Биоагенттердің (энтомофагтардың) жаппай жасанды өсіру және мақтаның асақауіпті зиянкестеріне қарсы күрес
1. Биоагенттердің (энтомофагтардың) жаппай жасанды өсіру және мақтаның аса қауіпті зиянкестеріне қарсы күрес үшін анағұрлым тиімді жергілікті түрлері ...
1.1. Мақтаның аса қауіпті зиянкестері мен олардың энтомофагтарының қысқашабиологиясы...
2. Биозертханаларда аса қауіпті зиянды организмдерге қарсы биагенттерді(трихограм¬малар, бракондар, алтынкөздер) өндірістік жолмен өсіру жөніндеұсыныстар жасау.
2.1. Трихограммаларды жаппай өндірутехнологиясы.
2.2. Бракондарды жаппай өндіру технологиясы..
2.3. Алтынкөздерді жаппай өндіру технологиясы..
3. Биозертханаларда аса қауіпті зиянды организмдерге қарсы биоагенттер (трихограммалар, бракондар, алтынкөздер) ұстау және сақтау жөніндеұсыныстар жасау..
3.1. Трихограммаларды ұстау және сақтау үшін қолайлы жағдайлар ... ... ... ... ... ... .
3.2. Бракондарды ұстау және сақтау үшін қолайлы жағдайлар.
3.3. Алтынкөздерді ұстау және сақтау үшін қолайлы жағдайлар
4. Биоагенттердің (энтомофагтардың) сапалық көрсеткіштерін анықтаустандарты мен тәсілдемесі...
4.1. Трихограммалардың сапалық көрсеткіштерін анықтау стандарты мен тәсілдемесі..
4.2. Бракондардың сапалық көрсеткіштерін анықтау стандарты мен тәсілдемесі.
4.3 Алтынкөздердің сапалық көрсеткіштерін анықтау стандарты мен тәсілдемесі..
5. Биоагенттердің (энтомофагтардың) танапта нормалар мен оларды босату реттілігін сақтай отырып қолданған кездегі биологиялық тиіміділік критерийі...
5.1. Мақта көбелегі биоагенттерінің биологиялық тиімділік критерийі ... ... ... ... ... ...
5.2. Өрмекші кене биоагенттерінің биологиялық тиімділік критерийі..
6. Мақта егістігінде мақта көбелегі мен өрмекші кенеге қарсы биоагенттердің (энтомофагтардың) . трихограммалардың, бракондардың жәнеалтынкөздердің биологиялық тиімділігін анықтау бойынша нормативтер ...
7. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...
1.1. Мақтаның аса қауіпті зиянкестері мен олардың энтомофагтарының қысқашабиологиясы...
2. Биозертханаларда аса қауіпті зиянды организмдерге қарсы биагенттерді(трихограм¬малар, бракондар, алтынкөздер) өндірістік жолмен өсіру жөніндеұсыныстар жасау.
2.1. Трихограммаларды жаппай өндірутехнологиясы.
2.2. Бракондарды жаппай өндіру технологиясы..
2.3. Алтынкөздерді жаппай өндіру технологиясы..
3. Биозертханаларда аса қауіпті зиянды организмдерге қарсы биоагенттер (трихограммалар, бракондар, алтынкөздер) ұстау және сақтау жөніндеұсыныстар жасау..
3.1. Трихограммаларды ұстау және сақтау үшін қолайлы жағдайлар ... ... ... ... ... ... .
3.2. Бракондарды ұстау және сақтау үшін қолайлы жағдайлар.
3.3. Алтынкөздерді ұстау және сақтау үшін қолайлы жағдайлар
4. Биоагенттердің (энтомофагтардың) сапалық көрсеткіштерін анықтаустандарты мен тәсілдемесі...
4.1. Трихограммалардың сапалық көрсеткіштерін анықтау стандарты мен тәсілдемесі..
4.2. Бракондардың сапалық көрсеткіштерін анықтау стандарты мен тәсілдемесі.
4.3 Алтынкөздердің сапалық көрсеткіштерін анықтау стандарты мен тәсілдемесі..
5. Биоагенттердің (энтомофагтардың) танапта нормалар мен оларды босату реттілігін сақтай отырып қолданған кездегі биологиялық тиіміділік критерийі...
5.1. Мақта көбелегі биоагенттерінің биологиялық тиімділік критерийі ... ... ... ... ... ...
5.2. Өрмекші кене биоагенттерінің биологиялық тиімділік критерийі..
6. Мақта егістігінде мақта көбелегі мен өрмекші кенеге қарсы биоагенттердің (энтомофагтардың) . трихограммалардың, бракондардың жәнеалтынкөздердің биологиялық тиімділігін анықтау бойынша нормативтер ...
7. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...
Биоагент (биологиялық күрес агенті) – зиянды организмдермен (мысалы, энтомофаг – бунақденелілермен күресте) биологиялық күресте пайдаланылатын пайдалы организм.
Бракон – Bracon hebetor ересектерінің мөлшері 4 мм-ге дейінгі, бра¬конид (Braconidae) тұқымдасының жарғаққанаттылар (Hymenoptera) отря¬дына жататын бунақденелілер. Бұл энтомофаг өсімдіктерді қабыршаққанатты зиянкестерден биологиялық қорғауда пайдаланылады және жұлдыз¬құрттардың сыртқы тоғышары болып табылады.
Алтынкөз (кәдімгі алтынкөз) – Chrysopa carnea денесінің ұзындығы 20 мм-ге дейін және қанатын жазғанда 15–30 мм-ге жететін хризопид (Chrysopidae) туыстасы торқанаттылар (Neuroptera) отрядының бунақ¬денелілер. Энтомофагденесінің сырты жұмсақ (дамуының түрлі кезеңіндегі) зиянды бунақденелілер және кенелер жиынтығының жыртқышы. Алтын¬көзді жасанды жағдайда жаппай көбейту оңай және биологиялық күрес агент ретінде пайдаланылады.
Энтомофаг сапасы (жаппай өсіргендегі) – энтомофагтарды биологиялық күреске тиімді пайдалану үшін қажетті қасиеттерінің (физиологиялық, экологиялық, т.б.) жиынтығы.
Босату реттілігі (энтомофагтардың) – энтомофагтарды бір маусымда қорғалатын дақылға жалпы босату саны (оларды маусымдық шоғырландыру тәсілімен пайдалану кезінде), сондай-ақ энтомофагтарды нақты мақсаттық зиянкес ұрпақтарына қарсы босату реттілігін айыра білу қажет. Мәселен трихограмманы мақта көбелігінің бір ұрпағына қарсы 3 сатуды құрайды, ал бір маусымдағы жалпы саны мақта көбелегінің үш ұрпағына қарсы 3 босатудан тұрады.
Биоагенттерді (энтомофагтарды) жаппай өсіру – жасанды жағдайда оларды көп мөлшерде өсіру. Жаппай өсіру деп (зертханалық өсіруден айырмасы) бунақденелілердің өсімдікті биологиялық қорғау үшін бір аналықтың ұрпақ тарату кезінде өсіретін түрінің құн және таза табыс көлеміндегі қабылдауға боларлық10 мыңнан 1 млн есеге дейін асып түсетін қатынасын айтады. Жаппай өсіру мақсаты – қысқа уақытта ең аз алаңда еңбек шығыны мен қаржыны өте аз жұмсай отырып, өсімтал аналықтардың ең мүмкін деген көп сан мөлшерін өсіру. Оған бір-бірімен тығыз байланысты және бірдей маңызды үш үдеріс қосылады: өсімдік-иені көбейту немесе энтомофаг дамитын бунақдене-иені ұстау үшін жасанды қоректік орта дайындау; бунақдене-иенің және энтомофагтің, зиянды түрлерден бос (аналық дақылдар) тиісті қорын жасап, сақтау; белгіленген биологиялық қорғау бағдарламасы үшін керекті мөлшердегі пайдалы түрді үздіксіз көбейту.
Бракон – Bracon hebetor ересектерінің мөлшері 4 мм-ге дейінгі, бра¬конид (Braconidae) тұқымдасының жарғаққанаттылар (Hymenoptera) отря¬дына жататын бунақденелілер. Бұл энтомофаг өсімдіктерді қабыршаққанатты зиянкестерден биологиялық қорғауда пайдаланылады және жұлдыз¬құрттардың сыртқы тоғышары болып табылады.
Алтынкөз (кәдімгі алтынкөз) – Chrysopa carnea денесінің ұзындығы 20 мм-ге дейін және қанатын жазғанда 15–30 мм-ге жететін хризопид (Chrysopidae) туыстасы торқанаттылар (Neuroptera) отрядының бунақ¬денелілер. Энтомофагденесінің сырты жұмсақ (дамуының түрлі кезеңіндегі) зиянды бунақденелілер және кенелер жиынтығының жыртқышы. Алтын¬көзді жасанды жағдайда жаппай көбейту оңай және биологиялық күрес агент ретінде пайдаланылады.
Энтомофаг сапасы (жаппай өсіргендегі) – энтомофагтарды биологиялық күреске тиімді пайдалану үшін қажетті қасиеттерінің (физиологиялық, экологиялық, т.б.) жиынтығы.
Босату реттілігі (энтомофагтардың) – энтомофагтарды бір маусымда қорғалатын дақылға жалпы босату саны (оларды маусымдық шоғырландыру тәсілімен пайдалану кезінде), сондай-ақ энтомофагтарды нақты мақсаттық зиянкес ұрпақтарына қарсы босату реттілігін айыра білу қажет. Мәселен трихограмманы мақта көбелігінің бір ұрпағына қарсы 3 сатуды құрайды, ал бір маусымдағы жалпы саны мақта көбелегінің үш ұрпағына қарсы 3 босатудан тұрады.
Биоагенттерді (энтомофагтарды) жаппай өсіру – жасанды жағдайда оларды көп мөлшерде өсіру. Жаппай өсіру деп (зертханалық өсіруден айырмасы) бунақденелілердің өсімдікті биологиялық қорғау үшін бір аналықтың ұрпақ тарату кезінде өсіретін түрінің құн және таза табыс көлеміндегі қабылдауға боларлық10 мыңнан 1 млн есеге дейін асып түсетін қатынасын айтады. Жаппай өсіру мақсаты – қысқа уақытта ең аз алаңда еңбек шығыны мен қаржыны өте аз жұмсай отырып, өсімтал аналықтардың ең мүмкін деген көп сан мөлшерін өсіру. Оған бір-бірімен тығыз байланысты және бірдей маңызды үш үдеріс қосылады: өсімдік-иені көбейту немесе энтомофаг дамитын бунақдене-иені ұстау үшін жасанды қоректік орта дайындау; бунақдене-иенің және энтомофагтің, зиянды түрлерден бос (аналық дақылдар) тиісті қорын жасап, сақтау; белгіленген биологиялық қорғау бағдарламасы үшін керекті мөлшердегі пайдалы түрді үздіксіз көбейту.
1 Абашкин А.С. и др. Руководство по массовому разведению и применению трихограммы//-Москва. -1979. -С. 132.
2 Агасьева И.С., Исмаилов В.Я. Коллекции энтомоакарифагов и их значение в биологической защите растений // Информационный бюллетень ВПРС МОББ 42. – Санкт-Петербург. -2011. – С. 15-18.
3 Адашкевич Б.П. Биологическая защита крестоцветных овощных культур от вредных насекомых. – Ташкент: ФАН. -1983. – 200 с.
4 Адашкевич Б.П., Умарова Г.М., Сорокина А.П. Виды энтомофага в Узбекистане.// Защита растений. -М. -1987. -№9. -С. 34-36.
5 Адашкевич Б.П., Шапова А.П., Саидова З.Х., Нурмухамедова С.Ш. Перспективы применения бракона в борьбе с вредителями хлопчатника. – Ташкент. -1988. – 51 с.
6 Алимкулов Д.М. Испытание трихограммы эмбриофагум против гроздевой листовертки в Алма-Атинской плодовой зоне // В сборнике «Биологические методы борьбы с вредителями, болезнями и сорняками в Казахстане». КазНИИЗиКР. -1992. – С. 63-72.
7 Ашикбаев Н.Ж. и др. Энтомофаги вредных насекомых и гербифаги сорных растений./Учебное пособие в 2-х частях. –Алматы. -1996.-115 с.
8 Бегляров Г.А. и др. Методические указания по массовому разведению и испытанию эффективности златоглазки обыкновенной./ВНИИФ. –Москва, Колос. -1972.-32 с.
9 Бегляров Г.А. Состояние и перспективы применения в СССР биологического метода защиты растений в закрытом грунте // В сб. статей: Биологические средства защиты растений. – М.: Колос, 1974. – С. 200-209.
10 Бегляров Б.А., Ущеков А.Т. Методические указания по биологическому методу борьбы с тлями в защищенном грунте. – Москва: Колос, 1983. – 29 с.
11 Белякова Н.А., Павлюшин В.А. Современные тенденции в развитии технологий разведения и применения многоядных энтомоакарифагов в защищенном грунте //Информационный бюллетень ВПРС МОББ 42. – Санкт-Петербург. -2011. – С. 27-32.
12 Булыгинская М.А. и др. Рекомендации по практическому применению полового феромона хлопковой совки в интегрированной защите хлопчатника// -Москва. -1987. -С.16.
13 Воронин К.Е. и др. Временные методические указания по использованию критериев эффективности природных популяций энтомофагов и энтомопатогенов.//-Москва. -1986.-66 с.
14 Викторов Г.А. Экология паразитов-энтомофагов. – Изд.: Наука. -1976. – 152 с.
15 ВНИИБМЗР. Применение трихограммы в борьбе с комплексом вредителей полевых культур // Рекомендации. М.: Агропромиздат. -1990. – 48 с.
16 Голышин Н.М., Гринберг Ш.М. Трихограмма в защите растений // Сб. научных трудов: Агропромиздат. -1988. – 145 с.
17 ГосАгроПром СССР. Комплексное применение биологических средств в интегрированной защите хлопчатника от вредителей // Рекомендации. М.: Агропромиздат. -1989. – 19 с.
18 Гринберг Ш.М., Подберезская Л.В. Верификация лабораторного показателя качества трихограммы с ее технической эффективностью // Массовое разведение насекомых. – Кишинев: Тимпул. -1984. – С. 29-32.
19 Гринберг Ш.М., Боубэтрын И.Н., Пынзарь Б.В., Воротынцева А.Ф. О результатах лабораторного разведения и использования разновозрастной трихограммы // Массовое разведение насекомых. – Кишинев: Тимпул. -1984. – С. 60-64.
20 Гринберг Ш.М. Рекомендации по применению трихограммы на зерновых, технических и овощных культурах в СССР // ВАСХНИЛ. – Москва. -1985. – 86 с.
21 Гринберг Ш.М., Боубэтрын И.Н. Биологическое обоснование применения трихограммы в борьбе со стеблевым мотыльком на кукурузе // В сб. «Трихограмма в защите растений». – М.: Агропромиздат. -1988. – С.103-120.
22 Гринберг Ш.М., Никонов П.В. Трихограмма: возможности, перспективы. //Защита растений. -М. -1988. -№7. -С. 23-27.
23 Гринберг Ш.М. и др. Применение трихограммы в борьбе с комплексом вредителей полевых культур (рекомендации)./ -Москва, ВО «Агропромиздат». -1990.-47 с.
24 Дуйсембеков Б.А., Исмухамбетов Ж.Д. Состояние и перспективы развития биологического метода защиты хлопчатника от основных вредителей в Южном Казахстане.// Труды Междунар. научно-практ. конференции «Казахстан в новом мире и проблемы национального образования», посвященная 10-летию ун-та «Сырдария», –Жетысай. -2008. -том III (Естественные науки). -С.419-423.
25 Дуйсембеков Б.А., Исмухамбетов Ж.Д. Биологическая эффективность нового отечественного биопрепаратаақ көбелекс.п. против хлопковой совки. Материалы междунар. науч.-практич. конф. «Казахстан в новом мире и проблемы национального образования», посвященная 10-летию университета «Сырдария». – Жетысай. -2008. -том III (Естественные науки). -C. 424-428.
26 Дюрич Г.М. Методические указания по сбору и определению хозяйственно важных видов рода TrichogrammaWestw. в Молдавской ССР // ВНИИБМЗР. – Кишинев, 1979. – 24 с.
27 Ермичева Ф.М., Верещагина А.Б., Агеева Л.И., Дюрич Г.Ф., Язловецкий И.Г. В сб. «Трихограмма в защите растений». – М.: Агропромиздат. -1988. – С. 63-72.
28 Зильберг Л.П. Пути повышения эффективности применения трихограммы // В книге «Биологическая защита растений». – Кишинев: Штиинца. -1976. – С. 28-33.
29 Зубков А.Ф. Естественный биометод в естественнойагроэкосистеме // Информационный бюллетень ВПРС МОББ 42. – Санкт-Петербург. -2011. – С.83-88.
30 Ижевский С.С. Опыт массового разведения насекомых в зарубежных странах // В сборнике «Массовое разведение насекомых». – Кишинев: Штиинца. -1981. – С.7-10.
31 Исмухамбетов Ж.Д., Сагитов А.О. Актуальные задачи защиты и карантина растений в Казахстане. // Защита и карантин растений в Казахстане. –Алматы. -2005. -№2. – С.2-7.
32 Исмухамбетов Ж.Д. Пути развития биологического метода защиты растений. //Вестник с-х науки Казахстана. –Алматы. -2011. -№ 5. –С.3-8.
33 Исмұхамбетов Ж.Д., Сағитов А.О., Айтбаев Ж.А. және т.б. Оңтүстік Қазақстанда мақтаны зиянкестерден, аурулар мен арам шөптерден қорғау жөніндегі ұсыныстар.// -Алматы, Бастау. -2002. -30 б.
34 Исмухамбетов Ж.Д., Сагитов А.О., Б.А. Дүйсембеков, Н.К.Кашкенов. Оңтүстік Қазақстанда мақтаны зиянкестерден қорғау жөніндегі ұсыныстар.// -Алматы. -2009. -21б.
35 Ismuchambetov Zh., Duisembekov B. Biological method of cotton protection in Kazakhstan. Сб. Современные проблемы защиты и карантина растений. //Междунар. научно-прак. конф., посвящ. 90-летию со дня рождения Ж.Т. Джиембаева. -Алматы: Алейрон. -2005. -С.107-111.
36 Карелин В.Д., Белоусов Ю.В., Шийко Э.С., Непомнящая А.М. Выращивание златоглазки семиточечнойChrysopaseptempunctataWesm. на естественном и искусственном корме с целью использования ее против комплекса вредителей огурцов в защищенном грунте // Массовое разведение насекомых. – Кишинев: Тимпул. -1984. – С. 25-29.
37 Коваленков В.Г., Мещерякова Т.В. Маточник - резерватор трихограммы и хабробракона.// Защита растений. -М. -1983. -№12. -С. 16-17.
38 Коваленков В.Г., Козлова Н.В. Применение габробракона в интегрированной системе защиты растений // В сборнике «Массовое разведение насекомых». – Кишинев: Штиинца. -1981. – С. 30-32.
39 Коваленков В.Г., Тюрина Н.М. Местные энтомофаги более жизнеспособны.// Защита растений. -1995. -№3. -С.17.
40 Коваленков В.Г., Тюрина Н.М., Казадаева С.В. Энтомофаги как фактор стабилизации агроэкосистем // Информационный бюллетень ВПРС МОББ 42. – Санкт-Петербург. 2011. – С.104-108.
41 Кодиров А. Перспективы совместного использования биологических и химических методов в сельском хозяйстве.// Агро Илим. –Ташкент. -2010. -№ 4. -С. 28-29.
42 Кравцов А.А. Потенциал биологического метода // Ж. Защита растений. –1978. – № 5. – С. 2-3.
43 Матпаева Б.Б. Использование златоглазок в биологическом методе защиты растений // В сборнике «Биологические методы защиты сельскохозяйственных культур в Казахстане». КазНИИЗР. – Алма-Ата. -1983. – С.22-30.
44 Матпаева Б.Б., Кожахметова Ф.К., Асылова Р.Н. Энтомофаги в защищенном грунте // Ж. Защита растений. – 1990. – №5. – С. 10-12.
45 Мирзалиева Х.Р. Биологический метод борьбы с вредителями сельскохозяйственных культур // Учебное пособие. ТСИ. – Ташкент. -1986. – 54 с.
46 Миронова М.К. Европейские стандарты по интродукции и применению полезных насекомых // Информационный бюллетень ВПРС МОББ 42. – Санкт-Петербург. -2011. – С.132-135.
47 МСХ УзССР. Методические указания по массовому разведению и применению габробракона // ГУСХН. – Ташкент. -1976. – 20 с.
48 Назарбаев Н.А. Процветание сельского хозяйства – это процветание народа. Выступление на республиканском совещании по вопросам АПК. /Казахстанская правда за 31.01.2005.
49 Непомнящая А.М., Кушнир Д.М. Язловецкий И.Г. Экологические исследования в целях оптимизации массового разведения златоглазки обыкновенной ChrysopacarneaSteph. (Neuroptera, Chrysopidae) // В книге «Применение биологических методов защиты растений в сельскохозяйственном производстве». – Кишинев: Штиинца. -1988. – С.88-93.
50 Попов Г.А. Биологические основы массового разведения энтомофагов и их хозяев // В книге «Биологические средства защиты растений». – Москва: Колос. -1974. – С. 95-103.
51 Резник С.Я., Умарова Т.Я. Причины и последствия отказа от заражения у трихограммы // В сб. «Трихограмма в защите растений». – М.: Агропромиздат. -1988. – С. 46-52.
52 Савойская Г.И. Кокцинеллиды. – Алма-Ата: Кайнар. -1988. – 247 с.
53 Сагитов А.О. Будущее за биологической защитой растений // Ж. Жаршы. - 2011. – №3. – C. 3-7.
54 Сорокина А.П., Кот И.И. Трихограмма в агроценозах Туркмении. // Защита растений. -М. -1986. -№12. -С. 16-18.
55 Супранович Р.В. Факторы, определяющие эффективность трихограммы в борьбе с вредителями сельскохозяйственных культур // Экспресс-информация. БелНИИЗР. – Минск. -1978. – 10 с.
56 Талпалацкий П.Л., Паруткина М.Ф., Рыбак В.Л. Массовое разведение хлопковой совки HeliothisarmigeraHb. для пассажирования трихограммы // В сборнике «Массовое разведение насекомых». – Кишинев: Штиинца. -1985. – С. 3-11.
57 Танский В.И. Методические указания по разработке экономических порогов вредоносности насекомых./-Ленинград. -1977. -16 с.
58 Танский В.И. Биологические основы вредоносности насекомых./ -Москва, ВО «Агропромиздат». -1988. -183 с.
59 Твердюков А.П. и др. Биологический метод борьбы с вредителями и болезнями в защищенном грунте // Справочник. – М.: Колос. -1993. – 159 с.
60 Тешлер М.П., Гринберг Ш.М. Построение обобщенного критерия эффективности энтомофагов в борьбе с вредителями сельскохозяйственных культур // Методические указания. ВАСХНИЛ. – Москва. -1990. – 19 с.
61 Титаев В.Н. и др. Методические рекомендации по планированию, учету и отчетности в производственных лабораториях биологического метода защиты растений // ВНИИБМЗР. – Кишинев. -1983. – 51 с.
62 Тобиас В.И. Значение систематики для интегрированных методов защиты растений // В книге «Биологические средства защиты растений». – Москва: Колос. -1974. – С. 41-60.
63 Тобиас В.И. Среднеазиатские виды браконид (Hymenoptera, Braconidae), собранные на свет кварцевой лампы// В книге «Полезные насекомые – опылители и энтомофагт». – Москва: Наука. -1967. – 382 с.
64 Тряпицын В.А. и др. Паразиты и хищники вредителей сельскохозяйственных культур. – Л.: Колос. -1982. – С. 224-228.
65 Умбетаев И., Батькаев Ж.Я. Система возделывания хлопчатника на юге Республики Казахстан. -2000. – 202 с.
66 Умбетаев И. Научные основы сортовой технологии возделывания хлопчатника на мелиорируемых почвах юга Казахстана. //Автореф. дисс. на соискание ученой степени д.с.-х.н. –Алматы. -2004, -52 с.
67 Успенский Ф.М. и др. Энтомофаги вредителей сельскохозяйственных культур Узбекистана. / -Ташкент, «Фан» УзССР. -1980. -88 с.
68 Фадеев Ю.Н. (общее руководство над коллективом авторов). Руководство по массовому разведению и применению трихограммы // ВАСХНИЛ, ВНИИБМЗР. – Москва. -1979. – 132 с.
69 Чалков А.А. Биологическая борьба с вредителями овощных культур защищенного грунта. – Москва: Россельхозиздат. -1986. – 95 с.
70 Щепетильникова В.А. Применение трихограммы в СССР // В книге «Биологические средства защиты растений». – Москва: Колос. -1974. – С. 138-158.
71 Щепетильникова В.А. (под редакцией). Методическое руководство по выявлению, определению и изучению трихограммы // ВАСХНИЛ. – Москва. -1979. – 58 с.
72 Шийко Э.С. Массовое развитие паразита персиковой тли афидиус (Aphidius matricariae Hal.). – Кишинев. -1986. – 15 с.
73 Шувахина Е.Я. Испытание экспериментального бокса для разведения маточных культур обыкновенной и китайской златоглазок // В сборнике «Массовое разведение насекомых». – Кишинев: Штиинца. -1985. – С.41-47.
74 Шувахина Е.Я. Златоглазки и их использование в борьбе с вредителями сельскохозяйственных культур // В книге «Биологические средства защиты растений». –Москва:Колос. -1974. – С.185-199.
75 Яковчук Т.Н., Сазонов А.П. Применение ювеноида при массовом разведении златоглазки обыкновенной (ChrysopacarneaSteph.) // В сборнике «Массовое разведение насекомых». – Кишинев: Штиинца. -1981. – С. 23-24.
2 Агасьева И.С., Исмаилов В.Я. Коллекции энтомоакарифагов и их значение в биологической защите растений // Информационный бюллетень ВПРС МОББ 42. – Санкт-Петербург. -2011. – С. 15-18.
3 Адашкевич Б.П. Биологическая защита крестоцветных овощных культур от вредных насекомых. – Ташкент: ФАН. -1983. – 200 с.
4 Адашкевич Б.П., Умарова Г.М., Сорокина А.П. Виды энтомофага в Узбекистане.// Защита растений. -М. -1987. -№9. -С. 34-36.
5 Адашкевич Б.П., Шапова А.П., Саидова З.Х., Нурмухамедова С.Ш. Перспективы применения бракона в борьбе с вредителями хлопчатника. – Ташкент. -1988. – 51 с.
6 Алимкулов Д.М. Испытание трихограммы эмбриофагум против гроздевой листовертки в Алма-Атинской плодовой зоне // В сборнике «Биологические методы борьбы с вредителями, болезнями и сорняками в Казахстане». КазНИИЗиКР. -1992. – С. 63-72.
7 Ашикбаев Н.Ж. и др. Энтомофаги вредных насекомых и гербифаги сорных растений./Учебное пособие в 2-х частях. –Алматы. -1996.-115 с.
8 Бегляров Г.А. и др. Методические указания по массовому разведению и испытанию эффективности златоглазки обыкновенной./ВНИИФ. –Москва, Колос. -1972.-32 с.
9 Бегляров Г.А. Состояние и перспективы применения в СССР биологического метода защиты растений в закрытом грунте // В сб. статей: Биологические средства защиты растений. – М.: Колос, 1974. – С. 200-209.
10 Бегляров Б.А., Ущеков А.Т. Методические указания по биологическому методу борьбы с тлями в защищенном грунте. – Москва: Колос, 1983. – 29 с.
11 Белякова Н.А., Павлюшин В.А. Современные тенденции в развитии технологий разведения и применения многоядных энтомоакарифагов в защищенном грунте //Информационный бюллетень ВПРС МОББ 42. – Санкт-Петербург. -2011. – С. 27-32.
12 Булыгинская М.А. и др. Рекомендации по практическому применению полового феромона хлопковой совки в интегрированной защите хлопчатника// -Москва. -1987. -С.16.
13 Воронин К.Е. и др. Временные методические указания по использованию критериев эффективности природных популяций энтомофагов и энтомопатогенов.//-Москва. -1986.-66 с.
14 Викторов Г.А. Экология паразитов-энтомофагов. – Изд.: Наука. -1976. – 152 с.
15 ВНИИБМЗР. Применение трихограммы в борьбе с комплексом вредителей полевых культур // Рекомендации. М.: Агропромиздат. -1990. – 48 с.
16 Голышин Н.М., Гринберг Ш.М. Трихограмма в защите растений // Сб. научных трудов: Агропромиздат. -1988. – 145 с.
17 ГосАгроПром СССР. Комплексное применение биологических средств в интегрированной защите хлопчатника от вредителей // Рекомендации. М.: Агропромиздат. -1989. – 19 с.
18 Гринберг Ш.М., Подберезская Л.В. Верификация лабораторного показателя качества трихограммы с ее технической эффективностью // Массовое разведение насекомых. – Кишинев: Тимпул. -1984. – С. 29-32.
19 Гринберг Ш.М., Боубэтрын И.Н., Пынзарь Б.В., Воротынцева А.Ф. О результатах лабораторного разведения и использования разновозрастной трихограммы // Массовое разведение насекомых. – Кишинев: Тимпул. -1984. – С. 60-64.
20 Гринберг Ш.М. Рекомендации по применению трихограммы на зерновых, технических и овощных культурах в СССР // ВАСХНИЛ. – Москва. -1985. – 86 с.
21 Гринберг Ш.М., Боубэтрын И.Н. Биологическое обоснование применения трихограммы в борьбе со стеблевым мотыльком на кукурузе // В сб. «Трихограмма в защите растений». – М.: Агропромиздат. -1988. – С.103-120.
22 Гринберг Ш.М., Никонов П.В. Трихограмма: возможности, перспективы. //Защита растений. -М. -1988. -№7. -С. 23-27.
23 Гринберг Ш.М. и др. Применение трихограммы в борьбе с комплексом вредителей полевых культур (рекомендации)./ -Москва, ВО «Агропромиздат». -1990.-47 с.
24 Дуйсембеков Б.А., Исмухамбетов Ж.Д. Состояние и перспективы развития биологического метода защиты хлопчатника от основных вредителей в Южном Казахстане.// Труды Междунар. научно-практ. конференции «Казахстан в новом мире и проблемы национального образования», посвященная 10-летию ун-та «Сырдария», –Жетысай. -2008. -том III (Естественные науки). -С.419-423.
25 Дуйсембеков Б.А., Исмухамбетов Ж.Д. Биологическая эффективность нового отечественного биопрепаратаақ көбелекс.п. против хлопковой совки. Материалы междунар. науч.-практич. конф. «Казахстан в новом мире и проблемы национального образования», посвященная 10-летию университета «Сырдария». – Жетысай. -2008. -том III (Естественные науки). -C. 424-428.
26 Дюрич Г.М. Методические указания по сбору и определению хозяйственно важных видов рода TrichogrammaWestw. в Молдавской ССР // ВНИИБМЗР. – Кишинев, 1979. – 24 с.
27 Ермичева Ф.М., Верещагина А.Б., Агеева Л.И., Дюрич Г.Ф., Язловецкий И.Г. В сб. «Трихограмма в защите растений». – М.: Агропромиздат. -1988. – С. 63-72.
28 Зильберг Л.П. Пути повышения эффективности применения трихограммы // В книге «Биологическая защита растений». – Кишинев: Штиинца. -1976. – С. 28-33.
29 Зубков А.Ф. Естественный биометод в естественнойагроэкосистеме // Информационный бюллетень ВПРС МОББ 42. – Санкт-Петербург. -2011. – С.83-88.
30 Ижевский С.С. Опыт массового разведения насекомых в зарубежных странах // В сборнике «Массовое разведение насекомых». – Кишинев: Штиинца. -1981. – С.7-10.
31 Исмухамбетов Ж.Д., Сагитов А.О. Актуальные задачи защиты и карантина растений в Казахстане. // Защита и карантин растений в Казахстане. –Алматы. -2005. -№2. – С.2-7.
32 Исмухамбетов Ж.Д. Пути развития биологического метода защиты растений. //Вестник с-х науки Казахстана. –Алматы. -2011. -№ 5. –С.3-8.
33 Исмұхамбетов Ж.Д., Сағитов А.О., Айтбаев Ж.А. және т.б. Оңтүстік Қазақстанда мақтаны зиянкестерден, аурулар мен арам шөптерден қорғау жөніндегі ұсыныстар.// -Алматы, Бастау. -2002. -30 б.
34 Исмухамбетов Ж.Д., Сагитов А.О., Б.А. Дүйсембеков, Н.К.Кашкенов. Оңтүстік Қазақстанда мақтаны зиянкестерден қорғау жөніндегі ұсыныстар.// -Алматы. -2009. -21б.
35 Ismuchambetov Zh., Duisembekov B. Biological method of cotton protection in Kazakhstan. Сб. Современные проблемы защиты и карантина растений. //Междунар. научно-прак. конф., посвящ. 90-летию со дня рождения Ж.Т. Джиембаева. -Алматы: Алейрон. -2005. -С.107-111.
36 Карелин В.Д., Белоусов Ю.В., Шийко Э.С., Непомнящая А.М. Выращивание златоглазки семиточечнойChrysopaseptempunctataWesm. на естественном и искусственном корме с целью использования ее против комплекса вредителей огурцов в защищенном грунте // Массовое разведение насекомых. – Кишинев: Тимпул. -1984. – С. 25-29.
37 Коваленков В.Г., Мещерякова Т.В. Маточник - резерватор трихограммы и хабробракона.// Защита растений. -М. -1983. -№12. -С. 16-17.
38 Коваленков В.Г., Козлова Н.В. Применение габробракона в интегрированной системе защиты растений // В сборнике «Массовое разведение насекомых». – Кишинев: Штиинца. -1981. – С. 30-32.
39 Коваленков В.Г., Тюрина Н.М. Местные энтомофаги более жизнеспособны.// Защита растений. -1995. -№3. -С.17.
40 Коваленков В.Г., Тюрина Н.М., Казадаева С.В. Энтомофаги как фактор стабилизации агроэкосистем // Информационный бюллетень ВПРС МОББ 42. – Санкт-Петербург. 2011. – С.104-108.
41 Кодиров А. Перспективы совместного использования биологических и химических методов в сельском хозяйстве.// Агро Илим. –Ташкент. -2010. -№ 4. -С. 28-29.
42 Кравцов А.А. Потенциал биологического метода // Ж. Защита растений. –1978. – № 5. – С. 2-3.
43 Матпаева Б.Б. Использование златоглазок в биологическом методе защиты растений // В сборнике «Биологические методы защиты сельскохозяйственных культур в Казахстане». КазНИИЗР. – Алма-Ата. -1983. – С.22-30.
44 Матпаева Б.Б., Кожахметова Ф.К., Асылова Р.Н. Энтомофаги в защищенном грунте // Ж. Защита растений. – 1990. – №5. – С. 10-12.
45 Мирзалиева Х.Р. Биологический метод борьбы с вредителями сельскохозяйственных культур // Учебное пособие. ТСИ. – Ташкент. -1986. – 54 с.
46 Миронова М.К. Европейские стандарты по интродукции и применению полезных насекомых // Информационный бюллетень ВПРС МОББ 42. – Санкт-Петербург. -2011. – С.132-135.
47 МСХ УзССР. Методические указания по массовому разведению и применению габробракона // ГУСХН. – Ташкент. -1976. – 20 с.
48 Назарбаев Н.А. Процветание сельского хозяйства – это процветание народа. Выступление на республиканском совещании по вопросам АПК. /Казахстанская правда за 31.01.2005.
49 Непомнящая А.М., Кушнир Д.М. Язловецкий И.Г. Экологические исследования в целях оптимизации массового разведения златоглазки обыкновенной ChrysopacarneaSteph. (Neuroptera, Chrysopidae) // В книге «Применение биологических методов защиты растений в сельскохозяйственном производстве». – Кишинев: Штиинца. -1988. – С.88-93.
50 Попов Г.А. Биологические основы массового разведения энтомофагов и их хозяев // В книге «Биологические средства защиты растений». – Москва: Колос. -1974. – С. 95-103.
51 Резник С.Я., Умарова Т.Я. Причины и последствия отказа от заражения у трихограммы // В сб. «Трихограмма в защите растений». – М.: Агропромиздат. -1988. – С. 46-52.
52 Савойская Г.И. Кокцинеллиды. – Алма-Ата: Кайнар. -1988. – 247 с.
53 Сагитов А.О. Будущее за биологической защитой растений // Ж. Жаршы. - 2011. – №3. – C. 3-7.
54 Сорокина А.П., Кот И.И. Трихограмма в агроценозах Туркмении. // Защита растений. -М. -1986. -№12. -С. 16-18.
55 Супранович Р.В. Факторы, определяющие эффективность трихограммы в борьбе с вредителями сельскохозяйственных культур // Экспресс-информация. БелНИИЗР. – Минск. -1978. – 10 с.
56 Талпалацкий П.Л., Паруткина М.Ф., Рыбак В.Л. Массовое разведение хлопковой совки HeliothisarmigeraHb. для пассажирования трихограммы // В сборнике «Массовое разведение насекомых». – Кишинев: Штиинца. -1985. – С. 3-11.
57 Танский В.И. Методические указания по разработке экономических порогов вредоносности насекомых./-Ленинград. -1977. -16 с.
58 Танский В.И. Биологические основы вредоносности насекомых./ -Москва, ВО «Агропромиздат». -1988. -183 с.
59 Твердюков А.П. и др. Биологический метод борьбы с вредителями и болезнями в защищенном грунте // Справочник. – М.: Колос. -1993. – 159 с.
60 Тешлер М.П., Гринберг Ш.М. Построение обобщенного критерия эффективности энтомофагов в борьбе с вредителями сельскохозяйственных культур // Методические указания. ВАСХНИЛ. – Москва. -1990. – 19 с.
61 Титаев В.Н. и др. Методические рекомендации по планированию, учету и отчетности в производственных лабораториях биологического метода защиты растений // ВНИИБМЗР. – Кишинев. -1983. – 51 с.
62 Тобиас В.И. Значение систематики для интегрированных методов защиты растений // В книге «Биологические средства защиты растений». – Москва: Колос. -1974. – С. 41-60.
63 Тобиас В.И. Среднеазиатские виды браконид (Hymenoptera, Braconidae), собранные на свет кварцевой лампы// В книге «Полезные насекомые – опылители и энтомофагт». – Москва: Наука. -1967. – 382 с.
64 Тряпицын В.А. и др. Паразиты и хищники вредителей сельскохозяйственных культур. – Л.: Колос. -1982. – С. 224-228.
65 Умбетаев И., Батькаев Ж.Я. Система возделывания хлопчатника на юге Республики Казахстан. -2000. – 202 с.
66 Умбетаев И. Научные основы сортовой технологии возделывания хлопчатника на мелиорируемых почвах юга Казахстана. //Автореф. дисс. на соискание ученой степени д.с.-х.н. –Алматы. -2004, -52 с.
67 Успенский Ф.М. и др. Энтомофаги вредителей сельскохозяйственных культур Узбекистана. / -Ташкент, «Фан» УзССР. -1980. -88 с.
68 Фадеев Ю.Н. (общее руководство над коллективом авторов). Руководство по массовому разведению и применению трихограммы // ВАСХНИЛ, ВНИИБМЗР. – Москва. -1979. – 132 с.
69 Чалков А.А. Биологическая борьба с вредителями овощных культур защищенного грунта. – Москва: Россельхозиздат. -1986. – 95 с.
70 Щепетильникова В.А. Применение трихограммы в СССР // В книге «Биологические средства защиты растений». – Москва: Колос. -1974. – С. 138-158.
71 Щепетильникова В.А. (под редакцией). Методическое руководство по выявлению, определению и изучению трихограммы // ВАСХНИЛ. – Москва. -1979. – 58 с.
72 Шийко Э.С. Массовое развитие паразита персиковой тли афидиус (Aphidius matricariae Hal.). – Кишинев. -1986. – 15 с.
73 Шувахина Е.Я. Испытание экспериментального бокса для разведения маточных культур обыкновенной и китайской златоглазок // В сборнике «Массовое разведение насекомых». – Кишинев: Штиинца. -1985. – С.41-47.
74 Шувахина Е.Я. Златоглазки и их использование в борьбе с вредителями сельскохозяйственных культур // В книге «Биологические средства защиты растений». –Москва:Колос. -1974. – С.185-199.
75 Яковчук Т.Н., Сазонов А.П. Применение ювеноида при массовом разведении златоглазки обыкновенной (ChrysopacarneaSteph.) // В сборнике «Массовое разведение насекомых». – Кишинев: Штиинца. -1981. – С. 23-24.
МАЗМҰНЫ
1.
Биоагенттердің (энтомофагтардың) жаппай жасанды өсіру және мақтаның аса қауіпті зиянкестеріне қарсы күрес үшін анағұрлым тиімді жергілікті түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1.
Мақтаның аса қауіпті зиянкестері мен олардың энтомофагтарының қысқашабиологиясы ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
2.
Биозертханаларда аса қауіпті зиянды организмдерге қарсы биагенттерді(трихограм - малар, бракондар, алтынкөздер) өндірістік жолмен өсіру жөніндеұсыныстар жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
2.1.
Трихограммаларды жаппай өндірутехнологиясы ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
2.2.
Бракондарды жаппай өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
2.3.
Алтынкөздерді жаппай өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
3.
Биозертханаларда аса қауіпті зиянды организмдерге қарсы биоагенттер (трихограммалар, бракондар, алтынкөздер) ұстау және сақтау жөніндеұсыныстар жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
3.1.
Трихограммаларды ұстау және сақтау үшін қолайлы жағдайлар ... ... ... ... ... ... .
13
3.2.
Бракондарды ұстау және сақтау үшін қолайлы жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
14
3.3.
Алтынкөздерді ұстау және сақтау үшін қолайлы жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ...
14
4.
Биоагенттердің (энтомофагтардың) сапалық көрсеткіштерін анықтаустандарты мен тәсілдемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
4.1.
Трихограммалардың сапалық көрсеткіштерін анықтау стандарты мен тәсілдемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
4.2.
Бракондардың сапалық көрсеткіштерін анықтау стандарты мен тәсілдемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
4.3
Алтынкөздердің сапалық көрсеткіштерін анықтау стандарты мен тәсілдемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
20
5.
Биоагенттердің (энтомофагтардың) танапта нормалар мен оларды босату реттілігін сақтай отырып қолданған кездегі биологиялық тиіміділік критерийі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
5.1.
Мақта көбелегі биоагенттерінің биологиялық тиімділік критерийі ... ... ... ... ... ...
23
5.2.
Өрмекші кене биоагенттерінің биологиялық тиімділік критерийі ... ... ... ... ... ... .
24
6.
Мақта егістігінде мақта көбелегі мен өрмекші кенеге қарсы биоагенттердің (энтомофагтардың) - трихограммалардың, бракондардың жәнеалтынкөздердің биологиялық тиімділігін анықтау бойынша нормативтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
7.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
Анықтаулар, белгілеулер және қысқартулар
Биоагент (биологиялық күрес агенті) - зиянды организмдермен (мысалы, энтомофаг - бунақденелілермен күресте) биологиялық күресте пайдаланылатын пайдалы организм.
Бракон - Bracon hebetor ересектерінің мөлшері 4 мм-ге дейінгі, бра - конид (Braconidae) тұқымдасының жарғаққанаттылар (Hymenoptera) отря - дына жататын бунақденелілер. Бұл энтомофаг өсімдіктерді қабыршаққанатты зиянкестерден биологиялық қорғауда пайдаланылады және жұлдыз - құрттардың сыртқы тоғышары болып табылады.
Алтынкөз (кәдімгі алтынкөз) - Chrysopa carnea денесінің ұзындығы 20 мм-ге дейін және қанатын жазғанда 15 - 30 мм-ге жететін хризопид (Chrysopidae) туыстасы торқанаттылар (Neuroptera) отрядының бунақ - денелілер. Энтомофагденесінің сырты жұмсақ (дамуының түрлі кезеңіндегі) зиянды бунақденелілер және кенелер жиынтығының жыртқышы. Алтын - көзді жасанды жағдайда жаппай көбейту оңай және биологиялық күрес агент ретінде пайдаланылады.
Энтомофаг сапасы (жаппай өсіргендегі) - энтомофагтарды биологиялық күреске тиімді пайдалану үшін қажетті қасиеттерінің (физиологиялық, экологиялық, т.б.) жиынтығы.
Босату реттілігі (энтомофагтардың) - энтомофагтарды бір маусымда қорғалатын дақылға жалпы босату саны (оларды маусымдық шоғырландыру тәсілімен пайдалану кезінде), сондай-ақ энтомофагтарды нақты мақсаттық зиянкес ұрпақтарына қарсы босату реттілігін айыра білу қажет. Мәселен трихограмманы мақта көбелігінің бір ұрпағына қарсы 3 сатуды құрайды, ал бір маусымдағы жалпы саны мақта көбелегінің үш ұрпағына қарсы 3 босатудан тұрады.
Биоагенттерді (энтомофагтарды) жаппай өсіру - жасанды жағдайда оларды көп мөлшерде өсіру. Жаппай өсіру деп (зертханалық өсіруден айырмасы) бунақденелілердің өсімдікті биологиялық қорғау үшін бір аналықтың ұрпақ тарату кезінде өсіретін түрінің құн және таза табыс көлеміндегі қабылдауға боларлық10 мыңнан 1 млн есеге дейін асып түсетін қатынасын айтады. Жаппай өсіру мақсаты - қысқа уақытта ең аз алаңда еңбек шығыны мен қаржыны өте аз жұмсай отырып, өсімтал аналықтардың ең мүмкін деген көп сан мөлшерін өсіру. Оған бір-бірімен тығыз байланысты және бірдей маңызды үш үдеріс қосылады: өсімдік-иені көбейту немесе энтомофаг дамитын бунақдене-иені ұстау үшін жасанды қоректік орта дайындау; бунақдене-иенің және энтомофагтің, зиянды түрлерден бос (аналық дақылдар) тиісті қорын жасап, сақтау; белгіленген биологиялық қорғау бағдарламасы үшін керекті мөлшердегі пайдалы түрді үздіксіз көбейту.
Трихограмма - трихограмматид (Trichogrammatidae) туыстасының жарғаққанаттылар (Hymenoptera) отрядына жататын, мөлшері 1 мм-ге дейінгі ұсақ бунақденелілер. Трихограммалардың әр түрлі түрі түрлі отрядқа жататынбунақденелілер жұмыртқасында тоғышарлық еткенменмақталықтағы, жүгеріліктегі, көкөніс дақылдарындағы, бақ және орман көшеттеріндегі қабыршаққанаттылар (Lepidoptera) отряды зиянкестерінің жұмыртқаларындағы тоғышарлықтың практикалық мәні өте зор.
Шартты гектар - ауыл шаруашылығы дақылдары плантациясының энтомофагтер екі және одан да астам босатылған телімі. Мәселен, егер мақта егістігінің 1 физикалық гектарында бір маусымда трихограмма 9 рет босатылса, онда шартты гектар 9-ға тең болады.
Энтомофаг - бунақденелілермен қоректенетін жыртқыш немесе бунақденелілер есебінен дамитын тоғышар (паразитоид). Өсімдіктерді биологиялық қорғау үшін жарғаққанаттылар, қаттықанттылар, жартылай қатты қанаттылар, қос қанаттылар, торқанаттылар отрядтарына жататын бунақденелілердің практикалық мәні зор.
1 Биоагенттердің (энтомофагтардың) жаппай жасанды өсіру және мақтаның асақауіпті зиянкестеріне қарсы күрес үшін анағұрлым тиімді жергілікті түрлері
Мақта егістігін қорғаудың интеграциялық жүйесінде биологиялық құралдарды (биологиялық агенттер, биологиялық препараттар) кешенді пайдалану қорғау шараларын анағұрлым жоғары биологиялық және экономикалық тиімділікке қол жеткізеді. Биологиялық қорғаныш құралдары қоршаған ортаның инсектицидтермен ластануын төмендетіп, негізгі зиянкестерді (өрмекші кене, мақта көбелегі т.б.) ұзақ уақыт бақылауды қамтамасыз етеді, энтомофагтардың танапта көбейіп, сонда жиналуына жағдай жасайды.
Әлемде трихограмма қолданудың көпжылдық тәжірибесі биологиялық күресте ең жақсы тиімділікке ұзақ эволюциялық үдерісте жергілікті жағдайларға бейімделген жергілікті жұмыртқа жегілерін пайдаланған кезде жеуге болатынын көрсетті. Ландшафты аймақтардың әр түрлілігі, өсірілетін дақылдардың молдығы, Қазақстан климатының өзіне ғана тәндігі трихограммалардың жергілікті түрлерін анықтауды, олардың экологиясын зерттеуді қажет етеді. Бұл өндіріске зиянды қабыршаққанаттылармен күресте қолдану үшін жұмыртқа жегілерінің анағұрлым болашағы бар түрлерін ұсынуға мүмкіндік береді.
Қазақстанда трихограммалардың мынандай: Trichogramma evanescens West., T.euproctidis, T. pintoi Voeg., T. рrincipum Sug. et Sor. Секілді түрлері анағұрлым толық зерттелген. Браконның Bracon hebetor Say., B. simonovi Kokuev тәрізді түрлері анағұрлым тиімді түрлері болып табылады.
Қазақстанда алтынкөздің 15 түрі белгілі. Олар: Chrysopa formosaBrauer, Ch. septempunctata Wesm., Ch. perla L., Ch. саrnеа Steph т.б.
Биофабрикалар мен биозертханаларда өсіріліп, жаз бойы мақта егістіктеріне үнемі босатылып отыратын биологиялық агенттерден (трихограмма, бракон, алтынкөз) басқа бұл егістіктерді энтомокарифагтердің өзге де 60 түрі мекендейді. Олардың арасында көкцинеллидтер (Coccinella septempunctata L., Adalia bipunctata L., Adonia variegata Gz.); жыртқыш қандалалар: ориус (Orius niger Wolff.) және набис (Nabis ferus L.); шаншарлар: афидиус (Aphidius ssp.), микроплитис (Microplitis spectabilis Hal.), рогас (Rogasssp.) және апантелес (Apantelesssp.); жыртықш кене - фитосейулюс (Phytoseiulus persimilis Ath. - Henr); тахина шыбындар (Tachinidae); барылдақ қоңыздар (Carabidae) т.б. өте көп және тиімді.
Көрсетілген биоагенттер өз пайдалы әрекетімен көптеген зиянкестердің (көбелектерді қоса есептегенде) сан мөлшерін 10 - 25% және одан да астам төмендетуге қабілетті. Алайда бұл агробиоценоздарға пестицид прессингi болмаған кезде ғана мүмкiн. Мақтаға зиян келтiретiн өрмекшi кене мен мақта көбелегi ерекше қауiптi зиянкестерге жатқызылғандықтан олардан химиялық қорғау мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады, Қазақстан - ның мақта егетін өңірлеріндегі пестицид мөлшері бақыланады. Қазақстанның оңтүстігінде мақталықтардың зиянкестеріне қарсы қорғаныш шараларын дер кезінде биологияландыру бұл өңірде экологиялық жағдайларды тұрақтан - дыруға мүмкіндік береді.
1.1 Мақталықтың аса қауіпті зиянкестері мен олардың энтомофагтарының қысқаша биологиясы
Мақта көбелегі (Helicoverpa armigera Hubn.) - Қазақстанның оңтүс - тігіндегі мақталықтардың, сондай-ақ томаттардың, жүгерінің, нұттың және басқа да дақылдардың аса қауіпті зиянкесі. Қуыршақтары топы - рақтың 8 - 10 см тереңдігінде қыстайды. Ауа райы жағдайына байла - нысты сәуірдің соңы мен мамыр айында қуыршақтардан гүл сірнесімен қоректеніп, жұптасатын, содан соң жұмыртқа салатын көбелектер ұшып шығады. Бір көбелек орта есеппен 500-дей жұмыртқа салуға қабілетті, бірақ кейбір көбелектер 3000-ға дейін жұмыртқа сала алады. Олар жұмыртқаларын түрлі өсімдікке, ал мақтаға шанақтану кезеңінде салады. Сондықтан да көбелек - тердің алғашқы ұрпағы басқа өсімдіктерде, ал одан кейінгі ұрпақтары мақ - тада дамиды. Айналадағы ортаның температурасына байланысты 2 - 6 күннен кейін жұлдызқұрттар туады. Олар Іжәне ІІ жасында жапырақтарды, гүл бүршіктері мен өсімдіктің жоғарғы бөлігіндегі шапақтарын зақымдайды. Өсу шамасына қарай жұлдызқұрттар бұтаның ортаңғы және төменгі қатар - ларына өтеді де, шанақтарының, гүлдерінің, құрылып келе жатқан қауаша - ғының жұмсағын жеп, соларды зақымдайды. Зақымдалған жеміс түсіп қа - лады, ал қауашағы шіріп кетеді. Бұл зиянкес келтіретін өнім шығыны 50 және одан да астам пайызға жетуі мүмкін.
Бір маусымда 3 - 4 ұрпақ дамиды. Екінші-үшінші ұрпаққа (шілде-тамыз) көбелектің сан мөлшері жоғары деңгейге жетеді. Бұл кезеңде олар өте көп зақым келтіруге қабілетті. Өйткені олар құралып келе жатқан өнімді жояды. Кейбір жылдары зиянкестің екінші және үшінші ұрпағы бір-бірінің үстіне шығып, шоғырланып алады да, мақтаны өте қатты зақымдайды. Мақта егі - летін аймақта олардың сан мөлшері жыл сайын айтарлықтай өсіп келеді. Олар әсіресе 1998, 2004 және 2010 жылдары жаппай көбейді.
Өрмекші кене (Tetranychus turkestani Ug.et.Nic.) - мақталықтың қауіпті зиянкесі. Оңтүстік Қазақстан жағдайында кәдімгі өрмекші кененің тіршілік әрекеті наурыз айының соңында басталады. Кене өз дамуында мынандай кезеңдерден өтеді: жұмыртқа, дернәсіл, пронимфа, дейтонимфа және имаго. Жаңа салынған жұмыртқасының түрі мөлдір сұйық тамшыдай болады. Одан әрі ол күңгірттеніп, дернәсіл шығар алдында кремдей рең тартады. Шар пі - шінді, қабығы ешқанай мүсінсіз келеді. Жұмыртқа орташа 1,5 - 2 күн дамиды.
Дернәсілінің келесі даму кезеңдерінен ең тән ерекшелігі - үш жұп аяғының болуы. Денесі жарты шар тәрізді, көмескі-сары реңді. Жұмыртқадан шыққан дернәсілі бірден өте ширақтық танытады, жапырақпен жылдам өрмелейді, бірақ өрмек тоқымайды. Оны ересектері ғана тоқып, соның астында қоректеніп, соның астында көбейеді. Дернәсіл орта есеппен 4 күн дамиды. Пронимфалары дернәсілдерінен ірілігімен және төрт жұп аяғымен ерекшеленеді. Денесінің формасы бойынша дернәсілге ұқсас. Өңі - ашық-жасыл. Пронимфа орта есеппен 1 - 1,5 күн дамиды. Аталықтары пронимфа кезеңінен кейін ересек кенеге айналады. Ал аналықтары болса одан әрі дейтонимфа кезеңінен өтеді. Дене пішіні және өңі бойынша ол ересектеріне жақындайды. Дейтонимфа 2 - 3 күн бойы даму кезеңінен өтеді. Аналықтары - ның денесі сопақ, төрт жұп аяқты. Денесін анық байқалатын қылық түк басқан. Аналықтарының өң реңі жаз уақытында бүйірлерінде қоңыр дақтары бар жасылдау-сары. Аталығы аналығынан едәуір кіші және соңына қарай жіңішкерген құрсағымен ерекшеленеді. Қылтық түктерінің орналасуы мен денесінің реңденуі аналықтарына ұқсас. Аналықтарының өсімталдығы 30 жұмыртқадан 756 жұмыртқаға дейін ауытқиды. Мақта танаптарындағы табиғи жағдайда аналығы бір күнде, егер ауа температурасы 27°С және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 53% болса, орта есеппен 6 - 7 жұмыртқа салады. Аналықтарының табиғи жағдайдағы тіршілігінің ұзақтығы орта есеппен 9 күн, барынша ұзақтығы 14 күн, ең аз ұзақтығы 3 күн құрайды.
Өрмекші кене мақтаға көбінесе мамыр айының соңында - маусым айының басында қоныс аударып алады. Бұл кененің дамуы үшін қолайлы жағдай ауаның 26 - 30°С температурасы мен ауаның 40 - 50% салыстырмалы ылғалдылығы.
Трихограмма (Trichogramma pintoi Voeg.) - күздік көбелектің, мақта көбелегінің, жер үстілік кіші көбелектің (карадринаның) және көбелектің басқа да түрлерінің жергілікті кең тараған жұмыртқа паразитоиды. Бұл түр Қазақстанның оңтүстігінде мақта егістігін көбелектерден қорғау үшін пайда - ланылады. Трихограмманың мөлшері ол өзі дамыған көбелек жұмырт - қа - сының көлеміне байланысты 0,25 мм-ден 0,9 мм-ге дейін болады. Ата - лықтары аналықтарынан сәл кішірек. Трихограмманың түс реңі күңгірт-са - ры - дан қараға дейін өзгереді. Аналықтарының мұртшалары қысқа да сирек қылтықтармен жабылып, жуандаған күрзімен аяқталады, ал аталықтарының мұртшалары қалың да ұзын қылтықтармен жабылған, мұртшаларының соңғы буындары өзара қосылып кеткен. Трихограммалардың аналықтары жұмырт - қа - ларын көбелектердің жаңа салынған жұмыртқаларына әр жұмыртқаға 2 - 4-тен келетіндей етіп салады. Залалданған жұмыртқа көң реңді қара түс тар - тады. Бұл залалданған жұмыртқаны залалданбаған жұмыртқадан оңай ажы - ратуға мүмкіндік береді. Туылған дернәсілдер көбелек жұмыртқасының ішін - де - гісімен қоректеніп, сонда қуыршаққа айналады. Трихограммадернә - сіл - дерінің жұмыртқада дамуы 4 - 6 тәулікте аяқталады. Аналықтары аталықта - рынан бұрын ұшып шығады, аталықтары жұмыртқа салуға дайын болып туылады. Аналықтарының өсімталдығы - 40 - 50 жұмыртқа. Даму және іздеу белсенділігі үшін 24 - 30°С ауа температурасы және ауаның 60 - 80% ылғалдылығы қолайлы. Қазақстанның оңтүстігіндегі шілде-тамыз айларында байқалатын ауа температурасының 30°С-дан артуы және ауа ылғалдылығының 30 пайыздан төмендеуі трихограмманың өсімталдығын төмендетеді.
Трихограмма өсімдіктен өсімдікке жылжиды, олар қысқа қашықтыққа - 1,5 - 2 метрге ұша да алады. Көбелектердің бір ұрпағы ішінде ол 2 - 3 ұрпақта, ал бір маусымда 13 - 14 генерацияда дамиды. Дернәсіл кезеңінде көбелек жұмыртқасында және басқа да танап шекаралары мен танап жиектерінде қыстайды. Табиғатта ол онша көп емес, сондықтан да оны биофабрикалар мен биозертханаларда жаппай өсіру қалыпқа келтірілген. Трихограмма көбелектердің жұмыртқа салу кезеңінде маусымдық шоғырландыру тәсілімен (әлсін-әлсін босату) қолданылады. Ол астық күйесінің (ситотрога) жұмырт - қасында өсіріледі. Сапалық көрсеткіштерін қолдау және оның іздеу белсен - ділігін сақтау үшін табиғи иелері - күздік көбелектер, мақта көбелектері тағы басқа көбелектер жұмыртқаларында көбейтіледі.
Бракон хебетор (Braсon hebetor Say.) - күздік, мақта, кіші жер үстілік (карадрина), тағы басқа көбелектердің, қан көбелектер мен күйелердің сыртқы тоғышары. Денесінің ұзындығы - 0,2-0,3 см. Бракон орта (ІІІ - IV) және ересек (V-VI) жастағы жұлдызқұрттарды залалдайды. Аналықтары жұмыртқаларын жұлдызқұрттарға салмастан бұрын жұмыртқаларын денесіне енгізе отырып, оны сал етіп тастайды. Содан жұлдызқұрт қоректенуін тоқта - тады. Бір тәуліктің ішінде бракон 100 - 150 жұлдызқұрт залалдайды. Аналық - тарының өсімталдығы - 100 жұмыртқадан 800 жұмыртқаға дейін. Туылған дернәсілдер жұлдызқұрттың ішіндегі өнімімен қоректеніп, оның қалдық - тарында қуыршаққа айналады. Мақта көбелегінің бір жұлдызқұр - тында 20 - 25 дернәсіл дамиды. Сол мақта көбелегінің бір ұрпағы дамығанша браконның2 - 2,5 ұрпағы, ал бір маусымда 6 - 7 ұрпағы дамиды.
Аналықтары түсіп үлгермеген ширатылған жапырақ ішінде, ағаш кеуегінде қыстайды. Браконның дамуы үшін анағұрлым орында жағдай - 26 - 28°С ауа температурасы, 60 - 80% ауа ылғалдылығы. Танапқа босатқан кезде гүл шырынымен, жұлдызқұрттың қанды сөлімен қоректенеді, тәулігіне 100 метрге дейін ұшып-қонып жүріп, белсенді түрде жұлдызқұрт іздейді, ал іздеу қабілеті - 500 - 550 метр. Браконның жергілікті түрі биозертханалар мен биофабрикаларда үлкен балауыз көбелегінің жұлдызқұрттарында көбейеді.
Кәдімгі алтынкөз (Chrysopa carnea Steph.) - басқа алтынкөз түрлерінің ішінде анағұрлым кең тараған. Қанаттары жазған кезде 40 мм-ге дейін. Оның дернәсілдері кіші жастағы күздік, мақта, кіші жер үстілік көбелектердің, сондай-ақ биттердің, трипстердің, өрмекші кененің жұмыртқалары мен жұлдызқұрттарын белсенді түрде жояды. Дернәсілдері бір күнде 50 - 60 бит, 200 кене және кіші жастағы көбелектердің едәуір жұмыртқалары мен жұлдызқұрттарын жоюға қабілетті. Ересек алтынкөз гүл шырынымен, гүл тозаңымен, биттер мен кенелер бөліп шығарған заттармен қоректенеді.
Имаголары құрылыстарда, тұрғын үйлер мен оған жатпайтын ғимараттарда қыстайды. Ауаның орташа тәуліктік температурасы 11 - 16°С кезде алтынкөздер сәуірден бастап белсенді және жоңышқалықты, бақтарды, содан кейін мамырда мақталықты мекендейді. Аналықтары жұмыртқаларын бір-бірден (кейде көбірек) мақта жапырақтары мен сабақтарына салады. Олардың өсімталдығы - 190 - 700 жұмыртқа. Жұмыртқаларының даму ұзақтығы ауа температурасына байланысты 3 - 12, дернәсілдерінікі 12 - 15, пупарийларыныкі - 6 - 8 күн. Ересектері 30 - 35 күн тіршілік етеді. Бір маусымда алтынкөз 3 - 5 ұрпақ беріп дамиды. Оған ауашық анағұрлым қолайлы температурасы - 25 - 30°С, ал ауаның қолайлы ылғалдылығы - 60%. Алтынкөздер биофабрикалар мен биозертханаларда өсіріліп, жұмыртқа сатысында немесе дернәсілдері екінші жасында көбелектердің, биттердің, өрмекші кененің даму ошақтарына жіберіледі.
2Биоагенттерді (трихограммалар, бракондар, алтынкөздер) биозертханаларда ерекше қауіпті зиянды организмдерге қарсы өндірістік жолмен өсіру жөнінде ұсыныстар жасау
Биологиялық агенттен арасында мақта егістігін қорғау үшін маусымдық шоғырландыру тәсілімен пайдаланылатын трихограмма, бракон және алтынкөздер кең қолдау тапқан. Трихограмма, бракон және алтынкөздер оларды көбейту үшін, зертханалық иелер пайдалана отырып, биозертханалар мен биофабрикаларда жаппай өндіріледі.
2.1Трихограммаларды жаппай өндіру технологиясы
Биофабрикаларда трихограммаларды жаппай көбейту механикаланды - рылған жүйенің техни - калық сипаттамасы мен пайдалану жөніндегі нұсқау - ларына сай жинақталған жабдықтарымен іс жүзіне асырылады.
Трихограммалар өндірістік биозертханаларда немесе биофабрикаларда қорек ретінде толыққұнды арпа дәнінде өсірілген дән күйесінің не болмаса ситотроганың (Sitotroga cerealella Oliv.) жұмыртқасы пайдалана отырылып өсіріледі. Дән күйесі мен трихограммаларды жаппай өсіру технологиясына мынандай негізгі операциялар енгізіледі.
1)Дән күйесін (ситотрога) өсіру үшін дән дайындай;
2)Дәнді ситотрогамен залалдау;
3)Ситотроганың көбелегі мен жұмыртқасын алу;
4)Дән күйесінің жұмыртқасын алу;
5)Трихограммаларды көбейту және сақтау;
6)Аналық материалдарды жаңарту және жинақтау.
Дән күйесін өсіру үшін арпа дәнін дайындау. Арпа дәнін түрлі әдіспен: термиялық - ыстық сумен, автоклавтарда және химиялық фумигация жолымен дайындайды. Ылғалды термиялық зарарсыздандыру дұрысырақ, өйткені ол жұлдызқұрт енгізу және оны өсіру үшін аса қолайлы жұмсақ дән алуға мүмкіндік береді. Ол үшін дән 40 - 60 секундқа ыстық суға (90 - 95°С) салады. Суға, ол өңезденіп кетпес үшін, алдын ала марганец қышқылды калий (10 л суға 1 г) қосады.
Зарарсыздандырылған дән әрі кеткенде 4 см қалыңдықтағы жырашыққа салынады және 1 - 2 күн бойы, дән күйесінің бүкіл даму кезеңінде ұстай отырып, орынды ылғалдылыққа (15 - 16%) дейін жеткізеді. Дән ылғалдылығы ылғал өлшеуішпен анықталады, ал литрмен қажетті су мөлшерінің есебі мына теңдеумен шығарылады:
Х=a*(b-c)100-b,(1)
мұндағы а - жырашықтағы дән шамасы, кг;
b - дәннің керекті ылғалдылығы, %;
с - дәннің нақты ылғалдылығы, %.
Дәнді ситотрогамен залалдау. Дәнді залалдау үшін дән күйесінің, көбе - лектерінің салғанына 2 - 3-ші күн болған, жұмыртқасы пайдаланылады. Сондай-ақ бүкіл жұмыртқа жасының айырмашылығы бір-бірінен бір тәу - ліктен аспауға тиіс. Жұмыртқалар температурасы (24+-1)°С және ауасы - ның салыстырмалы ылғалдылығы (85+-5)% термостатқа 4 - 5 тәуліксалынып қойылады. Алғашқы өрмекші көрінген кезде бүкіл жұмыртқа дән бетіне100 кг-ға 100 г жұмыртқа есебімен жұқа қабатпен салынады. 4 - 5 тәуліктен соң, көбелектердің жұлдызқұрттары дәнге енген соң, ол мұқият араластырылып, егер қажет болса қосымша ылғалдандырылады. Ғимарат (20+-)°С температурада және (80+-5)% ылғалдылықта ұсталады.
Дән күйесінің көбелектері мен жұмыртқаларын алу. Көбелектері ұш - қан соң 2 - 3 күннен кейін дәнді кассеталарғааударып, бокстерге орналас - тырады. Бір бокске әрқайсысында 13 - 15 кг дән бар 10 кассета орналасты - рылады. Әдетте көбелектердің жаппай ұшуы кассеттер толтырылған соң 3 - 5 күннен кейін басталады және ол 15 - 18 күнге созылады. Дәннен шыққан көбелектер кассеттер перфорациясы арқылы бокске еніп, оның төменгі конустарына жинақталады да ашылатын клапаны арқылы жалпы бунақдене - лілер өткізгішіне барып түседі. Осыдан олар ауа тасқынымен күйеқабыл - дағышқа өтеді.
Көбелектер тәулігіне 2 рет жиналады, күйеқабылдағыштан дозала - ғышпен сору шкафында кіші көптейнерлерге өлшеніп оралады да ауыспалы ұстағышпен және түппен жабылып, 4 - 5 тәулікке ұялы термостатқа орналас - ты - рылады. Кіші контейнерлер күн сайын сору шкафына қондырылған вакуумдық құрылғымен тазартылады.
Жиналған жұмыртқаларды елеуіш, тербелткіш, одан соң пневма - тика - лық класқа бөлгішпен тазартады. Тәулігіне жиналып, тазартылған жұмыртқа - лар өлшенеді, содан кейін жапсырма жапсырылған қағаз пакеттерге (әрқайсысына 50 грамға дейін) салынады, кассеттер мен Петри табақшалары күйе өндіру (10 - 20%), трихограмма өсіру үшін пайдаланылады немесе сақтауға қойылады.
Биофабрикаларда дән күйесі жұмыртқаларының орташа шығымы бір орналастырылған дәннен көбелек және жұмыртқа жинау циклының ұзақтығы 35 - 45 күн және дәннің орналасу дәрежесі 75% 100 кг дәннен 600 г.
Дән көбелегінің жұмыртқаларын сақтау. Ұдайы өндіруге арналған партия үшін 1 - 3°С температурада, 85 - 90% салыстырмалы ауа ылғалдылы - ғында қысқа уақытқа жұмыртқа сақтау 3 - 4 тәуліктен, трихограммалар қоныстандыру үшін - 10 тәуліктен аспайды.
Биофабрикалардың жыл бойы жұмыс істеуіне қажетті ұзақ мерзімді сақтау үшін жұмыртқаны әбден мұздату әдісі жасалған. Оларды арнайы құрылғымен Дьюар ыдысындағы сұйық ыдысқа салады. Сөйтіп 6 - 12 ай бойы - 196°С температурада сақтайды. Содан кейін жұмыртқалар 44 - 45°С-ге дейін жылытылған суға салып ерітеді де 25 - 30°С қызулы гидрофильді плиталарда 25 - 40 минут бойы кептіріп, трихограмма өсіру үшін пайдаланылады. Дән күйесінің жұмыртқаларын ерітіп, қайта іске қосқан соң трихограммаға 58 - 60% жұмыртқа қосылады, тоғышардың туылуы 60 - 75% құрайды, ал өсімталдығы бақылау деңгейіне сай болады.
Трихограммаларды көбейту. Дән күйесінің жұмыртқалар әйнек пластикаларға немесе үш метрлік банкаларға желімдеп жапсырылады. Плас - тикалар немесе банкалар алдын ала ылғал конденсатымен ылғалдан - дыры - лады. Пластиналарда тоңазытқыштан алғанда оларға ауа ылғалданғыштан немесе ылғал бумен жұқалап су жағылады. Жұмыртқалар пластинаның екі бетіне не банканы айналдыра шашылады, жабыспағандары сәл сілкіп түсіріледі. Пластиналар органикалық әйнектен жасалған контейнерлерге (виварийлерге) қойылады, ал олардың әрқайсысындағы пеналдарға 20 ситотрога жұмыртқасына бір аналықтан келетіндей есеппен трихограмма имаголары орналастырылады. Контейнерлер немесе банкалар температу - раны, ауа ылғалдылығын автоматты реттейтін және фотокезеңі (фотопериод) бар, сол жағырапиялық аймақты мекендейтін популяциялар үшін қолайлы климаттық камераға қойылады.
Дән күйесінің жұмыртқаларын 1 - 2 тәулік ішінде қоныстандырады. Қоныстандыру біркелкілігі шамдарды автоматты түрде кезек-кезек қосу есебінен іске асады. Трихограмманың оң фототаксистік қасиеті бар және пластинаның анағұрлым жарық түскен тұсына жинақталады. Жұмыртқалар қарайғаннан кейін (трихограмманың қуыршақтанар алдындағы кезеңі) оларды сору шкафында елеуіштер жиынтығымен тазалап, өлшейді де, сату үшін (егістік немесе ұдайы өндіру үшін) жапсырма жапсырылған пакеттерге немесе сақтау үшін кассеттерге бөліп салады. Пакеттердің не кассеттердің сыртында трихограмманың түрлері, қоныстанған уақыты және сақтауға қойылған уақытының басы, қоныстану пайызы және олардың сан мөлшері көрсетіледі. Әдетте 1 граммында трихограмма тоғышарлық еткен 70 - 80 мыңдай жұмыртқа болады.
Аналық материалдарды жаңарту және жинақтау. Трихограмманың бастапқы популяциясының тектік қорын байыту және биоматериалдар сапасын арттыру мақсатында мынандай шаралар атқару ұсынылады.
1)Табиғаттан трихограмма тоғышарлық еткен бунақденелілердің көптеген (кем дегенде 1500) жұмыртқасын жинау.
2)Трихограммалардың биофабрикалар территориясына орналасқан налық телімге (0,5 - 1 га) жинақталуы. Бұл телімге жыл сайын әр түрлі мерзімде пісетін ауыл шаруашылығы дақылдары себіліп, қабыршақ - қанат - тылар отрядының фитофагтары мен трихограммалар қолдап қоныстанды - рылады. Телімнің периметрі бойынша балшырынды өсімдіктер себіледі.
3)Аналық телімнен трихограмма қоныстанған жұмыртқаларды тамыз-қыркүйекте жинау, тоғышарлар өсіру, 10 жұмыртқаға бір аналық есебінен иелер жұмыртқалары арқылы күздік екі пассаж жүргізу, ұзақ сақтау үшін трихограммаларды диапаузаға түсіру.
4)Диапаузаға түскен трихограммаларды реактивтендіру (қабілеттен - діру), негізгі иенің жұмыртқалары арқылы 2 - 3 пассаждан кейін іске асатын, гетерозистің популяциялық тиімділігін алу мақсатында топтық будандас - тыру.
5) Дән күйесінің жұмыртқаларында трихограмманың әрі кеткенде 3 - 4 ұрпағы дамитындай есеппен трихограммаларды жаппай өсіру.
Егер биофабриканың территориясындағы аналық учаскеде мүмкіндік болмаса трихограмма популяциясы тоғышарлар шығарылмаған агробио - це - ноз - дардағы негізгі иелердің тоғышарлық етілмеген жұмыртқаларын жинау есебінен жыл сайын жаңартылады.
Аналық материалдарды жаңарту және жинақтау жөніндегі жұмыс трихограмманың түрлік жағдайы мен оның сапасының бағалануын таксономиялық бақылау жолымен жүргізіледі.
2.2 Бракондарды жаппай өндіру технологиясы
Биофабрикаларда бракондарды жаппай өсіру механикалық тізбек жабдықтарының жиынтығымен техникалық сипаттамасына және пайдалану жөніндегі нұсқауына сай іске асырылады.
Бракон зертханалық ие ретінде үлкен балауыз көбелегі (Galleria melonella L.) пайдаланылып өсіріледі. Оларды өсіру мынандай кезеңдерден тұрады: ие өсіру, тоғышар өсіру және сол тоғышарды сақтау.
Үлкен балауыз көбелегінің жұлдызқұрттарын өсіру үшін құрамына 700 г жүгері ұны, 350 г бидай ұны, 300 г қант, 70 г маргарин, 350 г сүт, 30 г ашытқы, 260 г кептірілген жеміс, 100 г мерва кіретін қоректік орта пайдаланылады. Осы өнімдерден қоректік орта үгілмелі қоспа алу үшін әлсін-әлсін араластыра отырып, қызу шкафында әзірленеді. Дайын қоспа салқындатылады. Мерва мен кептірілген жеміс бөлек стерильденеді. Кептірілген жеміс, мерва және ұн қоспасы араластырылып, үш литрлік банкаларға 100 - 150 г қоспадан, сондай-ақ бесінші-алтыншы жастағы жұлдызқұрттан 100 данадан салады. Банкалардың аузы матамен жабылады да, үлкен балауыз көбелегін өсіретін қондырғыға қойылады. Компьютер мониторына 32°С температуралық тәртіп және 70% салыстырмалы ылғалдылық беріледі. 10 - 15 күннен соң банкаларда көбелектер пайда болады. Көбелектер ұшып шыққан банкаларға жұмыртқа салатын тетік қойылады. Ол тетік өзара бір-бірімен қосылған ағаш планкадан тұрады. Әрбір екі-үш күн сайын оның орнына жаңасы, яғни тазасы қойылады. Планкадан алмас жүзімен үлкен балауыз көбелегінің жұмыртқалары мұқият алынады да бір граммнан дозаланады. Үш литрлік таза банкаға 100 граммнан стерильденген мерва және 1 граммнан жұмыртқа салынып, аузы матамен жабылады да үлкен балауыз көбелегін өсіру үшін екінші қондырғыға қойылады. Температуралық және ылғалдылық тәртібі беріледі. Жұлдыз - құрттар екінші және үшінші жасқа жеткенде әрбір жәндікханаға 5 банкадан немесе бір қондырғыға 25 банка аударып салынады. Бірте-бірте жеті шкафтың бәрі осылай етіледі.
Жәндікханалар қалың қара матамен жабылады, қажетіне қарай (аптасына 2 - 3 рет) жұлдызқұрттар қоректік қоспамен қосымша қоректен - діріледі. Апта сайын матаның бетінен ересек жұлдызқұрттар жиналып алынады. №1 шкафқа салынғаннан кейін 10 - 15 күннен соң жұлдызқұрттарды жастары бойынша бөлуге арналған қондырғыда жұлдызқұрттарды қоректік ортадан бөлектей бастайды. Жұлдызқұрттар қоректік ортамен қоса жыра - шыққа салынып, бөлгішке тікесінен тік қойылады да есіктері жабылады, температуралық тәртіп (режим) қосылады. Температураның әсерімен жұл - дыз - құрттар қоректік ортаны тастап, қондырғының бөлігіне түседі де, осында жастары бойынша бөлінеді. Ересек жастағы жұлдызқұрттар браконмен залалдануға, кіші жастағылары №2 шкафқа одан әрі өсіру үшін жөнелтіледі.
Жиналған ересек жұлдызқұрттар банкаларға 250 данадан салынады. Ал ол банкаға қағаз кеңірдектеуге арналған қондырғыда алдын ала кеңір - дектелген қағаз салып жіберіледі. Банкалардың аузына мата жайылады да, қоңыр мата жауып тасталады. Сөйтіп ол жұлдызқұрт піллә тоқығанша солай қалдырылады.
Бракон таза банкаларға салынып, жинауға арналған қондырғыға қойы - лады, олар 100 данадан балмен қосымша қоректендіріледі. Қуыршақтанған жұлдызқұртты кассеталар браконы бар банкаларға ауыстырылады да, банкалардың аузы мата қақпақпен жабылады да, бракон өсіруге арналған қондырғыға орналастырылады. Компьютер мониторына температуралық тәртіп, фотокезең тәртібі мен ылғал тәртібі қойылады. Бірте-бірте бәрі шкафтарға қойылады. Залалданғаннан кейін 10 күннен соң бракондар ұша бастайды. Бракондардың бір бөлігі ұдайы өндіруге қалдырылады, ал негізгі бөлігі танапқа шығару үшін пайдаланылады.
2.3 Алтынкөздерді жаппай өндіру технологиясы
Алтынкөздерді биофабрикаларда жаппай өсіру техникалық сипатта - масы мен пайдалану жөніндегі нұсқауына сай механикаландырылған тізбек - тің жабдықтар жиынтығымен іске асырылады.
Алтынкөз дернәсілдері үшін толыққанды табиғи жем орнына жұмырт - қа, дән көбелегінің биофабрика трихограмма өндіру кезінде жаппай көбейте - тін, өлген имагосы - ситотрогасы жүреді.
Төменде алтынкөзді жаппай өсірудің, негізінде энтомофагтарды қо - лайлы гидротермиялық жағдайда ұстау, дернәсілдерді ситотрога жұмыртқа - ларымен қоректендіру және ересек бунақденелілерді балмен және сыра ашытқысының автолизатымен қосымша қоректендіру жатқан, кейбір үдеріс - терінің сипаттамалары берілген.
Алтынкөз өсіру технологиясы мынандай негізгі өндірістік үдерістерден тұрады:
1) Табиғи популяциясын жинау.
2)Жем дайындау.
3)Жәндікханаларда немесе банкаларда ересек бунақденелілер ұстау.
4)Алтынкөз жұмыртқаларын жинау.
5)Алтынкөз жұмыртқаларын инкубациялау.
6)Дернәсілдерді жеке дара өсіру.
7)Алтынкөз пілләларын түсіру және жинау.
8)Пілләларды банкаларға орналастыру.
9)Биоматериалдарды ұдайы өндіру.
10)Биоматериалдарды пайдаланғанға дейін сақтау.
Алтынкөздің аналық культурасын (себіндісін) алу. Зерханада өсіру биофабрикадан аналық материал алудан немесе оны тікелей табиғаттан жинаудан басталады. Алтынкөздерді ең жақсысы - ересек бунақденелілерді жарықпен аулағыштармен немесе бит өте мол танаптық дақылдардан қаққышпен қағу не болмаса ағашты өсімдіктерді қаққышқа қағу жолымен жаздың соңында аулау. Қыстауға түсер алдында ересек алтынкөздер қарашада қыстауға кеткенге дейін мекендейтін жеміс дақылдарында, бақтар мен саябақтарда, ағаштар мен бұталарда кездеседі. Қазақ айының екінші жартысында жиналған ересек алтынкөздер бірден диапаузаға кетуге айна - лып, өз реңін қарқынды жасылдан күңгірт жасылға дейін ауыстыра бастайды, ал содан соң температура төмендеген сайын денелерінде қоңыр-қызыл дақтары бар сары-жасыл тартады.
Алтынкөз өндірудің технологиялық үдерісі. Алтынкөздердің имагола - ры үш литрлік банкаға 150 данадан немесе арнайы жәндікханаға 3,5 мың имагодан салынады. Банкалар немесе жәндікханалар реттелетін фотокезеңді термостатталған бөлме сөрелеріне немесе климаттық шкафқа қойылады. Алтынкөздерді ұстайтын орынды да дұрыс температура 24 - 26°С, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы - 65 - 70%. Алтынкөз күн сайын балмен және сыра ашытқысының автолизатымен қосымша қоректендіріледі. Банкаларға қоңыр мақта-матаның бір жолақ қиығы салынады. Алтынкөздерді банкаларда өсіргенде үстіне салынған жұмыртқасымен әлгі қиықтар күнара алынады да, орнына басқа тазасы салынып қойылады. Қиықтың бір бөлігінен алтынкөз жұмыртқалары қайшымен мұқият кесіп алынады да, қалған жұмыртқалары тауарлық өнім ретінде қалдырылады. Алтынкөздің кесіп алынған жұмырт - қалары ситотроганың жұмыртқаларымен, 1 жұмыртқаға 5 мг ситотрога қатынасымен және ситотроганың 17 - 20 г жұмыртқасы есебімен араласты - рылады да жемді дозалау үшін қондырғының дозалаушы плитасына төгіледі. Төгілгеннен кейін гексель қақпағы жабылады. Гексельдер реттелетін фотокезеңді термостатталатын бөлмеге қойылады. Сөйтіп 24 - 26°С температурада 15 - 17 күн бойы ұсталады. Алтынкөздер салынған соң 7 күннен кейін 1 гексельге ситотроганың 17 - 20 грамм жұмыртқасы дозасымен екінші рет қоректендіріледі. 15 - 17 күннен кейін гексель қақпағы ашылады. Алтынкөз пілләлары піллә түсіруге арналған қондырғыда жиналып, 150 дана - дан банкаларға салынады. Қуыршақтанып үлгермеген дернәсілдер пробир - ка - ларға 1 данадан салынып, ситотрогамен қоректендіріледі. Имаго - лары ұша бастағаннан кейін ұдайы өндіру үдерісі қайталанады. Алтынкөз имаголары бар банкалар 4 - 5 күнде бір рет тазасымен алмастырылады. Өйткені банка қабырғаларына салынған жұмыртқадан шыққан дернәсілдер каннибализммен айналысып, жаңа салынған жұмыртқаларды жей бастайды.
3Биозертханаларда аса қауіпті зиянды организмдерге қарсы биоагенттерді (трихограммалар, бракондар, алтынкөздер) ұстау және сақтау жөніндеұсыныстар жасау
3.1Трихограммаларды ұстау және сақтауға арналған қолайлы жағдайлар
Трихограммалар өздерiн ұстау жағдайларына байланысты сапалық көрсеткіштерін оңай өзгертетін бунақденелілерге жатады. Талап етілетін гигротермиялық жағдайларды сақтамау, күзгі-қысқы кезеңдерде диапаузалық дамудың міндеттілігі, имаголарды қосымша қоректендіру, табиғи иелер арқылы пассаж жасау және басқа өсіру технологиясы жағдайлары трихограм - малардың сапалық көрсеткіштері мен тіршілікке деген қабілетті - лігінің нашарлауына әкеп соғады.
Ауыспалы температурада ұстау. Трихограммалар өсіруге арналған қолайлы жағдай ретінде 25°С температура және 75% салыстырмалы ауа ылғалдылығы белгіленген. Алайда тұрақты жағдайда өсіру әсерінен трихограммалардың сапалық және сандық көрсеткіштері өзгеріп, тоғы - шардың нағыз экологиялық үйлесімді популяциясы қалыптасады. Трихо - грамманың "нәзіктенуі" танаптарға шығарғанда жұмыртқа жегілер әлсіреп, күн мен түн температурасының ауыспалы температурасын нашар көтереді, соның салдарынан биологиялық күрес тиімділігі қатты төмендейді. Бұл қиындықты тоғышарларды табиғи жағдайға барынша жақын жағдайда ұстау жолымен шешуге болады. Биофабрикалардың трихограмма цехтарында күндізгі температураны 25 - 30°С, түнгі температураны 16°С шамасында ұстау қажет. Кондиционерлермен және биоклимат камераларымен жара - қатандырылған жетілдірілген биофабрикалар салу гигротермиялық жағ - дайларды және трихограмма цехында жарық күн ұзақтығын автоматты түрде реттеуге мүмкіндік береді. Бұл трихограммаларды тек танапқа шығарар алдында ғана емес, сонымен бірге бүкіл зертханада өсіру кезінде дұрыс ұстауға мүмкіндік жасайды.
Аналықтар өсімталдығы мен тіршілік ұзақтығын көмірсутекті қосымша қоректендіру жолымен көтеру. Ересек аналық трихограммаларды көмірсутекті қорекпен қоректендіру олардың өсімталдығын 1,5 - 2 есе көтеріп, ал тіршілігінің ұзақтығын 10 - 15 күн ұзартады. Бұл аналықтардың потенциалды өсімталдығын анағұрлым толық іске асыруға мүмкіндік береді. Тоғышарларды зертханада өсіру кезінде, сондай-ақ имаго кезеңінде танапқа жіберер алдында қосымша қоректендіру үшін 20 пайыздық қант шәрбеті пайдаланылады. Ол жәндікханалардың үстіңгі мата қақпағына қойылған мақта немесе поролон тампондармен беріледі. Таңертең қант шәрбеті берілсе, кешке су беру керек.
Трихограммаларды сақтау, диапаузаға жіберу және реактивациялау. Белсенді трихограммаларды қуыршақтанар алдында және қуыршақтану кезеңінде қысқа мерзімде сақтау 3°С температурада және ауаның 80% ылғалдылығында танапқа шығарар алдында 1 айға дейінгі мерзімде іс жүзіне асырылады. Осы көрсетілген жағдайларда 20 күн сақтағаннан кейін жұмыртқа жегілерінің шығыны (өлім-жітімі) артады.
Трихограммаларды күзгі-қысқы кезеңде немесе жинақтау мақсатымен жылдың басқа кезеңдерінде ұзақ мерзімге (6 айға дейін) сақтау диапауза жағдайында мүмкін. Зертханада трихограмма диапаузаға үш әдіспен енгізіледі:
1)Ситотрога жұмыртқалары трихограммамен 18 - 20°С температурада күні бойы залалданады, ал түнге қарай ол ауаның 85 - 90% ылғалдылығында 10°С жағдайына ауыстырылады. Келесі күні жұмыртқаларды залалдау тағы да 18 - 20°С жағдайында жүргізіліп, содан соң олар температурасы 10°С камераға 20 - 24 күнге - қуыршақталар алдындағы күйге жеткенше қойылады. Бұл уақытта жұмыртқа қабығы қараяды.
2)Ситотрога жұмыртқалары трихограммамен орташа тәуліктік темпе - ратура 15°С және жарық күн қысқа (6 - 8 сағат) кезде немесе толық қараңғы шақта залалданады.
3)Ситотрога жұмыртқалары бір күндігінде 23 - 25°С, ауаның салыстыр - малы ылғалдылығы 70 - 80% кезде және 16 сағаттық фотокезеңде 1 - 2 тәулік ішінде залалданады. Содан соң олар сол ылғалдылықтағы, температурасы 10°С және 12 сағаттық фотокезеңдегі камераға жұмыртқа қарая бастағанға дейін ауыстырылады.
Диапаузадағы трихограммаларды да белсенді трихограммалар секілді жағдайда сақтайды. Сондай-ақ трихограммаға 2 ай уақытқа созылатын міндетті диапауза тән екенін ескеру керек. Сондықтан да тоғышарлардың ұшуы бұл мерзім өткенге дейін төмендейді, алайда диапаузадан соң олардың ұшуы 70 - 80 пайызға дейін артады. Трихограммалардың аналық материал - дарын міндетті түрде диапаузаға кіргізу өсімталдығы да, іздеу қабілеті де жоғары және пішіні бұзылғандары жоқ, тіршілікке бейім тоғышар алуға мүмкіндік береді.
Реактивтендіру (әрі кеткенде 2 ай бұрын) үшін температура бір аптаға 14 - 15°С-ге дейін, содан соң 22 - 25°С-ге дейін көтеріледі. Реактивтендірілген трихограммалар 7 - 9 күннен кейін ұша бастайды және шамамен төрт күнге созылады.
3.2 Бракондарды ұстау және сақтауға арналған жағдайлар
Браконның аса үйлесімділігі тоғышарға 35°С тұрақты температура және 30 - 50% ауа ылғалдылығын ұстауға мүмкіндік береді. Бірақ аналықтарының барынша өсімталдығы үшін қолайлы жағдай 28 - 30°С ауа температурасы мен ауаның 60 - 70% салыстырмалы ылғалдылығы қолайлы жағдай болып табылады.
Бракондарды сақтау - оны жинақтау үдерісінің маңызды кезеңі. Одан әрі көбею үдерісіне қатыспайтын бракондарды табиғи жағдайға жақын жағдайда оларды танапқа шығарғанға дейін сақтау керек.
Бракондарды жасанды жағдайда диапауза жағдайында ғана, онда да табиғаттағыдай күйде, бунақденілердің табиғатта күзде ақуызды-көмірсуте - гіндік қорекпен қоректене отырып оған дайындалып жатқанын ескеріп, ұзақ сақтауға болады. Жаңадан ұшып шыққан тоғышарларды диапаузаға оларды 7 күн 8 сағаттық фотокезеңде, күндізгі және түнгі ауыспалы температурада ұстап, сыра ашытқысы автолизатын қоса отырып, қант шәрбетімен қоректендіргенде ғана енгізу керек. Бұдан кейін кеңірдекті қағазы бар шыны банкадағы тоғышарлар температурасы 5°С және ауа ылғалдылығы 70% орынға ұзақ сақтауға қойылады. Бунақденелілер қант шәрбетімен әлсін-әлсін қоректендіріліп тұрады. Ол үшін екі аптада бір рет 2 - 3 сағат тоңазытқыштан алынып, жарық бөлмеге қойылады. Тек ұрықтанған аналықтар ғана сақталады, аналықтардың бәрі іс жүзінде өліп қалады.
Бракондарды жинақтау мақсатымен жазғы кезеңде сақтау оларды тоңазытқышта 7°С-ге дейінгі температурада және ауаның 70% салыстырмалы ылғалдылығында имаго кезеңінде қосымша қоректендіре отырып 30 күнге дейін және қуыршақ кезеңінде 15 күнге дейін ұстағанда ғана мүмкін. Қосымша қоректендірмей қысқа мерзімге 10 күнге дейін ғана сақтауға болады. Өйткені 15-күні аналықтардың 75 пайызы өлім-жітімге ұшырайды.
3.3Алтынкөздерді ұстауға және сақтауға арналған қолайлы жағдайлар
Алтынкөздердің әдеттегі жұмыртқалары, екінші-үшінші жастағы дернәсілдері және қуыршақ алдындағылар температура 20 - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.
Биоагенттердің (энтомофагтардың) жаппай жасанды өсіру және мақтаның аса қауіпті зиянкестеріне қарсы күрес үшін анағұрлым тиімді жергілікті түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1.
Мақтаның аса қауіпті зиянкестері мен олардың энтомофагтарының қысқашабиологиясы ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
2.
Биозертханаларда аса қауіпті зиянды организмдерге қарсы биагенттерді(трихограм - малар, бракондар, алтынкөздер) өндірістік жолмен өсіру жөніндеұсыныстар жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
2.1.
Трихограммаларды жаппай өндірутехнологиясы ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
2.2.
Бракондарды жаппай өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
2.3.
Алтынкөздерді жаппай өндіру технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
3.
Биозертханаларда аса қауіпті зиянды организмдерге қарсы биоагенттер (трихограммалар, бракондар, алтынкөздер) ұстау және сақтау жөніндеұсыныстар жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
3.1.
Трихограммаларды ұстау және сақтау үшін қолайлы жағдайлар ... ... ... ... ... ... .
13
3.2.
Бракондарды ұстау және сақтау үшін қолайлы жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
14
3.3.
Алтынкөздерді ұстау және сақтау үшін қолайлы жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ...
14
4.
Биоагенттердің (энтомофагтардың) сапалық көрсеткіштерін анықтаустандарты мен тәсілдемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
4.1.
Трихограммалардың сапалық көрсеткіштерін анықтау стандарты мен тәсілдемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
4.2.
Бракондардың сапалық көрсеткіштерін анықтау стандарты мен тәсілдемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
4.3
Алтынкөздердің сапалық көрсеткіштерін анықтау стандарты мен тәсілдемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
20
5.
Биоагенттердің (энтомофагтардың) танапта нормалар мен оларды босату реттілігін сақтай отырып қолданған кездегі биологиялық тиіміділік критерийі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
5.1.
Мақта көбелегі биоагенттерінің биологиялық тиімділік критерийі ... ... ... ... ... ...
23
5.2.
Өрмекші кене биоагенттерінің биологиялық тиімділік критерийі ... ... ... ... ... ... .
24
6.
Мақта егістігінде мақта көбелегі мен өрмекші кенеге қарсы биоагенттердің (энтомофагтардың) - трихограммалардың, бракондардың жәнеалтынкөздердің биологиялық тиімділігін анықтау бойынша нормативтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
7.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
Анықтаулар, белгілеулер және қысқартулар
Биоагент (биологиялық күрес агенті) - зиянды организмдермен (мысалы, энтомофаг - бунақденелілермен күресте) биологиялық күресте пайдаланылатын пайдалы организм.
Бракон - Bracon hebetor ересектерінің мөлшері 4 мм-ге дейінгі, бра - конид (Braconidae) тұқымдасының жарғаққанаттылар (Hymenoptera) отря - дына жататын бунақденелілер. Бұл энтомофаг өсімдіктерді қабыршаққанатты зиянкестерден биологиялық қорғауда пайдаланылады және жұлдыз - құрттардың сыртқы тоғышары болып табылады.
Алтынкөз (кәдімгі алтынкөз) - Chrysopa carnea денесінің ұзындығы 20 мм-ге дейін және қанатын жазғанда 15 - 30 мм-ге жететін хризопид (Chrysopidae) туыстасы торқанаттылар (Neuroptera) отрядының бунақ - денелілер. Энтомофагденесінің сырты жұмсақ (дамуының түрлі кезеңіндегі) зиянды бунақденелілер және кенелер жиынтығының жыртқышы. Алтын - көзді жасанды жағдайда жаппай көбейту оңай және биологиялық күрес агент ретінде пайдаланылады.
Энтомофаг сапасы (жаппай өсіргендегі) - энтомофагтарды биологиялық күреске тиімді пайдалану үшін қажетті қасиеттерінің (физиологиялық, экологиялық, т.б.) жиынтығы.
Босату реттілігі (энтомофагтардың) - энтомофагтарды бір маусымда қорғалатын дақылға жалпы босату саны (оларды маусымдық шоғырландыру тәсілімен пайдалану кезінде), сондай-ақ энтомофагтарды нақты мақсаттық зиянкес ұрпақтарына қарсы босату реттілігін айыра білу қажет. Мәселен трихограмманы мақта көбелігінің бір ұрпағына қарсы 3 сатуды құрайды, ал бір маусымдағы жалпы саны мақта көбелегінің үш ұрпағына қарсы 3 босатудан тұрады.
Биоагенттерді (энтомофагтарды) жаппай өсіру - жасанды жағдайда оларды көп мөлшерде өсіру. Жаппай өсіру деп (зертханалық өсіруден айырмасы) бунақденелілердің өсімдікті биологиялық қорғау үшін бір аналықтың ұрпақ тарату кезінде өсіретін түрінің құн және таза табыс көлеміндегі қабылдауға боларлық10 мыңнан 1 млн есеге дейін асып түсетін қатынасын айтады. Жаппай өсіру мақсаты - қысқа уақытта ең аз алаңда еңбек шығыны мен қаржыны өте аз жұмсай отырып, өсімтал аналықтардың ең мүмкін деген көп сан мөлшерін өсіру. Оған бір-бірімен тығыз байланысты және бірдей маңызды үш үдеріс қосылады: өсімдік-иені көбейту немесе энтомофаг дамитын бунақдене-иені ұстау үшін жасанды қоректік орта дайындау; бунақдене-иенің және энтомофагтің, зиянды түрлерден бос (аналық дақылдар) тиісті қорын жасап, сақтау; белгіленген биологиялық қорғау бағдарламасы үшін керекті мөлшердегі пайдалы түрді үздіксіз көбейту.
Трихограмма - трихограмматид (Trichogrammatidae) туыстасының жарғаққанаттылар (Hymenoptera) отрядына жататын, мөлшері 1 мм-ге дейінгі ұсақ бунақденелілер. Трихограммалардың әр түрлі түрі түрлі отрядқа жататынбунақденелілер жұмыртқасында тоғышарлық еткенменмақталықтағы, жүгеріліктегі, көкөніс дақылдарындағы, бақ және орман көшеттеріндегі қабыршаққанаттылар (Lepidoptera) отряды зиянкестерінің жұмыртқаларындағы тоғышарлықтың практикалық мәні өте зор.
Шартты гектар - ауыл шаруашылығы дақылдары плантациясының энтомофагтер екі және одан да астам босатылған телімі. Мәселен, егер мақта егістігінің 1 физикалық гектарында бір маусымда трихограмма 9 рет босатылса, онда шартты гектар 9-ға тең болады.
Энтомофаг - бунақденелілермен қоректенетін жыртқыш немесе бунақденелілер есебінен дамитын тоғышар (паразитоид). Өсімдіктерді биологиялық қорғау үшін жарғаққанаттылар, қаттықанттылар, жартылай қатты қанаттылар, қос қанаттылар, торқанаттылар отрядтарына жататын бунақденелілердің практикалық мәні зор.
1 Биоагенттердің (энтомофагтардың) жаппай жасанды өсіру және мақтаның асақауіпті зиянкестеріне қарсы күрес үшін анағұрлым тиімді жергілікті түрлері
Мақта егістігін қорғаудың интеграциялық жүйесінде биологиялық құралдарды (биологиялық агенттер, биологиялық препараттар) кешенді пайдалану қорғау шараларын анағұрлым жоғары биологиялық және экономикалық тиімділікке қол жеткізеді. Биологиялық қорғаныш құралдары қоршаған ортаның инсектицидтермен ластануын төмендетіп, негізгі зиянкестерді (өрмекші кене, мақта көбелегі т.б.) ұзақ уақыт бақылауды қамтамасыз етеді, энтомофагтардың танапта көбейіп, сонда жиналуына жағдай жасайды.
Әлемде трихограмма қолданудың көпжылдық тәжірибесі биологиялық күресте ең жақсы тиімділікке ұзақ эволюциялық үдерісте жергілікті жағдайларға бейімделген жергілікті жұмыртқа жегілерін пайдаланған кезде жеуге болатынын көрсетті. Ландшафты аймақтардың әр түрлілігі, өсірілетін дақылдардың молдығы, Қазақстан климатының өзіне ғана тәндігі трихограммалардың жергілікті түрлерін анықтауды, олардың экологиясын зерттеуді қажет етеді. Бұл өндіріске зиянды қабыршаққанаттылармен күресте қолдану үшін жұмыртқа жегілерінің анағұрлым болашағы бар түрлерін ұсынуға мүмкіндік береді.
Қазақстанда трихограммалардың мынандай: Trichogramma evanescens West., T.euproctidis, T. pintoi Voeg., T. рrincipum Sug. et Sor. Секілді түрлері анағұрлым толық зерттелген. Браконның Bracon hebetor Say., B. simonovi Kokuev тәрізді түрлері анағұрлым тиімді түрлері болып табылады.
Қазақстанда алтынкөздің 15 түрі белгілі. Олар: Chrysopa formosaBrauer, Ch. septempunctata Wesm., Ch. perla L., Ch. саrnеа Steph т.б.
Биофабрикалар мен биозертханаларда өсіріліп, жаз бойы мақта егістіктеріне үнемі босатылып отыратын биологиялық агенттерден (трихограмма, бракон, алтынкөз) басқа бұл егістіктерді энтомокарифагтердің өзге де 60 түрі мекендейді. Олардың арасында көкцинеллидтер (Coccinella septempunctata L., Adalia bipunctata L., Adonia variegata Gz.); жыртқыш қандалалар: ориус (Orius niger Wolff.) және набис (Nabis ferus L.); шаншарлар: афидиус (Aphidius ssp.), микроплитис (Microplitis spectabilis Hal.), рогас (Rogasssp.) және апантелес (Apantelesssp.); жыртықш кене - фитосейулюс (Phytoseiulus persimilis Ath. - Henr); тахина шыбындар (Tachinidae); барылдақ қоңыздар (Carabidae) т.б. өте көп және тиімді.
Көрсетілген биоагенттер өз пайдалы әрекетімен көптеген зиянкестердің (көбелектерді қоса есептегенде) сан мөлшерін 10 - 25% және одан да астам төмендетуге қабілетті. Алайда бұл агробиоценоздарға пестицид прессингi болмаған кезде ғана мүмкiн. Мақтаға зиян келтiретiн өрмекшi кене мен мақта көбелегi ерекше қауiптi зиянкестерге жатқызылғандықтан олардан химиялық қорғау мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады, Қазақстан - ның мақта егетін өңірлеріндегі пестицид мөлшері бақыланады. Қазақстанның оңтүстігінде мақталықтардың зиянкестеріне қарсы қорғаныш шараларын дер кезінде биологияландыру бұл өңірде экологиялық жағдайларды тұрақтан - дыруға мүмкіндік береді.
1.1 Мақталықтың аса қауіпті зиянкестері мен олардың энтомофагтарының қысқаша биологиясы
Мақта көбелегі (Helicoverpa armigera Hubn.) - Қазақстанның оңтүс - тігіндегі мақталықтардың, сондай-ақ томаттардың, жүгерінің, нұттың және басқа да дақылдардың аса қауіпті зиянкесі. Қуыршақтары топы - рақтың 8 - 10 см тереңдігінде қыстайды. Ауа райы жағдайына байла - нысты сәуірдің соңы мен мамыр айында қуыршақтардан гүл сірнесімен қоректеніп, жұптасатын, содан соң жұмыртқа салатын көбелектер ұшып шығады. Бір көбелек орта есеппен 500-дей жұмыртқа салуға қабілетті, бірақ кейбір көбелектер 3000-ға дейін жұмыртқа сала алады. Олар жұмыртқаларын түрлі өсімдікке, ал мақтаға шанақтану кезеңінде салады. Сондықтан да көбелек - тердің алғашқы ұрпағы басқа өсімдіктерде, ал одан кейінгі ұрпақтары мақ - тада дамиды. Айналадағы ортаның температурасына байланысты 2 - 6 күннен кейін жұлдызқұрттар туады. Олар Іжәне ІІ жасында жапырақтарды, гүл бүршіктері мен өсімдіктің жоғарғы бөлігіндегі шапақтарын зақымдайды. Өсу шамасына қарай жұлдызқұрттар бұтаның ортаңғы және төменгі қатар - ларына өтеді де, шанақтарының, гүлдерінің, құрылып келе жатқан қауаша - ғының жұмсағын жеп, соларды зақымдайды. Зақымдалған жеміс түсіп қа - лады, ал қауашағы шіріп кетеді. Бұл зиянкес келтіретін өнім шығыны 50 және одан да астам пайызға жетуі мүмкін.
Бір маусымда 3 - 4 ұрпақ дамиды. Екінші-үшінші ұрпаққа (шілде-тамыз) көбелектің сан мөлшері жоғары деңгейге жетеді. Бұл кезеңде олар өте көп зақым келтіруге қабілетті. Өйткені олар құралып келе жатқан өнімді жояды. Кейбір жылдары зиянкестің екінші және үшінші ұрпағы бір-бірінің үстіне шығып, шоғырланып алады да, мақтаны өте қатты зақымдайды. Мақта егі - летін аймақта олардың сан мөлшері жыл сайын айтарлықтай өсіп келеді. Олар әсіресе 1998, 2004 және 2010 жылдары жаппай көбейді.
Өрмекші кене (Tetranychus turkestani Ug.et.Nic.) - мақталықтың қауіпті зиянкесі. Оңтүстік Қазақстан жағдайында кәдімгі өрмекші кененің тіршілік әрекеті наурыз айының соңында басталады. Кене өз дамуында мынандай кезеңдерден өтеді: жұмыртқа, дернәсіл, пронимфа, дейтонимфа және имаго. Жаңа салынған жұмыртқасының түрі мөлдір сұйық тамшыдай болады. Одан әрі ол күңгірттеніп, дернәсіл шығар алдында кремдей рең тартады. Шар пі - шінді, қабығы ешқанай мүсінсіз келеді. Жұмыртқа орташа 1,5 - 2 күн дамиды.
Дернәсілінің келесі даму кезеңдерінен ең тән ерекшелігі - үш жұп аяғының болуы. Денесі жарты шар тәрізді, көмескі-сары реңді. Жұмыртқадан шыққан дернәсілі бірден өте ширақтық танытады, жапырақпен жылдам өрмелейді, бірақ өрмек тоқымайды. Оны ересектері ғана тоқып, соның астында қоректеніп, соның астында көбейеді. Дернәсіл орта есеппен 4 күн дамиды. Пронимфалары дернәсілдерінен ірілігімен және төрт жұп аяғымен ерекшеленеді. Денесінің формасы бойынша дернәсілге ұқсас. Өңі - ашық-жасыл. Пронимфа орта есеппен 1 - 1,5 күн дамиды. Аталықтары пронимфа кезеңінен кейін ересек кенеге айналады. Ал аналықтары болса одан әрі дейтонимфа кезеңінен өтеді. Дене пішіні және өңі бойынша ол ересектеріне жақындайды. Дейтонимфа 2 - 3 күн бойы даму кезеңінен өтеді. Аналықтары - ның денесі сопақ, төрт жұп аяқты. Денесін анық байқалатын қылық түк басқан. Аналықтарының өң реңі жаз уақытында бүйірлерінде қоңыр дақтары бар жасылдау-сары. Аталығы аналығынан едәуір кіші және соңына қарай жіңішкерген құрсағымен ерекшеленеді. Қылтық түктерінің орналасуы мен денесінің реңденуі аналықтарына ұқсас. Аналықтарының өсімталдығы 30 жұмыртқадан 756 жұмыртқаға дейін ауытқиды. Мақта танаптарындағы табиғи жағдайда аналығы бір күнде, егер ауа температурасы 27°С және ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 53% болса, орта есеппен 6 - 7 жұмыртқа салады. Аналықтарының табиғи жағдайдағы тіршілігінің ұзақтығы орта есеппен 9 күн, барынша ұзақтығы 14 күн, ең аз ұзақтығы 3 күн құрайды.
Өрмекші кене мақтаға көбінесе мамыр айының соңында - маусым айының басында қоныс аударып алады. Бұл кененің дамуы үшін қолайлы жағдай ауаның 26 - 30°С температурасы мен ауаның 40 - 50% салыстырмалы ылғалдылығы.
Трихограмма (Trichogramma pintoi Voeg.) - күздік көбелектің, мақта көбелегінің, жер үстілік кіші көбелектің (карадринаның) және көбелектің басқа да түрлерінің жергілікті кең тараған жұмыртқа паразитоиды. Бұл түр Қазақстанның оңтүстігінде мақта егістігін көбелектерден қорғау үшін пайда - ланылады. Трихограмманың мөлшері ол өзі дамыған көбелек жұмырт - қа - сының көлеміне байланысты 0,25 мм-ден 0,9 мм-ге дейін болады. Ата - лықтары аналықтарынан сәл кішірек. Трихограмманың түс реңі күңгірт-са - ры - дан қараға дейін өзгереді. Аналықтарының мұртшалары қысқа да сирек қылтықтармен жабылып, жуандаған күрзімен аяқталады, ал аталықтарының мұртшалары қалың да ұзын қылтықтармен жабылған, мұртшаларының соңғы буындары өзара қосылып кеткен. Трихограммалардың аналықтары жұмырт - қа - ларын көбелектердің жаңа салынған жұмыртқаларына әр жұмыртқаға 2 - 4-тен келетіндей етіп салады. Залалданған жұмыртқа көң реңді қара түс тар - тады. Бұл залалданған жұмыртқаны залалданбаған жұмыртқадан оңай ажы - ратуға мүмкіндік береді. Туылған дернәсілдер көбелек жұмыртқасының ішін - де - гісімен қоректеніп, сонда қуыршаққа айналады. Трихограммадернә - сіл - дерінің жұмыртқада дамуы 4 - 6 тәулікте аяқталады. Аналықтары аталықта - рынан бұрын ұшып шығады, аталықтары жұмыртқа салуға дайын болып туылады. Аналықтарының өсімталдығы - 40 - 50 жұмыртқа. Даму және іздеу белсенділігі үшін 24 - 30°С ауа температурасы және ауаның 60 - 80% ылғалдылығы қолайлы. Қазақстанның оңтүстігіндегі шілде-тамыз айларында байқалатын ауа температурасының 30°С-дан артуы және ауа ылғалдылығының 30 пайыздан төмендеуі трихограмманың өсімталдығын төмендетеді.
Трихограмма өсімдіктен өсімдікке жылжиды, олар қысқа қашықтыққа - 1,5 - 2 метрге ұша да алады. Көбелектердің бір ұрпағы ішінде ол 2 - 3 ұрпақта, ал бір маусымда 13 - 14 генерацияда дамиды. Дернәсіл кезеңінде көбелек жұмыртқасында және басқа да танап шекаралары мен танап жиектерінде қыстайды. Табиғатта ол онша көп емес, сондықтан да оны биофабрикалар мен биозертханаларда жаппай өсіру қалыпқа келтірілген. Трихограмма көбелектердің жұмыртқа салу кезеңінде маусымдық шоғырландыру тәсілімен (әлсін-әлсін босату) қолданылады. Ол астық күйесінің (ситотрога) жұмырт - қасында өсіріледі. Сапалық көрсеткіштерін қолдау және оның іздеу белсен - ділігін сақтау үшін табиғи иелері - күздік көбелектер, мақта көбелектері тағы басқа көбелектер жұмыртқаларында көбейтіледі.
Бракон хебетор (Braсon hebetor Say.) - күздік, мақта, кіші жер үстілік (карадрина), тағы басқа көбелектердің, қан көбелектер мен күйелердің сыртқы тоғышары. Денесінің ұзындығы - 0,2-0,3 см. Бракон орта (ІІІ - IV) және ересек (V-VI) жастағы жұлдызқұрттарды залалдайды. Аналықтары жұмыртқаларын жұлдызқұрттарға салмастан бұрын жұмыртқаларын денесіне енгізе отырып, оны сал етіп тастайды. Содан жұлдызқұрт қоректенуін тоқта - тады. Бір тәуліктің ішінде бракон 100 - 150 жұлдызқұрт залалдайды. Аналық - тарының өсімталдығы - 100 жұмыртқадан 800 жұмыртқаға дейін. Туылған дернәсілдер жұлдызқұрттың ішіндегі өнімімен қоректеніп, оның қалдық - тарында қуыршаққа айналады. Мақта көбелегінің бір жұлдызқұр - тында 20 - 25 дернәсіл дамиды. Сол мақта көбелегінің бір ұрпағы дамығанша браконның2 - 2,5 ұрпағы, ал бір маусымда 6 - 7 ұрпағы дамиды.
Аналықтары түсіп үлгермеген ширатылған жапырақ ішінде, ағаш кеуегінде қыстайды. Браконның дамуы үшін анағұрлым орында жағдай - 26 - 28°С ауа температурасы, 60 - 80% ауа ылғалдылығы. Танапқа босатқан кезде гүл шырынымен, жұлдызқұрттың қанды сөлімен қоректенеді, тәулігіне 100 метрге дейін ұшып-қонып жүріп, белсенді түрде жұлдызқұрт іздейді, ал іздеу қабілеті - 500 - 550 метр. Браконның жергілікті түрі биозертханалар мен биофабрикаларда үлкен балауыз көбелегінің жұлдызқұрттарында көбейеді.
Кәдімгі алтынкөз (Chrysopa carnea Steph.) - басқа алтынкөз түрлерінің ішінде анағұрлым кең тараған. Қанаттары жазған кезде 40 мм-ге дейін. Оның дернәсілдері кіші жастағы күздік, мақта, кіші жер үстілік көбелектердің, сондай-ақ биттердің, трипстердің, өрмекші кененің жұмыртқалары мен жұлдызқұрттарын белсенді түрде жояды. Дернәсілдері бір күнде 50 - 60 бит, 200 кене және кіші жастағы көбелектердің едәуір жұмыртқалары мен жұлдызқұрттарын жоюға қабілетті. Ересек алтынкөз гүл шырынымен, гүл тозаңымен, биттер мен кенелер бөліп шығарған заттармен қоректенеді.
Имаголары құрылыстарда, тұрғын үйлер мен оған жатпайтын ғимараттарда қыстайды. Ауаның орташа тәуліктік температурасы 11 - 16°С кезде алтынкөздер сәуірден бастап белсенді және жоңышқалықты, бақтарды, содан кейін мамырда мақталықты мекендейді. Аналықтары жұмыртқаларын бір-бірден (кейде көбірек) мақта жапырақтары мен сабақтарына салады. Олардың өсімталдығы - 190 - 700 жұмыртқа. Жұмыртқаларының даму ұзақтығы ауа температурасына байланысты 3 - 12, дернәсілдерінікі 12 - 15, пупарийларыныкі - 6 - 8 күн. Ересектері 30 - 35 күн тіршілік етеді. Бір маусымда алтынкөз 3 - 5 ұрпақ беріп дамиды. Оған ауашық анағұрлым қолайлы температурасы - 25 - 30°С, ал ауаның қолайлы ылғалдылығы - 60%. Алтынкөздер биофабрикалар мен биозертханаларда өсіріліп, жұмыртқа сатысында немесе дернәсілдері екінші жасында көбелектердің, биттердің, өрмекші кененің даму ошақтарына жіберіледі.
2Биоагенттерді (трихограммалар, бракондар, алтынкөздер) биозертханаларда ерекше қауіпті зиянды организмдерге қарсы өндірістік жолмен өсіру жөнінде ұсыныстар жасау
Биологиялық агенттен арасында мақта егістігін қорғау үшін маусымдық шоғырландыру тәсілімен пайдаланылатын трихограмма, бракон және алтынкөздер кең қолдау тапқан. Трихограмма, бракон және алтынкөздер оларды көбейту үшін, зертханалық иелер пайдалана отырып, биозертханалар мен биофабрикаларда жаппай өндіріледі.
2.1Трихограммаларды жаппай өндіру технологиясы
Биофабрикаларда трихограммаларды жаппай көбейту механикаланды - рылған жүйенің техни - калық сипаттамасы мен пайдалану жөніндегі нұсқау - ларына сай жинақталған жабдықтарымен іс жүзіне асырылады.
Трихограммалар өндірістік биозертханаларда немесе биофабрикаларда қорек ретінде толыққұнды арпа дәнінде өсірілген дән күйесінің не болмаса ситотроганың (Sitotroga cerealella Oliv.) жұмыртқасы пайдалана отырылып өсіріледі. Дән күйесі мен трихограммаларды жаппай өсіру технологиясына мынандай негізгі операциялар енгізіледі.
1)Дән күйесін (ситотрога) өсіру үшін дән дайындай;
2)Дәнді ситотрогамен залалдау;
3)Ситотроганың көбелегі мен жұмыртқасын алу;
4)Дән күйесінің жұмыртқасын алу;
5)Трихограммаларды көбейту және сақтау;
6)Аналық материалдарды жаңарту және жинақтау.
Дән күйесін өсіру үшін арпа дәнін дайындау. Арпа дәнін түрлі әдіспен: термиялық - ыстық сумен, автоклавтарда және химиялық фумигация жолымен дайындайды. Ылғалды термиялық зарарсыздандыру дұрысырақ, өйткені ол жұлдызқұрт енгізу және оны өсіру үшін аса қолайлы жұмсақ дән алуға мүмкіндік береді. Ол үшін дән 40 - 60 секундқа ыстық суға (90 - 95°С) салады. Суға, ол өңезденіп кетпес үшін, алдын ала марганец қышқылды калий (10 л суға 1 г) қосады.
Зарарсыздандырылған дән әрі кеткенде 4 см қалыңдықтағы жырашыққа салынады және 1 - 2 күн бойы, дән күйесінің бүкіл даму кезеңінде ұстай отырып, орынды ылғалдылыққа (15 - 16%) дейін жеткізеді. Дән ылғалдылығы ылғал өлшеуішпен анықталады, ал литрмен қажетті су мөлшерінің есебі мына теңдеумен шығарылады:
Х=a*(b-c)100-b,(1)
мұндағы а - жырашықтағы дән шамасы, кг;
b - дәннің керекті ылғалдылығы, %;
с - дәннің нақты ылғалдылығы, %.
Дәнді ситотрогамен залалдау. Дәнді залалдау үшін дән күйесінің, көбе - лектерінің салғанына 2 - 3-ші күн болған, жұмыртқасы пайдаланылады. Сондай-ақ бүкіл жұмыртқа жасының айырмашылығы бір-бірінен бір тәу - ліктен аспауға тиіс. Жұмыртқалар температурасы (24+-1)°С және ауасы - ның салыстырмалы ылғалдылығы (85+-5)% термостатқа 4 - 5 тәуліксалынып қойылады. Алғашқы өрмекші көрінген кезде бүкіл жұмыртқа дән бетіне100 кг-ға 100 г жұмыртқа есебімен жұқа қабатпен салынады. 4 - 5 тәуліктен соң, көбелектердің жұлдызқұрттары дәнге енген соң, ол мұқият араластырылып, егер қажет болса қосымша ылғалдандырылады. Ғимарат (20+-)°С температурада және (80+-5)% ылғалдылықта ұсталады.
Дән күйесінің көбелектері мен жұмыртқаларын алу. Көбелектері ұш - қан соң 2 - 3 күннен кейін дәнді кассеталарғааударып, бокстерге орналас - тырады. Бір бокске әрқайсысында 13 - 15 кг дән бар 10 кассета орналасты - рылады. Әдетте көбелектердің жаппай ұшуы кассеттер толтырылған соң 3 - 5 күннен кейін басталады және ол 15 - 18 күнге созылады. Дәннен шыққан көбелектер кассеттер перфорациясы арқылы бокске еніп, оның төменгі конустарына жинақталады да ашылатын клапаны арқылы жалпы бунақдене - лілер өткізгішіне барып түседі. Осыдан олар ауа тасқынымен күйеқабыл - дағышқа өтеді.
Көбелектер тәулігіне 2 рет жиналады, күйеқабылдағыштан дозала - ғышпен сору шкафында кіші көптейнерлерге өлшеніп оралады да ауыспалы ұстағышпен және түппен жабылып, 4 - 5 тәулікке ұялы термостатқа орналас - ты - рылады. Кіші контейнерлер күн сайын сору шкафына қондырылған вакуумдық құрылғымен тазартылады.
Жиналған жұмыртқаларды елеуіш, тербелткіш, одан соң пневма - тика - лық класқа бөлгішпен тазартады. Тәулігіне жиналып, тазартылған жұмыртқа - лар өлшенеді, содан кейін жапсырма жапсырылған қағаз пакеттерге (әрқайсысына 50 грамға дейін) салынады, кассеттер мен Петри табақшалары күйе өндіру (10 - 20%), трихограмма өсіру үшін пайдаланылады немесе сақтауға қойылады.
Биофабрикаларда дән күйесі жұмыртқаларының орташа шығымы бір орналастырылған дәннен көбелек және жұмыртқа жинау циклының ұзақтығы 35 - 45 күн және дәннің орналасу дәрежесі 75% 100 кг дәннен 600 г.
Дән көбелегінің жұмыртқаларын сақтау. Ұдайы өндіруге арналған партия үшін 1 - 3°С температурада, 85 - 90% салыстырмалы ауа ылғалдылы - ғында қысқа уақытқа жұмыртқа сақтау 3 - 4 тәуліктен, трихограммалар қоныстандыру үшін - 10 тәуліктен аспайды.
Биофабрикалардың жыл бойы жұмыс істеуіне қажетті ұзақ мерзімді сақтау үшін жұмыртқаны әбден мұздату әдісі жасалған. Оларды арнайы құрылғымен Дьюар ыдысындағы сұйық ыдысқа салады. Сөйтіп 6 - 12 ай бойы - 196°С температурада сақтайды. Содан кейін жұмыртқалар 44 - 45°С-ге дейін жылытылған суға салып ерітеді де 25 - 30°С қызулы гидрофильді плиталарда 25 - 40 минут бойы кептіріп, трихограмма өсіру үшін пайдаланылады. Дән күйесінің жұмыртқаларын ерітіп, қайта іске қосқан соң трихограммаға 58 - 60% жұмыртқа қосылады, тоғышардың туылуы 60 - 75% құрайды, ал өсімталдығы бақылау деңгейіне сай болады.
Трихограммаларды көбейту. Дән күйесінің жұмыртқалар әйнек пластикаларға немесе үш метрлік банкаларға желімдеп жапсырылады. Плас - тикалар немесе банкалар алдын ала ылғал конденсатымен ылғалдан - дыры - лады. Пластиналарда тоңазытқыштан алғанда оларға ауа ылғалданғыштан немесе ылғал бумен жұқалап су жағылады. Жұмыртқалар пластинаның екі бетіне не банканы айналдыра шашылады, жабыспағандары сәл сілкіп түсіріледі. Пластиналар органикалық әйнектен жасалған контейнерлерге (виварийлерге) қойылады, ал олардың әрқайсысындағы пеналдарға 20 ситотрога жұмыртқасына бір аналықтан келетіндей есеппен трихограмма имаголары орналастырылады. Контейнерлер немесе банкалар температу - раны, ауа ылғалдылығын автоматты реттейтін және фотокезеңі (фотопериод) бар, сол жағырапиялық аймақты мекендейтін популяциялар үшін қолайлы климаттық камераға қойылады.
Дән күйесінің жұмыртқаларын 1 - 2 тәулік ішінде қоныстандырады. Қоныстандыру біркелкілігі шамдарды автоматты түрде кезек-кезек қосу есебінен іске асады. Трихограмманың оң фототаксистік қасиеті бар және пластинаның анағұрлым жарық түскен тұсына жинақталады. Жұмыртқалар қарайғаннан кейін (трихограмманың қуыршақтанар алдындағы кезеңі) оларды сору шкафында елеуіштер жиынтығымен тазалап, өлшейді де, сату үшін (егістік немесе ұдайы өндіру үшін) жапсырма жапсырылған пакеттерге немесе сақтау үшін кассеттерге бөліп салады. Пакеттердің не кассеттердің сыртында трихограмманың түрлері, қоныстанған уақыты және сақтауға қойылған уақытының басы, қоныстану пайызы және олардың сан мөлшері көрсетіледі. Әдетте 1 граммында трихограмма тоғышарлық еткен 70 - 80 мыңдай жұмыртқа болады.
Аналық материалдарды жаңарту және жинақтау. Трихограмманың бастапқы популяциясының тектік қорын байыту және биоматериалдар сапасын арттыру мақсатында мынандай шаралар атқару ұсынылады.
1)Табиғаттан трихограмма тоғышарлық еткен бунақденелілердің көптеген (кем дегенде 1500) жұмыртқасын жинау.
2)Трихограммалардың биофабрикалар территориясына орналасқан налық телімге (0,5 - 1 га) жинақталуы. Бұл телімге жыл сайын әр түрлі мерзімде пісетін ауыл шаруашылығы дақылдары себіліп, қабыршақ - қанат - тылар отрядының фитофагтары мен трихограммалар қолдап қоныстанды - рылады. Телімнің периметрі бойынша балшырынды өсімдіктер себіледі.
3)Аналық телімнен трихограмма қоныстанған жұмыртқаларды тамыз-қыркүйекте жинау, тоғышарлар өсіру, 10 жұмыртқаға бір аналық есебінен иелер жұмыртқалары арқылы күздік екі пассаж жүргізу, ұзақ сақтау үшін трихограммаларды диапаузаға түсіру.
4)Диапаузаға түскен трихограммаларды реактивтендіру (қабілеттен - діру), негізгі иенің жұмыртқалары арқылы 2 - 3 пассаждан кейін іске асатын, гетерозистің популяциялық тиімділігін алу мақсатында топтық будандас - тыру.
5) Дән күйесінің жұмыртқаларында трихограмманың әрі кеткенде 3 - 4 ұрпағы дамитындай есеппен трихограммаларды жаппай өсіру.
Егер биофабриканың территориясындағы аналық учаскеде мүмкіндік болмаса трихограмма популяциясы тоғышарлар шығарылмаған агробио - це - ноз - дардағы негізгі иелердің тоғышарлық етілмеген жұмыртқаларын жинау есебінен жыл сайын жаңартылады.
Аналық материалдарды жаңарту және жинақтау жөніндегі жұмыс трихограмманың түрлік жағдайы мен оның сапасының бағалануын таксономиялық бақылау жолымен жүргізіледі.
2.2 Бракондарды жаппай өндіру технологиясы
Биофабрикаларда бракондарды жаппай өсіру механикалық тізбек жабдықтарының жиынтығымен техникалық сипаттамасына және пайдалану жөніндегі нұсқауына сай іске асырылады.
Бракон зертханалық ие ретінде үлкен балауыз көбелегі (Galleria melonella L.) пайдаланылып өсіріледі. Оларды өсіру мынандай кезеңдерден тұрады: ие өсіру, тоғышар өсіру және сол тоғышарды сақтау.
Үлкен балауыз көбелегінің жұлдызқұрттарын өсіру үшін құрамына 700 г жүгері ұны, 350 г бидай ұны, 300 г қант, 70 г маргарин, 350 г сүт, 30 г ашытқы, 260 г кептірілген жеміс, 100 г мерва кіретін қоректік орта пайдаланылады. Осы өнімдерден қоректік орта үгілмелі қоспа алу үшін әлсін-әлсін араластыра отырып, қызу шкафында әзірленеді. Дайын қоспа салқындатылады. Мерва мен кептірілген жеміс бөлек стерильденеді. Кептірілген жеміс, мерва және ұн қоспасы араластырылып, үш литрлік банкаларға 100 - 150 г қоспадан, сондай-ақ бесінші-алтыншы жастағы жұлдызқұрттан 100 данадан салады. Банкалардың аузы матамен жабылады да, үлкен балауыз көбелегін өсіретін қондырғыға қойылады. Компьютер мониторына 32°С температуралық тәртіп және 70% салыстырмалы ылғалдылық беріледі. 10 - 15 күннен соң банкаларда көбелектер пайда болады. Көбелектер ұшып шыққан банкаларға жұмыртқа салатын тетік қойылады. Ол тетік өзара бір-бірімен қосылған ағаш планкадан тұрады. Әрбір екі-үш күн сайын оның орнына жаңасы, яғни тазасы қойылады. Планкадан алмас жүзімен үлкен балауыз көбелегінің жұмыртқалары мұқият алынады да бір граммнан дозаланады. Үш литрлік таза банкаға 100 граммнан стерильденген мерва және 1 граммнан жұмыртқа салынып, аузы матамен жабылады да үлкен балауыз көбелегін өсіру үшін екінші қондырғыға қойылады. Температуралық және ылғалдылық тәртібі беріледі. Жұлдыз - құрттар екінші және үшінші жасқа жеткенде әрбір жәндікханаға 5 банкадан немесе бір қондырғыға 25 банка аударып салынады. Бірте-бірте жеті шкафтың бәрі осылай етіледі.
Жәндікханалар қалың қара матамен жабылады, қажетіне қарай (аптасына 2 - 3 рет) жұлдызқұрттар қоректік қоспамен қосымша қоректен - діріледі. Апта сайын матаның бетінен ересек жұлдызқұрттар жиналып алынады. №1 шкафқа салынғаннан кейін 10 - 15 күннен соң жұлдызқұрттарды жастары бойынша бөлуге арналған қондырғыда жұлдызқұрттарды қоректік ортадан бөлектей бастайды. Жұлдызқұрттар қоректік ортамен қоса жыра - шыққа салынып, бөлгішке тікесінен тік қойылады да есіктері жабылады, температуралық тәртіп (режим) қосылады. Температураның әсерімен жұл - дыз - құрттар қоректік ортаны тастап, қондырғының бөлігіне түседі де, осында жастары бойынша бөлінеді. Ересек жастағы жұлдызқұрттар браконмен залалдануға, кіші жастағылары №2 шкафқа одан әрі өсіру үшін жөнелтіледі.
Жиналған ересек жұлдызқұрттар банкаларға 250 данадан салынады. Ал ол банкаға қағаз кеңірдектеуге арналған қондырғыда алдын ала кеңір - дектелген қағаз салып жіберіледі. Банкалардың аузына мата жайылады да, қоңыр мата жауып тасталады. Сөйтіп ол жұлдызқұрт піллә тоқығанша солай қалдырылады.
Бракон таза банкаларға салынып, жинауға арналған қондырғыға қойы - лады, олар 100 данадан балмен қосымша қоректендіріледі. Қуыршақтанған жұлдызқұртты кассеталар браконы бар банкаларға ауыстырылады да, банкалардың аузы мата қақпақпен жабылады да, бракон өсіруге арналған қондырғыға орналастырылады. Компьютер мониторына температуралық тәртіп, фотокезең тәртібі мен ылғал тәртібі қойылады. Бірте-бірте бәрі шкафтарға қойылады. Залалданғаннан кейін 10 күннен соң бракондар ұша бастайды. Бракондардың бір бөлігі ұдайы өндіруге қалдырылады, ал негізгі бөлігі танапқа шығару үшін пайдаланылады.
2.3 Алтынкөздерді жаппай өндіру технологиясы
Алтынкөздерді биофабрикаларда жаппай өсіру техникалық сипатта - масы мен пайдалану жөніндегі нұсқауына сай механикаландырылған тізбек - тің жабдықтар жиынтығымен іске асырылады.
Алтынкөз дернәсілдері үшін толыққанды табиғи жем орнына жұмырт - қа, дән көбелегінің биофабрика трихограмма өндіру кезінде жаппай көбейте - тін, өлген имагосы - ситотрогасы жүреді.
Төменде алтынкөзді жаппай өсірудің, негізінде энтомофагтарды қо - лайлы гидротермиялық жағдайда ұстау, дернәсілдерді ситотрога жұмыртқа - ларымен қоректендіру және ересек бунақденелілерді балмен және сыра ашытқысының автолизатымен қосымша қоректендіру жатқан, кейбір үдеріс - терінің сипаттамалары берілген.
Алтынкөз өсіру технологиясы мынандай негізгі өндірістік үдерістерден тұрады:
1) Табиғи популяциясын жинау.
2)Жем дайындау.
3)Жәндікханаларда немесе банкаларда ересек бунақденелілер ұстау.
4)Алтынкөз жұмыртқаларын жинау.
5)Алтынкөз жұмыртқаларын инкубациялау.
6)Дернәсілдерді жеке дара өсіру.
7)Алтынкөз пілләларын түсіру және жинау.
8)Пілләларды банкаларға орналастыру.
9)Биоматериалдарды ұдайы өндіру.
10)Биоматериалдарды пайдаланғанға дейін сақтау.
Алтынкөздің аналық культурасын (себіндісін) алу. Зерханада өсіру биофабрикадан аналық материал алудан немесе оны тікелей табиғаттан жинаудан басталады. Алтынкөздерді ең жақсысы - ересек бунақденелілерді жарықпен аулағыштармен немесе бит өте мол танаптық дақылдардан қаққышпен қағу не болмаса ағашты өсімдіктерді қаққышқа қағу жолымен жаздың соңында аулау. Қыстауға түсер алдында ересек алтынкөздер қарашада қыстауға кеткенге дейін мекендейтін жеміс дақылдарында, бақтар мен саябақтарда, ағаштар мен бұталарда кездеседі. Қазақ айының екінші жартысында жиналған ересек алтынкөздер бірден диапаузаға кетуге айна - лып, өз реңін қарқынды жасылдан күңгірт жасылға дейін ауыстыра бастайды, ал содан соң температура төмендеген сайын денелерінде қоңыр-қызыл дақтары бар сары-жасыл тартады.
Алтынкөз өндірудің технологиялық үдерісі. Алтынкөздердің имагола - ры үш литрлік банкаға 150 данадан немесе арнайы жәндікханаға 3,5 мың имагодан салынады. Банкалар немесе жәндікханалар реттелетін фотокезеңді термостатталған бөлме сөрелеріне немесе климаттық шкафқа қойылады. Алтынкөздерді ұстайтын орынды да дұрыс температура 24 - 26°С, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы - 65 - 70%. Алтынкөз күн сайын балмен және сыра ашытқысының автолизатымен қосымша қоректендіріледі. Банкаларға қоңыр мақта-матаның бір жолақ қиығы салынады. Алтынкөздерді банкаларда өсіргенде үстіне салынған жұмыртқасымен әлгі қиықтар күнара алынады да, орнына басқа тазасы салынып қойылады. Қиықтың бір бөлігінен алтынкөз жұмыртқалары қайшымен мұқият кесіп алынады да, қалған жұмыртқалары тауарлық өнім ретінде қалдырылады. Алтынкөздің кесіп алынған жұмырт - қалары ситотроганың жұмыртқаларымен, 1 жұмыртқаға 5 мг ситотрога қатынасымен және ситотроганың 17 - 20 г жұмыртқасы есебімен араласты - рылады да жемді дозалау үшін қондырғының дозалаушы плитасына төгіледі. Төгілгеннен кейін гексель қақпағы жабылады. Гексельдер реттелетін фотокезеңді термостатталатын бөлмеге қойылады. Сөйтіп 24 - 26°С температурада 15 - 17 күн бойы ұсталады. Алтынкөздер салынған соң 7 күннен кейін 1 гексельге ситотроганың 17 - 20 грамм жұмыртқасы дозасымен екінші рет қоректендіріледі. 15 - 17 күннен кейін гексель қақпағы ашылады. Алтынкөз пілләлары піллә түсіруге арналған қондырғыда жиналып, 150 дана - дан банкаларға салынады. Қуыршақтанып үлгермеген дернәсілдер пробир - ка - ларға 1 данадан салынып, ситотрогамен қоректендіріледі. Имаго - лары ұша бастағаннан кейін ұдайы өндіру үдерісі қайталанады. Алтынкөз имаголары бар банкалар 4 - 5 күнде бір рет тазасымен алмастырылады. Өйткені банка қабырғаларына салынған жұмыртқадан шыққан дернәсілдер каннибализммен айналысып, жаңа салынған жұмыртқаларды жей бастайды.
3Биозертханаларда аса қауіпті зиянды организмдерге қарсы биоагенттерді (трихограммалар, бракондар, алтынкөздер) ұстау және сақтау жөніндеұсыныстар жасау
3.1Трихограммаларды ұстау және сақтауға арналған қолайлы жағдайлар
Трихограммалар өздерiн ұстау жағдайларына байланысты сапалық көрсеткіштерін оңай өзгертетін бунақденелілерге жатады. Талап етілетін гигротермиялық жағдайларды сақтамау, күзгі-қысқы кезеңдерде диапаузалық дамудың міндеттілігі, имаголарды қосымша қоректендіру, табиғи иелер арқылы пассаж жасау және басқа өсіру технологиясы жағдайлары трихограм - малардың сапалық көрсеткіштері мен тіршілікке деген қабілетті - лігінің нашарлауына әкеп соғады.
Ауыспалы температурада ұстау. Трихограммалар өсіруге арналған қолайлы жағдай ретінде 25°С температура және 75% салыстырмалы ауа ылғалдылығы белгіленген. Алайда тұрақты жағдайда өсіру әсерінен трихограммалардың сапалық және сандық көрсеткіштері өзгеріп, тоғы - шардың нағыз экологиялық үйлесімді популяциясы қалыптасады. Трихо - грамманың "нәзіктенуі" танаптарға шығарғанда жұмыртқа жегілер әлсіреп, күн мен түн температурасының ауыспалы температурасын нашар көтереді, соның салдарынан биологиялық күрес тиімділігі қатты төмендейді. Бұл қиындықты тоғышарларды табиғи жағдайға барынша жақын жағдайда ұстау жолымен шешуге болады. Биофабрикалардың трихограмма цехтарында күндізгі температураны 25 - 30°С, түнгі температураны 16°С шамасында ұстау қажет. Кондиционерлермен және биоклимат камераларымен жара - қатандырылған жетілдірілген биофабрикалар салу гигротермиялық жағ - дайларды және трихограмма цехында жарық күн ұзақтығын автоматты түрде реттеуге мүмкіндік береді. Бұл трихограммаларды тек танапқа шығарар алдында ғана емес, сонымен бірге бүкіл зертханада өсіру кезінде дұрыс ұстауға мүмкіндік жасайды.
Аналықтар өсімталдығы мен тіршілік ұзақтығын көмірсутекті қосымша қоректендіру жолымен көтеру. Ересек аналық трихограммаларды көмірсутекті қорекпен қоректендіру олардың өсімталдығын 1,5 - 2 есе көтеріп, ал тіршілігінің ұзақтығын 10 - 15 күн ұзартады. Бұл аналықтардың потенциалды өсімталдығын анағұрлым толық іске асыруға мүмкіндік береді. Тоғышарларды зертханада өсіру кезінде, сондай-ақ имаго кезеңінде танапқа жіберер алдында қосымша қоректендіру үшін 20 пайыздық қант шәрбеті пайдаланылады. Ол жәндікханалардың үстіңгі мата қақпағына қойылған мақта немесе поролон тампондармен беріледі. Таңертең қант шәрбеті берілсе, кешке су беру керек.
Трихограммаларды сақтау, диапаузаға жіберу және реактивациялау. Белсенді трихограммаларды қуыршақтанар алдында және қуыршақтану кезеңінде қысқа мерзімде сақтау 3°С температурада және ауаның 80% ылғалдылығында танапқа шығарар алдында 1 айға дейінгі мерзімде іс жүзіне асырылады. Осы көрсетілген жағдайларда 20 күн сақтағаннан кейін жұмыртқа жегілерінің шығыны (өлім-жітімі) артады.
Трихограммаларды күзгі-қысқы кезеңде немесе жинақтау мақсатымен жылдың басқа кезеңдерінде ұзақ мерзімге (6 айға дейін) сақтау диапауза жағдайында мүмкін. Зертханада трихограмма диапаузаға үш әдіспен енгізіледі:
1)Ситотрога жұмыртқалары трихограммамен 18 - 20°С температурада күні бойы залалданады, ал түнге қарай ол ауаның 85 - 90% ылғалдылығында 10°С жағдайына ауыстырылады. Келесі күні жұмыртқаларды залалдау тағы да 18 - 20°С жағдайында жүргізіліп, содан соң олар температурасы 10°С камераға 20 - 24 күнге - қуыршақталар алдындағы күйге жеткенше қойылады. Бұл уақытта жұмыртқа қабығы қараяды.
2)Ситотрога жұмыртқалары трихограммамен орташа тәуліктік темпе - ратура 15°С және жарық күн қысқа (6 - 8 сағат) кезде немесе толық қараңғы шақта залалданады.
3)Ситотрога жұмыртқалары бір күндігінде 23 - 25°С, ауаның салыстыр - малы ылғалдылығы 70 - 80% кезде және 16 сағаттық фотокезеңде 1 - 2 тәулік ішінде залалданады. Содан соң олар сол ылғалдылықтағы, температурасы 10°С және 12 сағаттық фотокезеңдегі камераға жұмыртқа қарая бастағанға дейін ауыстырылады.
Диапаузадағы трихограммаларды да белсенді трихограммалар секілді жағдайда сақтайды. Сондай-ақ трихограммаға 2 ай уақытқа созылатын міндетті диапауза тән екенін ескеру керек. Сондықтан да тоғышарлардың ұшуы бұл мерзім өткенге дейін төмендейді, алайда диапаузадан соң олардың ұшуы 70 - 80 пайызға дейін артады. Трихограммалардың аналық материал - дарын міндетті түрде диапаузаға кіргізу өсімталдығы да, іздеу қабілеті де жоғары және пішіні бұзылғандары жоқ, тіршілікке бейім тоғышар алуға мүмкіндік береді.
Реактивтендіру (әрі кеткенде 2 ай бұрын) үшін температура бір аптаға 14 - 15°С-ге дейін, содан соң 22 - 25°С-ге дейін көтеріледі. Реактивтендірілген трихограммалар 7 - 9 күннен кейін ұша бастайды және шамамен төрт күнге созылады.
3.2 Бракондарды ұстау және сақтауға арналған жағдайлар
Браконның аса үйлесімділігі тоғышарға 35°С тұрақты температура және 30 - 50% ауа ылғалдылығын ұстауға мүмкіндік береді. Бірақ аналықтарының барынша өсімталдығы үшін қолайлы жағдай 28 - 30°С ауа температурасы мен ауаның 60 - 70% салыстырмалы ылғалдылығы қолайлы жағдай болып табылады.
Бракондарды сақтау - оны жинақтау үдерісінің маңызды кезеңі. Одан әрі көбею үдерісіне қатыспайтын бракондарды табиғи жағдайға жақын жағдайда оларды танапқа шығарғанға дейін сақтау керек.
Бракондарды жасанды жағдайда диапауза жағдайында ғана, онда да табиғаттағыдай күйде, бунақденілердің табиғатта күзде ақуызды-көмірсуте - гіндік қорекпен қоректене отырып оған дайындалып жатқанын ескеріп, ұзақ сақтауға болады. Жаңадан ұшып шыққан тоғышарларды диапаузаға оларды 7 күн 8 сағаттық фотокезеңде, күндізгі және түнгі ауыспалы температурада ұстап, сыра ашытқысы автолизатын қоса отырып, қант шәрбетімен қоректендіргенде ғана енгізу керек. Бұдан кейін кеңірдекті қағазы бар шыны банкадағы тоғышарлар температурасы 5°С және ауа ылғалдылығы 70% орынға ұзақ сақтауға қойылады. Бунақденелілер қант шәрбетімен әлсін-әлсін қоректендіріліп тұрады. Ол үшін екі аптада бір рет 2 - 3 сағат тоңазытқыштан алынып, жарық бөлмеге қойылады. Тек ұрықтанған аналықтар ғана сақталады, аналықтардың бәрі іс жүзінде өліп қалады.
Бракондарды жинақтау мақсатымен жазғы кезеңде сақтау оларды тоңазытқышта 7°С-ге дейінгі температурада және ауаның 70% салыстырмалы ылғалдылығында имаго кезеңінде қосымша қоректендіре отырып 30 күнге дейін және қуыршақ кезеңінде 15 күнге дейін ұстағанда ғана мүмкін. Қосымша қоректендірмей қысқа мерзімге 10 күнге дейін ғана сақтауға болады. Өйткені 15-күні аналықтардың 75 пайызы өлім-жітімге ұшырайды.
3.3Алтынкөздерді ұстауға және сақтауға арналған қолайлы жағдайлар
Алтынкөздердің әдеттегі жұмыртқалары, екінші-үшінші жастағы дернәсілдері және қуыршақ алдындағылар температура 20 - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz