пайдаланып, оны өзінің спорасына айналдырады.
Аурудың өсімдікке жұғуына ауа райы мен топырақ температурасы үлкен әсер етеді. Жердің жылылығы 8-9 градус болса, қатты қара күйенің өсімдікке жұғу қабілеті күшейеді. Күздік бидай мезгілінен бұрын егілсе қара күйе көп кездеседі. Тұқым тереңге түссе оның өніп шығу мезгілі ұзаққа созылып, зиянкестің зақымдануына жағдай туады [8].
Бидай егісіне қатты қара күйені масақ сүттену сатысына жеткенде анықтауға болады. Қалыпты жағдай біз дәнді бұл дәуірде бармақпен басып көргенімізде сүт секілді сұйық зат шықса, қара күйеге шалдыққан масақ дәнінен қара қошқыл қою зат шығады. Оның иісі тұздалған май шабақтар бұзлып кеткенде шығатын сасық иіске ұқсас. Бұл триметиламиннің иісі. Осы иісіне байланысты бұл қара күйені сасық қара күйе деп те атайды.
16
Қазақстандағы сорт сынайтын участоктардың деректеріне қарағанда қазіргі кезде бидайдың қара күйеге берік және шаруашылық үшін бағалы сорттары аз емес. Олардың ішінде мыналарды атап өтуге болады. Күзде бидайдың аудандастырылған сорттарының ішінде: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1 Ғылыми әдебиеттер деректеріне шолу
0.1 Күздік бидайдың биологиялық және морфологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
0.2 Күздік бидайдың қара күйе ауруларына сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... 12-15
0.3 Күздік бидайдың қатты қара күйе ауруының ерекшеліктері ... ... ... 16-19
0.4 Күздік бидайдың қара күйе ауруларымен күресу шараларын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20-25
1 Зерттеу жүргізілген аймақтың топырақ-климат жағдайлары
0.5 Зерттеу жүргізілген аймақтың топырақ жағдайлары ... ... ... ... ... ... 2 2-27
0.6 Зерттеу жүргізілген аймақтың климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28-32
1 Зерттеу жұмысының нәтижелері
3.11Тұқым өңдеу препараттарының тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..33-37
3.2Төзімді сорттарды пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38-46
3.3Экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47-60
4Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
1
Кіріспе
Дәнді дақылдардың халық шаруашылығында аса жоғары маңызды олардың өнімнің жоғары құндылығы мен жан жақты пайдалану мүмкіндігімен анықталады. Астық адамзатқа азық-түліктің көзі, ауыл шаруашылық малдарынан мал азығы, өнеркәсіпке шикізат болып табылады. Адамзат тіршілігі үшін астық дақылдарының ішіндегі бидайдың алатын орны ерекше. Республикамыздың оңтүстік және оңтүстік - шығыс аймақтарының климаттық жағайының қолайлығы мен жауын-шашының молдылығына байланысты күздік бйдай өсіру қолға алынған және осы аймақта астық дақылдарының егістік құрылымнда күздік бйдай дақылдардың бірі болып саналады. Оған көбінесе зиян келтіретін тұқымдық инфекция аурулары қатты қара күйе (Tilletia caries (DC) Tul. және T. tritici Wint). Егістікке дәріленбеген тұқым себілгенде ауру бидай тұқымның 3-4- 62% дейін залалдайды. Қазіргі таңда агроценоздарға пестицитік жүктемені төмендету жолдарын іздестіру мен экологиялық жағдайларды жақсартуға , өсімдіктердің қатты қаракүйеге төзімді жаңа сорттарын шығару және агротехнологиялық күрес шараларын жетілдіруге басым назар аударылуда. Тұқымдар микроэлементтер (марганец және мырыш ) өңдеуде препараттардың үйлесімділігі Алматы облысының шөлді - далалық жағдайында күздік бидайдың өнімділін 2,9- 4,6 \га дейін жоғарылатады. Қаракүйе ауруларының дамуына белгілі фитосанитарлық ролді тұқымдарды себу мерзімі, тұқымды себу тереңдігі, фосфорлы тыңайтқыштарды енгізу және олардың биопрепараттармен қоспасы атқарады. Қазақстанда алғашқы ескертулер бидай сорттарының түрлі залалдануы жайында Ж.Т Джиембаевтың жұмыстарында кездеседі (1955). Сонымен қатар оларға қатты және жұмсақ бидайда мамандандырылған потогеннің тұқымдары бар болуы анықталады. Бидай селекциясының иммунитетке тиімділі осындай облигатты паразиттермен туындайтын және потогендердің популяциялық динамикасын санағанда және өз уақытында жаңа тимді гендердің үдірісін қатыстырғанда қатты қаракүйеге жақсы әсер етеді.Tilletia. triticiWint. Саңырауқұлағы Т. Caries пен салыстырғанда вирулентті. Ол барлық дақылдар түрін және жабайы бидайды залалдайды, мамандандырылған тұқымдары болады, белгілі бір сорттарда мамандагады.
Қазіргі кезде бидайдың ергежейлі және қатты қаракүйесінің төзімді Bt - гендердің он түрі белгілі . Бұл гендердің шығу бойынша бидай линияларына маркерлермен қолдану зерттеулері селекция үшін актуалды.
2
1.Ғылыми әдебиеттер деректеріне шолу
0.1 Күздік бидайдың биологиялық және морфологиялық ерекшелігі
Қазіргі уақытта Қазақстанда астық өндіруді тұрақтандыру ауыл шаруашылығы ғылымдары мен өндірістің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Әіресе бұл мәселе нарықтық экономикаға көшуге байланысты өткір қойылып отыр, бір жағынан Республикамыздың дүниежүзіндегі дамыған 50 елдің құрамына кіру мақсатында және қуатты бидай астығын арттырудың, оның экономикалық әлеуетін тұрақтандырудың, әрі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің айтарлықтай шарты.
Мұндай қосымша астық алу көздерінің бірі - Қазақстанда күздік дәнді дақылдарды өсіру. Астық дақылдарының ішінде барынша өнімдісі күздік бидай екендігі белгілі. Ол барлық астық дақылдарынан өнімі бойынша 4,0-тен 10-12 цга дейін асып түседі. Осыған қоса жаздық бидайға қарағанда азық-түліктік құндылығы кем болмаса да одан бірқатар артықшылықтарымен ерекшеленеді: ол топырақтан, күзгі, қысқы, ерте көктемгі ылғалды және қоректік заттарды жақсы пайдаланады; топырақты су және жел эрозиясынан сенімді қорғайды; арамшөптерге қарсы күресте ерекше маңызы бар; аурулармен аз залалданады және астық зиянкесі - астық сұр көбелегі жарақаттануынан өтіп кетеді, әрі 7-10-нан 15-30 тәулікке дейін вегетациясын ерте аяқтайды. Күздік бидайдың ерте пісуі нәтижесінде егін жылы, құрғақ уақытта жиналады, ауыл шаруашылық техникалары тиімді пайдаланылады, көктемгі-күзгі себу және жаздық дақылдарды жинау кезеңіндегі қаурыттылықты төмендетеді. Оның ерте жиналуына байланысты тамыз айының бас кезінде сүдігер дайындауды ерте жүргізуге мүмкіндік береді, ал мұның өзі аңыз қалдықтарының жақсы миерализациясын қамтамасыз етеді, топырақта ылғал жинауға және арамшөптер мен зиянкестерге қарсы ерекше маңызды. Күздік бидай алғы дақыл ретінде жартылай сүрі танабы болып табылады да кейінгі дақылдардың өнімін арттырады[1].
Дәнді астық дақылдары ішінде бидай өте құнды тағамдық өсімдіктердің бірі ретінде дүниежүзінде 230 млн. га егіс алқабын алып жатыр, оның ішінде күздік бидай егістіктері 35%-ын құрайды, ал оның астық өнімі орта есеппен 25,4 цга.
2009 жылы Қазақстанда күздік бидай 465,1 мың га егістікте өсірілді және орташа астық өнімі 19,4 цга құрады. Ал жаздық бидайдың астық өнімі 11,7 цга болды. Елімізде күздік бидайдың негізгі егістік ауданы Батыс Қазақстан (133 мың га), Оңтүстік Қазақстан (137 мың га), Жамбыл (113 мың га) облыстарының үлесіне тиеді. Бұл жылы солтүстік Қазақстан облыстарында күздік бидай 29,9 мың га алқапқа өсірілді.
3
Солтүсік Қазақстанда ұзақ уақыт бойы күздік бидайға жеткілікті көңіл бөлінбеді: аймақтық қатал климат жағдайлары оның биологиясына сәйкес келмейді, нашар қыстайды, маусым айының құрғақшылығын көтере алмайды да астық өнімін төмендетеді, - деп түсіндірілді. Соған қарамай Қостанай облыстық ауылшаруашылық тәжірибе стансасы мен басқа да мекемелер аталған дақылды осы аймақта өсіруге болатындығын және жаздық бидайдың артық астық өнімін беретінін көрсетті [2].
Кезінде (бұрынғы ССРО-ның ыдырау қарсаңында) егіншілік мәдениетінің өсуі, дақылдарды өсірудің қарқынды (пәрменді) технологияларын игерудің ж.б. нәтижесінде Солтүстік Қазақстанның жекелеген облыстары, шаруашылықтар күздік бидайды кеңінен өсіре бастады. Атап айтқанда, 1989 жылы оның егістігі Солтүстік Қазақстан облысында - 20,1 мың га, бұрынғы Көкшетау облысында - 10,3, Қостанай облысында - 8,0 және Целиноград (қазіргі Ақмола) облысында - 0,7 мың га болды, ал астық өнімі тиісінше - 14,0; 14,3; 15,9 және 15,0 цга жетті, ал осы жылы жаздық бидай өнімі оларда - 7,3; 6,5; 6,1 және 9,1 цга ғана болған. Көпжылғы деректер де күздік бидай астық өнімі жаздықтан жоғары екенін көрсетті: орта есеппен 1986-1989 жылдары Қостанай облысында 2,9 мыңга егістіктің әр гектарынан күздік бидай 15,7 ц астық берсе, жаздық бидай (3,3 млнга) - 9,0 ц астық берді; Солтүстік Қазақстан облысында жыл сайын өсірілген 6,1 мың га күздік бидай егістігінен 19,5 цга астық жиналды, ал жаздық бидайда бұл көрсеткіш (1,0 млн га егістіктен) - 11,6 цга болды. С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ-нің өсімдік шаруашылығы кафедрасының зерттеулерінде орта есеппен 3 жылда (2001-2003 ж.ж.) Ақмола облысының қара-қоңыр топырақтарында астық күздік бидайда 23,3 цга болғанда, бақылау варианты жаздық бидайда ол 13,4 цга тең болды. (Қ.М.Мұсынов, 2007). ҚР-ның АШМ-нің деректеріне қарағанда 2009 жылы елімізде күздік бидайдың астық өнімі 19,4 цга, ал жаздық бидайда ол 11,7 цга болғанда бұл көрсеткіштер тиісінше Ақмола облысында - 13,6 және 13,4, Қостанай облысында - 15,6 және 14,4 цга болды. Басқаша айтқанда, Солтүстік Қазақстан аймағында күздік бидай жаздыққа қарағанда әр гектар егістіктен 1,2-7,9 центнерге дейін қосымша астық өнімін берген. Келтірілген мысалдар Қазақстанның Солтүстігінде күздік бидай өсіру мүмкіндігін көрсетеді және оған тиісті көңіл аудару қажет.
Қазақстанда күздік бидай ретінде негізінен жұмсақ бидай өсіріледі. Осыған байланысты төменде аталған түрдің өсу, даму және өсіру технологиясының ерекшеліктері қарастырылады.
Биологиясындағы ерекшеліктер. Күздік бидай биологиясы бойынша жаздық бидайдан ерекшеленеді. Жаздық бидайдан айырмашылығы - оның вегетациялық кезеңі күзде басталады да, келесі жылы жазда аяқталады. Тіршілік үрдісінде күздік бидай өну, көктеу, түптену, түтікке шығу, масақтану, гүлдену және пісу (сүттене пісу, балауыздана және толық пісу) кезеңдерінен өтеді.
4
Алғашқы үш кезеңдері күзде, қалғандары - келесі жылы көтемде және жазда өтеді. Осы кезеңдері бойынша оның биологиялық ерекшеліктерін қарастырайық[3].
Тұқымның өнуі - бұл тыныштық күйдегі тұқымның белсенді әрекетке көшуі, ол үшін жылу, ылғал және ауа қажет. Тұқымы өз массасының 45-50 % су сіңіргеннен кейін өне бастайды, топырақтың оңтайлы ылғалдылығы ТЫС-тың 60-70 % мөлшерінде болғаны дұрыс. Құрғақ-далалы аймақта алғы дақылды таңдағанда және дайындағанда бұл өте маңызды. Тұқымның суды сіңіруіне температура көп әсер етеді. Күздік бидай тұқмы 0оС-да суды сіңіре алады, бірақ мұндай жағдайда тұқым бөрткенімен физиологиялық өсу үрдісі тоқтап қалады. Топырақ ылғалдылығы ТЫС-тың 60 %-да және температура 4оС-да тұқым ылғалдылығы 50 %-ға жетінші тәулікте, ал температура 10оС-да - 3,5 тәулікте жетеді. Тұқымның өнуі үшін оңтайлы ауа температурасы 14-16оС. топырақ ылғалдылығы өте жоғары, қатты тығыздалып қалғанда немесе топырақ қабыршағы пайда болғанда анаэробты жағдайларда тұқым өнбейді немесе нашар өнеді.
Тұқымның өнуінің алғашқы күндерінде органогенездің бірінші кезеңі жалғасады - өсу конусының әртүрлі ткандерге дифференциясы (оқшаулануы) жүреді, ұрықтық тамыршалармен жапырақшалардың ұзара өсуі күшейеді, ұрықтық сабақ оқшауланады, жаңа жапырақтар ұрықтары қалыптасады. Тұқымның өну мерзімі топырақтың тығыздығы мен оны өңдеу түріне, тұқымның сіңіру тереңдігі мен топырақпен түйісуіне байланысты өзгереді. Құрғақ ірі кесекті нашар өңделген, арамшөптермен ластанған топырақтар күздік бидай тұқымының жаппай өнуіне жағдай жасамайды, мұны өсіру технологиясын жасағанда ескеру қажет[4].
Егін көгі (көктеу) кезеңі. Топырақ бетіне әуелі колеоптиле шығады, ол жарылады да бірінші нағыз жапырақ пайда болады, осы сәтті егін көктеді деп есептейді. Себуден өсімдіктердің көктеу кезеңінің ұзақтығы температураға, ылғалға ж.б. байланысты. Қостанай облысы жағдайында жақсы дайындалған ықтырмалы сүрі танабында 12-17оС жылылықта күздік бидай 6-9 - тәулікте, ал қуаңшылықты жылдары және сүрі танабы нашар өңделгенде - 10-16 - тәулікте көктеген. Ақмола облысының бұрынғы Красный флаг кеңшарында ылғалы бойынша қолайлы 1990 жылы орташа тәуліктік ауа температурасы 18,6оС болғанда күздік бидай 5-тәулікте көктеді, ал температура 15,9оС және 12,8оС болғанда (себу мерзіміне байланысты) тиісінше күздік бидай 6 және 8 - тәулікте егін көгін берді (Аринов К.К., Мусынов К.М., 1996).
Ассимиляция мүшелерінің қалыптасуы 4-тен 30оС-ға дейінгі аралықта жүреді, алайда оңтайлы мөлшері - 12-15оС. көктеу кезеңі жапырақтың пайда болуынан алғашқы үш жапырақтың өсу аралығын қамтиды және органогенездің екінші кезеңіне сәйкес келеді - ұрықтық түйіндер, сабақтар мен олардың буынаралықтары, негізгі гүл шоғырының бас бөлігі оқшауланады, масақ негізі түзіледі.
5
Күздік бидайдың көктеу кезеңінің ұзақтығы өнімді ылғал қоры жеткілікті болғанда және температура ережесі қолайлы қалыптасқанда, әрі қалыпты себу мерзімінде 15 тәулікке дейін өзгереді.
А.И.Носатовский (1965) деректері бойынша қалыпты жағдайларда көктеу кезеңінің өтуіне қажетті оң температура жиынтығы 200оС шамасында.
Күздік бидайды сепкенде топырақтың 0-10 см қабатындағы сіңімді ылғал қорын ескерген дұрыс: егер ол 10 мм-ден жоғары болса - бұл өсімдік вегетациясының қолайлы жағдайларда басталуының сенімді көрсеткіші; 10мм-ден кем болса - егіннің көктеуі жауын-шашынға өте тәуелді; 5 мм-де - егін көгі сирек шығады және оның бастапқы даму кезеңінде өсімдіктердің опат болуы мүмкін.
Жапырақтарының өсуімен бір мезгілде тамыр жүйесінің дамуы жүреді. Үшінші және төртінші жапырақтардың қалыптасу уақытында ұрықтық тамырлар 27-28 см-ге дейін топыраққа бойлайды, бұл уақытта түптену түйіні қалыптаса бастайды.
Түптену кезеңі. Түптену кезеңінің басын әдетте төменгі жапырақ қолтығына бірінші бүйір өркенінің пайда болуымен анықтайды. Бірінші бүйір өркенінің жапырағының өсуіне қарай негізгі өркеннің екінші жапырақ негізінде орналасқан бүршіктен екінші бүйір өркен қалыптасады ж.б. Орта есеппен 5-7 өркен түзіледі, егістік сирек болғанда олардың саны жоғары болуы мүмкін. Осы кезеңде негізгі өркендердің түзілуі және өсуімен қатар түптену түйінінен екіншілік немесе түйін тамырлары (әрбір өркенге 2-ден) қалыптаса бастайды. Күздік бидайда күзгі және көктемгі түптену кезеңдері ажыратылады. Күздік бидайға түйін тамыр жүйесі жаздық бидайға қарағанда қуатты дамиды.
Күздік бидайдың түптенуі 2-4оС-да жүре алады, алайда оңтайлы түптену температурасы 12-14оС. Солтүстік Қазақстан аймағы жағдайында оңтайлы себу мерзімінде себілген күздік бидай негізгі сабаққа қосымша 2-3 бүйір өркендерін (сабақтарын) қалыптастырады және түптену кезеңі 30-35 тәулікке дейін созылады. Жекелеген жағдайларда, топырақта ылғал жеткіліксіз болғанда, өсімдіктер түптеніп үлгермей қыстап шығуға кетеді.
Көктемде, топырақ температурасы 2-3оС жетісімен, өсу үрдісі басталады. Өркендерде күзде қалыптасқан күздік бидайды жапырақтарымен қатар, қыстап шыққан өркендердің төмен жапырақтарының қолтығында орналасқан бүршіктерден жаңа бүйір өркендер түзіледі. Күздік бидайдың көктемгі түптену кезеңінің ұзақтығы мен пәрменділігі топырақтың температурасы, ылғал және қоректік заттар қорына, оттегінің сіңірілуіне, қыстап шыққан өсімдіктер күйіне байланысты өзгереді және орта есеппен 30-35 тәулікті құрайды.
Түптенудің күзгі кезеңін (20-40 тәулік) және көктемгі бұл кезеңнің бір бөлігін (15-20 тәулік) органогенездің екінші кезеңі қамтиды. Органогенездің екінші кезеңінің соңында өсу конусы ұзарады да 0,5-0,8 мм жетеді.
6
Көктемгі түптену кезеңі органогенездің үшінші кезеңіне сәйкес келеді - өсу конусы ұзарады, оның төменгі бөлігі оқшауланады, масақ білігінің тұғырлары
түзіледі және дамиды. Түптену кезеңінің соңы деп алғашқы буынаралығының өсу кезеңін атайды.
Түтікке шығу (сабақтану) кезеңі.Бұл кезең бірінші буынаралығының 5-6 см-ге ұзаруынан басталады. Өсімдік сабағының шапшаң өсуі мен масақтың дамуы осы кезеңнен басталады, жапырақтардың негізгі массасының түзілуі аяқталады. Бұл кезеңде барлық буынаралықтар қалыптасады, тамыр жүйесі жайылып өседі. Аймақ жағдайында кезең сәуірдің соңы - мамырдың бірінші онкүндігіне дәл келеді де 20-30 тәулікке созылады. Бұл кезеңде топырақта ылғал жеткілікті, ал оңтайлы температура 10-22оС деңгейінде болады. Масақтың қалыптасуына азоттың өте көп мөлшері де, жетімсіздігі де теріс әсерін тигізеді. Фосформен жеткілікті қамтамасыз етілуі масақтың түзілуін тездетеді және генеративтік мүшелерінің дамуына, ал кейіннен масақтың дәнділігіне ықпал етеді, жоғары температура мен төмен салыстырмалы ауа ылғалдылығы масақ пен оның мүшелерінің (органдарының) қалыптасуына теріс әсерін тигізеді, бұл кезеңдегі ылғал мен қоректік заттардың жетімсіздігі өсімдіктердің кейінгі өсуі мен өнім шамасына теріс әсерін байқатады. Бұл кезең органогенездің IV-VII - кезеңдерін қамтиды: масақ төмпешіктерінің салынуы - IV-кезең; сабақтың бірінші буынаралығының жер үстінде пайда болуы мен бірінші және екінші буынаралықтарының ұзара өсуі - V - кезең; үшінші-бесінші буынаралықтарының өсуі мен генеративтік органдарының оқшаулануы - VI-кезең; сабақтың бесінші-жетінші буынаралықтарының өсуі және масақтың барлық мүшелерінің қарқынды өсуі - VII-кезең.
Масақтану кезеңі. Кезең масақтың жоғарғы жапырақ қынабы бөлігінен сыртқа шығуымен сипатталады және түтікке шыққаннан кейін 20-25 тәуліктен соң басталады, аймақ жағдайында бұл кезең мамырдың ортасы мен аяғына дәл келеді. Кезеңнің өтуі үшін оңтайлы ауа температурасы 18-20оС. Өсімдіктердің жеке дамуына бұл органогенездің сегізінші кезеңіне сәйкес келеді: ең жоғарғы буынаралықтың өсуі жалғасады, масақтың барлық мүшелерінің қалыптасуы мен тозаңдық дәндер мен ұрық қабының пісуі аяқталады. Жекелеген өсімдіктердің масақтануы 4 тәулікте тәмамдалады, ал танап түгелдей - 5-7 тәулікте. Бұл кезеңдегі ылғал жетімсіздігі, ауа мен топырақтың тым жоғары температурасы масақтағы гүлдердің жеміссіз қалуына, түптеп келгенде астық өнімінің күрт төмендеуіне ұрындырады.
Гүлдену кезеңі.Қолайлы жағдайларда күздік бидайдың гүлденуі масақтанудан соң іле-шала басталады. Оның ұзақтығы температураға, ауа мен топырақ ылғалдылығына тәуелді. Гүлдену мен тозаңдану жүретін ең төменгі температура 6-7оС, ал барынша қолайлы ауа температурасы - 20-25оС. Оңтайлы жағдайлар гүлдену мен тозаңдану уақытында топырақ ылғалдылығы ТЫС-тың 75-80 % деңгейінде қалыптасады.
7
Солтүстік Қазақстанда бір масақтың гүлденуіне 3-5 тәулік, ал бүкіл танап үшін - 5-7 тәулік қажет. Барынша жақсы гүлдену мен тозаңдану тәуліктің таңғы және кешкі сағаттарында өтеді. Гүлдену, тозаңдану, ұрықтану, зиготаның түзілуі мен эндоспермнің қалыптасуы органогенездің 9 - кезеңін қамтиды.
Пісу кезеңі.Ұрықтанған ұрық бүршігінде эндосперм қалыптасады, ұрық өсіп-дамиды, жатын қабырғасынан қабық түзіледі де тұқыммен бірігіп өседі, соңынан дәнге айналады.
Күздік бидайдың қоршаған орта факторларына қажетсінуін қорытындылай келе мынаны көрсеткен жөн:
- барлық өсіп-даму кезеңдерінде топыраққа жоғары талап қояды - қара топырақтарда жақсы өседі, алайда күңгірт-қоңыр топырақтарда да өсіруге болады;
- вегетация кезеңінде күздік бидай жаздық бидайға қарағанда ылғалды көбірек шығындайды, бұл оның аталған кезеңнің ұзақтығына байланысты; барынша оңтайлы топырақ ылғалдылығы ТЫС-тың (төменгі ылғалсиымдылықтың) 70-75 % мөлшерінде деп есептеледі; ылғалды өсу және даму кезеңдерінде пайдалану заңдылығы жаздық бидайға ұқсас;
- күздік бидайдың температуралық байқалатын өсу шекарасы 2-3-тен 37-40оС аралығы, алайда өсімдіктердің пәрменді өсу мен дамуына барынша қолайлысы - 20-25оС; танаптық жағдайда күздік бидайдың күзгі вегетациясы, түптенуді қоса есептегенде, 15оС-дан 3оС аралығында өтеді, басқаша айтқанда, оңтайлы шамадан төмен деген сөз; дегенмен төменгі температура өсімдіктердің дамуына оң әсер етеді; 2-10оС температурада күздік бидай түптену түйінінде бүкіл құрғақ затқа есептегенде 20-30 %-ға дейін қант жинақтайды, ал мұның өзі жасуша шырынының концентрациясын арттырады және жақсы қыстап шығуға мүмкіндік жасайды. Ашық күндер және қысқа кетерде температураның бірте-берте төмендеуі күздік бидайдың шынығуын жақсартады. Қысқы жылымық дақылдың аязға төзімділігін азайтады. Жақсы шыныққан күздік бидай өсімдіктері түптену түйіні орналасқан топырақ қабатының теріс 30оС температураны (аязды) көтере алады. Қыста қар қалың түскен жылдары (25 см және одан жоғары) күздік бидай 35оС дейінгі аязға шыдайды, өйткені қардың астындағы температура үстіндегіге қарағанда 10-15оС жоғары, әрі қар қабаты күздік бидайды көктемгі үсіп және кеуіп кетуден сақтайды. Қар қабаты болмағанда күздік бидай түптену түйініндегі - 16-18оС аяздың өзінен үсіп кетеді.
- Қазақстан Республикасында, әсіресе Солтүстік Қазақстан жағдайында күздік бидай негізінен көктемгі қардың еру кезеңінде, әсіресе қары аз қыста, опат болады; бұл уақытта өсімдіктердің жапырақтары тіршілігін бастап, ылғалды буландыра бастайды, бірақ тамыр жүйесі топырақтың тоң қабатында әлі тыныштық күйде болатындықтан жапырақтарға ешқандай көмек жасай алмайды; өсімдіктер тез әлсірейді де түнгі 12-14оС аяздан опат болады;
8
күздік бидай қолайлы қыстап шығу жағдайында көктемгі тіршілігінің басынан масақтануға дейін барлық қажетті ылғалдың 70 %, гүлденуден балауызданып пісуге дейін - 20 % шығындайды; топырақтың 60
см қабатындағы оңтайлы ылғал мөлшері ТЫС-тың 70-75 %, дақылдың транспирациялық коэффициенті - 460-500.
- Күздік астық дақылдарының ішінде күздік бидай топырақтарға барынша жоғары талап қояды; ол жоғары астық өнімін құнарлы, арамшөптерден таза, ылғалды қара және күңгірт-қоңыр топырақтарда қамтамасыз етеді; оған батпақтанған топырақтар жарамсыз; оған тегіс бетті, шұңқырларсыз танаптарды таңдайды - көктемде су жиналмайтын және өсімдіктердің тұншықпауы қаперге алынады. Күздік бидайдың вегетациялық кезеңінің ұзақтығы (қысқы тыныштық күйін қоса есептегенде) 180-310 күн аралығында өзгереді.
- Күздік бидайдың опат болу себептері: өсімдіктердің үсіп кетуінен (күзгі нашар дамуынан, қар қабатының төмендеуінен температураның күрт өзгеруінен ж.б.); ойпаң жерлерде судың артық мөлшерінен тыныс алу ережесінің бұзылуынан өсімдіктердің тұшығуы; түптену түйінінің топырақ бетіне шығып қалуынан (өсімдіктер әлсіреуінен); топырақ бетіне мұз қабыршақтарының пайда болуынан (ұзақ жылымықтан кейін күннің күрт суытуынан өсімдіктер мұздың бетіне жабысады да механикалық жарақаттар алады) т.б.
- Үсіп кетуге қарсы тиімді күрес шаралары - аязға төзімді сорттарды өсіру, фосфор-калий тыңайтқыштарын енгізу, дер кезінде себу, тұқымды топыраққа тереңірек сіңіру, сүрі танаптарында ықтырма өсіру арқылы қар тоқтату ж.б.; күздік бидайды шіруден опат болдырмауға топырақ тезірек қату үшін және өсімдіктерде тыныс алуға пластикалық заттардың шығынын азайту үшін қарды тығыздау қажет; ерте себуді және жиі егістік қалыптастыруды; артық мөлшерде азотпен үстеп қоректендіруді болдырмау ж.б.; түптену түйіндері мен тамырлардың топырақ бетіне шығып қалмауы үшін Тур препаратымен өңделген тұқымды топыраққа тереңірек сіңірген дұрыс, әрі себуге дейін және себуден кейін ЗККШ-6А бұдырлы катоктарымен егістікті тығыздаған жөн; Артюшенко А.В. мен Артюшенко О.Г. (1977) тұжырымдары бойынша Қостанай облысы жағдайында күздік бидайдың опат болуы қыстап шығудың қолайсыз жағдайларынан емес, ерте көктемгі құбылыстарға байланысты - қары жоқ жерлерде өткір күн сәулесінің әсерінен өсімдіктер мезгілсіз ерте тіріледі де ылғалды буландыра бастайды, ал тамыр жүйесі әлі топырақтың тоң қабатында жатады да оларды ылғалмен қамтамасыз ете алмайды, өсімдіктер түнгі аяздан да (-12-14оС) әлсірейді және опат болады; сондықтан өсімдіктердің тіршілік үрдісін көктемде кешіктірудің маңызы зор (жеткілікті қар қабатын жасау жолымен[5].
9
Өсіруге рұқсат етілген сорттар. Мироновская 808- Украинаның В.Н.Ремесло атындағы Миронов бидай селекциясы және тұқым шаруашылығы ҒЗИ-да топтық сұрыптау тәсілімен шығарылған. Масағы әлсіз призма пішінді, ақ, қылтықсыз, орташа ұзындықта және тығыздықта (түршесі - субэритроспермум). Дәні қызыл, жартылай шынылы немесе шынылы, ірі, 1000 санының массасы 36-45 г. Дәндегі клейковина 28-37 % аралығында өзгереді. Нандық сапасы жақсы, қуатты бидай сортына жатады. Сабаны берік, жапырылуға және шашылуға орташа төзімді. Қысқа және аязға өте төзімді. Құрғақшылыққа төзімділігі орташа және ортадан жоғары. Қоңыр тат ауруымен орта деңгейде заладанады, орташа мерзімде піседі. Сорт өнімді, орта есеппен 2001-2003 жж. С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ-нің өсімдік шаруашылығы кафедрасының Ақмола облысының күңгірт-қоңыр топырақтарында жүргізілген танаптық тәжірибелерінде зерттелген варианттарға байланысты 16,7-17,6 цга астық өнімін берді.
Ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін жоғарылатудың маңызды шараларының ішінде күздік бидайдың ауруларға төзімді, жоғары сапалы сорттарын өндіріске ендіру және олардан жоғары өнім алу ең маңызды мәселе болып отыр. Соңғы жылдары Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік-Шығысы үшін өнімділік потенциалы 90-120 цга жететін, ауруларға төзімді, дәнінің сапа көрсеткіштері жоғары және суыққа, ыстыққа және құрғақшылыққа төзімділігі жоғары сорттар шығарылуда.
Мәселен, Р.А. Оразалиев пен А.Т. Сарбаевтың деректері бойынша соңғы жылдары Қазақстанның біраз аймақтарында, шет елдерде, жоғары сапалы агроэкотипіне жататын Прогресс, Алматинская полукарликовая, Қарлығаш сорттары өсірілуде, Богарная 56 және ОПАКС сорттары тәлімі жерлерде жоғары сапалы астық өндіру талаптарына сай келеді. Тұқымы жоғары сапалы күздік бидай сорттары алдыңғы қатарлы шаруашылықтарда гектарынан 80-100 ц, ал қалғандарында 20-40 ц өнім береді.
Кезінде Қазақстанға Безостая 1 сортының орнына Опакс 1 күздік бидайының жаңа сорты келді. Ол 1993 жылы Алматы облысында 50 мың гектардан астам егістікке себілген болатын. Қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институты ғалымдарының бақылаулары бойынша күздіктер үшін қыс жағдайлары өте қолайсыз болған жылдары (1981, 1985) бұл сорттың көктемге дейін сақталуы стандарттан 5,8%-ға жоғары болған, қысқа төзімділігі жоғары болуы есебінен өнімділігі де стандарттан орта есппен гектарынан 0,2-0,3 тоннаға жоғары болған.
Р.А. Оразалиевтің тұжырымынша, сорт ауыл шаруашылық өндірісін өзгертетін негізгі буын, сондықтан жаңа сорттарды өсіру үшін олардың тұқымын жақсартып, өсірудің агротехникалық мәселелерін шешу қажет. Себебі, туындап отырған мәселелерді дұрыс шешу көп жылдар бойы, жоғары, әрі тұрақты өнім алуға және елдің, бүкіл ауыл шаруашылығының жоғары тиімділігіне қол жеткізуге мүмкіндік береді.
10
984 жылы Алматы облысында Прогресс сорты аудандастырылды. Гектарынан потенциалды өнімділігі 9,0-10,0 т. 1985-1986 ж.ж. қыс мезгілі жағдайларының қолайсыздығына қарамастан, Қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институтының Қаскелең тәжірибе шаруашылығының егістік жерлерінде оңтайлы себу мерзімінде себілген бұл сорттың көктемге дейін сақталуы 86%, ал гектарынан өнімділігі 7,6 т. болды, бұл сорт басқа сорттарға қарағанда суыққа төзімділігі және жоғары өнімділігімен ерекшеленді.
Пәрменді типтегі Алматинская полукарликовая сорты жауын-шашынмен қамтамасыз етілген тәлімі жерлерде өсіруге рұқсат етілген. Қысқа төзімділігі орташа. Оңтүстік Казакстан обылысының тәлімі жерлеріндегі мемлекеттік сорт сынау учаскелерінде сыналған жылдары бұл сорттың көктемге сақталуы орта есеппен алғанда 71% болды, бұл стандарт ретінде алынған Безостая 1 сортынан 5,7%-ға жоғары еді. Сонымен қатар орташа өнімділігі де стандарттан 0,84 тга жоғары болды.
Қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институтының селекционерлері шығарған күздік бидайдың Жетісу, Алмалы және Таза сорттары суыққа және қысқа төзімділігі жоғарылығымен ерекшеленді. Конкурстық сорт сынау нәтижелері бойынша олардың орташа өнімділігі стандарт Прогресс сортымен (8,61 тга) салыстырғанда әлдеқайда жоғары болып шықты (9,56 тга). Бұл сорттардың қыстап шығу деңгейі де 4,9%-ға жоғары болды.
Елімізде 2007 жылға дейін күздік жұмсақ бидайдың 27 сорты өсіріліп келді. Көп таралғандары - Безостая 1, Миронов - ская 808, Карлығаш, Комсомольская 56, Богарная 56, Жетісу, Южная 12, Стекловидная 24, Красноводопадская және т.б.
Соңғы жылдары күздік бидайдың Актерекская, Алмалы, Юбилейная 60, Алия, Егемен және Сара - товская 90 атты жаңа сорттары өсірілуге рұқсат етілді.
Қазақстан бойынша (Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында) осы кезге дейін күздік қатты бидайдың бір ғана Айсберг одесский сорты өсіріліп келеді[6].
11
1.2 Күздік бидайдың қара күйе ауруларына сипаттама
Қара күйе астық дақылдарының ерте заманнан белгілі аса зиянды ауруларының бірі. Ауыл шаруашылығы бұл аурудан жыма-жыл зиян шегіп келеді.
Қара күйе астық дақылдарының әртүрлі органдарын зақымдайды. Олардың бұл ауруға ұшырағанын сабақтың, жапырақтың және масақтың сырт бейнесінен айыруға болады. Бидайдың қатты қара күйесі бидайдың дәнін ғана бұзады, ал маса,ы, қауызы сол күйәнде сақталады. Қара күйенің бір топ түрі (арпаның қатты және тозаңды қара күйесі, тарының қара күйесі) астықтың дәнін де, қауызын да, тіптен масақтың өзін де зақымдап, түгел жойып жібереді. Қара күйе сабақты зақвмдаған жағдайда сабақта өзгешеліктер болады. Оның бірі толарсақ тәріздес болып шықса, екіншісі бір жағдайда сабақтың ту сыртынан жарылып тұрғанын байқаймыз. Бұл ауруға ұшыраған өсімдік дән байламайды, ал дән байлағанның өзінде оның өнімділігі, құндылығы ойдағыдай болмайды.
Қара күйеге үшыраған өсімдіктердің бәрі бірдей ауыра бермейді. Кейде қара күйе қоздырғыш саңырауқұлақтың мицелийі масаққа жете алмай, сабақтың ішінде қалып қояды. Мұндай жағдайда масақ ауруға шалдықпайдыү дегенмен өсімдік аз да болса зақымданып, сау өсімдіктердей өнім бере алмайды. Алайда зиянның бұл түрін елеусіз зиян деп атайды.
Ал енді мынадай мысал келтірейік. Жаздық бидай қара күйемен 0,23 процент ауырған. Есеп бойынша өнім көрсетілген процент көлеміне кемуге тиісті еді, ал іс жүзінде өнімнің түсімі қара күйеге шалдыққан дәрежеден 12 есе асып түсті. Күздік бидайға да осындай есеп жүргізгенде ауруға шалдыққан масақтар 0,17 процент болғанда, түсімнің кемуі зияндалған масақтың санына қарағанда 22 есе асып кеткен. Міне бұл қара күйеге ұшыраған егісте көзге көрінетін елеулі зиянның да болатынын көрсетеді.
Мұның себебі мынада. Қара күйе ауруын қоздырғыш саңырауқұлақ астық көгінде жерден шығып келе жатқанда енеді. Кейін бұлар өсімдік бойын қуалап өсе береді. Масаққа жете алмаған жағдайда грибницалар сабақта қалады. Ауру қоздырғыштар тек ғана қсімдікке қажетті қоректік затты пайдаланып ғана қоймай, олар клетка аралықтарын да зақымдайды. Міне осылардың бәрі жиыла келе жалпы өнімді кемітеді. Біз келтірген мысалдағы елеусіз зиянның жаздық бидайға қарағанда күздік бидайда көп болу себебі күздік бидайдың ұлпаларында қара күйе ауруларында қара күйе ауруын қоздырғыш саңырауқұлақтың ұзақ уақыт болуына байланысты болып отыр.
Сонымен қатар бұл мысалдан мынаны байқауға болады. Тіптен егіске қара күйеге ұшыраған масақтың саны аз болғанымен оның келтіретін зияны аз болмайды. Сондықтан қара күйеге қарсы күресу жұмысы өте ұқыпты жүргізілуі тиіс.
12
Көзге түспейтін және елеусіз зияндармен қатар қара күйе дән сапасының кемуіне де біраз әсерін тигізеді.масақтың немесе собықтың толықтығы, дәннің абсолюттік салмағы, тағы сол сияқты кқрсеткіштері қара күйеге ұшыраған өсімдіктерде, сау өсімдікке қарағанда, әлдеқайда төмен болады. Қара күйемен ауырғна өсімдіктер басқа ауруға да шалдыққыш келеді.
Қара күйе ауруын қоздырғыштар - саңырауқұлақтар. Олар өте ұсақ микроорганизмдер. Сондықтан оларды тек микроскоп арқылы көруге болады.
Өсімдіктің ауруға шалдыққан органдары жартылай немесе толық бұзылып, олар қап-қара күйеге ұқсайтын, еркін шашыла жайылатын немесе дәннің қауызында қалатын сансыз спораларға айналады. Ал спора дегеніміз қара күйе ауруларын қоздырғыш саңырауқұлақтардың тұқымы. Қара күйе идентификациясының таралу жолдары көп. Олар ауамен де, сумен де, дұрыс өңделмеген қимен де жұғуы мүмкін. Кейбір қара күйе ауруларының инфекциясы топырақта сақталып, келесі жылғы өсімдікті де ауырта алады. Көп жағдайларда қара күйе инфекциясы себуге арналғна астық тұқымы арқылы таралады.
Табиғатта 900-ге жуық қара күйе қоздырғыш саңырауққұлақ түрлері бар. Ал БҰҰ территориясында негізгі масақты дақылдарға соның 20 шақты түрі зиян келтіріп жүр. Олардың әрқайсысы белгілі бір дақылға зиян келтіреді. Мысалы бидайдың қаты қара күйе ауруын қоздырғыш саңырауқұлақ сұлыға түсе алмайды, сол сияқты арпаның қара күйесін қоздырғыш саңырауқұлақ тарыны зақымдай алмайды.
Қара күйені қоздырғыш саңырауқұлақтарды ауру тарататын ошағына байланысты екі топқа болуге болады. Олардың бірін ауру қоздырғыш инфекция дәннің сыртында болғандықтан, сыртқы инфекциялы деп, ал екіншісін инфекция дәннің ішінде болғандықтан, ішкі инфекциялы деп атаймыз.
Қоздырғыштары дәннің сыртында болатын қара күйелер спора түрінде тұқымдық дәне немесе топырақта сақталады. Өсімдікке бұл ауру жерден өсіп шығып келе жатқанда жұғады. Қара күйенің бұл тобына бидайдың қатты немесе сасық деп аталатын қара күйесі мысал бола алады. Қара күйеге ұшыраған бидай масағында, дәннің орнына, іші спораға толған дән қабы. Әр қалташада орта есеппен алғанда 10-20 миллион жуық, ал ауруға шалдыққан бір масақта 150-200 миллионға дейін спора болады. Егінді бастырған кезде осы қалташалар жарылады. Оның ішіндегі споралар тозаңданып, сау дәннің үстіне қонады. Мүндай дәнді жерге сепкенде дәнмен бірге споралар да өседі. Спорадан шыққан жіпше (грибница) жас сабаққа енеді. Келешекте олар өсімдіктің бойын қуалап ұлпа арарығында өсіп жетіле береді. Сабақ масақ байлайтын кезде грибница оған келген қоректік затты пайдаланып, барынша өседі.
13
Осының салдарынан өсімдік дән байлай алмайды, дәннің сыртқы қабығы бос қалташық секілді пыш болып қалады, ал іші түгеелдей қара күйенің спорасына айналады.
Мүндай жолмен өсіп-өнетін қара күйе бобына бидай мен қара бидайдың сабақ қара күйесі, арпаның қатты қара күйесі, сұлының қара күйесі, жүгерінің тозаң қара күйесі және т.б. жатады.
Егер тұқымға осы аталған қара күйелердің (жүгерінің толарсақ қара күйесінен басқа) спораларын жұқтырмай сақтасақ, онда егісті қара күйеден түгел азат ете аламыз. Сондықтан бұл қара күйенің тобына жататындармен күресу үшін тұқымды қара күйе споарларынан аман сақтау немесе оларды химиялық улы препараттармен дәрілеп отыру қажет.
Қоздырғыштары дәннің ішінде болатын топқа бидайдың және арпаның тозаң қара күйелері жатады. Бұлардың өсіп-өну жолы жоғарыда келтірілгендерден өте ерекше. Саңырауқұлақ сабақ буынынан сыртқа сабақ шықпай тұрып-ақ оны түгелінен өзінің спорасына айналдырып жібереді.
Тозаң қара күйесі спораларының ауада жел арқылы ұшу мерзімі сау өсімдіктердің гүлденуіне дәл келеді. Әрине, бұл кездейсоқ жағдай емес, бұл зиянкестің өзіне қажетті өсімдікке бейімделгенін көрсетеді. Ауа арқылы егістіке ұшып жүрген споралар өсімдіктің гұл шоғына түседі. Гүлдің аналығына олар қаауыздың ашылуынан пайда болған саңылау арқылы түседі де сол жерде өсе бастайды. Онан жіпше (грибница) шығады. Ол жас дәннің ішіне енеді де, дәннің дәнек ішінде тозаң қара күйесін қоздырғыш саңырауқұлақтың инфекциясы егіске дейін сақталып жата береді. Дән жерге түсіп өне бастағанда грибница да жанданады. Өсімдіктің ішіне еніп ауру қоздырады.
Сыртынан қарағанда мұндай дәнді сау дәннен айыру қиын. Сондықтан олардың ішінде ауру қоздырғыштың инфекциясы барлығын тек микроскоп арқылы жүргізілген күрделі тексерулер арқылы ғана білуге болады.
Тозаң қара күйесі жаңа бас шығарып келе жатқан мсақтарға (гүлдеу алдында) және гүлдеп тұрған масақтарға жұққыш келеді, ал мұнан кейінгі дәуірде олардың жұғуы мүлдем тоқталады немесе екі есе дерлік азаяды.
Жерге ауру қоздырғышы бар дәнді сепкенде, қоздырғыштар дәнмен бірге өсе береді. Грибницалары сабақтың бойын қуалап, кейде жапырақтардың ішінде де кездеседі. Масақ пайда болғанда бұл қара күйе масақты түгел спораға айналдырып жібереді. Жаңа өсімдікке жұғу жолы жоғарыда айтылған ретпен қайталана береді.
Сонымен қатр қара күйесі өсімдіктің денесінде жыл бойы болады десек қателеспейміз. Тек аз уақыт ғана олар спора түрінде болады да, қалған уақыттың бәрінде де өсімдіктің өз бойында немесе оның дәнінде болады.
Ауру қоздырғыштың өсімдіктің ішінде болуы бұл аурумен күресті өте ауырлатады, ал ауру қоздырғыштар дәннің сыртында болғанда қолданылатын химиялық улы заттар бұл ауруға ешқандай әсер етпейді.
14
Қазіргі кезде ғалымдар тозаң қара күйесіне қарсы химиялық әсерлі заттарды іздестіруде. Бұл препараттарда мынадай қасиет болуы шарт:олар ауру қоздырғыш саңырауқұлақты өлтіріп, дәннің өсімталдығына зиян
келтірмеуі керек. Әрине, бұл жағдай қиын, сондықтан да айтарлықтай нәтиже әзір жоқ.
Тозаң қара күйесінен тұқымды қорғауды нәтижелі әдістерді тұқымды ыстық су арқылы сауықтыру және егісті ауру қоздырғыштың спораларынан сақтау блып табылады.
Егісте қара күйенің көп немесе аз болуы топырақтың және ауаның температурасы мен ылғалдылығына және ондағы қоректік заттардың мқлшеріне, сол сияқты дәннің және өсімдіктің тез өсіп жетілуіне де байланысты болады.
Осы жағдайларды ескере келіп, дәнді дақылдарды өсіргенде оларға жоғары агротехникалық шараларды қоланған жөн. Бқл жағдай егістің жақсы өсуін қамтамасыз етеді, топырақтағы кейбір өара күйенің ошағын бұзады, сөйтіп егіннен түсетін өнім мөлшерін арттырады.
Қара күйеге қарсы күресуде бұл ауруларға төзімді сорттарды енгізудің мәні өте зор. Қазір біздің селекционерлеріміз осы бағытта ойдағыдай жұмыс жасауда [7].
15
1.3 Бидайдың қара күйелерінің түрлері.
Қатты (сасық) қара күйе. Бұл ауруды қоздыратын саңырауқұлақтар екі түрлі. Олар Tiletia Kuhn және tilletia levis Wint. Бұл саңырауқұлақтар бірінен-бірі спораларының құрылысына қарай ажыратылады. Tilletia tritici саңырауқұлағы спорасының қабығы тор көзді келеді, ал tilletia levis саңырауқұлағының спорасының қабығы тегіс болады. Қазақстанда бидайдың қатты қара күйесіне көбінесе tilletia levis қоздырады. Tilletia tritici республикамыздың солтүстік облыстарында кездеседі.
Қатты қара күйеге үшыраған бидай да масақ шығарады. Мұндай масақ сау өсімдіктің масағына қарағанда жеңіл болады. Сондықтан ол иілмей тік тұрады. Ауру масақтың сыртқы түсі бозаң тартып, сау масақтан көрі өзгеше көзге түседі. Пісіп жетілген сайын оның тұсі өзгеріп, сарғыш тартады. Республикамыздың оңтүстік аймақтарында бұл кезде дәннің қауыздары ашылып, қара күйе қалташығының ұштары белгі көрсетеді. Ауырған дән қара күйе ұалташығына айналады.оның сырт көрінісі күңгірттеу, қоңыр жасыл түсті болып келеді. Қалташық толы қара күйе спорасы өте ұқсас: көлемі 17-25х14-19 микрон. Астық бастырғанда қара күйе қалташалары жарлып, сау дәндерге ауру жұғады. Спораның біразы сабанда болады, жерге де түседі. Мұндай споарлар күздік бидайға аса қауіпті. Ал бқлардың біразы қыстап шығып, келесі жылы жаздық егін еккен кезде ауру таратушы инфекция ошағы бола алады. Бірақ бқлардың топырақтың беткі қабатында сақталуы көпке созылмайды, өйткені жер жыртылады. Жыртылған жермен бірге аударылып, споралар топырақтың беткі қабатында сақталуы көпке созылмайды, өйткені жер жыртылады. Жыртылған жермен бірге аударылып споралар топырақтың терең қабатына түседі. Бұл жағдайларда олар ұзақ өмір сүре алмай тіршілігін жояды. Негізгі ауру тарататын споралар тұқымдық дәннің үстіне болады. Спорадан пайда болған грибница дәннен шыққан сүйріктің ішіне кіреді, сонан кейін сабақ өскен сайын ол да соның ішінде, ұлпа аралығын қуалап өсіп, масақ байларда дәннің қоректік затын пайдаланып, оны өзінің спорасына айналдырады.
Аурудың өсімдікке жұғуына ауа райы мен топырақ температурасы үлкен әсер етеді. Жердің жылылығы 8-9 градус болса, қатты қара күйенің өсімдікке жұғу қабілеті күшейеді. Күздік бидай мезгілінен бұрын егілсе қара күйе көп кездеседі. Тұқым тереңге түссе оның өніп шығу мезгілі ұзаққа созылып, зиянкестің зақымдануына жағдай туады [8].
Бидай егісіне қатты қара күйені масақ сүттену сатысына жеткенде анықтауға болады. Қалыпты жағдай біз дәнді бұл дәуірде бармақпен басып көргенімізде сүт секілді сұйық зат шықса, қара күйеге шалдыққан масақ дәнінен қара қошқыл қою зат шығады. Оның иісі тұздалған май шабақтар бұзлып кеткенде шығатын сасық иіске ұқсас. Бұл триметиламиннің иісі. Осы иісіне байланысты бұл қара күйені сасық қара күйе деп те атайды.
16
Қазақстандағы сорт сынайтын участоктардың деректеріне қарағанда қазіргі кезде бидайдың қара күйеге берік және шаруашылық үшін бағалы сорттары аз емес. Олардың ішінде мыналарды атап өтуге болады. Күзде бидайдың аудандастырылған сорттарының ішінде: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz