Жиі кездесетін уланулардың (эфир майларымен) ерекшеліктері мен оларды емдеу әдістерін, сақтандыру шараларын көрсету

I.Кіріспе ... ... ... ... ...3
II. Heгізгі бөлім ... ... ... ..4
2.1 .Құрамында эфир майлары бар заттар ... 4
2.2. Құрамында эфир майлары бар дәрі.дәрмектердің емдік мөлшері...8
2.3.Эфир майлары және шайыр тәрізді заттармен уланған жануарлардың клиникалық белгілері, патологиялық. анатомиялық өзгерістері, емі және алдын алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
III. Өзіндік зерттеу...
3.1. Шаруашылыққа сипаттама ... ... ... .14
3.2. Шаруашылықтың індеттік жағдайы ... ...14
3.3. Шаруашылықтағы малдардың құрамында эфир майлары бар өсімдіктермен улануы, клиникалық белгілері ... ..14
3.4. Ауру тарихы ... ... ... ... ... ... ... .15
3.5. Жалпы зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ..15
3.6.Курация ... ... ... ... 16
3.7. Құрамында эфир майлары бар өсімдіктермен уланғанда токсикологиялық баға беру, патологиялық . анатомиялық өзгерістері.
IV. Қорытынды ... ... ...19
V. Ұсыныстар ... ... ... ...20
VI. Қолданылған әдебиеттер

Ветеринарлық токсикология организмге қолдануға жарамсыз улы заттардың касиетімен әсерін, олардың мал организміндегі және құс, балық, ара организмдегі жолымен сүт жұмыртқамен бөлінуін, мүшелер мен ұлпаларда шоғырлануын оқытатын ғылым. Ветеринарлық токсологияның негізгі міндеті - диагноз қою әдістері, алдын алу шаралары мен емдеудің тәсілдерін жете білу және жаңа әдістерді қарастыру; пестицидтердің және басқада токсикалық азықтарда, азық-түліктерде қалған қалдықтарының максималды берілген деңгейін (МДУ-МБД) қалыптастыру үшін, соның негізінде мал өніміне және азыққа ветеринарлық санитарлық баға беру, оларға анализ жасау.
Токсикологияны оқығанда міндетті түрде токсикоздардың алдын алу шалары мен уланған малдарды емдеуге ерекше мән беру қажет.
Кейінгі жылдарда ауыл шаруашылығын химизациялауда, мал шаруашылығына оларды пайдаланғаннан бері, сыртқы қоршаған ортаны сақтау мен азық-түлікті ластанудан сақтауда ветеринарлық токсологияның функциясы кеңейді. Ендігі міндеттерде мынадай сұрақтар қаралады олар, антисептирге токсологиялық баға беру, полимер пластикалық заттарға баға беру, мал шаруашылығында қолданылатын консерванттарға, премикстерге, дезинфиканттарға, дәрілік заттарға, жаңа пестициттерге, мәдени азықтарға, жайылым жерлерге, ормандарға. Сондықтан жаңа әдістерді қолдануда зерттеудің ветеринарлық токсикологиялық бағалаудың жаңа түрлерін білу және оларды өңдеу химиялық заттар мен жабдықтарға, көрсеткіш критерияларын бағалауда осындай жайттар туындайды.Заттың сипатына байланысты бірнеше бөлімдерден құралған: Малдардың сапасыз азықпен және дүрыс әзірленбеген азықпен улануы; улы өсімдіктері улар мен улануы; микотоксикоздармен микроскопиялық саңырауқүлақтар мен улануы; балдырлармен- альготоксикоздармен улануы; пептицидтермен; ауыр метал дармен, азот қосындыларымен, полихлорланған және пластикалық жабдықтар мен басқада химиялық заттармен улануы.

1. Қорабаев Е.М, Заманбеков Н.А, Өтенов Ә.М, Айтжанов Б.Д, Көбдікова Н.К, Байниязов А.А, Токсикология . Дәуір – 2011, Алматы.319
2. Бурсинин И.А, Токсикология ядовитых растений. Москва 4-е издание. 1962г. 624с
3. Қожанов К.Н, Тойкина Г.Н «Мал азықтан уланулары». Семей 2010-140бет
4. Қазақстан өсімдіктер әлемінің асыл қазнасы. Алматы 2006ж
5. Қазақстанның дәрілік өсімдіктері. Іскендіров Әбіш. Алматы «Қазақстан» 1982ж
6. «Фитотерапия» К.Н. Қожанов, С.К. Қожанова. Алматы, 2010ж
7. Г.А. Хмельницкий, В.Н. Локтионов, Д.Д.Полез «Ветеринарная токсикология». Москва «Агропромиздат»1987 г
8. Заманбекова Н.А, Байниязов А.А «Фито-фармакология» 2009 ж
9. Интернет мәліметтері: http://kazorta.org/aza-stanny-efirmajly-simdikterin-zertteu/

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
I.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
II. Heгізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.1 .Құрамында эфир майлары бар заттар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .4
2.2. Құрамында эфир майлары бар дәрі-дәрмектердің емдік мөлшері...8
2.3.Эфир майлары және шайыр тәрізді заттармен уланған жануарлардың клиникалық белгілері, патологиялық- анатомиялық өзгерістері, емі және алдын алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
III. Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
3.1. Шаруашылыққа сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
3.2. Шаруашылықтың індеттік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
3.3. Шаруашылықтағы малдардың құрамында эфир майлары бар өсімдіктермен улануы, клиникалық белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 14
3.4. Ауру тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
3.5. Жалпы зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
3.6.Курация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.7. Құрамында эфир майлары бар өсімдіктермен уланғанда токсикологиялық баға беру, патологиялық - анатомиялық өзгерістері.18
IV. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
V. Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 0
VI. Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21

Кіріспе.
Ветеринарлық токсикология организмге қолдануға жарамсыз улы заттардың касиетімен әсерін, олардың мал организміндегі және құс, балық, ара организмдегі жолымен сүт жұмыртқамен бөлінуін, мүшелер мен ұлпаларда шоғырлануын оқытатын ғылым. Ветеринарлық токсологияның негізгі міндеті - диагноз қою әдістері, алдын алу шаралары мен емдеудің тәсілдерін жете білу және жаңа әдістерді қарастыру; пестицидтердің және басқада токсикалық азықтарда, азық-түліктерде қалған қалдықтарының максималды берілген деңгейін (МДУ-МБД) қалыптастыру үшін, соның негізінде мал өніміне және азыққа ветеринарлық санитарлық баға беру, оларға анализ жасау.
Токсикологияны оқығанда міндетті түрде токсикоздардың алдын алу шалары мен уланған малдарды емдеуге ерекше мән беру қажет.
Кейінгі жылдарда ауыл шаруашылығын химизациялауда, мал шаруашылығына оларды пайдаланғаннан бері, сыртқы қоршаған ортаны сақтау мен азық-түлікті ластанудан сақтауда ветеринарлық токсологияның функциясы кеңейді. Ендігі міндеттерде мынадай сұрақтар қаралады олар, антисептирге токсологиялық баға беру, полимер пластикалық заттарға баға беру, мал шаруашылығында қолданылатын консерванттарға, премикстерге, дезинфиканттарға, дәрілік заттарға, жаңа пестициттерге, мәдени азықтарға, жайылым жерлерге, ормандарға. Сондықтан жаңа әдістерді қолдануда зерттеудің ветеринарлық токсикологиялық бағалаудың жаңа түрлерін білу және оларды өңдеу химиялық заттар мен жабдықтарға, көрсеткіш критерияларын бағалауда осындай жайттар туындайды.Заттың сипатына байланысты бірнеше бөлімдерден құралған: Малдардың сапасыз азықпен және дүрыс әзірленбеген азықпен улануы; улы өсімдіктері улар мен улануы; микотоксикоздармен микроскопиялық саңырауқүлақтар мен улануы; балдырлармен- альготоксикоздармен улануы; пептицидтермен; ауыр метал дармен, азот қосындыларымен, полихлорланған және пластикалық жабдықтар мен басқада химиялық заттармен улануы.
Кең байтақ Қазақстан Республикасының жерінің әр аймағында орналасқан мал шаруашылықтарының малдырының ішінде әртүрлі азықтардың құрамындағы улы заттармен улану жиі кездесетін жағдай.Бұған негізгі себеп жер көлемінің кең байтақтығы және табиғаттың әртүрлі әсерінен онда өсетін өсімдіктер фаунасының бірнеше алуан, құбылмалы болуы. Малдардың улануының шаруашылықтарға тигізетін зияны ұшан-теңіз: уланумен 1-2 бас мал ғана емес, малдардың топ-тобымен ауруы; ауыр жағдайда жедел көмек көрсетіліп үлгерілмегенде, уланған малдардың көптеп кенеттен өлім-жітімге ұшырауы; мал дәрігерлік жедел көмектің арқасында амал алып қалған малдардың жұмысқа жарамсыздығы; емдеуге жұмсалатын қаражат шығындары; адамдардың еңбегі, жалакысы және т.б. Сонымен катар ауыл шаруышылық малдарының уланулары, организміндегі улы заттары олардың ет, сүт өнімдері аркылы өсім төлдерінің, тіпті адамдарды да уландырулары да мүмкін.
Уланған малдардың, әсіресе оның созылмалы түрінде, организмнің жалпы резистенттілік қабілеттілігі төмендейді де, олардың індетті, тоғышарлық, әсіресе жүқпалы емес ауруларға қарсы тұру кабілеттілігін нашарлатады.Сондықтанда, ондай малдарда уланулардың басқа аурулармен қабаттасып, асқынған түрлері жиі кездеседі.
Уланулардың себептеріне, дамуларына карсы ем колданғанда улы заттардың осындай кейбір ерекшеліктерін ескерген жөн.
Менің жазып отырған осы курстық жүмысымның мақсаты - жиі кездесетін уланулардың (эфир майларымен) ерекшеліктері мен оларды емдеу әдістерін, сақтандыру шараларын көрсету.
Міндеті: Құрамында эфир майлары бар малдарға өсімдіктермен уланғандағы токсикологиялық баға беру, патологиялық - анатомиялық өзгерістері.

II.Негізгі бөлім.
2.1. Құрамында эфир майлары бар заттар.
Эфир майлары- ұшқыш органикалық қосылыстардың құраушысы көп қоспасы; тамак өнімдерінің хош иісін құрайды. Оның құрамында көмірсутектер,әсіресе терпендер, спирттер, фенолдар, альдегидтер, кышқылдар, күрделі эфирлер, сондай-ақ кейбір гетороциклді қосылыстар болады. Эфир майлары көптеген өсімдіктерде кездеседі және олардың бәрінде де эфир майларына тән ерекше иісі болады. Эфир майлары спирт, эфир бензолда ериді,суда нашар, көбі іс жүзіне ерімейді. Эфир майлары өсімдіктердің 150-200- ге жуық түрлерінен алынады. 1500-ден астам эфир майлары зерттелген. Олардан 500-ден аса қосылыстар бөлініп алынды, жеке эфир майлары құрамында 5-20 түрлі қосылыстар болады. Эфир майлары өсімдіктедің жапырағы, сабағы, гүлі. тамыры, т.б. органдарында бос күйінде немесе гликозидтер түрінде болады. Олар өсімдіктерден су буымен айдау, төмен температурада қайнайтын ерігіштермен шаймалау және қысу, т.б. әдістер арқылы алынады. Эфир майлары қалыпты температурада мөлдір, оңай қозғалатын немесе түтқыр,түссіз немесе сары, жасыл, қоңыр сүйықтық. Ауада жарық әсерінен тез тотығады, шайырланады және өзінің иісін өзгертеді. Олар көбінесе өсімдіктердің гүлі мен ұрығында көптеп кездеседі. Өсімдіктердің өздеріне тән иістері осы майларға байланысты. Олардың көбі тиген жерлерін тітіркендіріп қызартады кейде күйдіруге дейін барады, қабыну процессі пайда болады. Олар бүйректер мен өкпелер арқылы бөлінетіндіктен ағзаларға өз әсерін тигізеді. Қан арқылы орталық жүйке жүйесін қоздырады. Мұндай әсерді жусан(полынь) майынан жақсы байқауға болады.
Химиялық қүрамы бойынша 3 топқа бөлуге болады:
1. Құрамында оттегі жоқ эфир майлары немесе терпендер. Оларға жататындар терпентинді, арша,аир және т.б. майлар.
2. Құрамында оттегі бар эфир майлары. Анис, аскөк, тмин, камфара майлары.
3. Құрамында күкірті бар эфир майлары. Қыша, сарымсақ майлары жатады.
Эфир майлары негізінен парфюмерия, косметика және тамақ өнеркәсібәнде, медицинада қолданылады. Кейбір эфир майлары химия өнеркәсібінде органикалык синтезде, мысалы, пинен-камфора синтездеуде, скипидар-сыр, бояу өндірістерінде т.б. еріткіш ретінде қолданылады.
Эфир майларының кептірілген өсімдіктерден ұшып кететін қасиетіне байланысты, олардың қасиетінің жойылуы да мүмкін.
Эфир майларының өзіне тән хош иісі, ащылау тұтқыр дәмі бар. Суда ерімейді, ал органикалық еріткіштерде, спиртте жане майларда жақсы ериді. Эфир майлары өсімдік бойына әртүрлі тараған. Кейбір өсімдіктердің гүлі, жапырағы эфир майларына бай болса, кейбіреуінің тұқымында, тамырында және сабағында көптеп кездеседі. Құрамында эфир майлары бар өсімдіктер мәдени түрде өсіріліп, емдік мақсатта қолданылады. Бірак, жусан(полынь), шайқурай(зверобой), түймешетен(пижма) және т.б түрлерінің токсикологиялық маңызы да бар.
Табиғатта эфир майларына ұқсас шайыр және шайыр секілді заттар кездеседі. Олар да эфир майлары сияқты иісі бар, суда ерімейтін, ал майлар мен органикалық еріткіштерге еритін қасиеті бар заттар. Бірақ, құрамында азоты болмайды. Құрамында шайыр және шайыр секілді заты бар өсімдіктерге у тамырды (вех ядовитый) жатқызуға болады.
Эфир майлары және шайыр ұлпаларды жергілікті тітіркендіріп, ағзаға тарағаннан кейін жүйке жүйесін, алғашында қоздырып, кейіннен салдандырып әсер етеді.
Бұл топқа әртүрлі фармокологиялық құрылымға ие препараттар жатқызылады: қақыратқыш, несеп айдайтын дәрі-дәрмектер, өт айдайтын, терлететін, тітіркендіретін, қабынуға қарсы, антисептикалық, инсектицидтік және т.б. Бұлар әр түрлі болса да олардың ортақ тітіркендіргіш қасиеттері бар.
Жалбыз жапырақтары (Folia Menthae piperitae). Жалбыз шөпшалаңды өсімдіктің бір түрі. Жапырақтарын гүлдеген кезде жинап, кептіреді. Олардың құрамында 1% эфир майы болады. Ал эфир майының құрамына: ментол, пинел, лимонен, және т.б. енеді.
Жалбыз жапырақтары тітіркендіргіш, антисептикалық, босаңсытқыш, өт айдайтын және иісті жою қасиеттерімен ерекшеленеді. Оларды мына формада қабылдайды 1: 10... 1:100 қабынуға қарсы зат ретінде, стоматит, фарингит және ларингит ауруларына қарсы, ішкі асқазан жұмысын жақсартуға, қабынуға қарсы, ауруды сездірмеу үшін, бұлшық ет, ішек ауруларына қарсы т.б. ауруларға қарсы қолданылады.
Жалбыз майы (Olеum Mеnthae). Жалбыз шөбінен алынады. Құрамында 50% ментол, 4-9%-ға дейін эфир ментолы, сірке суы және валериан қышқылы және т.б. заттар бар. Мөлдір, түссіз немесе сарғыштау түсті болып келеді, иісі жалбызға тән ашылау өзіне тән дәмі болады. Босаңсытқыш қасиетімен ерекшеленеді. Антисептикалық зат ретінде де (0,1-0,2% шоғырлануында) қолданылады. Дайындалған жалбыз суы түссіз, мөлдір болады. Корвалол,валокардин дәрілердің құрамына кіреді.
Жалбыз тұндырмасы (Tincturae Menthae). Жасыл түсті мөлдір сұйықтық. Иісі және дәмі жалбызға тән. Асқазан жұмысын жақсарту үшін, қарын ішек ауруларының қабынуына қарсы және метеоризм ауруларында қолданылады.
Ментол (Men tholum). Түссіз кристалды зат, иісі өткір жалбызға тән, дәмі де өзіне сай. Суда нашар ерісе, спитртте, эфирде, майларды жақсы ериді.
Ментолды теріге жабыстырса, суықтық тез сезіледі, әлсіз күйдіргіш қаситетімен ерекшеленеді. Сонымен қатар, жансыздандыру және антисептикалық қасиеті де бар. Сыртқа пайдалану үшін невралгия, миозит, бурсит, артрит ауруларына 5%-дық спирт ерітіндісі енгізіледі, және 5-10%-дық майлы ерітінді енгізіледі. Тыныс алудың қабынуы кезінде 1-5%-дық майлы ерітінді қолдынылады. Ларингит, бронхит, трахеит аурулары кезінде 2-5%-дық майлы ерітіндісі қолданылады. Ментол - көптеген дәрілік заттардың негізі болып табылады.
Ментол майы(Oleum Mentholum). Вазелин майында 1%-дық және 2%- дық ментол ерітіндісі. Түссіз, майлы сүйықтық, әлсіз жалбыз иісі бар.
Бороментол (Boromentholum). Ментолдан, бор қышқылынан және вазелиннен тұратын май. Антисептикалық және жансыздандырғыш дәрілік зат ретінде, тері қышымасы кезінде қолданылады.
Эвкалипт жапырақтары (Folia Eucalipti viminalis). Ол Кавказ, Қара теңіз жерінде өсетін домалақ эвкалипт ағашының жапырағынан алынған зат. Құрамында (2,5%) эфир майы, ең негізгі бөлігі-пинеол. Сонымен қатар құрамында күрделі эфирлер бар, органикалық қышқылдар, кермекті заттар, т.б. болады. Эвкалипт жапырақтарының тұнбасы 1:20 қатынаста, антисептикалық және қабынуға қарсы, жоғары тыныс алу жолдарының ауруларына қарсы қодданылады.
Эвкалипт дезенфекциялық, шайғыш зат ретінде ашық жарақаттану кезінде кеңінен қолданыс табады. Ішке эвкалипт жапырақтарының дозалары: қойлар мен шошқаларға 3 г; 6-10 айлық бұзауларға 2г; 3-5 айлық торайларға 0,3 г ; иттерге 1г мөлшерінде қолданылады.
Эвкалипт тұндырмасы-жасылдау сұрғылт мөлдір сұйықтық. Ингаляцияға (4 стакан суға 10-20 тамшы) арналған.
Эвкалипт майы-жеңіл қозғалғыш мөлдір сарғылттау сұйыктық. Антисептнкалық зат ретінде және тыныс алу жолдарының ауруларына қарсы, қақыратқыш заттар ретінде қолданылады.
Қыша тұкымдары (Semen Sinapis). Бip жылдық және көп жылдык шөптесін өсімдік туысы. Майлы дақылға, дәмдік-татымдық өсімдікке жатады. Жабайы өсетін арам шөп турі де бар. Тұқымның кұрамында 30% май, фермент мирознн және гликозид синигрин болады.
Тәжірибеде 2%дык қыша ерітіндісін, қыша спиртін колданады және горчичник ретінде қолданады. Денеге қыша майын жаққан кезде, ол жүйке талшықтарының тітіркенуіне әкеліп соғады.Соның әсерінен тері кызарып кетеді.
Қыша қамырын - қыша тұкымының ұнтағынан дайындайды. Оны бөлме температурасындағы сумен араластырып, тығыз консистенциялы қамырға айналдырады, ыстық суды қолданбайды, себебі онда мирозин ферменті жойылады. Қыша қамырын немесе қыша майын тітіркендіргіш зат ретінде қолданады. Әдетте оны тәбітті көтеру, асказан жұмысын жақсарту үшін қолданады.
Тазартылған терпентин майы (Oleum Terebinthinae rectificatum)
Мөлдір, түссіз сұйыктық. Өзіне тән иісі және күйдіргіш дәмі бар. Суда ерімейді, спиртте (1:3 2) жаксы ериді. Эфирмен, хлороформмен, бензолмен жақсы араласады. Ең басты негізгі бөлігі болып пинен саналады-ол скипидардың гидриттелген хош иісті көмірсутек.
Скипидар жергілікті тітіркендіргіш, жансыздандырғыш, антисептикалық қасиетгерімен ерекшеленеді, қышаға қарағанда теріге терең енеді. Скипидар жүрек қызметін жақсартады және тыныс алуды, жүйке жүйесінің тонусын жоғарлатады, организмнің қорғаныс күштерін, қан айналымын жақсартып, ауруды сездіртпейді. Скипидарды қолдану арқылы, жаралардың сауықтырылуы жылдамдайды. Жоғарғы дозада енгізілсе гастроэнтерит, ал аз мөлшерде енгізілсе артериялық қысымның жоғарлауына себепкер болады. Сырткы тітітіркендіргіш зат ретінде вазелинмен (1:2) шаншу кезінде, өкпе кабынуы кезінде, миозит, невралгияға қарсы қолданылады. Ауруларды қабындырмау үшін (әсіресе тыныс алу жолдарын), скипидарды тері астына (жылқыларға 0,5-2мл; иттерге 0,1-0,3мл) енгізеді.
Скипидарды өкпе, бүйрек паренхимасының зақымдануында, сойылатын малдарға (себебі етте жағымсыз иіс болады) енгізуге тыйым салынған.
Скипидар майы (Oleum Тerebinthinae). Құрамында тазартылған терпентин майы 20г, консистент эмульсиясы(су-вазелин) 80г, 50 мл мөлшерде шығарылады. Қабынуға қарсы қолданылатын препарат.
Күрделі скипидарлық линимент - Кұрамында: тазартылған терпентин майы 40 мл, хлороформ 20 және меңдуана майы 40 мл. Невралгия, ревматизм және миозит ауруларында жағынды ретінде қолданылады.
2.2.Құрамында эфир майлары бар дәрі-дәрмектердін емдік мөлшері.
Препаратт ың атауы
Шығару түрі
Жылқыға
Ірі қарға
Қойменешкі
ге
Шошқаға
итке
Folia Menthae piperitae
брикет,тұндырма,май,түймедақ,тұнба
20,0- 40,0
25,0- 50,0
5,0-
10,0
2,0-5.0
1,0- 3,0
Mentholu
m
ұнтақ,май,эмульсия,ерітінді
0,2-2,0
0,3-
4,0
0,2- 1,0
-
0,1- 0,2
Semen
Sinapis
горчичник,май
20,0-
50,0
50,0-
100,
0
5,0-
10,0
2,0-5,0
0,5- 2,0
Oleum
Terebin
thinae
rectificatumm
май,линимент

10-30 мл
20-
40мл
5-
10мл
-
2мл
Folia
Eucalipty
viminalis
брикет,түндырма,май
-
-
3,0
3,0
0,3

2.3. Эфир майлары және шайыр тәрізді заттар
Лимон (Citrus limon)- руталар тұқымдасына жататын мәңгі жасыл ағаш. Шыққан жері - Үндістан, Оңтүстік және Үнді Қытай аралдары. Біртіндеп Жерорта теңізі аймақтарына және Батыс Еуропа өңірлеріне жерсіндірілген. Жабайы түрі жоқ, қолдан өсіріледі. Биіктігі 3-7м-ге жетеді. Бұтақтары тікенекті. Жапырағының жоғарғы ұшы үшкірленген,пішіні жұмыртқа тәрізді, шеттері ара тісті болып келеді. Өзіне тән эфир майының хош иісі бар. Гүлдері (6-8күн) ашық ақ түсті. Жемісі ірі, салмағы 200-400г, сопақшалау, сары түсті қалың қабықпен қапталған. Ішіндегі шырын жемісі 8- 10 бөлікке бөлінген,сыртын жұқа ақ қабық жауып жатады. Шырынының дәмі қышқыл, құрамында 5-7,2% лимон қышқылы, 1,9-3%қант, 50-90 мг С витамині, темірге бай, эфир майы, кальций, калий, т.б. болады.3-4 жылдары жеміс береді. Бір ағаштан 15-30 кг жеміс пайдаланады.Ашық алқапта өсіріледі. Қарашірігі мол, кәрізделген топыракта жақсы өседі. Лимон жылу, жарык, ылғал сүйгіш, оны тұқымы, қалемшесі және өркендері арқылы көбейтеді. Өсу кезеңінде артық өскіндерін қиып, биіктеп кеткендерін қысқартып отырады.
Лимонның құрамында, мыс 5-8% лимон қышқылы, азот пен пектинді заттар, қант, фитонцидтер, калий, флавоноидтар,А,В1,В2,С,Д,Р дәрумендері, қабығында-эфир майы болады. Лимон жемісі тұрмыста аспаздықта кеңінен қолданыс тапқан. Одан кондитерлік тағамдар, мармелад, джемдер, шараптар, түрлі иістендіргіштер жасалады. Суық тигенде лимонды шайға салып ішеді. Медицинада лимонды авитаминоз, цинга, қан қысымының жоғарылауы,асказан ауруларына кеңінен пайдаланады. Сонымен қатар лимон шырыны косметикада да колданыс тапқан. Оның шырыны теріні тазартып, ағартатын қасиетке ие.
Пияз(Allium сера) - жуа туысының ең көп тараған түрі. Шыққан жері - Орталык Азия және Ауғанстан. Пияз өсіріп алынатын бадана тегіс, ұзын немесе домалақ пішінде болады, қысқа сабақтан және оған тығыз, біріне-бірі қысыла орналасқан етті қабыршақтан тұрады. Қабыршақтың жоғары бөлігі жұка, жалған сабақ құрайды. Сыртқы қабыршақтары бірте-бірте өледі де, жамылғыға айналады. Олар сары, қоңыр, кызғылт-көгілдір, ал кейде ақ түсті болады. Пияздың жапырақтары етті кабыршактың жалғасы сияқты. Олар түтікті, үшкірленген, ұзындығы 20-50 см, 18-20С-та жақсы өседі. Гүл шоғыры- шар тәрізді шатырша, гүлдері қос жынысты.Тұкымы-қарашық, ұсақ (1000 данасынын салм.3.5-4,0 г), қара пирамида пішіндес, 2-4С-та оне бастайды. Тығыз және ұзақ бөртетін қабықты болғандықтан тұкымы өте баяу өнеді. Құнарлы, қарашірігі мол, қышқыл емес, қоректік заттарға бай, арамшөп терден тазартылған топырақта жақсы өседі. Қазылып алынған бадананың аязға төзімділігі кемиді, торлық піскендері ЗС суықка шыдай алады.Үсікке пияздың ащы сорттары төзімдірек келеді.
Бадананың кұрамында (сортына қарай) 2.4-14% қант, 2-13,9 мг% С витамині, 18% құрғак зат, 2%-дың шамасында белок, эфир майы; жапырағында 25-47,7мг% С витамині және 1,3-5,9% А провитамині бар.
Құрамындағы эфир майының мөлшеріне, дәмінің ащылығына қарай пияздың сорттарын 3 топка- ащы, жартылай ащы және тәтті деп бөледі. Ащы сорттарында құрғак заттың, қанттың және эфир майының мөлшері көбірек болады. Пиязды ауыспалы егісте көкөніс және егіс танабынан кейін отырғызып, жапырақтары сарғайған кезде жинайды. Шабындықта және жайылымдарда пияз отырғызбаған абзал,өйткені пияз мал сүтінің дәмін өзгертіп, жағымсыз дәм береді.Пияз ежелден бағалы дәрілік өсімдік деп бөлінуін күшейтеді. Пиязға эфир майы ерекше иіс береді. Одан басқа пияз бен сарымсақта фитонцид бар, ол ауру қоздыратын бактериялардың өсуін тежейтін ұшпа зат.
Барқытшөп,барқытгүл(Таgеtеs)- күрделігүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық өсімдік. Оның 35 түрі білгілі.Барқытшөп табиғи жағдайда тек Мексикада өседі. Қазақстанда ұсақ барқытшөп, тік арқытшөп, ауытқы арқытшөп деген түрлері өсіріледі. Биіктігі 10-150 см-дей. Сабағы тік, оған қауырсынды, қызғылт сары, қоңыр түсті гүлдері себет гүлшоғырына топтасқан. Қорғаныш қызметін атқаратын 5 орамжапырағы жұмыр білікше тәрізді бірігіп өседі. Оның сыртында майлы зат бөлетін бездері болады. Қос жынысты, тұқымынан көбейеді. Шілдеден қазан айына дейін гүлдеп тұрады. Жемісі - ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.