Бухгалтерлік есептегі кәсіпорынның даму тарихы
Мазмұны
1. Кіріспе
1.1. Бухгалтерлік есептегі кәсіпорынның даму тарихы
1.2. «Шымкентмай» ашық акционерлік қоғамының басқару құрылымы
1.3. Алғашқы есеп ұғымы
2.Алғашқы есеп және оның басқарудағы ақпараттық жүйедегі орны
2.1. Есепке алудың ақпараттық жүйесі және алғашқы есептің орыны
2.2. Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру. Автоматтандыру. .
2.3. Тауарлы.материалды қорларларды есепке алу.
а) түсуі
б) қоймалық есеп
в) тарату және сату
2.4. Алғашқы құжаттарды есепке алу кестесі
3.Ішкі аудит және алғашқы есепке алу
3.1. Ішкі аудиттағы алғашқы есепке алудың орны
3.2. Ішкі аудитпен материалдардың алғашқы есепке алуды тексеру
Қорытынды.
1. Кіріспе
1.1. Бухгалтерлік есептегі кәсіпорынның даму тарихы
1.2. «Шымкентмай» ашық акционерлік қоғамының басқару құрылымы
1.3. Алғашқы есеп ұғымы
2.Алғашқы есеп және оның басқарудағы ақпараттық жүйедегі орны
2.1. Есепке алудың ақпараттық жүйесі және алғашқы есептің орыны
2.2. Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру. Автоматтандыру. .
2.3. Тауарлы.материалды қорларларды есепке алу.
а) түсуі
б) қоймалық есеп
в) тарату және сату
2.4. Алғашқы құжаттарды есепке алу кестесі
3.Ішкі аудит және алғашқы есепке алу
3.1. Ішкі аудиттағы алғашқы есепке алудың орны
3.2. Ішкі аудитпен материалдардың алғашқы есепке алуды тексеру
Қорытынды.
Кіріспе.
Бүгінгі күні бухгалтерлік есепке алу, басқару жүйесінде басты орындарға иеленеді. Ол өндірістердегі процесстерді ,айналым, өзара бөлу және тұтынуды нақтылап көрсете алады. Сонымен қатар, кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды, басқару жүйесі бойынша шешім қабылдауға мумукінділік жасайды. Шаруашылықтанудың қазіргі жағдайында, шаруашылықты субьектінің күрделі экономикалық механизмін толық, шынайы экономикалық ақпараттарсыз басқару мүмкін емес. Экономика саласындағы кәсіпорындардың еңбек ұжымдары мен материалдардың, тиімді пайдалануына, өндірістердегі шығындардың аз жұмсалуына, кәсіпорынның өнімдерді шығаруда бәсекелестігінен жоғарылауына, оның сапсының көтерілуіне, өзіндік құнының төмендеуіне мүдделі. Осы бағыт бойынша бухгалтерлік есепке алудың артықшылық ролі мен мазмұны өсуде. Себебі ол, шаруашылықты іс-әрекеттерді сипаттап қана қоймай, оған әсер етеді. Басқару процессінің бір бөлігі бола отырып, маңызды ақпараттар беріп отырады: Кәсіпорынның ағымды іс-әрекеттерін бақылау; оның стратегиясымен тактикасын жоспарлау; қорларды тиімді пайдалану; қызметтегі іс-әрекеттер нәтижелерін бағалау; шешім қабылдауға көмектесу.
Экономикалық қызметтегі жұмыcкерлер, соның ішінде бухгалтерияның персаналы , есепке алу мен есеп берудегі барлық тиісті жүйені өте жақсы білуі қажет, себебі ол жауапты тұлға шаруашылықты ортада қатесіз бағыт- бағдар жасай алуы, нарықтық экономикадағы жағдайды оның бет алысын жете түсіне білуі тиісті. Олар кәсіпорынның қызметтерін регламенттейтін, бухгалтерлік есепті ұйымдастыратын, салықты есепке алатын ережелер, нұсқаулар және өзгеде тиісті нормативті актілерді білуі қажет. Өзгертілген заңдар мен стандарттар жөнінде бухгалтер бақылап, хабар болуы керек.
Ұйымдарда бухгалтерлік есепті жүргізуді бірнеше тарауларға бөліп қарсатыруға болады: алғашқы бақылау; құжаттарда рәсімдеужәне т.б.Алғашқы бақылау кезеңінде шаруашылық іс-әрекеттерінің орындалған фактілері талдана отырып, жекелей шаруашылықты операцияларға бөліп қарастырылады.
Шаруашылықты операция бухгалтерлік есепке қабылданады, егер оның жасалыну уақыты, мазмұны, бағалық өлшемі анықталған болса. Операцияларды құжаттық рәсімдеу, хаттау саласында қаржылық шаруашылықты операцияларды сипаттап көрсете алатын алғашқы құжаттар өзге ұйымдарда құрастырылып немесе қабылданатын болса, (квитанциялар ,есеп-шот және т.б.) онда алғашқы құжаттар форма бойынша тексеріліп тіркеледі.
Осы деректі дипломдық жобалауда біз ААҚ “ Шымкент май ” кәсіпорынның басқару құрылымын, бухгалтерлік қызметтің ұйымдастыруын , алғашқы есепке алу және оның ақпаратты басқру жүйесіндегі орынын, тауарлы-материалдық қорларды есепке алудағы алғашқы құжаттарды , есепке алудың кестелерін, ішкі аудиттағы алғашқы есепке алудың орынын толық шолу жасай отырып қарастырдық.
Бүгінгі күні бухгалтерлік есепке алу, басқару жүйесінде басты орындарға иеленеді. Ол өндірістердегі процесстерді ,айналым, өзара бөлу және тұтынуды нақтылап көрсете алады. Сонымен қатар, кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттайды, басқару жүйесі бойынша шешім қабылдауға мумукінділік жасайды. Шаруашылықтанудың қазіргі жағдайында, шаруашылықты субьектінің күрделі экономикалық механизмін толық, шынайы экономикалық ақпараттарсыз басқару мүмкін емес. Экономика саласындағы кәсіпорындардың еңбек ұжымдары мен материалдардың, тиімді пайдалануына, өндірістердегі шығындардың аз жұмсалуына, кәсіпорынның өнімдерді шығаруда бәсекелестігінен жоғарылауына, оның сапсының көтерілуіне, өзіндік құнының төмендеуіне мүдделі. Осы бағыт бойынша бухгалтерлік есепке алудың артықшылық ролі мен мазмұны өсуде. Себебі ол, шаруашылықты іс-әрекеттерді сипаттап қана қоймай, оған әсер етеді. Басқару процессінің бір бөлігі бола отырып, маңызды ақпараттар беріп отырады: Кәсіпорынның ағымды іс-әрекеттерін бақылау; оның стратегиясымен тактикасын жоспарлау; қорларды тиімді пайдалану; қызметтегі іс-әрекеттер нәтижелерін бағалау; шешім қабылдауға көмектесу.
Экономикалық қызметтегі жұмыcкерлер, соның ішінде бухгалтерияның персаналы , есепке алу мен есеп берудегі барлық тиісті жүйені өте жақсы білуі қажет, себебі ол жауапты тұлға шаруашылықты ортада қатесіз бағыт- бағдар жасай алуы, нарықтық экономикадағы жағдайды оның бет алысын жете түсіне білуі тиісті. Олар кәсіпорынның қызметтерін регламенттейтін, бухгалтерлік есепті ұйымдастыратын, салықты есепке алатын ережелер, нұсқаулар және өзгеде тиісті нормативті актілерді білуі қажет. Өзгертілген заңдар мен стандарттар жөнінде бухгалтер бақылап, хабар болуы керек.
Ұйымдарда бухгалтерлік есепті жүргізуді бірнеше тарауларға бөліп қарсатыруға болады: алғашқы бақылау; құжаттарда рәсімдеужәне т.б.Алғашқы бақылау кезеңінде шаруашылық іс-әрекеттерінің орындалған фактілері талдана отырып, жекелей шаруашылықты операцияларға бөліп қарастырылады.
Шаруашылықты операция бухгалтерлік есепке қабылданады, егер оның жасалыну уақыты, мазмұны, бағалық өлшемі анықталған болса. Операцияларды құжаттық рәсімдеу, хаттау саласында қаржылық шаруашылықты операцияларды сипаттап көрсете алатын алғашқы құжаттар өзге ұйымдарда құрастырылып немесе қабылданатын болса, (квитанциялар ,есеп-шот және т.б.) онда алғашқы құжаттар форма бойынша тексеріліп тіркеледі.
Осы деректі дипломдық жобалауда біз ААҚ “ Шымкент май ” кәсіпорынның басқару құрылымын, бухгалтерлік қызметтің ұйымдастыруын , алғашқы есепке алу және оның ақпаратты басқру жүйесіндегі орынын, тауарлы-материалдық қорларды есепке алудағы алғашқы құжаттарды , есепке алудың кестелерін, ішкі аудиттағы алғашқы есепке алудың орынын толық шолу жасай отырып қарастырдық.
Мазмұны
1. Кіріспе
1. Бухгалтерлік есептегі кәсіпорынның даму тарихы
1.2. Шымкентмай ашық акционерлік қоғамының басқару құрылымы
1.3. Алғашқы есеп ұғымы
2.Алғашқы есеп және оның басқарудағы ақпараттық жүйедегі орны
2.1. Есепке алудың ақпараттық жүйесі және алғашқы есептің орыны
2.2. Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру. Автоматтандыру. .
3. Тауарлы-материалды қорларларды есепке алу.
а) түсуі
б) қоймалық есеп
в) тарату және сату
4. Алғашқы құжаттарды есепке алу кестесі
3.Ішкі аудит және алғашқы есепке алу
3.1. Ішкі аудиттағы алғашқы есепке алудың орны
3.2. Ішкі аудитпен материалдардың алғашқы есепке алуды тексеру
Қорытынды.
Кіріспе.
Бүгінгі күні бухгалтерлік есепке алу, басқару жүйесінде басты
орындарға иеленеді. Ол өндірістердегі процесстерді ,айналым, өзара бөлу
және тұтынуды нақтылап көрсете алады. Сонымен қатар, кәсіпорынның қаржылық
жағдайын сипаттайды, басқару жүйесі бойынша шешім қабылдауға мумукінділік
жасайды. Шаруашылықтанудың қазіргі жағдайында, шаруашылықты субьектінің
күрделі экономикалық механизмін толық, шынайы экономикалық ақпараттарсыз
басқару мүмкін емес. Экономика саласындағы кәсіпорындардың еңбек ұжымдары
мен материалдардың, тиімді пайдалануына, өндірістердегі шығындардың аз
жұмсалуына, кәсіпорынның өнімдерді шығаруда бәсекелестігінен жоғарылауына,
оның сапсының көтерілуіне, өзіндік құнының төмендеуіне мүдделі. Осы бағыт
бойынша бухгалтерлік есепке алудың артықшылық ролі мен мазмұны өсуде.
Себебі ол, шаруашылықты іс-әрекеттерді сипаттап қана қоймай, оған әсер
етеді. Басқару процессінің бір бөлігі бола отырып, маңызды ақпараттар беріп
отырады: Кәсіпорынның ағымды іс-әрекеттерін бақылау; оның стратегиясымен
тактикасын жоспарлау; қорларды тиімді пайдалану; қызметтегі іс-әрекеттер
нәтижелерін бағалау; шешім қабылдауға көмектесу.
Экономикалық қызметтегі жұмыcкерлер, соның ішінде бухгалтерияның персаналы
, есепке алу мен есеп берудегі барлық тиісті жүйені өте жақсы білуі қажет,
себебі ол жауапты тұлға шаруашылықты ортада қатесіз бағыт- бағдар жасай
алуы, нарықтық экономикадағы жағдайды оның бет алысын жете түсіне білуі
тиісті. Олар кәсіпорынның қызметтерін регламенттейтін, бухгалтерлік есепті
ұйымдастыратын, салықты есепке алатын ережелер, нұсқаулар және өзгеде
тиісті нормативті актілерді білуі қажет. Өзгертілген заңдар мен стандарттар
жөнінде бухгалтер бақылап, хабар болуы керек.
Ұйымдарда бухгалтерлік есепті жүргізуді бірнеше тарауларға бөліп
қарсатыруға болады: алғашқы бақылау; құжаттарда рәсімдеужәне т.б.Алғашқы
бақылау кезеңінде шаруашылық іс-әрекеттерінің орындалған фактілері талдана
отырып, жекелей шаруашылықты операцияларға бөліп қарастырылады.
Шаруашылықты операция бухгалтерлік есепке қабылданады, егер оның жасалыну
уақыты, мазмұны, бағалық өлшемі анықталған болса. Операцияларды құжаттық
рәсімдеу, хаттау саласында қаржылық шаруашылықты операцияларды сипаттап
көрсете алатын алғашқы құжаттар өзге ұйымдарда құрастырылып немесе
қабылданатын болса, (квитанциялар ,есеп-шот және т.б.) онда алғашқы
құжаттар форма бойынша тексеріліп тіркеледі.
Осы деректі дипломдық жобалауда біз ААҚ “ Шымкент май ” кәсіпорынның
басқару құрылымын, бухгалтерлік қызметтің ұйымдастыруын , алғашқы есепке
алу және оның ақпаратты басқру жүйесіндегі орынын, тауарлы-материалдық
қорларды есепке алудағы алғашқы құжаттарды , есепке алудың кестелерін, ішкі
аудиттағы алғашқы есепке алудың орынын толық шолу жасай отырып қарастырдық.
1. Бухгалтерлік есепке алудағы кәсіпорынның даму тарихы.
Есепке алу , мыңдаған жылдар бұрын адам өркениеттілігінің дамуымен
қатар дүниеге келген. Оның алғашқы қадамдары тарихта үлкен орын алды.
Есепке алуды дамыту өмірдің талаптарымен сипатталады , ал ол, өз кезегінде
өркениеттіліктен бір бөлігі жазумен матеематиканың қалыптасуын
ынталандырады.XV ғасырдың аяғына таман екі жақты жазбаға негізделген
бухгалтерлік есепті ендіру тәсілі қалыптасты. Осы аталған ереже, қазіргі
кезеңде негізгі болып табылуда. Сол кезеңдерден бастап көптеген терминдер
сақталған: баланс, калькуляция, дебет, кредит және т.б. Бухгалтерлік есеп
бойынша алғашқы баспа кітаптарының бірі “Есепке алумен жазбаның трактасы”
1949 жылы Венецияда францисканс монахы Луко Пачоли (1445-1515) жазылып
шықты. Осы кітаптың бір тарауында сауда операуияларын есепке алу үшін
қолданылатын екі жақты жазба тәсілі сипатталған. Бухгалтерлік есептеу
жүйесінде кәсіпорында орныдалатын барлық шаруашылықты операциялар
сипатталады. Бухгалтерлік есепке алу, өзге есептеу салаларында
қолданылмайтын, тек өзіне ғана тән спецификалық әдістемелерді қолданады
немесе сирек қолданады, мысалы, бухгалтерлік есепке алудағы екі жақты
жазба, бақылаумен есеп берудегі бухгалтерлік балансты құру.
Ұйымды басқаруда бухгалтерлік есеп үлкен роль атқарады, себебі ол оның
қаржылық шаруашылықтың іс-әрекеттері, жайында ақпараттар жинақтайды.
Бухгалтерлік есептің деректері бойынша ұйымның есеп беруі құралады. Есеп
берудің көрсеткіштерімен ұйымның иелері, жабдықтаушылары, сатып алушылары,
қаржылық органдар, банкілер, сақтандыру компаниялары аудиторлық фирмалар
қолданады. Юристтерге кәсіпорынның мүдделерін шешуде есеп беру мен еспке
алынудың деректі материалдарын қолданады. Бухгалтерлік есеппен есеп
берудегі қалыптасатын ақпараттар, заң талаптарына сәйкес болуы тиісті. Осы
бағытта ұйымның жетекшісі жауапты. Бухгалтерлік есеп, материалды жауапты
тұлғалардың іс-әрекеттеріне бақылауды қамтамасыз етуі тиісті. Ол үшін
материалды құндылықтарға және әрбір қаржылық қорларға жеке тіркеу
журналдары бекітіледі. Материалды жауапты тұлғалар материалды құнды
заттардың және қаржылық қорлардың және сандық есептеу натуралды өлшемде
сақталуына жауапты. Бухгалтерлік есептеу кезкңдік шамада материалды жауапты
тұлғаның деректері мен салыстырылып отырылады. Ол үшін құндылықтардың
сақталу орындарында түгендеу жүргізіледі. Натуралды өлшемдерімен қатар
еңбек өлшемдері де қолданылады. Олардың көмегімен еңбек шығындары
анықталады. (Күн, сағат, минутпен), осы деректер жалақының мөлшерін
анықтауда қолданылады. Бухгалтерлік есепте орталық орынды қаржылық өлшемдер
алады. Осы өлшемнің көмегімен ұйымдағы заттардың жалпы бағасын есептеуге
болады: ғимараттар, үйлер, жабдықтар, транспорт-құралдары, өндірістік
қорлар, және т.с.с. Кезкелген ұйымның жұмысында шаруашылықты қаржының
айналымы жүреді. Өндірістік кәсіпорыннның айналымын үш негізгі процестерге
бөлуге болады: қамтамасыз ету, өндіріс және тарату, сату. Бухгалтерлік
есептеу жүйесі бойынша өзге құрамалы бөліктер шаруашылықты операциялар
болып табылады. Қамтамасыз ету процесінде, жабдықтаушыдан материалдардың
келіп түсуі, тасымалдаушы тарнспорт құралдарының төлем ақы есептеледі.
Өндірістік процесте өндірілетін өнімнің бағасына тікелей және жанама әсер
ететін шығындар есепке алынады. Сату, тарату, процесінде тауарларды өткізу
мен сатудан түсетін түсім көрсеткіштері есепке алынады. Заттардан
(материалдар, жанар –жағар май, жартылай фабрикаттар) және еңбек
құралдарынан (үй, ғимараттар жабдықтар) кәсіпорынның шаруашылықтық
қаржылары құралады. Шаруашылықтық қаржының өзге бөлікері айналымда болады.
Мысалы, тұтынушыларға ұсынылатын дайын бұйымдар, есеп – шотпен, кассадағы
нақты ақшалар.
Егер кәсіпорын өз айналымында өзге кәсіпорынның қаржыларын қолданатын
болса,онда кредиторлық қарыздар орын алады. Өзгеше сипаттайтын болсақ,
жабдықтаушының алдындағы кәсіпорынның міндеттемелері толық орындалмаған.
Керісінше, кәсіпорын жұмысты орындап, ол жұмысқа төлем ақы төленбесе, онда
дебиторлық қарыздар пайда болады. Шаруашылықты қаржының бір бөлігі
өндірістік, ал екінші бөлігі өндірістік емес салада : ғимараттар, балалар
бақшасы, емдеу орындары т.с.с. Шаруашылық қаржылары өз кезегінде негізгі
айналымды жіне дерексіз болып бөлінеді.
Негізгі - Өндірістік процесте бірнеше рет қатысады. Ол ғимараттар, үйлер,
машиналар және жабдықтар.
Айналымды – бір өндірістік цикл көлемінде қолданылады. Ол материалдар,
жанар жағар майлар, жартылай фабрикаттар.
Дерексіз – бюджетке төленетін төлемдер мен түсімдер, резервті және арнайы
қорларды бөлінген қорлар.
Шаруашылықты қаржылар жекелей және зайымдық(қарызға алу) болып бөлінеді.
Жекелей көздері жарғылық, резервтік және қосымша күрделі салымдар, түсі
және табыс көздерінен құралатын қаржылар.
Зайымды – банкттер, өзге ұйымдардан алынатын несиелік қаржылар.
Бухгалтерлік есептегі объектілерге сандық және бағалық өрнектегі нақты
шаруашылықты бірлікті жатады. Осы көрсеткіштерді есепке алудан
кәсіпорындағы шаруашылықты іс-әрекеттердің түпкілікті нәтижелері байланысты
болады. Бухгалтерлік есеп, ұйымдармен шешім қабылдайтын шаруашылық іс-
әрекеттерді біріктіретін буын ретінде қызметтеледі. Бухгалтерлік есептің
міндеттемелері түрлі әдістемелермен тәсілдерді қолдана отырып шешіледі.
Олардың жиынтықтары бухгалтерлік есептің әдістемелері деп аталады, ол мына
төмендегідей элементтерден құралады.
- құжаттау
- инвентаризациялау (түгендеу)
- есептеу және екі жақты жазба
- баланспен есеп беруді құру
- бағалау
- калькуляциялау
2. Шымкент май ААҚ басқару құрылымы.
ААҚ Шымкент май тарихының негізгі кезеңдері 1942 жылы май экстракты
зауыттың алғащқы өнімі рафинатталған мақта майы алынды. 1943 жылы өтпелі
қызыл белгімен марапатталуы, 278 жұмысшының “Ұлы Отан соғысында енген
еңбектері үшін ” медальмен марапаттауы. 1948 жылы Форпрессті цехтың іске
қосылуы. 1949 жылы Май экстрактты зауытын Шымкент май өнімдері зауыты
атағына атанды. ССРО тамақ өнеркәсіптері министрлігі “Бас өсімдік май” бас
басқармасы. 1950 жылы ыдыстарға құю, бөлу цехтарын , сабын қайнату
цехтарын , штамп прессторын , дайындау цехтарын, форпресстеу цехындағы
жаңаша жабдықтардың, дайындау экстракциялы бөлімдердің ашылуы. 1953 еркін
май қышқылдарын алуға қажетті цехтың іске қосылды. 1959 жылы елдегі ең ірі
үздіксіз май экстракциясы цехының іске қосылуы. 1975 жылы экстракциялы
цехтың қайтадан рекенструкциялануының аяқталуы. 1992 жылы зауыттың 50
жылдығы . 1993 жылы жекешелендіру “Шымкентмай” ААҚ қайталануы. 2000 жылы
“Доня” сауда маркасының рынокқа енуі. 2002 жылы зауыттың 60 жылдығы.
Халықаралық стандарттарға сәйкес ИСО 9000, сапа менеджментінің жүйесіне
аттестациялану үшін жабдықтарды қайта жаңарту. “Шымкентмай” ААҚ 60 жыл
тәжірибелік мерзімінде май өнімдері рыногында май ішкі заттарының өңдеу,
өндірістік циклдар, ұрықты дәнді сатып алу оны май өнімдеріне қорыту дайын
өнімдерге қораптау, сауда нүктелеріне тасымалдап жеткізіп беру жұмыстарымен
айналысады. Сапалы және экологиялық таза өнім - өсімдік майы және шрот.
Деректі шикізаттың өңдеу тереңдіктеріне байланысты – тазартылмаған
(рафинадталмаған ), рафинадталған, тазартылған және күнбағыс, мақта ,
сафлор, сая өнідерінен алынған майларды өңдейді. Майтұқымдарын өңдеу
түрлеріне байланысты жобалық қуаттылығы тәулігіне 100 тонна тұқымдастық,
1.08.2003 жылы жеректер бойынша өндірістік қуаттылықты қолдана алу
мүмкіншілігі 96 %. Өсімдік майлары түгінгі күні өте қолайлы, таза, сапалы
өнім. Өсімдік майларын тұтынушылардың үлестері 62,2 % құрайды. Сонымен
2002 жылы өсуіне талдау жасай отырып мынадай көрсеткіштерді анықтауға
болады: Өсімдік майлары рыногындағы отандық өндірісшілердің үлесі – 75%.
“Шымкентмай” ААҚ – ң үлесі 34,4 %. Тұтынушылардың мазмұндауынша өнімнің
сапасы май өнімдерін сатып алуда шешулі фактор болып табылады. Тазаланған
мақта майы “Доня” Қазақстанда теңдесі жоқ. Өсімдік майының негізгі
биологиялық құндылығы май қышқылдарының , фосфотидтермен, токофералдарымен
сипатталады. Күнбағыс майы аса белсенді витаминдерге иеленеді.
“Шымкентмай” ААҚ тазаланған май өнімдері тұтынушылардың талаптарына жауап
бере алады. Мақта, күнбағыс, сафлор және қыша (горчица) майлары табиғи
түске ие, иісі жоқ , табиғи витаминдермен аминқышқылдарға өте бай .
Кәсіпорын және оның өнімдері.
“Шымкентмай” Ашық акционерлік қоғамы, Шымкент қаласының Оңтүстік
бөлігіндегі темір жол бекетінің 1,5 км қашық бөлігінде орналасқан.
Солтүстік – батыстан кәсіпорынға мақта май зауыты , ал батыстан “Оңтүстік
полиметалы” ЖАҚ – ның аймағы бағытталған. Кәсіпорынның магистралды темір
жолыменен байланысы солтүстік – шығыстан өндірістік алаңға бағытталған
өтпелі темір жолмен орныдалады. Кәсіпорынның автокөліктермен байланысы
“Промышленная ” көшесі арқылы орныдалады. Кәсіпорынның аймағы қарапайым
рельфті. Жер асты сулары 10 метр тереңдікте байқалмаған. Аймақтың
сеисмикалдығы – 8 балл. Кәсіпорынның шикізаты май тұқымдастықтарының
түрлері, олардың ішіндегі негізгісі мақта және пісте май тұқымдастықтары.
Мақта тұқымдастықтары қала және аудан аралық зауыттардан тасымалданады.
Аудан аралық мақта тазалау зауыттарының кәсіпорыннан алшақтығы 40 – 100 км.
Күнбағыс тұқымдастықтары негізінен Шығыс Қазақстан облысы және Ресей
Федерацияларынан тасымалданады.
Өндірістің құрылымы және оның сипаттамасы.
“Шымкентмай” ААҚ, тамақ және техникалық тағайындалудағы түрлі өсімдік
майларын өндіріп шығарумен сипатталады. Мақта тұқымдастықтарын өңдей
бойынша кәсіпорынның жоғарғы өндірістік қуаттылығы тәулігіне 100 тонна.
Мақта тұқымдастығын өңдеумен қатар, күнбағыс, мақсары, қыша , соя
тұқымдастықтарын өңдеп дайын өнім ала алады. “Шымкентмай” ААҚ – ның
құрамында мына төмендегідей цехтық бөлімдер жұмыстар атқарады:
- шикізат цехы
- дайындау цехы
- экстракциялы цехы
- рафинаттау цехы
- иіссіздендіру (дезодорация) цехы
- дайын өнімдер цехы
- өсімдік майларын қораптау цехы
- өндірісті бақылау лабараториясы
- көмекші цехы
Көмекші цехтарға мыналар жатады:
- энергиялық цехы
- пеш цехы
- механикалық цехы
- жөндеу – құрылысы цехы
- лабаратория
- КИП и А
Май тұқымдастықтарын өңдеу процесі мынадай кезеңдерден тұрады: - сақтау;
тазалау; майды сығу; экстракция; майды рафинациялау. Әрбір процес, өзара
механикаландырылған транспорт элементтермен және құбыр өткізгіштермен
байланысқан цехтарда іске асырылады. Шикізат цехы қоймасынан тұқымдар
қалдықтардан тазалау үшін дайндау цехына бағытталады. Тазаланған
тұқымдастықтар қабыршақтан тазалау - сеператорлы бөлімшесіне тазалау
үшін келіп түседі. Дәндердің қабығы малдар үшін жем ретінде тарату
мақсатында дайын өнімдер қоймасына келіп түседі. Тұқымдастықтарды
қабықшаландыру - “ядро ” майдаланып процестеледі. Осы аталған
операциялар дайындау цехында орындалады. Қалдық майларды алу үшін күнжара
(процестеу материалы) экстракциялы цехқа келіп түседі. Экстракциядан
соңғы майсыз материал – шрот дайын бұйымдар цехына үй жануарлары үшін
жоғарғы белокты жем ретінде таратылады. Форпрессті және экстракциялы
майлар тазалану цехына бағытталады, онда май өңделеді.
Технологиялық процестің қысқаша сипаттамасы. Дайындау цехы. №1 сурет.
Қойма (тұқым)
Бункер-дозаторы
Қабықсыздандыру
(шелушитель)
Биттер
сепараторы
Қабықсыздандыру
дискісі
Дисктік
сеператор
шелуха
вальцовалық
станкілер
форпрессы
фильтрпрессы
Мезга масло
(Чанные
жаровнии)
фуз
Экстракциялы цех
Май
суытқыш
Тасымаладу элементтері арқылы қоймадан тұқымдар бункер дозаторға беріліп
қажетті мөлшерде өндіріске жөнелтіледі. Тазаланған тұқымдастықтар бірінші
қабықсыздандыру дискосына беріледі, онда 70 – 75 % майдаланады.
Қабықшалардан дәннің айырылуы үшін 1 – сеператорлау биттер – сеператорына
бағытталады. Екінші реттеліктегі қабықсыздандыру өткеннен соң
майдалағыштар ядроны тиянақты қабықсаздандыру үшін екінші сеператорлы
биттер – сеператорларға келіп түседі. Бақылау биттер – сеператорларынан
соң қауыздану қоймаларына қабықшалары бағытталады, ал ядро 1 –ші және 2
–ші сеператорларынан қақтау станоктарына беріледі. Майдаланған ядро
апандарға келіп түсіп ленталы транспорт арқылы шнектермен үлкен домалақ
ыдыстарға жылу ыстықты өңдеуге жөнелтіледі. Ысытушы қазандарда
дайындалған мезгалар форопресстерге бағытталады. Форопресстерде жаншылып
алынған май қос қаққыш апарат арқылы насоспен фильтірлі пресстерге
бағытталады. Фильтрліпресстерде тазаланған май құрамы таза май суытқышқа
жөнелтіліп, фильтрлі процеспен жаровияға (қазанға) бағытталады.
Экстракциялық цех. №2 сурет.
Сығылған мисцелла
экстрациялы
фильтрация
Ракушка Шлам
I саты II саты III саты
Еріткіш еріткіш еріткіш
еріткіш
мәнімен буы буы
буы
Ерітіндінің
бөлінуі
Конден-
сация
Конден-
сация
Конден-
сация
Шрот
шроттың
салқындату
шаңымен
Май
ерітіндінің
буы
қойма
Шрот
бөлімшелерінің
қондырылуы
салқындату
Конденсация
қойма
Форпрессті күнжаралар шнектен экстракциялық цехқа тасымалданады. Осы
жерде 55-60( С температурада суытылған күнжара шнекпен экстракторлардың
колонналарына бағытталады. Экстрактты материал, экстракторларда ерітіндінің
көмегімне майсызданып жүйеленеді. Экстрактадан шыққан қоймалжың масса 25-40
% ылғалдылықпен тостерге келіп түседі. Ондағы еріткіш сутекті бумен
оқшауланады. Тостерден қоймалжың масса автоматты реттеу клапонымен
шығарылып массаны суытқышқа бағытталып, онда сумен салқындатылады. 55-60( С
температурада суытылған шрот шнекке келіп түсіп ленталы транспорттармен
шрот қоймасына бағытталады.
Экстрактадағы мисцелла насоспен, дискалы фильтерге беріліп ерітінді
дистиляторға бағытталып шлам экстрактаның төменгі жүктелу колонасына
беріледі. Тиянақты дистелятордан май массасы насоспен май суытқышқа
тартылып алынып, ол жерден нейтрализациялануға рафинаттау цехына
жіберіледі. Тостермен дистелятордағы еріткіштің булары конденсаторға
бағытталып, ол жерлен еріткіштің конденсаты экстракторға бағытталады.
Рафинаттау цехы. № 3 сурет.
Экстракциялы
рафинадталмаған
май
Прессті
рафинадталмаған
май
Еріткіш
сооапсток
Нейтрализация
Нейтрализация
Лимон қыш-
қылы ерітінді
Кезекті
қайта өңдеу
Тамаққа
арналған
рафинадталған
май
Рафинаттау цехында қоспалардан майды сулы сілтілі ерітіндімен тазалану
процесі жүреді. Нейтразациялаудан соңғы алынған соопасток, шұңқырға
жинақталып сабын қайнату өндірісіне бағытталады. Нейтрализацияланған май,
насоспен фильтрленіп сабынмен ылғалды бөліп алу үшін ашық рамалы
фильтрпресстерге, ол жерден фильтрленген рафинатты май насоспен дайын
өнімдер қоймасына тасымалданады.
Өндірістік объектінің жалпы мәліметі.
“Шымкентмай” АҚ 1993 жылы мемлекеттену бағыттындағы бет алыс кезеңінде
май өнімдері комбинаты бағасында құрылды. Қазақстан Республикасы және ТМД
мемлекеттері ішіндегі май өңдеу салалары кәсіпорындары арасында ірі
кәсіпорынның бірі болып есептеледі. Кәсіпорын қалдықсыз техналогия бойынша
жұмыс атқарады. Кәсіпорынның қуаттылығы жылына 35000 тонна мақта
тұқымдастығын өңдей алады. Құрамына майды экстракциялау және сабынды
қайнату өндірісі кіретін “Шымкентмай” ААҚ(соңғы аталған кәсіпорын 1999
жылдан бастап “Шымкентмай –Эль-Дос” жабық акционерлік қоғамын басқаруына
берілген), Шымкент қаласының өңтустік бөлігіне теміржол бекетіне 1500 км
қашықтық шамасында орналасқан. Солтүстік батыстан кәсіпорынға мақта өңдеу
зауыты, ал батыстан-“Оңтүстік полиметалл”ЖАҚ жанасады. Магистралды темір
жолмен кәсіпорын темір жол өткелдері арқылы байланысады ( №4-200249 16
маусым 2000ж ДГП ҚазТранссервисРГП КТЖ және “Шымкентмай” ААҚ араларындағы
сауда саттық жайындағы келісім-шарт негізінде). Осы аталып көрсетілген
темір жол “Шымкентмай” ААҚ-ң жеке меншігі болып табылады. Кәсіпорынның
коламен автотранспорттық байланыстары Промышленнаякөшесі бойымен іске
асырылады. Жер асты сулары 10метр тереңдікте байқалмаған. Ауданның
сейсмикалығы –8балл. “Шымкентмай” ААҚ, бұрынғы шымкенттік май өнімдері
комбинаты 1942жылдан бастап пайдалануға берілген. Осы аталған кезеңден ол
өзінің қуатын 320 тоннадан 1200 тонна мақта тұқымдастықтарын тәулігіне
өңдеу көрсеткішіне жетіп отыр. Майды экстракциялау зауытына мына төмендегі
цехтармен бөлімшелер жатады
– майды өндіріп алу кешені(дайындау цехы,экстракциялау цехы,
кешеннің қоймалары бір мезгілде 28000 тонна шикізатты қабылдап
алады.)
– майды өңдеу кешені (майды рафинадтау цех, экстракциялық цех,
дезодорациялау цехы);
– энергетикалық кешен(трансформаторлық бекеттер, энергетикалық жабдықтарға
қызмет көрсету мен жөндеу цехы , бақылап- өлшеу приборларын жөндеу мен
қызметтер көрсету лабораториясы , жер асты суларын тазалау цехы);
– механикалық – жөндеу цехы кешені (механикалық жабдықтарды жөндеу –
құрылыс бөлімшелері, құйма цехы). Барлық дайындау бөлімшелері мен
бекеттері, ауданы 2463 м2 төрт қабатты ғимаратта орналасқан.
Ғимараттың қабырғалары кірпіштен орындалған, негізгі темір бетон,
шатыры – темір бетонды аралық тобын плиталарынан орындалған.
Ғимарат тұрмыстық корпустың галереясымен жалғасқан. Экстракциялы
цех бөлек корпучты төрт қабатты ғимаратта орналасқан, жалпы ауданы
4495 м2 , сыртқы көлемі – 22460 м3 . Ғимараттың шатыры – темір
бетонды аралық тобын плитасы. Экстрациялық цехтың қасында өрт
сөндіру бекеті орналасқан. Күн жаралар мен шротты тасымалдау үшін
транспорттық галерея қарастырылған . “Шымкентмай” ААҚ-мен
өндірілетін негізгі өнім түрлеріне өсімдік майлары (тамақ және
техникалық мақсаттылықтағы), шрот және қосымша өнім ретінде мақта
қауыздары жатады. Шрот және мақта қауыздары мал мен құстарды
тамақтандыруда тамақтық қоспа ретінде қолданылады. Майды
рафинадтауда алынатын соопсток , дистиллециялау цехына өңдеу және
сабынды қайнату өндірііснде қолдану үшін жіберіледі. “Шымкентмай”
ААҚ-ның жеке қазан шұңқыры бар. Қазан шұңқырда екі котел ДЕ10-24-
250 гм –0 . Қазан шұңқырдың жалпы өнімділігі – 18 тонна., қайнау
буының температурасы -256(С , қысымы 24. Жалпы қайнату бетінің
ауданы –156 м2 , су көлемі –8,4 м3 ,будың көлемі –2,1 м3 . Цехтың
ішінде ішетін судың кермектілігін жоятын қондырғы қарастырылған.
Шрот ауыл шаруашылықтарындағы түрлі жем дайындау зауыттарына жем
және шикізатты компоненттер ретінде қолданылады. Өңделетін май
өнімдеріне байланысты шрот мақталы , пістелі , мақсары, қышалы
болып бөлінеді. Күнбағыс шротының жемдік құндылығы өте жоғары,
себебі оның протеині тауық жұмыртқасының протеиіне жақын, ал оны су
және май ерітінді В-витаминдермен қанықтыру өте құнды жем алуға
себебін тигізеді. Айта кететін бұл мәселе тек қана күнбағыс шроты Е-
витаминіне еге. Ффильтрленген шрот жем ретінде қолданылатын тек
құнды тағамдық қоспа ғана емес, сонымен қатар ол мал мен құстарды
тамақтандыруда жекелей жем тағам ретінде қолданылады. Өнімнің осы
аталған ерекшеліктерін қорыта отырып, “Шымкентмай” ААҚ өзінің
практикалық іс-әрекеттілігінде сапалы басқару принципі бойынша
мақсатты бағытта жұмыстар атқаруда .
Кәсіпорынның атауы “Шымкентмай” ашық акционерлік қоғамы;
Орналасқан орыны – Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласы , Моторная
көшесі №1;
Мемлекеттік тіркеу мерзімі – 29.12.1993 ж ;
Мемлекеттік қайтадан тіркеу мерзімі – 15.03.1999 ж;
Ұйымдастырушылық – құқықтық формасы – Акционерлік қоғам;
Қызметінің негізгі түрлері:
- Ауыл шаруашылық өнімдерін қайтадан өңдеу, халықтың тұтыну тауарларын
өндіру.
- Сауда – саттық, сауда, мәмілесі, бартерлі және өзге де операцияларды
орындау;
- Сыртқы экономикалық іс - әрекеттер және т.б.
Жоғарғы орган – жалпы жиналыс;
Басқару органы - басшылар кеңесі;
Орындаушы орган – президент (жекелей басқару);
Бақылау органы- ревизиялық комиссия ;
“Шымкентмай” ААҚ есепке алу саясаты мынадай құжаттар негізінде
әзірленген:
- Қазақстан Республикасының Президенті үкімімен 26.12.1995 ж, №2732
“бухгалтерлік есебі” .
- Бухгалтерлік есптің қазақстандық стандарттары;
- Шаруашылық субъектілердің қаржылық – шаруашылықтық бухгалтерлік есепке
алудың бас шоттар жоспары.
- Бухгалтерлік есепті жүргізудегі әдістемелік нұсқаулар;
- “Бюджетке міндетті төлемдер жөніндегі салық туралы заңы”.
“Шымкентмай” ААҚ-ның есеп саясаты мына төмендегідей принциптерді
сақтауды қарастырады:
- Есептеу, санау әдістемесі: бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
барысындағы кірістер мен шығындар мойындала отырып, олардың пайда
болуы немесе түсу кезеңдерінде сипатталады.
- Үздіксіз қызметі : “Шымкентмай” ААҚ болашақта өте сапалы, таратусыз
қызметтер атқаруға мүдделі.
- Анықтаушылық;
- Мән – мазмұндылық;
- Мағыналық;
- Ақиқаттылық;
- Нейтралдылық;
- Салыстырмалылық;
- Тізбектеушілік;
- Қаржылық есеп беруді шынайы түрде ұсыну;
Бухгалтерлік есепке алу журналды – ордерлік жүйеде енгізіліп орындалады.
Бухгалтерлік есепке алудың техникалық орындалуы-компьютерленген.
Бухгалтерлік есепке алудағы тіркеу жазбалары “Шымкентмай” ААҚ –ның іс -
әрекеттілік ерекшеліктерін ескере отырып әзірленген жұмысты жоспарлы
санау жүйесін қолдана отырып орындалады. “Шымкентмай” ААҚ –ның
бухгалтерлік қызметі 24 “Бухгалтерлік қызметтерді ұйымдастыру”
стандарттарына сәйкес құрылған. Алғашқы құжаттарға рұқсаттары бар
тұлғалар тізімін Президент анықтайды. Субъектінің қаржылық есеп беруі
мынадай тараулардан тұрады:
1. Бухгалтерлік баланс;
2. Қаржылық шаруашылықты іс-әрекеттер нәтижесі жайында есеп беру;
3. Қаржылық қордың қозғалысы жайында есеп беру;
Қаржылық іс - әрекеттердің нәтижелері жайындағы және қаржылық қорлардың
жайындағы есеп беру бойынша бухгалтерлік баланстың мазмұны бір есептесу
кезеңінен екіншісіне қолданылады. Қаржылық есеп беру Қазақстан
Республикасының қаржылық белгісімен орындалады. Қаржылық есеп беру басшы
және бас бухгалтермен қол қойылады. Субъектінің жылдық қаржылық беру кезеңі
- 1 қаңтардан бастап 3 1 желтоқсан аралығындағы күнтізбекті мезгіл.
Қаржылық есеп беру формасын толтыруда мына төмендегідей ерекшеліктер
көрсетіледі:
Ұйымдастыру құжаттарына сәйкес субъектінің аты орналасу орыны және саласы
– субъектінің іс - әрекеттілік түрлері көрсетіледі.
“Шымкентмай” ААҚ жоспарлау стратегиялық жоспарлау бағдарламасында алдына
мынадай мақсаттар қойды: Қазақстан Республикасында өсімдік майының импортын
қысқарту және рыногты өз өнімдерімен қамтамасыз ету. Өнім өндірісіне және
технологиялық шығындарды қысқарту мақсатында кәсіпорынды модернизациялаумен
реконструкциялау жұмыстарына жағдайлар жасау.
Берілген деректері:
1. Әлеуметтік мұқтаждылықтарға және жалақының төлем ақысына жұмсалатын
қаржылық қор.
16447245+3095527=19542772,00 теңге;
2. Жұмысшылардың орташа тізімі – 638 адам;
3. Кварталдағы орташа жалақы мөлшері – 1954277:638:4=7657,83 теңге;
4. Бухгалтериядағы жұмысшылар саны – 6 адам;
5. Кварталдағы бухгалтерия жұмысшыларына төленетін жалақының көлемі –
7657,83*6=45940,98;
6. Қызмет түрлерін өзіндік құны – 63145000 тг;
7. Есеп беру кезіндегі пайда түсімі – 80565720 теңге;
8. Түсімдегі салық мөлшері - 2280000 теңге;
9. Таза пайда түсімі – 80565720 – 2280000=78285720 теңге.
3. Алғашқы есепке алу ұғымы.
Алғашқы есепке алу – уақыт бойынша қайталатын жинақтау, өлшеу, тіркеу,
жинақтау, сақтау ақпараттармен қамтамасыз етудегі ұйымдастырылған процес
болып табылады, ал автоматтандырылған басқару жағдайында – оны мәліметтерді
алғашқы өңдеуге бағыттау. Ақпаратты алғашқы өңдеу дегеніміз – шаруашылықты
операцияларды сипаттайтын деректі белгілері бойынша сандық мәліметтерді
дифференциалды түрде жинақ болып табылады. Алғашқы есепке алу - кәсіпорында
болып жатқан шаруашылықты процестермен құбылыстарды сипаттайтын жекелей
операцияларды тіркеумен жүйелі қабылдаудың бастапқы кезеңі. Оның
объектілеріне: дайындау, материалды қорларды алу және шығындалу, жанар май
энергетикалық қорларды қолдану, уақытты нормалау , жұмысшылардың уақыттарын
есепке алу өндіріске жұмсалатын шығындар, жартылай фабрикаттар қозғалысы
және бітпеген өндірістің қалдықтары , шығарылатын көлемі, оны түсіру мен
тарату, сату, жабдықтаушы және сатып алушылармен есеп айырысу жатады. Осы
салалар бойынша шаруашылықты процестермен құбылыстар, алғашқы мәліметтер
толық есепке алу құжаттарында тіркеледі.
Құжат – жазбаша дәлел, куәландыру. Ол, шаруашылықты операцияларды
орындауға, оның жүргізілуімен аяқталуы туралы мәліметтер жинақтап беруге
жазбаша бекітіледі.
Алғашқы құжаттама – шаруашылық операцияларын орындау кезеңінде жинақталып
жазылатын , хатталатын бухгалтерлік құжат болып табылады. Алғашқы құжаттама
– шаруашылықты операциялардың орындалғаны жөніндегі заңдылығын қуаттап
көрсетеді. Ол шаруашылық операциялардың орындау барысында жекелей
орындаушылардың жауапкершілігін бекітеді. Бір қатар кәсіпорындарда ,
ақпараттарды жинақтау өңдеу бойынша жекелей механикаландырумен
автоматтандыру жүйелері енгізілген. Алғашқы есепке алуды интегралданған
сала және бірыңғай экономикалық есепке алу бағытында бөліп қарастыру –
деректі ақпараттарды интегралданған жүйесін құрудағы шарт болып табылады.
Алғашқы есепке алудың ьөменгі деңгейлері оның нашар бағытта ұйымдастырылуы
ақпаратты деректерді өңдеу жүйесінің дамуына әсер етеді. В.Ф. Палий және
Я.В. Соколов мынадай анықтама береді. Алғашқы есепке алу шаруашылық
операциялар жайындағы мәліметтерді сипаттайтын ақпараттарды өлшеу
тіркеудегі ұйымдастырылған жүйені сипаттап көрсетеді. Алғашұы есепке алу
жүйесінде құжаттанудың өзгеруі - құжаттар айналымы категориясына әсер
етеді. Құжаттар айналымы дегеніміз – барлық жалпылай бухгалтерлік
құжаттардың құрылуы, есепке алыну кезеңінен бастап архивке тапсырылған
кезеңіне дейіңгі мезгілде тексеру, өңдеу және есепке алудың ұйымдастырылған
жүйесін сипаттайды. Алғашқы есепке алудың жүйесі – шаруышылықтыорындалатын
операциялар бойынша құжаттар айналымының бір элементі ретінде есепке
алынады. Олар қолменен немесе жартыла й механикаландырылған формада
хатталады. Алайда автоматталандырылудың проблемасы қарапайым құжаттардың
қолданылуында емес , олар алғашқы құжаттың автоматтандыру проблемасын шеше
алмайды. Осы құжаттардың орнына машиналық тасымалдағыштар немесе тікелей
техникалық құралдар қолданылуы қажет. Сонымен қатар, электрондық есептеуіш
машиналарына енгізілетін деректі ақпараттар өз тасымалдағыштарында бір рет,
машинаның жадысында екі рет есепке алынуы тиісті.
Бірқатар өндірістік кәсіпорныдарда алғашқы есепке алу технологиялық
процесті ендіру параметрлерінен түйіндескен түрде болады. Технологиялық
процестегі бірқатар параметрлардың ауытқуы алғашқы есепке алу барысында
жинақталған ақпараттар негізінде сипатталады, яғни алғашқы есепке алу, тек
қана шаруашылықты операцияларда батапқы кезеңде қабылдау, өлшеу , тіркеу
қызметтерін ғана орындап қана қоймай , сонымен қатар , алшақтау себептерін
анықтай алатын бақылау қызметтерінде орындайды. Осы кезеңде алшақталу
жергілікті факторлар бойынша (температураны, қысымды , ортаны және т.с.с.
өлшеу) тіркеледі. “Алғашқы есепке ” алудың ішкі жүйесінің маңыздылығы тек
қана алғашқы ақпараттарды тіркеп өлшеп қана қоймай, сонымен қатар
“бухгалтерлік есеп” тұрғысында ішкі жүйелі кері байланысты қамтамасыз ету.
Өндірісті технологиялық процесті автоматты басқару жүйелерінің қызметтеу
жағдайларында “алғашқы есепке алу ” ішкі жүйесіндегі банктың ғылыми
ұйымдастыруы мына төмендегідей негізгі принциптермен сипатталуы тиісті:
- Алғашқы есепке алу нарықтық экономикада ерекше орын алады және ол
жекелей беталысты жүйелерді сипаттайтын (басқару, өндіріс шаруашылықты
іс - әрекеттері ) қажетті ақпараттармен қамтамасыз ете отырып әрбір
есепке алу түрімен тығыз байланысқан.
- Алғашқы есепке алу, есепке алудың барлық түрінде тіптен ол
бухгалтерлік болсын, оперативті және статистикалық болсын алғашқы
ақпараттармен негізгі “жабдықтаушы” “тасымалдаушы” болып табылады,
сонымен қатар кәсіпорынның басқару және қаржылық іс - әрекеттерінде
талдау жасау үшін қолданылады.
- Алғашқы тіркеу, есепке алу деректері жоспарлау барымсында қолданылады.
- Алғашқы есепке алу жүйесі, бухгалтерлік есепке алу учаскелеріне
тікелей байланыста, материалдық қорлар еңбек жалақыларын өндіріске
жұмсалатын шығындарды, дайын өнімді , оның тасымалдануымен сатылуын
есепке алып жүйелейді .
- Алғашқы есепке алуды құру өндірісті, еңбек түрлерін , басқарудың
механикалық процестерін ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты.
- Алғашқы есепке алу басқару жүйесінің ерекшеліктерін сипаттай көрсете
отырып, басқару жүйелерімен кері байланысты қамтамасыз етеді.
- Алғашқы есепке алудың ақпараттары экономикалық көрсеткіштерді
қалыптастыруға қолданылатын банк деректерінің құрамасы бөлімі болып
табылады.
- Алғашқы құжаттар орындарында құралған , алғашқы ақпараттардың
машиналық тасымалдағыштары деректерді өңдеу жүйелерін интнгралдауда
қолданылып, электронды есептеу машиналарында қажетті ақпараттар алу
үшін қызметтеледі.
- Кәсіпорындардв қолданылатын алғашқы құжаттар толық жүйеленіп үйлесуі
тиісті .
- Алғашқы есепке алудың деректері басқарудың тиісті қызметтерімен (цех,
өндірістер , учаскалар) оптималды , оңтайлы басқару шешімдерін
қабылдап, өндірістің тиімділігін көтеру мақсатында қолданылуы тиісті .
Сонымен қатар материалды шикізатты энергетикалық, еңбек және қаржылық
қорларды тиімді, ұтымды қолдану мақсатында. “Алғашқы есепке алу ” ішкі
жүйесінде деректерді кодтаудың бірыңғай жүйелері қолданылуы тиісті.
Осы аталған негізгі принциптерді іске асыра отырып, оның орындалуын
қамтамасыз ету , өндіріс және технологиялық процестерді автоматты
басқару жүйелерін қызметтеу саласында алғашқы есепке алудың ғылыми
ұйымдарын құруға мүмкіншілік береді. Кәсіпорындарда қолданылатын
есепке алу құжаттары, ереже бойынша , бекітілген тиісті формасы типтік
бланкаларда құралады.
Реквизиттер – орындалған операцияларды сипаттап жазуға қажетті
көрсеткіштер. Шаруашылықты опрециялардың көптеген түрлері есепке алу
құжаттарының түрлі формаларының қажеттілігін туындатады. Сонымен қатар
әрбір есепке алу құжатында, кезкелген құжаттар үшін міндетті болып
табылатын реквизиттер болуы тиісті . Осында йреквизиттерге мына
төмендегілер жатады: құжаттың аталуы; шаруашылықты операциялардың
мазмұны; шаруашылықты операциялардың өлшемдері; шаруашылықты
операцияларды орындауға және құжаттарды хаттауға жауапты тұлғалардың аты
– жөні. Кәсіпорында орындалатын шаруашылықты операциялар машиналық
тасымалдағыштарды сипатталуы тиісті.
Алғашқы құжатардан негізінде есепке алу регисторларында , журналдарында ,
есеп – шоттарында сыртқы және ішкі болып бөлінеді . Кәсіпорындарға сыртқы
құжаттар мемлекеттік органдар, жоғарғы тұрған ұйымдар , банктер, салық
инспекциялары, құрушылар, жабдықтаушылар, сатып алушылар тарапынан келіп
түседі. Осы құжаттар типтік формалар бойынша құралады.Осы аталған
құжаттарға төлем – талапты тапсырыстар, төлем талаптары, жабдықтаушының
есеп – шоттық фоктуралары жатады.
Ішкі құжаттар - кәсіпорынның өзінде тікелей құрастырылады. Олар : бөліп
қарастырылу, анықтаушылық, жинақталған , бухгалтерлік қаптау түрлеріне
бөлінеді.
Басқарушы - өндіріс түрлері бойынша үкімдер , шаруашылық операцияларды
орындау құжаттарын сипатталады. Осы аталған құжаттарға кәсіпорын
жетекшісінің өкілдері, өкілетті рұхсаты бар тұлғаның үкімдері жатады.
Анықтап растаушылық (орындаушылық) – құжаттары шаруашылықты
операциялардың орындау фактілерін куәландырады. Оларға: кіріск ордері,
қабылдау актілері; Жұмысшылардың дайын өңделген бұйымдарды қабылдау
құжаттары, негізгі қаржыларды қабылдау – шығару актілері жатады. Анықтап
растаушылық құжаттарында мынадай мәліметтер болуы тиісті: осы деректі
құжаттарды құрастырылған кәсіпорынның атауы және мекен - жайы; шаруашылық
операцияларды іске асырушылардың аты – жөні; құжаттарды құру мерзіім;
шаруашылықты операциялардың мазмұны және оны орындау негізі; сандық және
қаржылық мөлшерде сипатталатын операциялардың реквизиттері және т.с.с.
Анықтап растаушылық құжаттары шаруашылықты операцияны орындауға жауапты
тұлғалардың растау қолы , мысалы цех бастығы , қоймалардың меңгерушілері
және шеберлері.
Кәсіпорынның бухгалтериясына келіп түсетін растау құжаттары толық
тексеріліп есеп бойынша қабылданады. Комбинирленген (құрастырылған ) – осы
аталған құжаттар бір мезгілде басқарушы және орындаушы болып жүйеленеді.
Оларға: кіріс - шығыс кассалық ордерлер кәсіпорынның жұмысшыларына
жалақыны төлеу жинақылық кестесі; аванстық есеп берулер. Шаруашылықта
операциялардың жазбаларын орындау үшін өзге құжаттардың болмауы жағдайында
бухгалтерлік хаттау құаттары орындалады. Оларға анықтамалар , жинақы
кестелер жатады.
Бухгалтерлік есепте қолданылатын құжаттар даралық және жинақы түрлеріне
бөлінеді.
Даралық құжаттар - әрбір шаруашылық операцияларды хаттай отырып бір
ережені қабылдайды.
Жинақтау құжаттары бірыңғай шаруашылық операцияларды жинақтау жолымне
сипатталады. Кезеңдік есепке алудың соңында құжаттардың нәтижелері тиісті
көрсеткіштері бойынша есептеледі. Жинақтау құжатарына жұмыс түрлеріне
жазылатын екі апталық , айлық нарядтар кәсіпорынның қоймаларынан
таратылатын материалдарға жазылатын лимидті карталар.
Есепке алу құжаттары , алғашқы және жинақы түрлерге бөлінеді.
Алғашқы құжаттар әрбір операцияны орындау барысында хатталады. Оларға
кәсіпорын қоймаларына материалдардың келіп түсуі, цехтарға таратылу
құжаттары, сатып алушы , тұтынушыларға таратылатын материалдар құжаттары,
өңделген өнімдері үшін жұмысшыларға төленетін жалақыны есептеу құжаттары
жатады.
Жинақы құжаттар алғашқы құжаттардағы жүйелі және топтамалы
көрсеткіштерді қорытындылайды. Мысалы цех жұмысшыларына есепті – төлем
жинақы кестесі, жалпылай кәсіпорын бойынша және т.с.с. Жинақтау
кестелерінің көрсеткіштері алғашқы құжаттардың негізінде құралады. Есептеу
есепке алу құжаттар мына төмендегідей негізгі талаптарға жауап беруі
тиісті: дәл болуы тиісті, яғни сипаттамалары бойынша орындалған шаруашылық
операцияларға сай келуі тиісті, сандық және қаржылық өрнекте , қарапайым
және түсінікті болуы яғни есептеу аппаратының қызметкерлеріне ғана емес
сонымен қатар қарапайым қолданушыларға (салық инспекциясының, банктың
жұмысшыларына , менеджерлерге, кәсіпкерлерге, ұйымдастырушыларға және т.б.
) . Есептеу құжаттарындағы бухгалтерлік ақпараттар сапалы және тиімді болуы
тиісті , яғни еңбек және уақыт шығындарының аз шамаларымен қалыптасуы
тиісті. Алғашқы есепке алудағы деректердің көптігімен көлемділігі, олардың
жинақтау мен есепке алудың түрл ішарттары, алғашқы деректі ақпараттардың
түрлілігі, оларды тасымалдағыштары толтыру процесінің күрделілігі және өзге
де ерекшеліктері есепке алу процесінің алғашқы кезеңінде біршама
қиыншылықтар туындатады. Себебі шаруашылықты операцияларда болып жатқан
қызметтер мен іс - әрекеттіліктерді байқау мен алғашқы сипатау нәтижесінде
алынған деректер бухгалтерлік оперативті – техникалық және статистикалық
есепке алу жүйелері үшін ақпараттар жинақтауда басты негізгі болып
табылады. Олардың дұрыстылығынан қажетті орындармен бөлімшелердің шешім
қабылдаудағы дұрыстылықтары байланысты болады. Дәлсіз есептеу (өлшеу мен
салыстыру ) ақпараттарды тасымалдағыштарда деректерді дұрыс тіркей алмау
нәтижелі көрсеткіштерге тікелей әсер етеді.
Практикалық іс-тәжірибенің көрсетуі бойынша , алғашқы деректі
материалдардың нақтылығы мен шынайылығы ақпараттық тасымалдағыштарға
жазылатын алғашқы ақпараттарды Басқару тәсіліне байланысты. Деректі
ақпараттардың дәлдігі- жетекші және прогрессивті техникалық құралдарды
қолдануда артады. Қазіргі кезеңде алғашқы деректерді тіркеуде автоматты
қабылдау мумкіншіліктері бар.
Алғашқы есепке алу барысында автоматтандыру жүйелерін тексеріп, зерттеу
барысында анықтағандай, кәсіпорынның техникалық толық автоматты қамтамасыз
ете алмаушылығы байқалады.Жұмысты көптеген бөлігі , сонау өлшеу және
деректі материалдарды тіркеуге алу бойынша атқаратын іс - әрекеттер
санақ, қолмен орындалатын байқалды. Есепке алу процесінің еңбек көлемін
жоғарылатады. Алғашқы есепке алу жүйесінің автоматтандыру деңгейінің толық
қамтамасыз алмаушылықтың негізгі себептері: тіркеуге алынатын көлемі (кіші
кәсіпорында оның көрсеткіші жүз мыңнан астам); Деректі алғашқы ақпараттарды
қабылдау бойынша нүктелердің көптілігі; деректі материалдарды жинақтарды
ескерілетін шарттардан түрлілігі; ақпараттарды жинақтау мен тіркеу
орындарының техникалық қажетті құралдарыменен толық қамтамасыз етіле
алмаушылығы; техникалық жабдықтауға тиісті дәрежеде көңілдің аударылмауы.
Автоматтандыру саласының жоғарғы деңгейіне бағытталған есепке алу мен
есеп берудің халықаралық стандарттарына өту шартындағы ақпараттар, өлшеу,
тіркеу, беру, алғашқы ақпараттарды жинақтау жүйелерінің теориясы мен іс –
тәжірибелерін зерттеп , зерделеу барысында байқағанбыз, есепке алу
процесінің барлық салалары бойынша мүмкін болатын есептеу , есепке алу
технологиялары мне техникаларын кең қолдану қажет.
Алғашқы есепке алу – басқару процесіндегі деректі ақпараттарды өңдеу ,
ретті , жүйелі өңдеу негізі болып табылады. Есептеу барысында анықталғандай
, алғашқы есепке алуға кәсіпорынның жұмсалатын шығыны 40-50 % құрайды.
II.Алғашқы есепке алу және оның басқарудағы ақпараттар жүйесіндегі орны.
2.1. Алғашқы есепке алуды тіркеудегі ақпараттық жүйе.
Алғашқы өңдеу барысындағы атқарылатын ақпараттарды дифференциалдық
жинақтау түрлі салада жұмыс атқаратын кәсіпорындар мен бірлестіктер үшін
сипатты. Алғашқы есепке алу қызметтерінде осы аталған ерекшелікті
көрсетпеу мүмкін емес, мысалы, химиялық, мұнайгазды, қағаз өңдеу тоқыма,
қара және түсті металлургия кәсіпорындарының салаларында деректерді
алғашқы өңдеу жүйелері технологиялық процестерге тікелей байланысты.
Басқарудың жалпылай ақпараттық автоматтандыру жүйесіндегіалғашқы есепке
алудың алатын орыны туралы мәселе бухгалтерлік есепке алу теориясында
маңызды орын алады. Осы себептерге байланысты мынадай проблеммалар
туындайды:
- Алғашқы есепке алу, басқарудың автоматтандыру жүйесіндегі ішкі
жүйеде болуы қажет пе?
- Алғашқы есепке алу Бухгалтерлік есеп ішкі жүйесінің жекеленген,
оңашаланған(екінші деңгейдегі ішкі жүйе) бөлігі болуы мумкін бе?
- Алғашқы есепке алу, кәсіпорынның өзге автоматты басқару жүйелері
бойынша жойылып кетуі мүмкін бе?
Алғашқы есепке алу автоматты басқару жүйелері бойынша ішкі жүйеде бөліп
қарастыруы тиісті, себебі ол деректі ақпараттардың қалыптасуындағы база
болып табылады. Атап айтатын болсақ, жоспарлау, бағдарлау, техникалы-
технологиялық шешімдер, өндірісті конструкторлы және технологиялық
дайындау, кәсіпорынның нарықты экономикадағы орыны мен орындалуын анықтау,
кәсіпорынның өндірісті- шаруашылықты және қаржылық іс-әрекеттіліктеріне
талдау жасау. Сонымен қатар, бірқатар өндірістік кәсіпорындарда алғашқы
есепке алу, технологиялық процесстерді орындау параметорларымен өзара
байланыста. Технологиялық процесстердегі жекелей параметорлардың шамадан
ауытқуы алғашқы есепке алудың алғашқы кезеңінде алынған ақпараттар
негізінде түзетіледі. Яғни, алғашқы есепке алу, тек қана шаруашылықты
операцияларды өлшеп және тіркеуде қабылдаудың алғашқы кезеңін орындап қана
қоймай, ауытқу шамаларын анықтауда бақылау қызметін орындайды. Осы
кезеңдегі ауытқулар жергілікті факторлар бойынша тіркеледі(өлшеу және
температуралы, ортаны, қысымды өлшеу). Басқарудың тиісті деңгейлерінде
қызметтелетін әрбір менеджер, басқару шешімдерін қабылдау мақсатында
алғашқы ақпараттардың деректерін еркін қолдана алады.
Алғашқы есепке алу ішкі жүйесінің мән-мазмұны тек қана алғашқы
ақпараттарды жинақтау, өлшеу, тіркеу ғана емес, сонымен қатар, автоматты
басқару жүйесіндегі “Бухгалтерлік есепке алудың” ішкі жүйесі ретінде кері
байланысты қамтамасыз ету.
Кәсіпорындардағы автоматты басқару жүйелерін қызметтелуі және
технологиялық пройесстерді автоматты басқару жүйелері жағдайында, банк
деректерінің ғылыми ұйымдастырылуы бойынша Алғашқы есепке алу ішкі жүйесі
мына төмендегідей принциптермен сипаттала отырып негізделуі тиісті:
- Шаруашылықты есепке алу жүйесінде алғашқы есепке алу ерекше орын
алады және әрбір есепке алудың түрлерімен (статистикалық,
оперативті-техникалық) өзара байланысқан;
- Ақпараттарды жинақтау бағыты бойынша алғашқы есепке алу негізгі
Жабдықтаушы болып табылады: бухгалтерлік, статистикалық,
оперативті-техникалық, сонымен қатар кәсіпорынның өндірісті
шаруашылық, коммерциялдық және қаржылық іс-әректтіліктерін талдау
үшін, нарықтағы оның орынын анықтау үшін қолданылады;
- Алғашқы есепке алудың деректері бақылау-ревизиялық, аудиторлық
тексеру үшін қолданылады;
- Алғашқы есепке алу ақпараттары кәсіпорынның қызметтерін жоспарлау
және бағдарлау, экономикалық нарықта кәсіпорынның ақауын,
қаржылық шамаларын, көрсеткіштерін оңтайландыру мақсатында
қолданылады;
- Алғашқы есепке алу бухгалтерлік есепке алудың барлық бөліменен
тікелей байланыста, амортизациялық есептемелерді, материалды және
жанар май энергетикалық қорларды есепке алуда, жұмысшылардың
еңбек ақыларын есептеуде деректі базаның негізі болып табылады.
Өндіріске жұмсалатын шығындарды есепке алуда, өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялауда, бағаны қалыптастыруда, дайын өнімді есепке
алуда, оны түсіріп тарату, сатуда, қаржылық нәтижелерді анықтауда,
салық төлемдері бойынша алғашқы есепке алу құжаттары тікелей
өолданылады;
- Алғашқы есепке алуды құру өндірісті, еңбекті, технологиялық
процесстерді, жеке меншік формаларын басқару мен ұйымдастырудың
ерекшеліктеріне байланысты;
- Алғашқы есепке алу басқару жүйесінің ерекшеліктерін сипаттап,
басқару жүйесімен кері байланысты қамтамасыз етеді;
- Алғашқы есепке алудың ақпараттары экономикалық көрсеткіштер
жүйесін құруға қолданылатын деректердің құрамалы бөлігі;
- Алғашқы құжаттау орындарына құралатын ақпараттарды машиналық
тасымалдағыштар , деректерді интегралды өңдеу жүйесінде
қолданылып, электронды есептеу машинасынан қажетті ақпараттарды
алуға мүмкіншілік жасауы тиісті.
- Алғашқы есепке алу материалдар, жылу –энергетикалық қорларды,
еңбек өнімділіктерімен жалақыны төлеу мәселелері бойынша нормалық
және нормативтік стандарттармен байланысты қамтамсыз етеді;
- Кәсіпорында шаруашылықты операцияларды орындау барысында(ішкі
ақпараттар)пайда болған алғашқы есепке алудың ақпарттары жетекші
техникаларды қолданумен қалыптастырыла отырып есептеу қондырғысына
беріледі. Осы кезеңде алғашқы есепке алу деректерінің заңдылығына
кепілдік беріледі, техникалық құралдар, жабдықты қондырғыларымен
қамтамасыз етіледі. Автоматтандыру, есептеу техникаларының
түрлерін терең қолдану барысында есепке алу процесінде қағазды
тасымалдағышты алғашқы құжаттардан бас тарту мүмкіншілігі
туындайды. Қаржылық қолма-қол есеп айырысу операциалары(кассалық
есептесу шоттары бойынша банк операциалары, валюталық есеп айырысу
және т.с.с) орындалуы мүмкін. Осы мақсаттылықта қолданылатын
алғашқы құжаттар толық бірыңғайлануы қажетті(мысалы,төлемдік
беріліс талаптары, вексель және т.б);
- Алғашқы есепке алудың деректері басқару жүйесіндегі тиісті
қызметтермен өндіріс саласының тиімділігін көтеру, материалды-
шикізат қорларын тиімді пайдалану бойынша басқаруды оңтайлы
орындау мақсатында шешім қабылдау үшін қолданылады.
- Алғашқы есепке алудың ішкі жүйесінде деректерді кодтаудың
бірыңғай жүйесі қолданылуы қажетті, аналитикалық, синтетикалық
есепке алу, есеп беру көрсеткіштерімен тікелей байланытылықты
қамтамасыз етеді.Кәсіпорында кез-келген есеп беру жүйесіне
тиянақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе
1. Бухгалтерлік есептегі кәсіпорынның даму тарихы
1.2. Шымкентмай ашық акционерлік қоғамының басқару құрылымы
1.3. Алғашқы есеп ұғымы
2.Алғашқы есеп және оның басқарудағы ақпараттық жүйедегі орны
2.1. Есепке алудың ақпараттық жүйесі және алғашқы есептің орыны
2.2. Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру. Автоматтандыру. .
3. Тауарлы-материалды қорларларды есепке алу.
а) түсуі
б) қоймалық есеп
в) тарату және сату
4. Алғашқы құжаттарды есепке алу кестесі
3.Ішкі аудит және алғашқы есепке алу
3.1. Ішкі аудиттағы алғашқы есепке алудың орны
3.2. Ішкі аудитпен материалдардың алғашқы есепке алуды тексеру
Қорытынды.
Кіріспе.
Бүгінгі күні бухгалтерлік есепке алу, басқару жүйесінде басты
орындарға иеленеді. Ол өндірістердегі процесстерді ,айналым, өзара бөлу
және тұтынуды нақтылап көрсете алады. Сонымен қатар, кәсіпорынның қаржылық
жағдайын сипаттайды, басқару жүйесі бойынша шешім қабылдауға мумукінділік
жасайды. Шаруашылықтанудың қазіргі жағдайында, шаруашылықты субьектінің
күрделі экономикалық механизмін толық, шынайы экономикалық ақпараттарсыз
басқару мүмкін емес. Экономика саласындағы кәсіпорындардың еңбек ұжымдары
мен материалдардың, тиімді пайдалануына, өндірістердегі шығындардың аз
жұмсалуына, кәсіпорынның өнімдерді шығаруда бәсекелестігінен жоғарылауына,
оның сапсының көтерілуіне, өзіндік құнының төмендеуіне мүдделі. Осы бағыт
бойынша бухгалтерлік есепке алудың артықшылық ролі мен мазмұны өсуде.
Себебі ол, шаруашылықты іс-әрекеттерді сипаттап қана қоймай, оған әсер
етеді. Басқару процессінің бір бөлігі бола отырып, маңызды ақпараттар беріп
отырады: Кәсіпорынның ағымды іс-әрекеттерін бақылау; оның стратегиясымен
тактикасын жоспарлау; қорларды тиімді пайдалану; қызметтегі іс-әрекеттер
нәтижелерін бағалау; шешім қабылдауға көмектесу.
Экономикалық қызметтегі жұмыcкерлер, соның ішінде бухгалтерияның персаналы
, есепке алу мен есеп берудегі барлық тиісті жүйені өте жақсы білуі қажет,
себебі ол жауапты тұлға шаруашылықты ортада қатесіз бағыт- бағдар жасай
алуы, нарықтық экономикадағы жағдайды оның бет алысын жете түсіне білуі
тиісті. Олар кәсіпорынның қызметтерін регламенттейтін, бухгалтерлік есепті
ұйымдастыратын, салықты есепке алатын ережелер, нұсқаулар және өзгеде
тиісті нормативті актілерді білуі қажет. Өзгертілген заңдар мен стандарттар
жөнінде бухгалтер бақылап, хабар болуы керек.
Ұйымдарда бухгалтерлік есепті жүргізуді бірнеше тарауларға бөліп
қарсатыруға болады: алғашқы бақылау; құжаттарда рәсімдеужәне т.б.Алғашқы
бақылау кезеңінде шаруашылық іс-әрекеттерінің орындалған фактілері талдана
отырып, жекелей шаруашылықты операцияларға бөліп қарастырылады.
Шаруашылықты операция бухгалтерлік есепке қабылданады, егер оның жасалыну
уақыты, мазмұны, бағалық өлшемі анықталған болса. Операцияларды құжаттық
рәсімдеу, хаттау саласында қаржылық шаруашылықты операцияларды сипаттап
көрсете алатын алғашқы құжаттар өзге ұйымдарда құрастырылып немесе
қабылданатын болса, (квитанциялар ,есеп-шот және т.б.) онда алғашқы
құжаттар форма бойынша тексеріліп тіркеледі.
Осы деректі дипломдық жобалауда біз ААҚ “ Шымкент май ” кәсіпорынның
басқару құрылымын, бухгалтерлік қызметтің ұйымдастыруын , алғашқы есепке
алу және оның ақпаратты басқру жүйесіндегі орынын, тауарлы-материалдық
қорларды есепке алудағы алғашқы құжаттарды , есепке алудың кестелерін, ішкі
аудиттағы алғашқы есепке алудың орынын толық шолу жасай отырып қарастырдық.
1. Бухгалтерлік есепке алудағы кәсіпорынның даму тарихы.
Есепке алу , мыңдаған жылдар бұрын адам өркениеттілігінің дамуымен
қатар дүниеге келген. Оның алғашқы қадамдары тарихта үлкен орын алды.
Есепке алуды дамыту өмірдің талаптарымен сипатталады , ал ол, өз кезегінде
өркениеттіліктен бір бөлігі жазумен матеематиканың қалыптасуын
ынталандырады.XV ғасырдың аяғына таман екі жақты жазбаға негізделген
бухгалтерлік есепті ендіру тәсілі қалыптасты. Осы аталған ереже, қазіргі
кезеңде негізгі болып табылуда. Сол кезеңдерден бастап көптеген терминдер
сақталған: баланс, калькуляция, дебет, кредит және т.б. Бухгалтерлік есеп
бойынша алғашқы баспа кітаптарының бірі “Есепке алумен жазбаның трактасы”
1949 жылы Венецияда францисканс монахы Луко Пачоли (1445-1515) жазылып
шықты. Осы кітаптың бір тарауында сауда операуияларын есепке алу үшін
қолданылатын екі жақты жазба тәсілі сипатталған. Бухгалтерлік есептеу
жүйесінде кәсіпорында орныдалатын барлық шаруашылықты операциялар
сипатталады. Бухгалтерлік есепке алу, өзге есептеу салаларында
қолданылмайтын, тек өзіне ғана тән спецификалық әдістемелерді қолданады
немесе сирек қолданады, мысалы, бухгалтерлік есепке алудағы екі жақты
жазба, бақылаумен есеп берудегі бухгалтерлік балансты құру.
Ұйымды басқаруда бухгалтерлік есеп үлкен роль атқарады, себебі ол оның
қаржылық шаруашылықтың іс-әрекеттері, жайында ақпараттар жинақтайды.
Бухгалтерлік есептің деректері бойынша ұйымның есеп беруі құралады. Есеп
берудің көрсеткіштерімен ұйымның иелері, жабдықтаушылары, сатып алушылары,
қаржылық органдар, банкілер, сақтандыру компаниялары аудиторлық фирмалар
қолданады. Юристтерге кәсіпорынның мүдделерін шешуде есеп беру мен еспке
алынудың деректі материалдарын қолданады. Бухгалтерлік есеппен есеп
берудегі қалыптасатын ақпараттар, заң талаптарына сәйкес болуы тиісті. Осы
бағытта ұйымның жетекшісі жауапты. Бухгалтерлік есеп, материалды жауапты
тұлғалардың іс-әрекеттеріне бақылауды қамтамасыз етуі тиісті. Ол үшін
материалды құндылықтарға және әрбір қаржылық қорларға жеке тіркеу
журналдары бекітіледі. Материалды жауапты тұлғалар материалды құнды
заттардың және қаржылық қорлардың және сандық есептеу натуралды өлшемде
сақталуына жауапты. Бухгалтерлік есептеу кезкңдік шамада материалды жауапты
тұлғаның деректері мен салыстырылып отырылады. Ол үшін құндылықтардың
сақталу орындарында түгендеу жүргізіледі. Натуралды өлшемдерімен қатар
еңбек өлшемдері де қолданылады. Олардың көмегімен еңбек шығындары
анықталады. (Күн, сағат, минутпен), осы деректер жалақының мөлшерін
анықтауда қолданылады. Бухгалтерлік есепте орталық орынды қаржылық өлшемдер
алады. Осы өлшемнің көмегімен ұйымдағы заттардың жалпы бағасын есептеуге
болады: ғимараттар, үйлер, жабдықтар, транспорт-құралдары, өндірістік
қорлар, және т.с.с. Кезкелген ұйымның жұмысында шаруашылықты қаржының
айналымы жүреді. Өндірістік кәсіпорыннның айналымын үш негізгі процестерге
бөлуге болады: қамтамасыз ету, өндіріс және тарату, сату. Бухгалтерлік
есептеу жүйесі бойынша өзге құрамалы бөліктер шаруашылықты операциялар
болып табылады. Қамтамасыз ету процесінде, жабдықтаушыдан материалдардың
келіп түсуі, тасымалдаушы тарнспорт құралдарының төлем ақы есептеледі.
Өндірістік процесте өндірілетін өнімнің бағасына тікелей және жанама әсер
ететін шығындар есепке алынады. Сату, тарату, процесінде тауарларды өткізу
мен сатудан түсетін түсім көрсеткіштері есепке алынады. Заттардан
(материалдар, жанар –жағар май, жартылай фабрикаттар) және еңбек
құралдарынан (үй, ғимараттар жабдықтар) кәсіпорынның шаруашылықтық
қаржылары құралады. Шаруашылықтық қаржының өзге бөлікері айналымда болады.
Мысалы, тұтынушыларға ұсынылатын дайын бұйымдар, есеп – шотпен, кассадағы
нақты ақшалар.
Егер кәсіпорын өз айналымында өзге кәсіпорынның қаржыларын қолданатын
болса,онда кредиторлық қарыздар орын алады. Өзгеше сипаттайтын болсақ,
жабдықтаушының алдындағы кәсіпорынның міндеттемелері толық орындалмаған.
Керісінше, кәсіпорын жұмысты орындап, ол жұмысқа төлем ақы төленбесе, онда
дебиторлық қарыздар пайда болады. Шаруашылықты қаржының бір бөлігі
өндірістік, ал екінші бөлігі өндірістік емес салада : ғимараттар, балалар
бақшасы, емдеу орындары т.с.с. Шаруашылық қаржылары өз кезегінде негізгі
айналымды жіне дерексіз болып бөлінеді.
Негізгі - Өндірістік процесте бірнеше рет қатысады. Ол ғимараттар, үйлер,
машиналар және жабдықтар.
Айналымды – бір өндірістік цикл көлемінде қолданылады. Ол материалдар,
жанар жағар майлар, жартылай фабрикаттар.
Дерексіз – бюджетке төленетін төлемдер мен түсімдер, резервті және арнайы
қорларды бөлінген қорлар.
Шаруашылықты қаржылар жекелей және зайымдық(қарызға алу) болып бөлінеді.
Жекелей көздері жарғылық, резервтік және қосымша күрделі салымдар, түсі
және табыс көздерінен құралатын қаржылар.
Зайымды – банкттер, өзге ұйымдардан алынатын несиелік қаржылар.
Бухгалтерлік есептегі объектілерге сандық және бағалық өрнектегі нақты
шаруашылықты бірлікті жатады. Осы көрсеткіштерді есепке алудан
кәсіпорындағы шаруашылықты іс-әрекеттердің түпкілікті нәтижелері байланысты
болады. Бухгалтерлік есеп, ұйымдармен шешім қабылдайтын шаруашылық іс-
әрекеттерді біріктіретін буын ретінде қызметтеледі. Бухгалтерлік есептің
міндеттемелері түрлі әдістемелермен тәсілдерді қолдана отырып шешіледі.
Олардың жиынтықтары бухгалтерлік есептің әдістемелері деп аталады, ол мына
төмендегідей элементтерден құралады.
- құжаттау
- инвентаризациялау (түгендеу)
- есептеу және екі жақты жазба
- баланспен есеп беруді құру
- бағалау
- калькуляциялау
2. Шымкент май ААҚ басқару құрылымы.
ААҚ Шымкент май тарихының негізгі кезеңдері 1942 жылы май экстракты
зауыттың алғащқы өнімі рафинатталған мақта майы алынды. 1943 жылы өтпелі
қызыл белгімен марапатталуы, 278 жұмысшының “Ұлы Отан соғысында енген
еңбектері үшін ” медальмен марапаттауы. 1948 жылы Форпрессті цехтың іске
қосылуы. 1949 жылы Май экстрактты зауытын Шымкент май өнімдері зауыты
атағына атанды. ССРО тамақ өнеркәсіптері министрлігі “Бас өсімдік май” бас
басқармасы. 1950 жылы ыдыстарға құю, бөлу цехтарын , сабын қайнату
цехтарын , штамп прессторын , дайындау цехтарын, форпресстеу цехындағы
жаңаша жабдықтардың, дайындау экстракциялы бөлімдердің ашылуы. 1953 еркін
май қышқылдарын алуға қажетті цехтың іске қосылды. 1959 жылы елдегі ең ірі
үздіксіз май экстракциясы цехының іске қосылуы. 1975 жылы экстракциялы
цехтың қайтадан рекенструкциялануының аяқталуы. 1992 жылы зауыттың 50
жылдығы . 1993 жылы жекешелендіру “Шымкентмай” ААҚ қайталануы. 2000 жылы
“Доня” сауда маркасының рынокқа енуі. 2002 жылы зауыттың 60 жылдығы.
Халықаралық стандарттарға сәйкес ИСО 9000, сапа менеджментінің жүйесіне
аттестациялану үшін жабдықтарды қайта жаңарту. “Шымкентмай” ААҚ 60 жыл
тәжірибелік мерзімінде май өнімдері рыногында май ішкі заттарының өңдеу,
өндірістік циклдар, ұрықты дәнді сатып алу оны май өнімдеріне қорыту дайын
өнімдерге қораптау, сауда нүктелеріне тасымалдап жеткізіп беру жұмыстарымен
айналысады. Сапалы және экологиялық таза өнім - өсімдік майы және шрот.
Деректі шикізаттың өңдеу тереңдіктеріне байланысты – тазартылмаған
(рафинадталмаған ), рафинадталған, тазартылған және күнбағыс, мақта ,
сафлор, сая өнідерінен алынған майларды өңдейді. Майтұқымдарын өңдеу
түрлеріне байланысты жобалық қуаттылығы тәулігіне 100 тонна тұқымдастық,
1.08.2003 жылы жеректер бойынша өндірістік қуаттылықты қолдана алу
мүмкіншілігі 96 %. Өсімдік майлары түгінгі күні өте қолайлы, таза, сапалы
өнім. Өсімдік майларын тұтынушылардың үлестері 62,2 % құрайды. Сонымен
2002 жылы өсуіне талдау жасай отырып мынадай көрсеткіштерді анықтауға
болады: Өсімдік майлары рыногындағы отандық өндірісшілердің үлесі – 75%.
“Шымкентмай” ААҚ – ң үлесі 34,4 %. Тұтынушылардың мазмұндауынша өнімнің
сапасы май өнімдерін сатып алуда шешулі фактор болып табылады. Тазаланған
мақта майы “Доня” Қазақстанда теңдесі жоқ. Өсімдік майының негізгі
биологиялық құндылығы май қышқылдарының , фосфотидтермен, токофералдарымен
сипатталады. Күнбағыс майы аса белсенді витаминдерге иеленеді.
“Шымкентмай” ААҚ тазаланған май өнімдері тұтынушылардың талаптарына жауап
бере алады. Мақта, күнбағыс, сафлор және қыша (горчица) майлары табиғи
түске ие, иісі жоқ , табиғи витаминдермен аминқышқылдарға өте бай .
Кәсіпорын және оның өнімдері.
“Шымкентмай” Ашық акционерлік қоғамы, Шымкент қаласының Оңтүстік
бөлігіндегі темір жол бекетінің 1,5 км қашық бөлігінде орналасқан.
Солтүстік – батыстан кәсіпорынға мақта май зауыты , ал батыстан “Оңтүстік
полиметалы” ЖАҚ – ның аймағы бағытталған. Кәсіпорынның магистралды темір
жолыменен байланысы солтүстік – шығыстан өндірістік алаңға бағытталған
өтпелі темір жолмен орныдалады. Кәсіпорынның автокөліктермен байланысы
“Промышленная ” көшесі арқылы орныдалады. Кәсіпорынның аймағы қарапайым
рельфті. Жер асты сулары 10 метр тереңдікте байқалмаған. Аймақтың
сеисмикалдығы – 8 балл. Кәсіпорынның шикізаты май тұқымдастықтарының
түрлері, олардың ішіндегі негізгісі мақта және пісте май тұқымдастықтары.
Мақта тұқымдастықтары қала және аудан аралық зауыттардан тасымалданады.
Аудан аралық мақта тазалау зауыттарының кәсіпорыннан алшақтығы 40 – 100 км.
Күнбағыс тұқымдастықтары негізінен Шығыс Қазақстан облысы және Ресей
Федерацияларынан тасымалданады.
Өндірістің құрылымы және оның сипаттамасы.
“Шымкентмай” ААҚ, тамақ және техникалық тағайындалудағы түрлі өсімдік
майларын өндіріп шығарумен сипатталады. Мақта тұқымдастықтарын өңдей
бойынша кәсіпорынның жоғарғы өндірістік қуаттылығы тәулігіне 100 тонна.
Мақта тұқымдастығын өңдеумен қатар, күнбағыс, мақсары, қыша , соя
тұқымдастықтарын өңдеп дайын өнім ала алады. “Шымкентмай” ААҚ – ның
құрамында мына төмендегідей цехтық бөлімдер жұмыстар атқарады:
- шикізат цехы
- дайындау цехы
- экстракциялы цехы
- рафинаттау цехы
- иіссіздендіру (дезодорация) цехы
- дайын өнімдер цехы
- өсімдік майларын қораптау цехы
- өндірісті бақылау лабараториясы
- көмекші цехы
Көмекші цехтарға мыналар жатады:
- энергиялық цехы
- пеш цехы
- механикалық цехы
- жөндеу – құрылысы цехы
- лабаратория
- КИП и А
Май тұқымдастықтарын өңдеу процесі мынадай кезеңдерден тұрады: - сақтау;
тазалау; майды сығу; экстракция; майды рафинациялау. Әрбір процес, өзара
механикаландырылған транспорт элементтермен және құбыр өткізгіштермен
байланысқан цехтарда іске асырылады. Шикізат цехы қоймасынан тұқымдар
қалдықтардан тазалау үшін дайндау цехына бағытталады. Тазаланған
тұқымдастықтар қабыршақтан тазалау - сеператорлы бөлімшесіне тазалау
үшін келіп түседі. Дәндердің қабығы малдар үшін жем ретінде тарату
мақсатында дайын өнімдер қоймасына келіп түседі. Тұқымдастықтарды
қабықшаландыру - “ядро ” майдаланып процестеледі. Осы аталған
операциялар дайындау цехында орындалады. Қалдық майларды алу үшін күнжара
(процестеу материалы) экстракциялы цехқа келіп түседі. Экстракциядан
соңғы майсыз материал – шрот дайын бұйымдар цехына үй жануарлары үшін
жоғарғы белокты жем ретінде таратылады. Форпрессті және экстракциялы
майлар тазалану цехына бағытталады, онда май өңделеді.
Технологиялық процестің қысқаша сипаттамасы. Дайындау цехы. №1 сурет.
Қойма (тұқым)
Бункер-дозаторы
Қабықсыздандыру
(шелушитель)
Биттер
сепараторы
Қабықсыздандыру
дискісі
Дисктік
сеператор
шелуха
вальцовалық
станкілер
форпрессы
фильтрпрессы
Мезга масло
(Чанные
жаровнии)
фуз
Экстракциялы цех
Май
суытқыш
Тасымаладу элементтері арқылы қоймадан тұқымдар бункер дозаторға беріліп
қажетті мөлшерде өндіріске жөнелтіледі. Тазаланған тұқымдастықтар бірінші
қабықсыздандыру дискосына беріледі, онда 70 – 75 % майдаланады.
Қабықшалардан дәннің айырылуы үшін 1 – сеператорлау биттер – сеператорына
бағытталады. Екінші реттеліктегі қабықсыздандыру өткеннен соң
майдалағыштар ядроны тиянақты қабықсаздандыру үшін екінші сеператорлы
биттер – сеператорларға келіп түседі. Бақылау биттер – сеператорларынан
соң қауыздану қоймаларына қабықшалары бағытталады, ал ядро 1 –ші және 2
–ші сеператорларынан қақтау станоктарына беріледі. Майдаланған ядро
апандарға келіп түсіп ленталы транспорт арқылы шнектермен үлкен домалақ
ыдыстарға жылу ыстықты өңдеуге жөнелтіледі. Ысытушы қазандарда
дайындалған мезгалар форопресстерге бағытталады. Форопресстерде жаншылып
алынған май қос қаққыш апарат арқылы насоспен фильтірлі пресстерге
бағытталады. Фильтрліпресстерде тазаланған май құрамы таза май суытқышқа
жөнелтіліп, фильтрлі процеспен жаровияға (қазанға) бағытталады.
Экстракциялық цех. №2 сурет.
Сығылған мисцелла
экстрациялы
фильтрация
Ракушка Шлам
I саты II саты III саты
Еріткіш еріткіш еріткіш
еріткіш
мәнімен буы буы
буы
Ерітіндінің
бөлінуі
Конден-
сация
Конден-
сация
Конден-
сация
Шрот
шроттың
салқындату
шаңымен
Май
ерітіндінің
буы
қойма
Шрот
бөлімшелерінің
қондырылуы
салқындату
Конденсация
қойма
Форпрессті күнжаралар шнектен экстракциялық цехқа тасымалданады. Осы
жерде 55-60( С температурада суытылған күнжара шнекпен экстракторлардың
колонналарына бағытталады. Экстрактты материал, экстракторларда ерітіндінің
көмегімне майсызданып жүйеленеді. Экстрактадан шыққан қоймалжың масса 25-40
% ылғалдылықпен тостерге келіп түседі. Ондағы еріткіш сутекті бумен
оқшауланады. Тостерден қоймалжың масса автоматты реттеу клапонымен
шығарылып массаны суытқышқа бағытталып, онда сумен салқындатылады. 55-60( С
температурада суытылған шрот шнекке келіп түсіп ленталы транспорттармен
шрот қоймасына бағытталады.
Экстрактадағы мисцелла насоспен, дискалы фильтерге беріліп ерітінді
дистиляторға бағытталып шлам экстрактаның төменгі жүктелу колонасына
беріледі. Тиянақты дистелятордан май массасы насоспен май суытқышқа
тартылып алынып, ол жерден нейтрализациялануға рафинаттау цехына
жіберіледі. Тостермен дистелятордағы еріткіштің булары конденсаторға
бағытталып, ол жерлен еріткіштің конденсаты экстракторға бағытталады.
Рафинаттау цехы. № 3 сурет.
Экстракциялы
рафинадталмаған
май
Прессті
рафинадталмаған
май
Еріткіш
сооапсток
Нейтрализация
Нейтрализация
Лимон қыш-
қылы ерітінді
Кезекті
қайта өңдеу
Тамаққа
арналған
рафинадталған
май
Рафинаттау цехында қоспалардан майды сулы сілтілі ерітіндімен тазалану
процесі жүреді. Нейтразациялаудан соңғы алынған соопасток, шұңқырға
жинақталып сабын қайнату өндірісіне бағытталады. Нейтрализацияланған май,
насоспен фильтрленіп сабынмен ылғалды бөліп алу үшін ашық рамалы
фильтрпресстерге, ол жерден фильтрленген рафинатты май насоспен дайын
өнімдер қоймасына тасымалданады.
Өндірістік объектінің жалпы мәліметі.
“Шымкентмай” АҚ 1993 жылы мемлекеттену бағыттындағы бет алыс кезеңінде
май өнімдері комбинаты бағасында құрылды. Қазақстан Республикасы және ТМД
мемлекеттері ішіндегі май өңдеу салалары кәсіпорындары арасында ірі
кәсіпорынның бірі болып есептеледі. Кәсіпорын қалдықсыз техналогия бойынша
жұмыс атқарады. Кәсіпорынның қуаттылығы жылына 35000 тонна мақта
тұқымдастығын өңдей алады. Құрамына майды экстракциялау және сабынды
қайнату өндірісі кіретін “Шымкентмай” ААҚ(соңғы аталған кәсіпорын 1999
жылдан бастап “Шымкентмай –Эль-Дос” жабық акционерлік қоғамын басқаруына
берілген), Шымкент қаласының өңтустік бөлігіне теміржол бекетіне 1500 км
қашықтық шамасында орналасқан. Солтүстік батыстан кәсіпорынға мақта өңдеу
зауыты, ал батыстан-“Оңтүстік полиметалл”ЖАҚ жанасады. Магистралды темір
жолмен кәсіпорын темір жол өткелдері арқылы байланысады ( №4-200249 16
маусым 2000ж ДГП ҚазТранссервисРГП КТЖ және “Шымкентмай” ААҚ араларындағы
сауда саттық жайындағы келісім-шарт негізінде). Осы аталып көрсетілген
темір жол “Шымкентмай” ААҚ-ң жеке меншігі болып табылады. Кәсіпорынның
коламен автотранспорттық байланыстары Промышленнаякөшесі бойымен іске
асырылады. Жер асты сулары 10метр тереңдікте байқалмаған. Ауданның
сейсмикалығы –8балл. “Шымкентмай” ААҚ, бұрынғы шымкенттік май өнімдері
комбинаты 1942жылдан бастап пайдалануға берілген. Осы аталған кезеңден ол
өзінің қуатын 320 тоннадан 1200 тонна мақта тұқымдастықтарын тәулігіне
өңдеу көрсеткішіне жетіп отыр. Майды экстракциялау зауытына мына төмендегі
цехтармен бөлімшелер жатады
– майды өндіріп алу кешені(дайындау цехы,экстракциялау цехы,
кешеннің қоймалары бір мезгілде 28000 тонна шикізатты қабылдап
алады.)
– майды өңдеу кешені (майды рафинадтау цех, экстракциялық цех,
дезодорациялау цехы);
– энергетикалық кешен(трансформаторлық бекеттер, энергетикалық жабдықтарға
қызмет көрсету мен жөндеу цехы , бақылап- өлшеу приборларын жөндеу мен
қызметтер көрсету лабораториясы , жер асты суларын тазалау цехы);
– механикалық – жөндеу цехы кешені (механикалық жабдықтарды жөндеу –
құрылыс бөлімшелері, құйма цехы). Барлық дайындау бөлімшелері мен
бекеттері, ауданы 2463 м2 төрт қабатты ғимаратта орналасқан.
Ғимараттың қабырғалары кірпіштен орындалған, негізгі темір бетон,
шатыры – темір бетонды аралық тобын плиталарынан орындалған.
Ғимарат тұрмыстық корпустың галереясымен жалғасқан. Экстракциялы
цех бөлек корпучты төрт қабатты ғимаратта орналасқан, жалпы ауданы
4495 м2 , сыртқы көлемі – 22460 м3 . Ғимараттың шатыры – темір
бетонды аралық тобын плитасы. Экстрациялық цехтың қасында өрт
сөндіру бекеті орналасқан. Күн жаралар мен шротты тасымалдау үшін
транспорттық галерея қарастырылған . “Шымкентмай” ААҚ-мен
өндірілетін негізгі өнім түрлеріне өсімдік майлары (тамақ және
техникалық мақсаттылықтағы), шрот және қосымша өнім ретінде мақта
қауыздары жатады. Шрот және мақта қауыздары мал мен құстарды
тамақтандыруда тамақтық қоспа ретінде қолданылады. Майды
рафинадтауда алынатын соопсток , дистиллециялау цехына өңдеу және
сабынды қайнату өндірііснде қолдану үшін жіберіледі. “Шымкентмай”
ААҚ-ның жеке қазан шұңқыры бар. Қазан шұңқырда екі котел ДЕ10-24-
250 гм –0 . Қазан шұңқырдың жалпы өнімділігі – 18 тонна., қайнау
буының температурасы -256(С , қысымы 24. Жалпы қайнату бетінің
ауданы –156 м2 , су көлемі –8,4 м3 ,будың көлемі –2,1 м3 . Цехтың
ішінде ішетін судың кермектілігін жоятын қондырғы қарастырылған.
Шрот ауыл шаруашылықтарындағы түрлі жем дайындау зауыттарына жем
және шикізатты компоненттер ретінде қолданылады. Өңделетін май
өнімдеріне байланысты шрот мақталы , пістелі , мақсары, қышалы
болып бөлінеді. Күнбағыс шротының жемдік құндылығы өте жоғары,
себебі оның протеині тауық жұмыртқасының протеиіне жақын, ал оны су
және май ерітінді В-витаминдермен қанықтыру өте құнды жем алуға
себебін тигізеді. Айта кететін бұл мәселе тек қана күнбағыс шроты Е-
витаминіне еге. Ффильтрленген шрот жем ретінде қолданылатын тек
құнды тағамдық қоспа ғана емес, сонымен қатар ол мал мен құстарды
тамақтандыруда жекелей жем тағам ретінде қолданылады. Өнімнің осы
аталған ерекшеліктерін қорыта отырып, “Шымкентмай” ААҚ өзінің
практикалық іс-әрекеттілігінде сапалы басқару принципі бойынша
мақсатты бағытта жұмыстар атқаруда .
Кәсіпорынның атауы “Шымкентмай” ашық акционерлік қоғамы;
Орналасқан орыны – Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласы , Моторная
көшесі №1;
Мемлекеттік тіркеу мерзімі – 29.12.1993 ж ;
Мемлекеттік қайтадан тіркеу мерзімі – 15.03.1999 ж;
Ұйымдастырушылық – құқықтық формасы – Акционерлік қоғам;
Қызметінің негізгі түрлері:
- Ауыл шаруашылық өнімдерін қайтадан өңдеу, халықтың тұтыну тауарларын
өндіру.
- Сауда – саттық, сауда, мәмілесі, бартерлі және өзге де операцияларды
орындау;
- Сыртқы экономикалық іс - әрекеттер және т.б.
Жоғарғы орган – жалпы жиналыс;
Басқару органы - басшылар кеңесі;
Орындаушы орган – президент (жекелей басқару);
Бақылау органы- ревизиялық комиссия ;
“Шымкентмай” ААҚ есепке алу саясаты мынадай құжаттар негізінде
әзірленген:
- Қазақстан Республикасының Президенті үкімімен 26.12.1995 ж, №2732
“бухгалтерлік есебі” .
- Бухгалтерлік есптің қазақстандық стандарттары;
- Шаруашылық субъектілердің қаржылық – шаруашылықтық бухгалтерлік есепке
алудың бас шоттар жоспары.
- Бухгалтерлік есепті жүргізудегі әдістемелік нұсқаулар;
- “Бюджетке міндетті төлемдер жөніндегі салық туралы заңы”.
“Шымкентмай” ААҚ-ның есеп саясаты мына төмендегідей принциптерді
сақтауды қарастырады:
- Есептеу, санау әдістемесі: бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
барысындағы кірістер мен шығындар мойындала отырып, олардың пайда
болуы немесе түсу кезеңдерінде сипатталады.
- Үздіксіз қызметі : “Шымкентмай” ААҚ болашақта өте сапалы, таратусыз
қызметтер атқаруға мүдделі.
- Анықтаушылық;
- Мән – мазмұндылық;
- Мағыналық;
- Ақиқаттылық;
- Нейтралдылық;
- Салыстырмалылық;
- Тізбектеушілік;
- Қаржылық есеп беруді шынайы түрде ұсыну;
Бухгалтерлік есепке алу журналды – ордерлік жүйеде енгізіліп орындалады.
Бухгалтерлік есепке алудың техникалық орындалуы-компьютерленген.
Бухгалтерлік есепке алудағы тіркеу жазбалары “Шымкентмай” ААҚ –ның іс -
әрекеттілік ерекшеліктерін ескере отырып әзірленген жұмысты жоспарлы
санау жүйесін қолдана отырып орындалады. “Шымкентмай” ААҚ –ның
бухгалтерлік қызметі 24 “Бухгалтерлік қызметтерді ұйымдастыру”
стандарттарына сәйкес құрылған. Алғашқы құжаттарға рұқсаттары бар
тұлғалар тізімін Президент анықтайды. Субъектінің қаржылық есеп беруі
мынадай тараулардан тұрады:
1. Бухгалтерлік баланс;
2. Қаржылық шаруашылықты іс-әрекеттер нәтижесі жайында есеп беру;
3. Қаржылық қордың қозғалысы жайында есеп беру;
Қаржылық іс - әрекеттердің нәтижелері жайындағы және қаржылық қорлардың
жайындағы есеп беру бойынша бухгалтерлік баланстың мазмұны бір есептесу
кезеңінен екіншісіне қолданылады. Қаржылық есеп беру Қазақстан
Республикасының қаржылық белгісімен орындалады. Қаржылық есеп беру басшы
және бас бухгалтермен қол қойылады. Субъектінің жылдық қаржылық беру кезеңі
- 1 қаңтардан бастап 3 1 желтоқсан аралығындағы күнтізбекті мезгіл.
Қаржылық есеп беру формасын толтыруда мына төмендегідей ерекшеліктер
көрсетіледі:
Ұйымдастыру құжаттарына сәйкес субъектінің аты орналасу орыны және саласы
– субъектінің іс - әрекеттілік түрлері көрсетіледі.
“Шымкентмай” ААҚ жоспарлау стратегиялық жоспарлау бағдарламасында алдына
мынадай мақсаттар қойды: Қазақстан Республикасында өсімдік майының импортын
қысқарту және рыногты өз өнімдерімен қамтамасыз ету. Өнім өндірісіне және
технологиялық шығындарды қысқарту мақсатында кәсіпорынды модернизациялаумен
реконструкциялау жұмыстарына жағдайлар жасау.
Берілген деректері:
1. Әлеуметтік мұқтаждылықтарға және жалақының төлем ақысына жұмсалатын
қаржылық қор.
16447245+3095527=19542772,00 теңге;
2. Жұмысшылардың орташа тізімі – 638 адам;
3. Кварталдағы орташа жалақы мөлшері – 1954277:638:4=7657,83 теңге;
4. Бухгалтериядағы жұмысшылар саны – 6 адам;
5. Кварталдағы бухгалтерия жұмысшыларына төленетін жалақының көлемі –
7657,83*6=45940,98;
6. Қызмет түрлерін өзіндік құны – 63145000 тг;
7. Есеп беру кезіндегі пайда түсімі – 80565720 теңге;
8. Түсімдегі салық мөлшері - 2280000 теңге;
9. Таза пайда түсімі – 80565720 – 2280000=78285720 теңге.
3. Алғашқы есепке алу ұғымы.
Алғашқы есепке алу – уақыт бойынша қайталатын жинақтау, өлшеу, тіркеу,
жинақтау, сақтау ақпараттармен қамтамасыз етудегі ұйымдастырылған процес
болып табылады, ал автоматтандырылған басқару жағдайында – оны мәліметтерді
алғашқы өңдеуге бағыттау. Ақпаратты алғашқы өңдеу дегеніміз – шаруашылықты
операцияларды сипаттайтын деректі белгілері бойынша сандық мәліметтерді
дифференциалды түрде жинақ болып табылады. Алғашқы есепке алу - кәсіпорында
болып жатқан шаруашылықты процестермен құбылыстарды сипаттайтын жекелей
операцияларды тіркеумен жүйелі қабылдаудың бастапқы кезеңі. Оның
объектілеріне: дайындау, материалды қорларды алу және шығындалу, жанар май
энергетикалық қорларды қолдану, уақытты нормалау , жұмысшылардың уақыттарын
есепке алу өндіріске жұмсалатын шығындар, жартылай фабрикаттар қозғалысы
және бітпеген өндірістің қалдықтары , шығарылатын көлемі, оны түсіру мен
тарату, сату, жабдықтаушы және сатып алушылармен есеп айырысу жатады. Осы
салалар бойынша шаруашылықты процестермен құбылыстар, алғашқы мәліметтер
толық есепке алу құжаттарында тіркеледі.
Құжат – жазбаша дәлел, куәландыру. Ол, шаруашылықты операцияларды
орындауға, оның жүргізілуімен аяқталуы туралы мәліметтер жинақтап беруге
жазбаша бекітіледі.
Алғашқы құжаттама – шаруашылық операцияларын орындау кезеңінде жинақталып
жазылатын , хатталатын бухгалтерлік құжат болып табылады. Алғашқы құжаттама
– шаруашылықты операциялардың орындалғаны жөніндегі заңдылығын қуаттап
көрсетеді. Ол шаруашылық операциялардың орындау барысында жекелей
орындаушылардың жауапкершілігін бекітеді. Бір қатар кәсіпорындарда ,
ақпараттарды жинақтау өңдеу бойынша жекелей механикаландырумен
автоматтандыру жүйелері енгізілген. Алғашқы есепке алуды интегралданған
сала және бірыңғай экономикалық есепке алу бағытында бөліп қарастыру –
деректі ақпараттарды интегралданған жүйесін құрудағы шарт болып табылады.
Алғашқы есепке алудың ьөменгі деңгейлері оның нашар бағытта ұйымдастырылуы
ақпаратты деректерді өңдеу жүйесінің дамуына әсер етеді. В.Ф. Палий және
Я.В. Соколов мынадай анықтама береді. Алғашқы есепке алу шаруашылық
операциялар жайындағы мәліметтерді сипаттайтын ақпараттарды өлшеу
тіркеудегі ұйымдастырылған жүйені сипаттап көрсетеді. Алғашұы есепке алу
жүйесінде құжаттанудың өзгеруі - құжаттар айналымы категориясына әсер
етеді. Құжаттар айналымы дегеніміз – барлық жалпылай бухгалтерлік
құжаттардың құрылуы, есепке алыну кезеңінен бастап архивке тапсырылған
кезеңіне дейіңгі мезгілде тексеру, өңдеу және есепке алудың ұйымдастырылған
жүйесін сипаттайды. Алғашқы есепке алудың жүйесі – шаруышылықтыорындалатын
операциялар бойынша құжаттар айналымының бір элементі ретінде есепке
алынады. Олар қолменен немесе жартыла й механикаландырылған формада
хатталады. Алайда автоматталандырылудың проблемасы қарапайым құжаттардың
қолданылуында емес , олар алғашқы құжаттың автоматтандыру проблемасын шеше
алмайды. Осы құжаттардың орнына машиналық тасымалдағыштар немесе тікелей
техникалық құралдар қолданылуы қажет. Сонымен қатар, электрондық есептеуіш
машиналарына енгізілетін деректі ақпараттар өз тасымалдағыштарында бір рет,
машинаның жадысында екі рет есепке алынуы тиісті.
Бірқатар өндірістік кәсіпорныдарда алғашқы есепке алу технологиялық
процесті ендіру параметрлерінен түйіндескен түрде болады. Технологиялық
процестегі бірқатар параметрлардың ауытқуы алғашқы есепке алу барысында
жинақталған ақпараттар негізінде сипатталады, яғни алғашқы есепке алу, тек
қана шаруашылықты операцияларда батапқы кезеңде қабылдау, өлшеу , тіркеу
қызметтерін ғана орындап қана қоймай , сонымен қатар , алшақтау себептерін
анықтай алатын бақылау қызметтерінде орындайды. Осы кезеңде алшақталу
жергілікті факторлар бойынша (температураны, қысымды , ортаны және т.с.с.
өлшеу) тіркеледі. “Алғашқы есепке ” алудың ішкі жүйесінің маңыздылығы тек
қана алғашқы ақпараттарды тіркеп өлшеп қана қоймай, сонымен қатар
“бухгалтерлік есеп” тұрғысында ішкі жүйелі кері байланысты қамтамасыз ету.
Өндірісті технологиялық процесті автоматты басқару жүйелерінің қызметтеу
жағдайларында “алғашқы есепке алу ” ішкі жүйесіндегі банктың ғылыми
ұйымдастыруы мына төмендегідей негізгі принциптермен сипатталуы тиісті:
- Алғашқы есепке алу нарықтық экономикада ерекше орын алады және ол
жекелей беталысты жүйелерді сипаттайтын (басқару, өндіріс шаруашылықты
іс - әрекеттері ) қажетті ақпараттармен қамтамасыз ете отырып әрбір
есепке алу түрімен тығыз байланысқан.
- Алғашқы есепке алу, есепке алудың барлық түрінде тіптен ол
бухгалтерлік болсын, оперативті және статистикалық болсын алғашқы
ақпараттармен негізгі “жабдықтаушы” “тасымалдаушы” болып табылады,
сонымен қатар кәсіпорынның басқару және қаржылық іс - әрекеттерінде
талдау жасау үшін қолданылады.
- Алғашқы тіркеу, есепке алу деректері жоспарлау барымсында қолданылады.
- Алғашқы есепке алу жүйесі, бухгалтерлік есепке алу учаскелеріне
тікелей байланыста, материалдық қорлар еңбек жалақыларын өндіріске
жұмсалатын шығындарды, дайын өнімді , оның тасымалдануымен сатылуын
есепке алып жүйелейді .
- Алғашқы есепке алуды құру өндірісті, еңбек түрлерін , басқарудың
механикалық процестерін ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты.
- Алғашқы есепке алу басқару жүйесінің ерекшеліктерін сипаттай көрсете
отырып, басқару жүйелерімен кері байланысты қамтамасыз етеді.
- Алғашқы есепке алудың ақпараттары экономикалық көрсеткіштерді
қалыптастыруға қолданылатын банк деректерінің құрамасы бөлімі болып
табылады.
- Алғашқы құжаттар орындарында құралған , алғашқы ақпараттардың
машиналық тасымалдағыштары деректерді өңдеу жүйелерін интнгралдауда
қолданылып, электронды есептеу машиналарында қажетті ақпараттар алу
үшін қызметтеледі.
- Кәсіпорындардв қолданылатын алғашқы құжаттар толық жүйеленіп үйлесуі
тиісті .
- Алғашқы есепке алудың деректері басқарудың тиісті қызметтерімен (цех,
өндірістер , учаскалар) оптималды , оңтайлы басқару шешімдерін
қабылдап, өндірістің тиімділігін көтеру мақсатында қолданылуы тиісті .
Сонымен қатар материалды шикізатты энергетикалық, еңбек және қаржылық
қорларды тиімді, ұтымды қолдану мақсатында. “Алғашқы есепке алу ” ішкі
жүйесінде деректерді кодтаудың бірыңғай жүйелері қолданылуы тиісті.
Осы аталған негізгі принциптерді іске асыра отырып, оның орындалуын
қамтамасыз ету , өндіріс және технологиялық процестерді автоматты
басқару жүйелерін қызметтеу саласында алғашқы есепке алудың ғылыми
ұйымдарын құруға мүмкіншілік береді. Кәсіпорындарда қолданылатын
есепке алу құжаттары, ереже бойынша , бекітілген тиісті формасы типтік
бланкаларда құралады.
Реквизиттер – орындалған операцияларды сипаттап жазуға қажетті
көрсеткіштер. Шаруашылықты опрециялардың көптеген түрлері есепке алу
құжаттарының түрлі формаларының қажеттілігін туындатады. Сонымен қатар
әрбір есепке алу құжатында, кезкелген құжаттар үшін міндетті болып
табылатын реквизиттер болуы тиісті . Осында йреквизиттерге мына
төмендегілер жатады: құжаттың аталуы; шаруашылықты операциялардың
мазмұны; шаруашылықты операциялардың өлшемдері; шаруашылықты
операцияларды орындауға және құжаттарды хаттауға жауапты тұлғалардың аты
– жөні. Кәсіпорында орындалатын шаруашылықты операциялар машиналық
тасымалдағыштарды сипатталуы тиісті.
Алғашқы құжатардан негізінде есепке алу регисторларында , журналдарында ,
есеп – шоттарында сыртқы және ішкі болып бөлінеді . Кәсіпорындарға сыртқы
құжаттар мемлекеттік органдар, жоғарғы тұрған ұйымдар , банктер, салық
инспекциялары, құрушылар, жабдықтаушылар, сатып алушылар тарапынан келіп
түседі. Осы құжаттар типтік формалар бойынша құралады.Осы аталған
құжаттарға төлем – талапты тапсырыстар, төлем талаптары, жабдықтаушының
есеп – шоттық фоктуралары жатады.
Ішкі құжаттар - кәсіпорынның өзінде тікелей құрастырылады. Олар : бөліп
қарастырылу, анықтаушылық, жинақталған , бухгалтерлік қаптау түрлеріне
бөлінеді.
Басқарушы - өндіріс түрлері бойынша үкімдер , шаруашылық операцияларды
орындау құжаттарын сипатталады. Осы аталған құжаттарға кәсіпорын
жетекшісінің өкілдері, өкілетті рұхсаты бар тұлғаның үкімдері жатады.
Анықтап растаушылық (орындаушылық) – құжаттары шаруашылықты
операциялардың орындау фактілерін куәландырады. Оларға: кіріск ордері,
қабылдау актілері; Жұмысшылардың дайын өңделген бұйымдарды қабылдау
құжаттары, негізгі қаржыларды қабылдау – шығару актілері жатады. Анықтап
растаушылық құжаттарында мынадай мәліметтер болуы тиісті: осы деректі
құжаттарды құрастырылған кәсіпорынның атауы және мекен - жайы; шаруашылық
операцияларды іске асырушылардың аты – жөні; құжаттарды құру мерзіім;
шаруашылықты операциялардың мазмұны және оны орындау негізі; сандық және
қаржылық мөлшерде сипатталатын операциялардың реквизиттері және т.с.с.
Анықтап растаушылық құжаттары шаруашылықты операцияны орындауға жауапты
тұлғалардың растау қолы , мысалы цех бастығы , қоймалардың меңгерушілері
және шеберлері.
Кәсіпорынның бухгалтериясына келіп түсетін растау құжаттары толық
тексеріліп есеп бойынша қабылданады. Комбинирленген (құрастырылған ) – осы
аталған құжаттар бір мезгілде басқарушы және орындаушы болып жүйеленеді.
Оларға: кіріс - шығыс кассалық ордерлер кәсіпорынның жұмысшыларына
жалақыны төлеу жинақылық кестесі; аванстық есеп берулер. Шаруашылықта
операциялардың жазбаларын орындау үшін өзге құжаттардың болмауы жағдайында
бухгалтерлік хаттау құаттары орындалады. Оларға анықтамалар , жинақы
кестелер жатады.
Бухгалтерлік есепте қолданылатын құжаттар даралық және жинақы түрлеріне
бөлінеді.
Даралық құжаттар - әрбір шаруашылық операцияларды хаттай отырып бір
ережені қабылдайды.
Жинақтау құжаттары бірыңғай шаруашылық операцияларды жинақтау жолымне
сипатталады. Кезеңдік есепке алудың соңында құжаттардың нәтижелері тиісті
көрсеткіштері бойынша есептеледі. Жинақтау құжатарына жұмыс түрлеріне
жазылатын екі апталық , айлық нарядтар кәсіпорынның қоймаларынан
таратылатын материалдарға жазылатын лимидті карталар.
Есепке алу құжаттары , алғашқы және жинақы түрлерге бөлінеді.
Алғашқы құжаттар әрбір операцияны орындау барысында хатталады. Оларға
кәсіпорын қоймаларына материалдардың келіп түсуі, цехтарға таратылу
құжаттары, сатып алушы , тұтынушыларға таратылатын материалдар құжаттары,
өңделген өнімдері үшін жұмысшыларға төленетін жалақыны есептеу құжаттары
жатады.
Жинақы құжаттар алғашқы құжаттардағы жүйелі және топтамалы
көрсеткіштерді қорытындылайды. Мысалы цех жұмысшыларына есепті – төлем
жинақы кестесі, жалпылай кәсіпорын бойынша және т.с.с. Жинақтау
кестелерінің көрсеткіштері алғашқы құжаттардың негізінде құралады. Есептеу
есепке алу құжаттар мына төмендегідей негізгі талаптарға жауап беруі
тиісті: дәл болуы тиісті, яғни сипаттамалары бойынша орындалған шаруашылық
операцияларға сай келуі тиісті, сандық және қаржылық өрнекте , қарапайым
және түсінікті болуы яғни есептеу аппаратының қызметкерлеріне ғана емес
сонымен қатар қарапайым қолданушыларға (салық инспекциясының, банктың
жұмысшыларына , менеджерлерге, кәсіпкерлерге, ұйымдастырушыларға және т.б.
) . Есептеу құжаттарындағы бухгалтерлік ақпараттар сапалы және тиімді болуы
тиісті , яғни еңбек және уақыт шығындарының аз шамаларымен қалыптасуы
тиісті. Алғашқы есепке алудағы деректердің көптігімен көлемділігі, олардың
жинақтау мен есепке алудың түрл ішарттары, алғашқы деректі ақпараттардың
түрлілігі, оларды тасымалдағыштары толтыру процесінің күрделілігі және өзге
де ерекшеліктері есепке алу процесінің алғашқы кезеңінде біршама
қиыншылықтар туындатады. Себебі шаруашылықты операцияларда болып жатқан
қызметтер мен іс - әрекеттіліктерді байқау мен алғашқы сипатау нәтижесінде
алынған деректер бухгалтерлік оперативті – техникалық және статистикалық
есепке алу жүйелері үшін ақпараттар жинақтауда басты негізгі болып
табылады. Олардың дұрыстылығынан қажетті орындармен бөлімшелердің шешім
қабылдаудағы дұрыстылықтары байланысты болады. Дәлсіз есептеу (өлшеу мен
салыстыру ) ақпараттарды тасымалдағыштарда деректерді дұрыс тіркей алмау
нәтижелі көрсеткіштерге тікелей әсер етеді.
Практикалық іс-тәжірибенің көрсетуі бойынша , алғашқы деректі
материалдардың нақтылығы мен шынайылығы ақпараттық тасымалдағыштарға
жазылатын алғашқы ақпараттарды Басқару тәсіліне байланысты. Деректі
ақпараттардың дәлдігі- жетекші және прогрессивті техникалық құралдарды
қолдануда артады. Қазіргі кезеңде алғашқы деректерді тіркеуде автоматты
қабылдау мумкіншіліктері бар.
Алғашқы есепке алу барысында автоматтандыру жүйелерін тексеріп, зерттеу
барысында анықтағандай, кәсіпорынның техникалық толық автоматты қамтамасыз
ете алмаушылығы байқалады.Жұмысты көптеген бөлігі , сонау өлшеу және
деректі материалдарды тіркеуге алу бойынша атқаратын іс - әрекеттер
санақ, қолмен орындалатын байқалды. Есепке алу процесінің еңбек көлемін
жоғарылатады. Алғашқы есепке алу жүйесінің автоматтандыру деңгейінің толық
қамтамасыз алмаушылықтың негізгі себептері: тіркеуге алынатын көлемі (кіші
кәсіпорында оның көрсеткіші жүз мыңнан астам); Деректі алғашқы ақпараттарды
қабылдау бойынша нүктелердің көптілігі; деректі материалдарды жинақтарды
ескерілетін шарттардан түрлілігі; ақпараттарды жинақтау мен тіркеу
орындарының техникалық қажетті құралдарыменен толық қамтамасыз етіле
алмаушылығы; техникалық жабдықтауға тиісті дәрежеде көңілдің аударылмауы.
Автоматтандыру саласының жоғарғы деңгейіне бағытталған есепке алу мен
есеп берудің халықаралық стандарттарына өту шартындағы ақпараттар, өлшеу,
тіркеу, беру, алғашқы ақпараттарды жинақтау жүйелерінің теориясы мен іс –
тәжірибелерін зерттеп , зерделеу барысында байқағанбыз, есепке алу
процесінің барлық салалары бойынша мүмкін болатын есептеу , есепке алу
технологиялары мне техникаларын кең қолдану қажет.
Алғашқы есепке алу – басқару процесіндегі деректі ақпараттарды өңдеу ,
ретті , жүйелі өңдеу негізі болып табылады. Есептеу барысында анықталғандай
, алғашқы есепке алуға кәсіпорынның жұмсалатын шығыны 40-50 % құрайды.
II.Алғашқы есепке алу және оның басқарудағы ақпараттар жүйесіндегі орны.
2.1. Алғашқы есепке алуды тіркеудегі ақпараттық жүйе.
Алғашқы өңдеу барысындағы атқарылатын ақпараттарды дифференциалдық
жинақтау түрлі салада жұмыс атқаратын кәсіпорындар мен бірлестіктер үшін
сипатты. Алғашқы есепке алу қызметтерінде осы аталған ерекшелікті
көрсетпеу мүмкін емес, мысалы, химиялық, мұнайгазды, қағаз өңдеу тоқыма,
қара және түсті металлургия кәсіпорындарының салаларында деректерді
алғашқы өңдеу жүйелері технологиялық процестерге тікелей байланысты.
Басқарудың жалпылай ақпараттық автоматтандыру жүйесіндегіалғашқы есепке
алудың алатын орыны туралы мәселе бухгалтерлік есепке алу теориясында
маңызды орын алады. Осы себептерге байланысты мынадай проблеммалар
туындайды:
- Алғашқы есепке алу, басқарудың автоматтандыру жүйесіндегі ішкі
жүйеде болуы қажет пе?
- Алғашқы есепке алу Бухгалтерлік есеп ішкі жүйесінің жекеленген,
оңашаланған(екінші деңгейдегі ішкі жүйе) бөлігі болуы мумкін бе?
- Алғашқы есепке алу, кәсіпорынның өзге автоматты басқару жүйелері
бойынша жойылып кетуі мүмкін бе?
Алғашқы есепке алу автоматты басқару жүйелері бойынша ішкі жүйеде бөліп
қарастыруы тиісті, себебі ол деректі ақпараттардың қалыптасуындағы база
болып табылады. Атап айтатын болсақ, жоспарлау, бағдарлау, техникалы-
технологиялық шешімдер, өндірісті конструкторлы және технологиялық
дайындау, кәсіпорынның нарықты экономикадағы орыны мен орындалуын анықтау,
кәсіпорынның өндірісті- шаруашылықты және қаржылық іс-әрекеттіліктеріне
талдау жасау. Сонымен қатар, бірқатар өндірістік кәсіпорындарда алғашқы
есепке алу, технологиялық процесстерді орындау параметорларымен өзара
байланыста. Технологиялық процесстердегі жекелей параметорлардың шамадан
ауытқуы алғашқы есепке алудың алғашқы кезеңінде алынған ақпараттар
негізінде түзетіледі. Яғни, алғашқы есепке алу, тек қана шаруашылықты
операцияларды өлшеп және тіркеуде қабылдаудың алғашқы кезеңін орындап қана
қоймай, ауытқу шамаларын анықтауда бақылау қызметін орындайды. Осы
кезеңдегі ауытқулар жергілікті факторлар бойынша тіркеледі(өлшеу және
температуралы, ортаны, қысымды өлшеу). Басқарудың тиісті деңгейлерінде
қызметтелетін әрбір менеджер, басқару шешімдерін қабылдау мақсатында
алғашқы ақпараттардың деректерін еркін қолдана алады.
Алғашқы есепке алу ішкі жүйесінің мән-мазмұны тек қана алғашқы
ақпараттарды жинақтау, өлшеу, тіркеу ғана емес, сонымен қатар, автоматты
басқару жүйесіндегі “Бухгалтерлік есепке алудың” ішкі жүйесі ретінде кері
байланысты қамтамасыз ету.
Кәсіпорындардағы автоматты басқару жүйелерін қызметтелуі және
технологиялық пройесстерді автоматты басқару жүйелері жағдайында, банк
деректерінің ғылыми ұйымдастырылуы бойынша Алғашқы есепке алу ішкі жүйесі
мына төмендегідей принциптермен сипаттала отырып негізделуі тиісті:
- Шаруашылықты есепке алу жүйесінде алғашқы есепке алу ерекше орын
алады және әрбір есепке алудың түрлерімен (статистикалық,
оперативті-техникалық) өзара байланысқан;
- Ақпараттарды жинақтау бағыты бойынша алғашқы есепке алу негізгі
Жабдықтаушы болып табылады: бухгалтерлік, статистикалық,
оперативті-техникалық, сонымен қатар кәсіпорынның өндірісті
шаруашылық, коммерциялдық және қаржылық іс-әректтіліктерін талдау
үшін, нарықтағы оның орынын анықтау үшін қолданылады;
- Алғашқы есепке алудың деректері бақылау-ревизиялық, аудиторлық
тексеру үшін қолданылады;
- Алғашқы есепке алу ақпараттары кәсіпорынның қызметтерін жоспарлау
және бағдарлау, экономикалық нарықта кәсіпорынның ақауын,
қаржылық шамаларын, көрсеткіштерін оңтайландыру мақсатында
қолданылады;
- Алғашқы есепке алу бухгалтерлік есепке алудың барлық бөліменен
тікелей байланыста, амортизациялық есептемелерді, материалды және
жанар май энергетикалық қорларды есепке алуда, жұмысшылардың
еңбек ақыларын есептеуде деректі базаның негізі болып табылады.
Өндіріске жұмсалатын шығындарды есепке алуда, өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялауда, бағаны қалыптастыруда, дайын өнімді есепке
алуда, оны түсіріп тарату, сатуда, қаржылық нәтижелерді анықтауда,
салық төлемдері бойынша алғашқы есепке алу құжаттары тікелей
өолданылады;
- Алғашқы есепке алуды құру өндірісті, еңбекті, технологиялық
процесстерді, жеке меншік формаларын басқару мен ұйымдастырудың
ерекшеліктеріне байланысты;
- Алғашқы есепке алу басқару жүйесінің ерекшеліктерін сипаттап,
басқару жүйесімен кері байланысты қамтамасыз етеді;
- Алғашқы есепке алудың ақпараттары экономикалық көрсеткіштер
жүйесін құруға қолданылатын деректердің құрамалы бөлігі;
- Алғашқы құжаттау орындарына құралатын ақпараттарды машиналық
тасымалдағыштар , деректерді интегралды өңдеу жүйесінде
қолданылып, электронды есептеу машинасынан қажетті ақпараттарды
алуға мүмкіншілік жасауы тиісті.
- Алғашқы есепке алу материалдар, жылу –энергетикалық қорларды,
еңбек өнімділіктерімен жалақыны төлеу мәселелері бойынша нормалық
және нормативтік стандарттармен байланысты қамтамсыз етеді;
- Кәсіпорында шаруашылықты операцияларды орындау барысында(ішкі
ақпараттар)пайда болған алғашқы есепке алудың ақпарттары жетекші
техникаларды қолданумен қалыптастырыла отырып есептеу қондырғысына
беріледі. Осы кезеңде алғашқы есепке алу деректерінің заңдылығына
кепілдік беріледі, техникалық құралдар, жабдықты қондырғыларымен
қамтамасыз етіледі. Автоматтандыру, есептеу техникаларының
түрлерін терең қолдану барысында есепке алу процесінде қағазды
тасымалдағышты алғашқы құжаттардан бас тарту мүмкіншілігі
туындайды. Қаржылық қолма-қол есеп айырысу операциалары(кассалық
есептесу шоттары бойынша банк операциалары, валюталық есеп айырысу
және т.с.с) орындалуы мүмкін. Осы мақсаттылықта қолданылатын
алғашқы құжаттар толық бірыңғайлануы қажетті(мысалы,төлемдік
беріліс талаптары, вексель және т.б);
- Алғашқы есепке алудың деректері басқару жүйесіндегі тиісті
қызметтермен өндіріс саласының тиімділігін көтеру, материалды-
шикізат қорларын тиімді пайдалану бойынша басқаруды оңтайлы
орындау мақсатында шешім қабылдау үшін қолданылады.
- Алғашқы есепке алудың ішкі жүйесінде деректерді кодтаудың
бірыңғай жүйесі қолданылуы қажетті, аналитикалық, синтетикалық
есепке алу, есеп беру көрсеткіштерімен тікелей байланытылықты
қамтамасыз етеді.Кәсіпорында кез-келген есеп беру жүйесіне
тиянақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz