Жүгері - дақылдарын өндіру
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Халық шаруашылығындағы маңызы
2.2 Биологиялық ерекшеліктері
ІІІ. Өсіру технологиясы
А) Алғы дақыл
Ә) Топырақ өңдеу
Б) Себу жұмыстары
В) Күтіп баптау жұмыстары
Г) Жинау
ІV. Ғылыми еңбектер
V. Қорытынды
VІ. Пайдаланылған әдебиеттер
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Халық шаруашылығындағы маңызы
2.2 Биологиялық ерекшеліктері
ІІІ. Өсіру технологиясы
А) Алғы дақыл
Ә) Топырақ өңдеу
Б) Себу жұмыстары
В) Күтіп баптау жұмыстары
Г) Жинау
ІV. Ғылыми еңбектер
V. Қорытынды
VІ. Пайдаланылған әдебиеттер
Жүгері - дақылдардың бірі. Еуропалықтар Оңтістік Американы ашқан кезде «маис» деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның алғашқы өкілін Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл данасын Х.Колумб испан короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан жері Молдавия болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім, көк балаусаны аса көп беруі де себепші болды. Бір жылдық астық тұқымдас жылылықты сүйетін өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140 С-та қаулап өседі. Аталық гүлшоғыры – собық. Тамыр жүйесі – шашақ, қосалқы тамырлары болады. В,Е дәрімендері, техникалық май, линолеум, желім, жасанды жібек алынады. Азот, фосфор тыңайтқыштары қажет. Басқа да астық тұқымдастар секілді піскен жүгері дәні өте қоректі келеді, оның құрамында: көмірсу, ақуыз, май, калий, фосфор,магний, кальций т. б. минералдық тұздар, витаминдер бар. Азықтық жүгері дәнінен ұн, әртүрлі жарма, ал жүгері жармасынан — жүгері үлпілдегі, үлпек дән және қытырлауық «таяқша» алынады. Жүгері үлпілдегі , үлпек дәні және қытырлауық «таяқша » — қосымша баптаулы қажет етпейтін дәмді тағам. Организмге жақсы сіңеді. Оны үш мезгілгі аста: шай, суп, қуырылған нан қосылған сорпа, компот, шырын, кисель, простокваша, айранмен т.б. жеуге болады. Ол әсіресе балаларға пайдалы (ыстық сүтке қосып береді). Халық шаруашылығындағы маңызы. Дүниежүзінде жиналатын жүгері дәні өнімінің 20-25%-ы азық-түлік ретінде қолданылады, соның өзінде ол, осымақсатта ең көп пайдаланылатын дақыл болып есептеледі
1. Қ.К.Әріпов, Қ.М.Мұсынов, А.Қ.Апушев Өсімдік шаруашылығы 334-345 бет.
2. Интерне желісі . http://www.izden.kz/referattar/biologiya-valeologiya/817
3. Ғылыми жұмыстар жинағы. © izden.kz
4. Ізденістер ҚазҰАУ, Қалиев А.Х., Әбдіқадыров Н.О
5. Жаршы ҚазҰАУ Қожабаев Ж.І (я бет)
2. Интерне желісі . http://www.izden.kz/referattar/biologiya-valeologiya/817
3. Ғылыми жұмыстар жинағы. © izden.kz
4. Ізденістер ҚазҰАУ, Қалиев А.Х., Әбдіқадыров Н.О
5. Жаршы ҚазҰАУ Қожабаев Ж.І (я бет)
Жоспары
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Халық шаруашылығындағы маңызы
2.2 Биологиялық ерекшеліктері
ІІІ. Өсіру технологиясы
А) Алғы дақыл
Ә) Топырақ өңдеу
Б) Себу жұмыстары
В) Күтіп баптау жұмыстары
Г) Жинау
ІV. Ғылыми еңбектер
V. Қорытынды
VІ. Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Жүгері - дақылдардың бірі. Еуропалықтар Оңтістік Американы ашқан кезде маис деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның алғашқы өкілін Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл данасын Х.Колумб испан короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан жері Молдавия болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім, көк балаусаны аса көп беруі де себепші болды. Бір жылдық астық тұқымдас жылылықты сүйетін өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140 С-та қаулап өседі. Аталық гүлшоғыры - собық. Тамыр жүйесі - шашақ, қосалқы тамырлары болады. В,Е дәрімендері, техникалық май, линолеум, желім, жасанды жібек алынады. Азот, фосфор тыңайтқыштары қажет. Басқа да астық тұқымдастар секілді піскен жүгері дәні өте қоректі келеді, оның құрамында: көмірсу, ақуыз, май, калий, фосфор,магний, кальций т. б. минералдық тұздар, витаминдер бар. Азықтық жүгері дәнінен ұн, әртүрлі жарма, ал жүгері жармасынан -- жүгері үлпілдегі, үлпек дән және қытырлауық таяқша алынады. Жүгері үлпілдегі , үлпек дәні және қытырлауық таяқша -- қосымша баптаулы қажет етпейтін дәмді тағам. Организмге жақсы сіңеді. Оны үш мезгілгі аста: шай, суп, қуырылған нан қосылған сорпа, компот, шырын, кисель, простокваша, айранмен т.б. жеуге болады. Ол әсіресе балаларға пайдалы (ыстық сүтке қосып береді). Халық шаруашылығындағы маңызы. Дүниежүзінде жиналатын жүгері дәні өнімінің 20-25%-ы азық-түлік ретінде қолданылады, соның өзінде ол, осымақсатта ең көп пайдаланылатын дақыл болып есептеледі. Жүгері дәнінен ұн, жарма, барлығы 250-ден астам тағам түрлері дайындалады. Кондитер бұйымдарын даярлау үшін оны бидай ұнына қосады, өнеркәсіптік жағдайда жүгері дәні крахмал, декстрин, спирт, глюкоза, қант, май, бал, аскорбин және глютамин қышқылдарын алуға қолданылады. Оны техникалық дақыл ретінде де кеңінен пайдаланады. Сүттеніп піскен кезінде жиналған жүгері собықтары консервіленген (қантты жүгері), мұздатылған түрде қолданылады. Жүгері дәнінің құрамында 9-12% ақуыз, 65-70% азотсыз экстракты заттар (АЭЗ), 4-6% май, 1,8-2,2% клетчатка, 1,2-1,5% күлді заттар, 12-14% су болады. АЭЗ құрамына 90% крахмал, 10% тростник қанты кіреді. Крахмал эндоспермде, қант ұрықта шоғырланады, дәннің 262 майлылығы 6,5%, ал ұрықтың майлылығы 40%-ға дейін жетеді. Ұнның сапасын көтеру үшін, тартар алдында бөлініп алынған дәннің ұрығынан тағамдық және дәрілік май өндіріледі. Дән құрамында ақуыз, көмірсулар, майлар, күлді заттардан басқа ферменттер мен витаминдер бар. Ферменттер тұқымдағы қоректік заттар
-3-
қорын өніп келе жатқан ұрыққа сіңімді жағдайға дейін ыдыратады. Негізгі ферменттер: диастаз көмірсуларды ыдырататын (крахмалды қантқа дейін), липаза, майларды ыдырататын, ақуыз заттарды өзгертетін-протеолетикалық ферменттер, тотықтырушы ферменттер-пероксидаза. Витаминдер- адам, жануарлар, өсімдіктер өмірінде маңызды рөл атқаратын күрделі және әртүрлі химиялық қосындылар. Бұл дақыл XV ғасырда Америкадан Испанияға әкелінген. Россияда, Қавказда, Молдавияда және Украинада екпе дақыл ретінде XVII ғасырдан бастап егіле бастаса, қазір басқа да солтүстік аудандарға тараған. Жүгері дуниежүзінде кең тараған дақыл, егіс ауданы жөнінен (140,1млн га) бидай мен күріштен кейін үшінші орында. Егістік ауданы бойынша алдыңғы қатарда Солтүстік және Орталық Америка, Азия. Жүгері, сүрлемге өсіріле бастағаннан бері көптеген солтүстік аймақтарда орналасқан мемлекеттерде де өсіріле бастады. Кеңестер Одағы кезінде Қазақстанда жүгерінің жалпы егіс ауданы 2,5 млн гектар болатын, оның 134,2 мың гектарына (1985 ж) дәндік жүгері себілетін. Қазіргі уақытта егіс ауданы күрт азайды, республика бойынша жүгері 170 мың гектарға өсіріледі, оның 100 мың гектары дәнді, 70 мың гектары сүрлемдік жүгері. Жүгеріні астыққа өндіруде бірінші орынды АҚШ-28,8 млнга, екінші орынды Қытай 23,5 млнга , үшінші орынды Бразилия елі иеленеді 12,0 млнга. Жоғары өнімді будандар өндіріске ендірілгенінің арқасында көптеген елдер жүгерінің потенциалды өнімділігін алуға қол жеткізіп отыр.
-4-
Халық шаруашылығындағы маңызы. Қонақ жүгері - азық түліктік және малазықтық дақыл. Африка, Үнді және Шығыс Азия елдерінде негізгі тағамдық дақыл болып саналады. Сондықтан, тағамдық өсімдік ретінде әлемде бидай мен күріштен кейін үшінші орын алады. Қонақ жүгері алуан түрлі мақсатта пайдаланылатын дақыл. Дәні - малдың бағалы азығы, құрама жем, крахмал, спирт және қант өнеркәсібінде шикізат. Қонақ жүгерінің көк балаусасын мал азығына және сүрлемге пайдаланады. Қатайып кеткенге дейінгі орылған қонақ жүгері сабағынан сапалы пішен алынады, одан кейінгі өскен алшынкөгін күздік жайылымға қалдырады. Қонақ жүгерінің 100 кг дәнінде 119 азықтық өлшем, ал көк балаусасында - 23,5, сүрлемінде - 22,0, пішенінде - 49,2 азықтық өлшем болады. Қонақ жүгері дәнінде 15 пайызға дейін протеин, лизинге бай, қантты сорттарында 10-15 пайыз қант бар, одан қою шырын алынады. Перспективалы қант беруші дақылдар қатарына жатады. Сыпыртқылық қонақ жүгері шашағынан сыпырғыш және шөткі дайындалады. жүгері - Мәдениет жан-жақты пайдалану. Азық-түлік мақсаттар үшін бүкіл әлем бойынша астық оның жалпы түсімі 20-25% пайдаланылады. Қазіргі уақытта ол ұн, жарма, жүгері, соның ішінде 500-ден астам түрлі негізгі және жанама өнімдер бастап жүзеге асырылады. Жүгері ұны нан-тоқаш және кондитерлік өнеркәсібінде пайдаланылады. Сонымен қатар, астық жүгері - тамаша шикізат крахмал материалдық, сыра қайнату, рух және консервілеу өнеркәсібі. Жүгері, бір жерді жыртатын дақыл ретінде жақсы прекурсорлардың болып табылады, маңызы зор. Дұрыс күтім өрісі оған арамшөп таза кейін. Жетекші жемшөп дақылдарының - - жүгері, біздің саласында сүрлемге негізінен өсіріледі. Жеке шаруа қожалықтарының өсіру технологиясымен, сүтті балауыз Пісіп cobs жасыл массасының жоғары шығымдылығы алады. Алайда, оның егін бүкіл аумағы әлі жоғары емес төмен бағалауын сүрлемді массасын қоректенеді. Астық жүгері - жемшөп өндіру үшін таптырмас компонент, азық-түлік, медициналық, микробиологиялық, химиялық және басқа да өнеркәсіп салалары үшін бағалы шикізат. Вегетациялық жүгері барысында қоректік заттардың көп мөлшерін тұтынады. Оның өсу мен даму бойынша өзінің күшін қамтамасыз ету үшін маңызды болып табылады, сондықтан, болып табылады. оның Саздақты және гумус бай құмды топырақ, ең қолайлы. Ол жайылма жерлерді жақсы өнім береді, бірақ жер асты суларының жақын отырып батпақты бағыттарын төзбейді.
Биологиялық ерекшеліктері. Қонақ жүгері немесе Сорго (лат. Sorghum) - астық тұқымдасына жататын бір немесе көп
-5-
жылдық өсімдіктер тегі. Текті тропиктік, субтропиктік және қоңыржай аймақтарда өсетін 50-ге жуық түрі белгілі. Қазақстанда егіс алқаптары мен суармалы жерлерде өсетін 5 түрі бар. Жиі кездесетіні - құмай (sorghum halepense). Өсімдіктердің биіктігі шамасы 1 - 1,5 метрдей, сыртқы түрі жүгеріге ұқсас, тамыры жақсы жетілген. Жапырақтары ұзын, диаметрі 1 - 3 сантиметр. Көп гүлді сыпыртқы гүлшоғырының биіктігі 60 сантиметрдей. Әрбір гүлі жарғақ тәрізді екі гүл қабыршағынан тұрады. Аталығы - үш, аналығы - біреу. Маусым - шілде айларында гүлдейді. Жемісі - дән. Құмай - улы өсімдік, оның құрамында дуррин атты улы глюкозид, синиль қышқылы, сабағында крахмал мен қант бар. Емдік мақсатқа құмайдың көктем мен күзде жиналған сабағы мен тамыры пайдаланылады. Оның судағы тұнбасымен құяң,ревматизм және жүйке ауруларын емдейді. Ертеректе құмай өсімдігімен мерезді емдеген. Көк шалғынын мал жайылымы ретінде де пайдалануға болады. Гүлшоғырынан сыпыртқы жасайды, сондай-ақ, қызыл бояу және балауыз алынады. Сабаны қағаз жасауға, ши тоқуға пайдаланылады.
Өсіру технологиясы. Ауыспалы егістіктегі орны, бірінші кезекте, өсіру бағытына байланысты. Қонақ жүгеріні далалық және малазықтық ауыспалы егісте орналастырады. Ең жақсы алғы егісі-күздік және жаздық масақты дақылдар, дәнді- бұршақтар, сүрлемдік жүгері, картоп, бір және көпжылдық шөптер. Егіншілік мәдениеті жоғары жерлерде қонақ жүгеріні жалқы дақыл ретінде өсіруге болады. Дақылды фитомелиоративтік қасиеттері жоғары болғандықтан, тұзды жерлерде де өсіреді. Тыңайтқыштар жүйесі. Көптенген зерттеушілер қонақ жүгері егісіне органикалық және минералдық тыңайтқыштарды берудің тиімділігін көрсетеді. Жоғары өнім қалыптастырылғандықтан, қоанқ жүгері топырақтан көптеген мөлшерде қоректік заттар жұмсайды, әсіресе кедей топырақты жерлерден. Сондықтан жұмсалған қоректік заттардың орнын толықтыру жоғары өнім алудың негізгі кепілі. Қонақ жүгері вегетациясының бастапқы сатысында қоректік заттарды аз мөлшерде жұмсайды, сол себепті тыңайтқыштардың жеңіл сіңірілетін формаларын қажетсінеді, әсіресе түтіктену сатысында және шашақтанудың алдында. Сондықтан, негізгі өңдеу алдында гектарға 50- 80 тга көң, N90-120, Р90-120 және К50-60 кгга әсерлі затпен сіңіру керек. Көңмен, фосфорды күзде, ал азотты топырақты жырту алдында берген жөн. Тұқыммен бірге түйіршіктелген суперфосфатты мөлшері - 30-40 кгга беру тиімді. Жүгері үшін биологиялық белсенді температура 10°С-дан жоғары болғанда басталады. Ерте пісетін жүгері сорттары мен будандары үшін қажетті
-6-
биологиялық белсенді температура жиынтығы 1800-2000°С, орташа мерзімде және кеш пісетіндер үшін - 2300-2600°С Жүгері құрғақ шылыққа төзімді, мезофиттар қатарына жататын өсімдік, ылғалды тиімді пайдаланады. Ол 100 кг құрғақ зат түзу үшін 174-тен 406 ц-ге дейін су жұмсайды. Жүгерінің транспирациялық коэффициенті - 230-370. Бірақ жүгерінің дән мен жасыл балауса өнімінің мөлшері басқа дәнді дақылдардан көп болғандықтан, оған кететін су шығыны да жоғары болады. Көктеп шығудан сабақтануға дейін жүгері суды шамалы мөлшерде пайдаланады, әрі қарай оның қажеттілігі арта түседі.
Алғы дақыл. Жүгерінің жақсы алғы дақылдары - сүрі танабы, күздік бидай мен күздік қарабидай, жаздық бидай, арпа, дәндібұршақ дақылдары және отамалылар. Ылғал жеткілікті жағдайда жүгері көпжылдық шөптердің қыртысы мен оның аударымына да өсіріледі. Жауын-шашыны аз аймақтарда оны топырақты қатты құрғатып жіберетін күнбағыс және қант қызылшасынан кейін орналастыруға болмайды. Жүгерінің өзі де жаздық және күздік дақылдар үшін жақсы алғы дақыл. Сүрі жер танабының дақылы болып сүрлем мен көк балаусаға себілген жүгері, келесі күздік бидайдың жоғары өнім беруін қамтамасыз етеді. Ауыспалы егістіктегі орны, бірінші кезекте, өсіру бағытына байланысты. Қонақ жүгеріні далалық және малазықтық ауыспалы егісте орналастырады. Ең жақсы алғы егісі-күздік және жаздық масақты дақылдар, дәнді- бұршақтар, сүрлемдік жүгері, картоп, бір және көпжылдық шөптер. Егіншілік мәдениеті жоғары жерлерде қонақ жүгеріні жалқыдақыл ретінде өсіруге болады. Дақылды фитомелиоративтік қасиеттері жоғары болғандықтан, тұзды жерлерде де өсіреді. Тыңайтқыштар жүйесі. Көптенген зерттеушілер қонақ жүгері егісіне органикалық және минералдық тыңайтқыштарды берудің тиімділігін көрсетеді. Жоғары өнім қалыптастырылғандықтан, қоанқ жүгері топырақтан көптеген мөлшерде қоректік заттар жұмсайды, әсіресе кедей топырақты жерлерден.
Топырақ өңдеу. Қонақ жүгері дақылы ылғалы жеткіліксіз аудандара өсірілетіндіктен, топырақ өңдеудің негізгі мақсаты - ылғалды максималды жинау, сақтау және үнемдеп пайдалануға және арамшөптерді жоюға бағытталуы тиіс. Қонақ жүгерінің топырақ өңдеу тәсілі алғы дақылға және танаптың арамшөптермен ластану дәрежесіне байланысты. Сондықтан, егер қонақ жүгері масақты дақылдан кейін орналастырса, онда, топырақты өңдеуді аңызды сыдыра жыртудан (7-8 см) бастайды. Рахимбеков Т.С., Каракальчев А.С. (1991) пікірлерінше, қонақ жүгері өсірілетін танапты негізгі өсңдеуді 25-30 см дейін тереңдікке жүргізу өнімділіктің жоғарлауына
-7-
септігін тигізеді. Топырақты 15-20 см-ден 30-32 см дейінгі тереңдікте жырту арамшөптер санын азайтады және соның әсерінен көк балауса өнімділігі 16,5 пайыз артады, яғни танапты тереңге жырту оң әсерін тигізеді. Көктемгі топырақ өңдеу жүйелерінде ерте көктемгі танапты тырмалау және тұқымды себер алдындағы культивациялау шаралары жатады. Тұқымды себуге әзірлеу және себу. Егістік материал болып, стандарттық талапқа сай қонақ жүгерінің өсіруге рұқсат етілген және перспективалы сорттары мен будандарының кондициялы тұқымдары пайдаланылады. Тұқымды егіске дайындаудың маңызды және міндетті шараларына саңырауқұлақ ауруларына қарсы ТМТД 80 % (1,5-2,0 кгт) және басқа рұқсат етілген препараттармен дәрілеу жатады. Себу мерзімі. Қонақ жүгері сорттары мен будандарының биологиялық ерекшеліктерін, пайдалану мақсатын, топырақ ылғалдылығымен температурасын ескере отыра себу мерзімн белгілейді. Қонақ жүгері жылу сүйгіш дақыл болғандықтан, тұқымды себуді топырақтың тұқым сіңіру тереңдігі 12-150С жылынған кезде бастайды. Рахымбеков Т.С., Каракальчев А.С. (1991) Алматы облысының шөлді аймағында қонақ жүгеріні топырақтың 0-10 см қабаты тұрақты 12-180С жылынған кезінде себу керектігін айтады. Тұқым сіңіру тереңдігі де себу мерзімімен тығыз байланысты. Көптеген зерттеушілердің анықтауы бойынша, қолайлы себу тереңділігі 4-5 см, егер топырақтың беткі қабаты өте кепкен жағдайда, онда тұқымды тереңірек сіңіру (8-10 см) ұсынылады.
Себу жұмыстары. Себу тәсілі мен мөлшері. Қонақ жүгерінің өнімділігі әрбір өсімдіктің жеке түсімінен және өсіру жағдайына байланысты болады. Сондықтан, белгілі көлемдегі өсімдіктер саны мен олардың орналасу тісілін дұрыс анықтаудың іссаналық маңызы зор. Сол себепті дақылдың қолайлы тісілі мен оңтайлы мөлшерін анықтау өнімділік қалыптастырудың басты факторлары болып есептелінеді. Өндірісте кең тараған - пунктирлі. Аталған тәсілмен қонақ жүгеріні себуде СУПН-8 және СПЧ-6 дәл сепкіштері пайдаланылады. Тұқымдық қонақ жүгеріні кең қатарлы пунктирлі тәсілмен қатараралық ені 60-70 см себу керек. Кең қатармен сепкенде гектарына - 6-8 кгга, немесе 180-200 мың дана өнгіш тұқым, ал жай қатармен -15-20 кгга (400-600 мың дана) тұқым себіледі. Егістікті күтіп-баптау. Сепкеннен кейінгі тырмалау, қатараралықты өңдеу, өсімдікті арамшөптер, аурулар мен зиянкестерден химиялық жолмен қорғау. Қонақ жүгері танаптарында кешенді тырмалау (көгі шыққанға дейін және дақылдың 4-5; 6-7 жапырақтары пайда болғанда). Осы шараның әсерінен танаптағы 65-70 пайыз арамшөптерді құртуға мүмкіндік туады. Механикалық және химиялық
-8-
шараларды үйлесімді жүргізу елеулі нәтиже береді. Дақылдың вегетация кезеңінде КРН-4,2 культиваторымен 3 рет қатараралық өңделеді: бірінші 7-8 жапырақ пайда болғанда 8-10 см тереңдікке, екінші - одан кейін 7-10 күннен соң, 6-8 см тереңдікке, ал үшінші - түтіктену сатысының алдында 4-6 см тереңдікте жүргізіледі. Суару. Қазақстанның оңтүстігінде қонақ жүгері танабын 3-4 рет суарады. Бірінші суғару өсімдіктің қарқынды өсу кезінде, екінші- түтіктену кезеңінде минералдық тыңайтқышпен үстеп қоректендірумен бірге, үшінші-шашақтану кезеңінде, ал төртінші- дән толысу кезеңі. Бірінші суару мөлшері -300-400 м3 га, келесі - 600-700 м3 га.277 Қонақ жүгеріні зиянды организмдерден қорғау агротехникалық және ұйымдастырушылық шараларынан тұрады. Агротехникалық шараларға ауыспалы егісті игеру және технологияны бұлжытпай орындау жатады. Қажетінше, агротехникалық шаралар химиялық әдістермен толықтырылады. Арамшөптермен, аурулар және зиянкестермен күресу үшін рұқсат етілген химиялық препараттар пайдаланылады. Өнімді жинау. Биік бойлы қонақ жүгері сорттарын тұқымға СМ-2,6 комбайнымен алдымен шашағы кесіліп, бастырылады, ал содан кейін сүрлем жинаушы комбайнымен - малазықтық массасы жиналады.
Күтіп баптау жұмыстары. Жүгерінің жақсы өсіп-жетілуі және жоғары сапалы өнім түзуі үшін топырақ ылғалдылығын ылғал сыйымдылығының ең төмен деңгейінен 75- 80% жағдайында ұстап отыру керек. Сонымен қатар, топырақ ылғалдылығы мөлшерден артық жерлерде жүгері өнімі төмендейді, өйткені ондай топырақтарда өсімдік тамырларына фосфордың келуі бәсеңдейді де органикалық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Халық шаруашылығындағы маңызы
2.2 Биологиялық ерекшеліктері
ІІІ. Өсіру технологиясы
А) Алғы дақыл
Ә) Топырақ өңдеу
Б) Себу жұмыстары
В) Күтіп баптау жұмыстары
Г) Жинау
ІV. Ғылыми еңбектер
V. Қорытынды
VІ. Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Жүгері - дақылдардың бірі. Еуропалықтар Оңтістік Американы ашқан кезде маис деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның алғашқы өкілін Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл данасын Х.Колумб испан короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан жері Молдавия болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім, көк балаусаны аса көп беруі де себепші болды. Бір жылдық астық тұқымдас жылылықты сүйетін өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140 С-та қаулап өседі. Аталық гүлшоғыры - собық. Тамыр жүйесі - шашақ, қосалқы тамырлары болады. В,Е дәрімендері, техникалық май, линолеум, желім, жасанды жібек алынады. Азот, фосфор тыңайтқыштары қажет. Басқа да астық тұқымдастар секілді піскен жүгері дәні өте қоректі келеді, оның құрамында: көмірсу, ақуыз, май, калий, фосфор,магний, кальций т. б. минералдық тұздар, витаминдер бар. Азықтық жүгері дәнінен ұн, әртүрлі жарма, ал жүгері жармасынан -- жүгері үлпілдегі, үлпек дән және қытырлауық таяқша алынады. Жүгері үлпілдегі , үлпек дәні және қытырлауық таяқша -- қосымша баптаулы қажет етпейтін дәмді тағам. Организмге жақсы сіңеді. Оны үш мезгілгі аста: шай, суп, қуырылған нан қосылған сорпа, компот, шырын, кисель, простокваша, айранмен т.б. жеуге болады. Ол әсіресе балаларға пайдалы (ыстық сүтке қосып береді). Халық шаруашылығындағы маңызы. Дүниежүзінде жиналатын жүгері дәні өнімінің 20-25%-ы азық-түлік ретінде қолданылады, соның өзінде ол, осымақсатта ең көп пайдаланылатын дақыл болып есептеледі. Жүгері дәнінен ұн, жарма, барлығы 250-ден астам тағам түрлері дайындалады. Кондитер бұйымдарын даярлау үшін оны бидай ұнына қосады, өнеркәсіптік жағдайда жүгері дәні крахмал, декстрин, спирт, глюкоза, қант, май, бал, аскорбин және глютамин қышқылдарын алуға қолданылады. Оны техникалық дақыл ретінде де кеңінен пайдаланады. Сүттеніп піскен кезінде жиналған жүгері собықтары консервіленген (қантты жүгері), мұздатылған түрде қолданылады. Жүгері дәнінің құрамында 9-12% ақуыз, 65-70% азотсыз экстракты заттар (АЭЗ), 4-6% май, 1,8-2,2% клетчатка, 1,2-1,5% күлді заттар, 12-14% су болады. АЭЗ құрамына 90% крахмал, 10% тростник қанты кіреді. Крахмал эндоспермде, қант ұрықта шоғырланады, дәннің 262 майлылығы 6,5%, ал ұрықтың майлылығы 40%-ға дейін жетеді. Ұнның сапасын көтеру үшін, тартар алдында бөлініп алынған дәннің ұрығынан тағамдық және дәрілік май өндіріледі. Дән құрамында ақуыз, көмірсулар, майлар, күлді заттардан басқа ферменттер мен витаминдер бар. Ферменттер тұқымдағы қоректік заттар
-3-
қорын өніп келе жатқан ұрыққа сіңімді жағдайға дейін ыдыратады. Негізгі ферменттер: диастаз көмірсуларды ыдырататын (крахмалды қантқа дейін), липаза, майларды ыдырататын, ақуыз заттарды өзгертетін-протеолетикалық ферменттер, тотықтырушы ферменттер-пероксидаза. Витаминдер- адам, жануарлар, өсімдіктер өмірінде маңызды рөл атқаратын күрделі және әртүрлі химиялық қосындылар. Бұл дақыл XV ғасырда Америкадан Испанияға әкелінген. Россияда, Қавказда, Молдавияда және Украинада екпе дақыл ретінде XVII ғасырдан бастап егіле бастаса, қазір басқа да солтүстік аудандарға тараған. Жүгері дуниежүзінде кең тараған дақыл, егіс ауданы жөнінен (140,1млн га) бидай мен күріштен кейін үшінші орында. Егістік ауданы бойынша алдыңғы қатарда Солтүстік және Орталық Америка, Азия. Жүгері, сүрлемге өсіріле бастағаннан бері көптеген солтүстік аймақтарда орналасқан мемлекеттерде де өсіріле бастады. Кеңестер Одағы кезінде Қазақстанда жүгерінің жалпы егіс ауданы 2,5 млн гектар болатын, оның 134,2 мың гектарына (1985 ж) дәндік жүгері себілетін. Қазіргі уақытта егіс ауданы күрт азайды, республика бойынша жүгері 170 мың гектарға өсіріледі, оның 100 мың гектары дәнді, 70 мың гектары сүрлемдік жүгері. Жүгеріні астыққа өндіруде бірінші орынды АҚШ-28,8 млнга, екінші орынды Қытай 23,5 млнга , үшінші орынды Бразилия елі иеленеді 12,0 млнга. Жоғары өнімді будандар өндіріске ендірілгенінің арқасында көптеген елдер жүгерінің потенциалды өнімділігін алуға қол жеткізіп отыр.
-4-
Халық шаруашылығындағы маңызы. Қонақ жүгері - азық түліктік және малазықтық дақыл. Африка, Үнді және Шығыс Азия елдерінде негізгі тағамдық дақыл болып саналады. Сондықтан, тағамдық өсімдік ретінде әлемде бидай мен күріштен кейін үшінші орын алады. Қонақ жүгері алуан түрлі мақсатта пайдаланылатын дақыл. Дәні - малдың бағалы азығы, құрама жем, крахмал, спирт және қант өнеркәсібінде шикізат. Қонақ жүгерінің көк балаусасын мал азығына және сүрлемге пайдаланады. Қатайып кеткенге дейінгі орылған қонақ жүгері сабағынан сапалы пішен алынады, одан кейінгі өскен алшынкөгін күздік жайылымға қалдырады. Қонақ жүгерінің 100 кг дәнінде 119 азықтық өлшем, ал көк балаусасында - 23,5, сүрлемінде - 22,0, пішенінде - 49,2 азықтық өлшем болады. Қонақ жүгері дәнінде 15 пайызға дейін протеин, лизинге бай, қантты сорттарында 10-15 пайыз қант бар, одан қою шырын алынады. Перспективалы қант беруші дақылдар қатарына жатады. Сыпыртқылық қонақ жүгері шашағынан сыпырғыш және шөткі дайындалады. жүгері - Мәдениет жан-жақты пайдалану. Азық-түлік мақсаттар үшін бүкіл әлем бойынша астық оның жалпы түсімі 20-25% пайдаланылады. Қазіргі уақытта ол ұн, жарма, жүгері, соның ішінде 500-ден астам түрлі негізгі және жанама өнімдер бастап жүзеге асырылады. Жүгері ұны нан-тоқаш және кондитерлік өнеркәсібінде пайдаланылады. Сонымен қатар, астық жүгері - тамаша шикізат крахмал материалдық, сыра қайнату, рух және консервілеу өнеркәсібі. Жүгері, бір жерді жыртатын дақыл ретінде жақсы прекурсорлардың болып табылады, маңызы зор. Дұрыс күтім өрісі оған арамшөп таза кейін. Жетекші жемшөп дақылдарының - - жүгері, біздің саласында сүрлемге негізінен өсіріледі. Жеке шаруа қожалықтарының өсіру технологиясымен, сүтті балауыз Пісіп cobs жасыл массасының жоғары шығымдылығы алады. Алайда, оның егін бүкіл аумағы әлі жоғары емес төмен бағалауын сүрлемді массасын қоректенеді. Астық жүгері - жемшөп өндіру үшін таптырмас компонент, азық-түлік, медициналық, микробиологиялық, химиялық және басқа да өнеркәсіп салалары үшін бағалы шикізат. Вегетациялық жүгері барысында қоректік заттардың көп мөлшерін тұтынады. Оның өсу мен даму бойынша өзінің күшін қамтамасыз ету үшін маңызды болып табылады, сондықтан, болып табылады. оның Саздақты және гумус бай құмды топырақ, ең қолайлы. Ол жайылма жерлерді жақсы өнім береді, бірақ жер асты суларының жақын отырып батпақты бағыттарын төзбейді.
Биологиялық ерекшеліктері. Қонақ жүгері немесе Сорго (лат. Sorghum) - астық тұқымдасына жататын бір немесе көп
-5-
жылдық өсімдіктер тегі. Текті тропиктік, субтропиктік және қоңыржай аймақтарда өсетін 50-ге жуық түрі белгілі. Қазақстанда егіс алқаптары мен суармалы жерлерде өсетін 5 түрі бар. Жиі кездесетіні - құмай (sorghum halepense). Өсімдіктердің биіктігі шамасы 1 - 1,5 метрдей, сыртқы түрі жүгеріге ұқсас, тамыры жақсы жетілген. Жапырақтары ұзын, диаметрі 1 - 3 сантиметр. Көп гүлді сыпыртқы гүлшоғырының биіктігі 60 сантиметрдей. Әрбір гүлі жарғақ тәрізді екі гүл қабыршағынан тұрады. Аталығы - үш, аналығы - біреу. Маусым - шілде айларында гүлдейді. Жемісі - дән. Құмай - улы өсімдік, оның құрамында дуррин атты улы глюкозид, синиль қышқылы, сабағында крахмал мен қант бар. Емдік мақсатқа құмайдың көктем мен күзде жиналған сабағы мен тамыры пайдаланылады. Оның судағы тұнбасымен құяң,ревматизм және жүйке ауруларын емдейді. Ертеректе құмай өсімдігімен мерезді емдеген. Көк шалғынын мал жайылымы ретінде де пайдалануға болады. Гүлшоғырынан сыпыртқы жасайды, сондай-ақ, қызыл бояу және балауыз алынады. Сабаны қағаз жасауға, ши тоқуға пайдаланылады.
Өсіру технологиясы. Ауыспалы егістіктегі орны, бірінші кезекте, өсіру бағытына байланысты. Қонақ жүгеріні далалық және малазықтық ауыспалы егісте орналастырады. Ең жақсы алғы егісі-күздік және жаздық масақты дақылдар, дәнді- бұршақтар, сүрлемдік жүгері, картоп, бір және көпжылдық шөптер. Егіншілік мәдениеті жоғары жерлерде қонақ жүгеріні жалқы дақыл ретінде өсіруге болады. Дақылды фитомелиоративтік қасиеттері жоғары болғандықтан, тұзды жерлерде де өсіреді. Тыңайтқыштар жүйесі. Көптенген зерттеушілер қонақ жүгері егісіне органикалық және минералдық тыңайтқыштарды берудің тиімділігін көрсетеді. Жоғары өнім қалыптастырылғандықтан, қоанқ жүгері топырақтан көптеген мөлшерде қоректік заттар жұмсайды, әсіресе кедей топырақты жерлерден. Сондықтан жұмсалған қоректік заттардың орнын толықтыру жоғары өнім алудың негізгі кепілі. Қонақ жүгері вегетациясының бастапқы сатысында қоректік заттарды аз мөлшерде жұмсайды, сол себепті тыңайтқыштардың жеңіл сіңірілетін формаларын қажетсінеді, әсіресе түтіктену сатысында және шашақтанудың алдында. Сондықтан, негізгі өңдеу алдында гектарға 50- 80 тга көң, N90-120, Р90-120 және К50-60 кгга әсерлі затпен сіңіру керек. Көңмен, фосфорды күзде, ал азотты топырақты жырту алдында берген жөн. Тұқыммен бірге түйіршіктелген суперфосфатты мөлшері - 30-40 кгга беру тиімді. Жүгері үшін биологиялық белсенді температура 10°С-дан жоғары болғанда басталады. Ерте пісетін жүгері сорттары мен будандары үшін қажетті
-6-
биологиялық белсенді температура жиынтығы 1800-2000°С, орташа мерзімде және кеш пісетіндер үшін - 2300-2600°С Жүгері құрғақ шылыққа төзімді, мезофиттар қатарына жататын өсімдік, ылғалды тиімді пайдаланады. Ол 100 кг құрғақ зат түзу үшін 174-тен 406 ц-ге дейін су жұмсайды. Жүгерінің транспирациялық коэффициенті - 230-370. Бірақ жүгерінің дән мен жасыл балауса өнімінің мөлшері басқа дәнді дақылдардан көп болғандықтан, оған кететін су шығыны да жоғары болады. Көктеп шығудан сабақтануға дейін жүгері суды шамалы мөлшерде пайдаланады, әрі қарай оның қажеттілігі арта түседі.
Алғы дақыл. Жүгерінің жақсы алғы дақылдары - сүрі танабы, күздік бидай мен күздік қарабидай, жаздық бидай, арпа, дәндібұршақ дақылдары және отамалылар. Ылғал жеткілікті жағдайда жүгері көпжылдық шөптердің қыртысы мен оның аударымына да өсіріледі. Жауын-шашыны аз аймақтарда оны топырақты қатты құрғатып жіберетін күнбағыс және қант қызылшасынан кейін орналастыруға болмайды. Жүгерінің өзі де жаздық және күздік дақылдар үшін жақсы алғы дақыл. Сүрі жер танабының дақылы болып сүрлем мен көк балаусаға себілген жүгері, келесі күздік бидайдың жоғары өнім беруін қамтамасыз етеді. Ауыспалы егістіктегі орны, бірінші кезекте, өсіру бағытына байланысты. Қонақ жүгеріні далалық және малазықтық ауыспалы егісте орналастырады. Ең жақсы алғы егісі-күздік және жаздық масақты дақылдар, дәнді- бұршақтар, сүрлемдік жүгері, картоп, бір және көпжылдық шөптер. Егіншілік мәдениеті жоғары жерлерде қонақ жүгеріні жалқыдақыл ретінде өсіруге болады. Дақылды фитомелиоративтік қасиеттері жоғары болғандықтан, тұзды жерлерде де өсіреді. Тыңайтқыштар жүйесі. Көптенген зерттеушілер қонақ жүгері егісіне органикалық және минералдық тыңайтқыштарды берудің тиімділігін көрсетеді. Жоғары өнім қалыптастырылғандықтан, қоанқ жүгері топырақтан көптеген мөлшерде қоректік заттар жұмсайды, әсіресе кедей топырақты жерлерден.
Топырақ өңдеу. Қонақ жүгері дақылы ылғалы жеткіліксіз аудандара өсірілетіндіктен, топырақ өңдеудің негізгі мақсаты - ылғалды максималды жинау, сақтау және үнемдеп пайдалануға және арамшөптерді жоюға бағытталуы тиіс. Қонақ жүгерінің топырақ өңдеу тәсілі алғы дақылға және танаптың арамшөптермен ластану дәрежесіне байланысты. Сондықтан, егер қонақ жүгері масақты дақылдан кейін орналастырса, онда, топырақты өңдеуді аңызды сыдыра жыртудан (7-8 см) бастайды. Рахимбеков Т.С., Каракальчев А.С. (1991) пікірлерінше, қонақ жүгері өсірілетін танапты негізгі өсңдеуді 25-30 см дейін тереңдікке жүргізу өнімділіктің жоғарлауына
-7-
септігін тигізеді. Топырақты 15-20 см-ден 30-32 см дейінгі тереңдікте жырту арамшөптер санын азайтады және соның әсерінен көк балауса өнімділігі 16,5 пайыз артады, яғни танапты тереңге жырту оң әсерін тигізеді. Көктемгі топырақ өңдеу жүйелерінде ерте көктемгі танапты тырмалау және тұқымды себер алдындағы культивациялау шаралары жатады. Тұқымды себуге әзірлеу және себу. Егістік материал болып, стандарттық талапқа сай қонақ жүгерінің өсіруге рұқсат етілген және перспективалы сорттары мен будандарының кондициялы тұқымдары пайдаланылады. Тұқымды егіске дайындаудың маңызды және міндетті шараларына саңырауқұлақ ауруларына қарсы ТМТД 80 % (1,5-2,0 кгт) және басқа рұқсат етілген препараттармен дәрілеу жатады. Себу мерзімі. Қонақ жүгері сорттары мен будандарының биологиялық ерекшеліктерін, пайдалану мақсатын, топырақ ылғалдылығымен температурасын ескере отыра себу мерзімн белгілейді. Қонақ жүгері жылу сүйгіш дақыл болғандықтан, тұқымды себуді топырақтың тұқым сіңіру тереңдігі 12-150С жылынған кезде бастайды. Рахымбеков Т.С., Каракальчев А.С. (1991) Алматы облысының шөлді аймағында қонақ жүгеріні топырақтың 0-10 см қабаты тұрақты 12-180С жылынған кезінде себу керектігін айтады. Тұқым сіңіру тереңдігі де себу мерзімімен тығыз байланысты. Көптеген зерттеушілердің анықтауы бойынша, қолайлы себу тереңділігі 4-5 см, егер топырақтың беткі қабаты өте кепкен жағдайда, онда тұқымды тереңірек сіңіру (8-10 см) ұсынылады.
Себу жұмыстары. Себу тәсілі мен мөлшері. Қонақ жүгерінің өнімділігі әрбір өсімдіктің жеке түсімінен және өсіру жағдайына байланысты болады. Сондықтан, белгілі көлемдегі өсімдіктер саны мен олардың орналасу тісілін дұрыс анықтаудың іссаналық маңызы зор. Сол себепті дақылдың қолайлы тісілі мен оңтайлы мөлшерін анықтау өнімділік қалыптастырудың басты факторлары болып есептелінеді. Өндірісте кең тараған - пунктирлі. Аталған тәсілмен қонақ жүгеріні себуде СУПН-8 және СПЧ-6 дәл сепкіштері пайдаланылады. Тұқымдық қонақ жүгеріні кең қатарлы пунктирлі тәсілмен қатараралық ені 60-70 см себу керек. Кең қатармен сепкенде гектарына - 6-8 кгга, немесе 180-200 мың дана өнгіш тұқым, ал жай қатармен -15-20 кгга (400-600 мың дана) тұқым себіледі. Егістікті күтіп-баптау. Сепкеннен кейінгі тырмалау, қатараралықты өңдеу, өсімдікті арамшөптер, аурулар мен зиянкестерден химиялық жолмен қорғау. Қонақ жүгері танаптарында кешенді тырмалау (көгі шыққанға дейін және дақылдың 4-5; 6-7 жапырақтары пайда болғанда). Осы шараның әсерінен танаптағы 65-70 пайыз арамшөптерді құртуға мүмкіндік туады. Механикалық және химиялық
-8-
шараларды үйлесімді жүргізу елеулі нәтиже береді. Дақылдың вегетация кезеңінде КРН-4,2 культиваторымен 3 рет қатараралық өңделеді: бірінші 7-8 жапырақ пайда болғанда 8-10 см тереңдікке, екінші - одан кейін 7-10 күннен соң, 6-8 см тереңдікке, ал үшінші - түтіктену сатысының алдында 4-6 см тереңдікте жүргізіледі. Суару. Қазақстанның оңтүстігінде қонақ жүгері танабын 3-4 рет суарады. Бірінші суғару өсімдіктің қарқынды өсу кезінде, екінші- түтіктену кезеңінде минералдық тыңайтқышпен үстеп қоректендірумен бірге, үшінші-шашақтану кезеңінде, ал төртінші- дән толысу кезеңі. Бірінші суару мөлшері -300-400 м3 га, келесі - 600-700 м3 га.277 Қонақ жүгеріні зиянды организмдерден қорғау агротехникалық және ұйымдастырушылық шараларынан тұрады. Агротехникалық шараларға ауыспалы егісті игеру және технологияны бұлжытпай орындау жатады. Қажетінше, агротехникалық шаралар химиялық әдістермен толықтырылады. Арамшөптермен, аурулар және зиянкестермен күресу үшін рұқсат етілген химиялық препараттар пайдаланылады. Өнімді жинау. Биік бойлы қонақ жүгері сорттарын тұқымға СМ-2,6 комбайнымен алдымен шашағы кесіліп, бастырылады, ал содан кейін сүрлем жинаушы комбайнымен - малазықтық массасы жиналады.
Күтіп баптау жұмыстары. Жүгерінің жақсы өсіп-жетілуі және жоғары сапалы өнім түзуі үшін топырақ ылғалдылығын ылғал сыйымдылығының ең төмен деңгейінен 75- 80% жағдайында ұстап отыру керек. Сонымен қатар, топырақ ылғалдылығы мөлшерден артық жерлерде жүгері өнімі төмендейді, өйткені ондай топырақтарда өсімдік тамырларына фосфордың келуі бәсеңдейді де органикалық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz