Гетерозис құбылысы жəне оның селекциялық маңызы

Кіріспе
Негізгі бөлім
1.1. Гетерозис құбылысы жəне оның селекциялық маңызы
1.2. Өндірісте пайдаланылатын будан түрлері және будан алу селекциясы
1.3. Желілерді комбинациялық қабілеттілікке сынау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін, түсімін жəне сапасын арттыруда селекция ғылымының маңызы зор. Өсімдіктер селекциясы – ауыл шаруашылығы саласында өнімділікті арттырудың маңызды факторы. Бүгінгі таңда селекцияның классикалық əдістерімен қатар, ғылы- ми негізделген гендік инженерия, биотехнология сияқты заманауи 12 əдістерді қолданудың арқасында өсімдіктердің сапалы, өнімділігі жоғары жаңа сорттары алынды. Əр гектардан 100 ц жəне одан да артық өнім беретін бидай мен күріштің қысқа сабақты сорттары, 150 ц жəне одан да артық өнім беретін жүгері будандары, ақуызының амин қышқылдық құрамы жақсартылған астық дақылдары, ауруларға төзімді сорттар, дəнінің майлылығы екі еселенген күнбағыс сорттары жəне т.б. жетістіктерге қол жеткізілді. Өсімдіктер селекциясы егіншілік ісімен бір мезгілде пайда болып, онымен қатар дамып келеді. Мəдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару əдістерінің даму тарихында төрт кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым, халықтық, өнеркəсіптік жəне ғылыми селекция.
Өсімдіктер селекциясы– өсімдік сорттары мен гибридтерін шығару әдістері туралы ғылым саласы. Өсімдіктер селекциясы егіншілік ісімен бір мезгілде пайда болып, онымен қатар дамып келеді. Мəдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару əдістерінің даму тарихында төрт кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым, халықтық, өнеркəсіптік жəне ғылыми селекция.

1. «Ауыл шаруашылық өсімдіктерінің сорттары және гибридтерін алудың, көбейтудің қазіргі заманғы эдістері » пәнінен оқу -әдістемелік кешені,-Семей, 2013ж
2. Нұрғасенов Т.Н., Қалиев Ə.Х. Генетика, селекция жəне тұқым шаруашылығы. -Алматы, 2007.
3. Апушев А.Қ. Егістік дақылдар селекциясы жəне тұқым шару- ашылығы. -Алматы, 2012.

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.1. Гетерозис құбылысы жəне оның селекциялық маңызы
1.2. Өндірісте пайдаланылатын будан түрлері және будан алу селекциясы
1.3. Желілерді комбинациялық қабілеттілікке сынау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін, түсімін жəне сапасын арттыруда селекция ғылымының маңызы зор. Өсімдіктер селекциясы - ауыл шаруашылығы саласында өнімділікті арттырудың маңызды факторы. Бүгінгі таңда селекцияның классикалық əдістерімен қатар, ғылы- ми негізделген гендік инженерия, биотехнология сияқты заманауи 12 əдістерді қолданудың арқасында өсімдіктердің сапалы, өнімділігі жоғары жаңа сорттары алынды. Əр гектардан 100 ц жəне одан да артық өнім беретін бидай мен күріштің қысқа сабақты сорттары, 150 ц жəне одан да артық өнім беретін жүгері будандары, ақуызының амин қышқылдық құрамы жақсартылған астық дақылдары, ауруларға төзімді сорттар, дəнінің майлылығы екі еселенген күнбағыс сорттары жəне т.б. жетістіктерге қол жеткізілді. Өсімдіктер селекциясы егіншілік ісімен бір мезгілде пайда болып, онымен қатар дамып келеді. Мəдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару əдістерінің даму тарихында төрт кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым, халықтық, өнеркəсіптік жəне ғылыми селекция.
Өсімдіктер селекциясы - өсімдік сорттары мен гибридтерін шығару әдістері туралы ғылым саласы. Өсімдіктер селекциясы егіншілік ісімен бір мезгілде пайда болып, онымен қатар дамып келеді. Мəдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару əдістерінің даму тарихында төрт кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым, халықтық, өнеркəсіптік жəне ғылыми селекция.
Өсімдік сорттары мен гибридтерін шығарудағы негізгі мақсат - өсімдіктің өнімділігін, аязға, қуаңшылыққа төзімділігін арттырып, аурулар мен зиянкестерге қарсы тұру қабілетін күшейту, т.б. Қазіргі кезде жеміс-жидектің, дәнді дақылдардың, картоптың, көкөніс-бақша дақылдарының, т.б. бірнеше сорттары.

1.1. Гетерозис құбылысы жəне оның селекциялық маңызы
Гетерозис деп ата-аналық формалармен салыстырғанда будан- дардың бірінші ұрпағының белгілі бір белгілері мен қасиеттерінің ата- ана формасының əрқайсысынан ерекше басым болуын айтады. Келесі ұрпақтарда ағзалардың будандық қуаттылығы көп шамаға төмендейтіндіктен гетерозис толық шамада тек қана бірінші ұрпақта көрінеді, сондықтан өндірісте тек F1 будандық тұқымдары пайдаланылады.
Гетерозис- белгілі бір белгілері мен қасиеттерінің көрініс дәрежесі бойынша будандардың бірінші ұрпағының ата-ана формасының әрқайсысынан ерекше басым болуы. Гетерозис түр аралық будуандастыруда бір түрдің әр алуан гетерогенді популяцияларын будандастырғанда байқалады.
Г. Шелл, Е. Иста, Х.Хэйстердің жұмыстарында да айқын көріне бастады. Ғылыми әдебиеттерге гетерозис термині 1914 жылдап бастап енген.
Джонс ұсынған доминанттық болжамы (1917, 1918, 1921 жылдар). Ол Ғı бірінші жылғы буданды қолайлы доминантты гендердің жиналуынан, ал олардың Ғ2 - де немесе кейінгі ұрпактарда өнімділіктің кемуі рецессивті аллельдің гомозиготтық жағдайға ауысуынан деп гетерозис түсіндіріледі.
Будандар қуатының ата-аналық формалармен салыстырғанда артуын алғаш И.Г.Кëльрейтер сипаттаған. Ол 1760 жылы екі түрді - қара темекі мен шашақбасты темекіні будандастырумен ата-аналық формаларға қарағанда, əлдеқайда қуатты болып келетін түраралық будан алды. Сөйтіп, бұл құбылысты тəжірибеде пайдалану мақсатында, будандық тұқымдарды бір рет пайдалану үшін жоғарыда аталған түрлерді будандастырумен жоғары өнімді темекі будандарын алудың нақты сұлбасын жасады жəне ұсынды, сондай-ақ мұндай будандарды басқа да дақылдарда алу мен пайдаланудың қажеттігін көрсетті.
Кейінірек бұл құбылысты Ч.Дарвин мұқият зерттеп, өзінің 1876 жылы жариялаған Өсімдіктер əлеміндегі айқас тозаңдану мен өздігінен тозаңданудың əсері атты іргелі еңбегінде баяндады.
Ч.Дарвин идеясы əсерінен Д.Бил 1878 жылы Мичиган ауыл шаруашылығы колледжінде өнімді сұрыпаралық будандар алу үшін жүгерінің түрлі сұрыптарын будандастырды. Нəтижесінде ол, өнімділігі ата-аналық формалардан 10-15% асып түсетін сұрыптар комбинацияларын тапты жəне будандық тұқымды көп шамада өндірудің экономи калық тиімді техникасын əзірледі.
Жүгері селекциясындағы жаңа əдістің негізінде қойылған ең маңызды қағидаларының бірін алғашқы болып америкалық зерттеуші Г.Шелл ұсынды. Ол 1904 жылы Лонг-Айлендте таза линия алу үшін мəжбүрлеп жүгеріні өз тозаңымен ұрықтандырды (инбридинг немесе инцухт). Осылайша мəжбүрлеп тозаңдандыруды гетерозистік селекцияда пайдалануға жол ашты. Гетерозисті халық шаруашылығында пайдалану өте маңызды. Өндірісте будандық тұқымдарды пайдаланумен өнімділікті 25-35%, ал кейбір дақылдар бойынша 50% жəне одан да жоғарыға көтеруге болатындықтан, будандық тұқымдар егісіне көшірілген дақылдар шамасы жыл сайын арта түсуде. Гетерозисті жүгері, қонақ жүгері, қант қызылшасы, күнбағыс, малазықтық тамыржемістер мен шөптер, бақшалық жəне көкөністік дақылдар өсіруде өте кеңінен пайдаланады. Генеративті жолмен көбейетін дақылдарда гетерозис құбылысы келесі ұрпақтарға берілмейді. Вегетативті жолмен көбейетін: картоп, қант құрағы т.б дақылдарда келесі ұрпақтарына тұрақты беріліп отырады.

1.2. Өндірісте пайдаланылатын будан түрлері және будан алу селекциясы
Өндірісте пайдаланылатын будандар: 1) желі аралық: қарапайым - екі өз тозаңымен ұрықтанған желілерді ұрықтандырудан; үш линиялық - қарапайым желі аралық буданды өз тозаңымен ұрықтанған желі тозаңымен ұрықтандырудан; қосарланған - екі қарапайым желі аралық будандарды ұрықтандырудан; күрделі линия аралық - төртеуден артық өз тозаңымен ұрықтанған желілер қатысуымен; 2) сорт-линиялық: қарапайым - сорттарды желі тозаңымен ұрық- тандырудан жəне күрделі - сорттарды қарапайым желі аралық будан тозаңымен ұрықтандырудан; 3) линия-сорттық - қарапайым буданды сорт тозаңымен ұрық- тандырудан; 4) сорт аралық - екі сортты ұрықтандырудан; 5) будандық (синтездік) популяциялар - қарапайым будандар мен басқа компоненттер тұқымдарын араластырып, еркін ұрықтандырумен алынадыЕң жоғарғы қосымша өнімді өз тозаңымен ұрықтанған желілер қатысуы нəтижесінде алынған будандар береді. Сол себепті өндірісте линияаралық жəне сортлиниялық будандар кең таралған.
Гетерозисті будан алу селекциясы бірнеше кезеңдерден тұрады: өз тозаңымен ұрықтанған желілер алу үшін пайдаланылатын алғашқы материал таңдау; алынған желілердің комбинициялық қабілеттілігін анықтау жəне будандар мен будандық популяциялар құру үшін ата- аналық формалар таңдау. Өздігінен тозаңданатындықтан, аутогамды өсімдіктерден желілер алудың қажеттілігі жоқ, олар бірден комбинациялық қабілеттілікке анықталады.
Гетерозис алудың мысалы ретінде жүгері дақылының сипатты беріліп отыр. Бұл мысал ауылшаруашылық дақылдарының бəріне тəн. Гетерозис алудың нəтижелілігі - генотиптердің комбинациялық қабілеттілігі жоғары бастапқы материал таңдап алуға тікелей байла- нысты. Бастапқы материал таңдауда диаллелді будандастыру əдісін пайдаланып өз-ара туыс емес сорттар мен популяциялардың комби- нациялық қабілеттілігін анықтайды. Əр комбинация бойынша будандар- дың бірінші ұрпақтарының (F1) өнімділігі жəне басқа белгілері бойынша гетерозисін анықтайды. Будандары гетерозис құбылысының ең жақсы нəтижесін берген сорттар немесе популяцияларды өздігінен ұрықтана- тын желілер питомнигіне орналастырады. Бастапқы материалды комбинациялық қабілеттілігі арқылы таңдау нəтижелі шара болып табылады, алайда гетерозисті будандарды таңдау- да көп еңбек пен уақыт талап етеді. Бастапқы материал таңдаудағы еңбек жəне уақыт шығымын үнемдеуде келесі қосалқы белгілерге негізделіуге болады, олар:
- өз-ара туыстық байланысы жоқ, əр түрлі географиялық ортадан шыққан популяцияларды будандастыру;
- əр түрлі түршелер мен түр тармақтарға жататын желілерді будандастыру (мысалы гетерозис эффектісі индиялық кремнийлі жүгері мен америкалық тіс тəрізді жүгері будандастыруда 50%, ал кремнийлі жүгеріні өз-ара будандастыруда тек 24% алынды);
- линия аралық жəне сорт линиялық будандарды будандастыру.
Бастапқы материалдарды ықтиярсыз өзін-өзі тозаңдандырып, комбинациялық қабілеттілігі жоғары жəне осы қабілетін өзінің гомози- готалы күйіне байланысты ұрпақтарына беретін желілер сұрыпталады. Өзін-өзі тозаңдандырған желілер алудың: стандартты, рекуррентті сұрыптау, комбинациялық: беккроссты немесе конвергентті селекция жəне гаплоидия негізінде гомозиготалы желі алу əдістері бар. Тиімдісі стандартты əдіс болып табылады. Стандартты əдіс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.