Зертханалық сараптама жүргізу ережелері
1 Зертханалық сараптаудың жалпы ережелері
2 Зертханалық сараптама жүргізудің реті, карантиндік профилактика ережелері
2 Зертханалық сараптама жүргізудің реті, карантиндік профилактика ережелері
Топырақ пен өсімдік материалдарын зертханалық карантиндік сараптау – егісті, бақтарды, орманды зиянкестердің, аурулардың, арамшөптердің келіп енуінен немесе басқа елге таралуына қарсы қолданылатын карантинді шаралардың ең негізгі түрі. Оған кіреді:
-энтомологиялық,фитопатологиялық, бактериологиялық, гельминтологиялық және т.б.мақсатта зиянкестерге, ауру қоздырғыштарға және арамшөптердің қауіпті тұқымдарына талдау жасау;
-табылған нысандардың барлық түрлерін анықтау;
-табылған нысандардың шаруашылық және карантиндік негізі туралы зертхана мамандарының қорытындысы.
Жан-жақты карантиндік сараптаудан өтетін нысандар:
1. Көшеттіктер, кесінділер гүлді пиязшықтар, түйнектер, тамырсабақтар және де басқа да көшеттік материалдар, сонымен қатар ғылыми-зерттеу мекемелерне жіберілген жабайы және мәдени өсімдік тұқымдары;
2. Халықаралық ғылыми айырбастау негізінде ботанкалық баққа басқа елден келетін субтропикалық, тропикалық, дәрілік, сәндік өсімдіктердің тұқымдық үлгілерінің почталық бандеролі;
3. Біздің елдің аз зерттелетін аймағынан немесе шет елден әкелінетін ботаникалық материалдар;
4. Тексеру барысында карантинді инспектордың іріктеуімен алынған көкөніс, жеміс, орех, өндірістегі астық, өндірістік шикізат, көшеттік материалдардың орташа үлгілері;
5. Импорттық өсімдік шикізатынан алынған өндірістік үлгілер қалдығы;
6. Кейбір жүктерді тексеру барысында карантинді инспектордың іріктеуімен алынған, сонымен қатар зерттеу кезінде алынған топырақ үлгілері;
7. Карантинге жатқызылған жеке тұлғаларға арналған халықаралық азық түлік жолдамалары;
8. Карантиндік маңызы мен жай-күйін бағалау мен талдауға арналған пайдалы жыртқыш жәндіктер мен паразиттер және тірі дақылды саңырауқұлақ жолдамалары;
9. Халықаралық ғылыми алмасу мақсатында ғылыми мекемелерден шет елге жіберілетін отандық отырғызу материалдары мен экспорттық себу үлгілері.
-энтомологиялық,фитопатологиялық, бактериологиялық, гельминтологиялық және т.б.мақсатта зиянкестерге, ауру қоздырғыштарға және арамшөптердің қауіпті тұқымдарына талдау жасау;
-табылған нысандардың барлық түрлерін анықтау;
-табылған нысандардың шаруашылық және карантиндік негізі туралы зертхана мамандарының қорытындысы.
Жан-жақты карантиндік сараптаудан өтетін нысандар:
1. Көшеттіктер, кесінділер гүлді пиязшықтар, түйнектер, тамырсабақтар және де басқа да көшеттік материалдар, сонымен қатар ғылыми-зерттеу мекемелерне жіберілген жабайы және мәдени өсімдік тұқымдары;
2. Халықаралық ғылыми айырбастау негізінде ботанкалық баққа басқа елден келетін субтропикалық, тропикалық, дәрілік, сәндік өсімдіктердің тұқымдық үлгілерінің почталық бандеролі;
3. Біздің елдің аз зерттелетін аймағынан немесе шет елден әкелінетін ботаникалық материалдар;
4. Тексеру барысында карантинді инспектордың іріктеуімен алынған көкөніс, жеміс, орех, өндірістегі астық, өндірістік шикізат, көшеттік материалдардың орташа үлгілері;
5. Импорттық өсімдік шикізатынан алынған өндірістік үлгілер қалдығы;
6. Кейбір жүктерді тексеру барысында карантинді инспектордың іріктеуімен алынған, сонымен қатар зерттеу кезінде алынған топырақ үлгілері;
7. Карантинге жатқызылған жеке тұлғаларға арналған халықаралық азық түлік жолдамалары;
8. Карантиндік маңызы мен жай-күйін бағалау мен талдауға арналған пайдалы жыртқыш жәндіктер мен паразиттер және тірі дақылды саңырауқұлақ жолдамалары;
9. Халықаралық ғылыми алмасу мақсатында ғылыми мекемелерден шет елге жіберілетін отандық отырғызу материалдары мен экспорттық себу үлгілері.
Зертханалық сараптаудың жалпы ережелері
Топырақ пен өсімдік материалдарын зертханалық карантиндік сараптау - егісті, бақтарды, орманды зиянкестердің, аурулардың, арамшөптердің келіп енуінен немесе басқа елге таралуына қарсы қолданылатын карантинді шаралардың ең негізгі түрі. Оған кіреді:
-энтомологиялық,фитопатологиялық, бактериологиялық, гельминтологиялық және т.б.мақсатта зиянкестерге, ауру қоздырғыштарға және арамшөптердің қауіпті тұқымдарына талдау жасау;
-табылған нысандардың барлық түрлерін анықтау;
-табылған нысандардың шаруашылық және карантиндік негізі туралы зертхана мамандарының қорытындысы.
Жан-жақты карантиндік сараптаудан өтетін нысандар:
1. Көшеттіктер, кесінділер гүлді пиязшықтар, түйнектер, тамырсабақтар және де басқа да көшеттік материалдар, сонымен қатар ғылыми-зерттеу мекемелерне жіберілген жабайы және мәдени өсімдік тұқымдары;
2. Халықаралық ғылыми айырбастау негізінде ботанкалық баққа басқа елден келетін субтропикалық, тропикалық, дәрілік, сәндік өсімдіктердің тұқымдық үлгілерінің почталық бандеролі;
3. Біздің елдің аз зерттелетін аймағынан немесе шет елден әкелінетін ботаникалық материалдар;
4. Тексеру барысында карантинді инспектордың іріктеуімен алынған көкөніс, жеміс, орех, өндірістегі астық, өндірістік шикізат, көшеттік материалдардың орташа үлгілері;
5. Импорттық өсімдік шикізатынан алынған өндірістік үлгілер қалдығы;
6. Кейбір жүктерді тексеру барысында карантинді инспектордың іріктеуімен алынған, сонымен қатар зерттеу кезінде алынған топырақ үлгілері;
7. Карантинге жатқызылған жеке тұлғаларға арналған халықаралық азық түлік жолдамалары;
8. Карантиндік маңызы мен жай-күйін бағалау мен талдауға арналған пайдалы жыртқыш жәндіктер мен паразиттер және тірі дақылды саңырауқұлақ жолдамалары;
9. Халықаралық ғылыми алмасу мақсатында ғылыми мекемелерден шет елге жіберілетін отандық отырғызу материалдары мен экспорттық себу үлгілері.
Сонымен бірге, зертханаға түрлерін анықтау немесе тексеру және анықтамасын растау үшін карантиндік инспекторлар тексеру, сараптау және зерттеу кезінде анықтаған ауру белгілері бар жәндіктер, арамшөп тұқымдары, бүтін өсімдіктер келіп түседі.
Зертханалық сараптаманы мұқият және мақсатқа сәйкес жүргізу қажет. Зертхана мамандары тек қана карантиндік объектілердің емес, сонымен қатар кең таралған зиянкестер мен өсімдіктерді, арамшөптердің тұқымдарын, аурулардың барлық даму кезеңдерінің сыртқы белгілерін білу керек.
Тексерудің жылдам және мұқият, сапалы, ал зертхана маманы берген зерттеу қортындысы білікті болуы маңызды.
Жан-жақты сараптама нәтижелері туралы жалпы қорытынды екі-үш күннің ішінде, ал тірі өсімдік материалы (көшеттер, шыбықтар, гүл баданалары. түйнекетер) туралы - ең кем дегенде келесі күні беріледі. Күрделі және ұзақ мерзімді зерттеу (бактериологиялық, фитопатологиялық, гельминтологиялық, рентгенографиялық) жүргізу қажет болған жағдайда материалдарды және олардың карантиндік жағдайы жөніндегі қорытындыларды кешіктіру мерзімі бір айдан аспау керек.
Зертханалық сараптама барысы мүмкіндігінше көліктерді кешіктірмеуге, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен сауда ұйымдарының жұмысына кедергі жасамауға, және ең бастысы өсімдіктерді отырғызумен айналысатын компаниялардың мерзімін созбауға тиіс.
Барлық сараптама түрлерін тексерілмеген материалдардың өткізілуіне, сондай-ақ үлгілердің кездейсоқ залалдануына немесе ластануына жол бермейтіндей етіп ұйымдастырылуы керек.
Шетелден алынған кез-келген егістік және отырғызылатын материалға ұқыптылықпен қарап, оның ақысы валютамен төленгенін ұмытпау керек. Сондықтан, егер алынған пакет жыртылған немесе жіктері ажыраған болса, тұқымдардың оның ішінен шашылу қауіпі бар болса, оны жөндейді немесе жаңасына ауыстырады, ал жыртылған пакетті оған жазылған жазуларымен бірге міндетті түрде жаңа пакетке салады. Егер посылкада немесе бандерольда бірнеше жыртылған немесе дұрыс желімделмеген пакеттерден шашылып кеткен аралас және иесіз тұқымдар бар болып шықса, онда оларды жинап бөлек пакетке салады да, оған тиісті жазу жазып ортақ орауышқа салады. Оған қоса олардың залалсыздығын тексеру қажет.
Сараптама барысында заттаңбаларды (этикеткаларды) шатастыруға, әртүрлі сорт тұқымдарын, көшеттерін және басқа материалдарды араластырып алуға жол берілмеу керек. Мысалы, жұмыс барысында еденге кездейсоқ түсіп кеткен тұқымды қай пакеттен түскені белгісіз болса, басқа тұқымдармен бірге пакетке салуға болмайды. Бұл тұқымды ортасынан кесіп, ішін зиянкестермен зақымдалмағандығын тексерген соң, жою қажет.
Зертхана жұмыскерлерінің ұқыпсыздығынан бүтін үлгілердің немесе олардың бір бөлігінің жоғалуына жол бермеу керек.
Белгілі бір объекттермен қатты зақымдалған материалды қолданудан алып тасталынуы тиісті актімен рәсімделеді.
Зертханада келесі негізгі ережелер сақталу керек:
1. Орауышы шешілген өсімдіктерді және сараптау үшін төгілген тұқымдарды қараусыз қалдырмау қажет.
2. Бір үлгіні сараптау жұмысы басталғаннан кейін оны міндетті түрде аяқтап, содан кейін ғана қажет болған жағдайда жұмысты тоқтату қажет.
3. Келіп түскен бірнеше посылкаларды немесе үлгілерді бірден ашуға болмайды.
4. Талдануы келесі күнге қалдырылуы тиіс материалдардың орамын шешпей, есігі бекітілетін арнайы шкафта, ал тірі өсімдіктері (шыбықтары, көшеттері) бар қаптар мен жәшіктерді - орауыш материалдың ылғалдығын сақтай отырып, салқын жерде сақтау керек.
Сараптама жүргізілетін үстел кең, үстел әйнегімен немесе түссіз плексиглас табағымен жабылған және жеткілікті жарықтандырылған болуға тиіс.
Сараптаманы бастар алдында үстелдің үстіне жұмыс барысында қажет болуы мүмкін барлық заттарды: оптикалық және басқа да құрал-саймандарды, ыдыстарды, реактивтерді, материалдарды ыңғайлап қою керек.
Талдау жасалған, әлі талдау жасалмаған өсімдік материалдары үлгілеріне және басқа да қалдықтарға, сараптау кезінде жиналатын қалдықтарға және т.б. арнайы орын бөлінеді.
Әдетте мамандар үлкейткіші шағын 6x10 қалта лупасын пайдаланады. Жұмыс үшін БЛ типті бинокулярлық маңдай лупасы, сағаттық көз лупасы және тірегіштегі лупа ыңғайлы, себебі олар екі қолды бос қалдырады. Көптеген жағдайларда материалды зертханаларымызда және шекаралық карантиндік пункттерде қолданылатын МБС типті бинокулярдың көмегімен тексереді.
Тұқымның үлкен үлгілерін эмальданған ақ немесе терең қуысты, көлемі 20х25, 30х40см ыдыстарда анықтайды.
Тұқымның шағын үлгілерін үш жағы бекітілген тығыз ақ қағаздарда қарайды.
Жұмыс аяқталғаннан кейін щетканың көмегімен үстелдің айналасындағы өсімдік қалдықтарын, мүк бөлшектерін және т.б. қалдықтарды жинап өртеп тастайды. Үстел үстінде төселген жапқыштар мен шыны әйнектерді 96%-дық спиртпен залалсыздандырады, ал тұқымдарды қараған қағаздарды жойып жібереді.
Энтомологиялық, фитопатологиялық және т.б. сараптау нәтижесінде анықталған барлық карантиді немесе карантинді емес нысандарды жеке-жеке шыны түтіктерге салып, әрбір түтіктің ішіне тушь немесе сызбалық қаламмен жазылған заттаңба салынады.
Заттаңба мәліметтерін келесідей белгілі тәртіппен орналастырған жөн:
1. Сараптау хаттамасының нөмірі;
2. Материал шығарылған елдің атауы;
3. Табылған орны;
4. Өнімнің немесе өсімдіктің орысша немесе латынша атауы;
5. Зиянкестің, аурудың және арамшөптің қай сатыда, қандай жағдайда және ненің арасынан, немен бірге табылғаны жөнінде мәлімет;
6. Сараптау жүргізген адамның аты-жөні;
Сараптау жүргізілген күні
Зертханалық сараптама жүргізудің реті, карантиндік профилактика ережелері
Зертханалық сараптама жүргізудің реті. Карантиндік экспертизаға түскен кез-келген материалды тіркеуге дейін міндетті түрде энтомолог маманы тексеруі тиіс. Жұмысшылар киімдерінезиянкестердің тарап, жан-жаққа ұшып кетпесіне кепілдік беру үшін,өсімдік материалдарының үлгілері мен жолдамаларын ашуға энтомолог маманы тікелей қатысуға міндетті.
Жолдамалар мен үлгілерді ашып тексеретін бөлмелердің терезелері мен желкөздері, әсіресе жаз кезінде жабық болуы тиіс немесе дәкемен, капрон тормен бекітілуіқажет.
Энтомолог бунақденелермен зақымдалған жолдамаларды ашу барысында, олардың белсенді күйде болуы мүмкін деген күдік туған жағдайда, олардың жан-жаққа тарап, ұшып кетпеуіне қажетті құрал жабдықтардың барлығын қамтып дайын болуы қажет. Егер жолдамада белсенді бунақденелер кездескен жағдайда тез арада қайта жауып, пленкамен орап, фумигациялауға жібереді немесе 5-10 минут тоңазытқыщқа салып қояды. Тоңазытқыштан алынған жолдаманы қайта ашып, бөжектерді теріп алып, тексеру жұмыстарын жалғастыруға болады.
Зертханада әрбір үлгінің, жолдаманың сараптамасы белгілі бір тәртіппен өтуі қажет.
Зертханалық сараптамаға келіп түскен өсімдік және жануар материалдарын ең алдымен арнайы журналға тіркейді.
Инспектордан келіп түскен әрбір жолдамаға немесе басқа да материалдарға бекітілген формада сараптау хаттамасы жазылады. Хаттама - зертхана мамандары сараптау нәтижесін жазатын және өздерінің қолдарын қоятын негізгі ресми құжат болып табылады. Хаттамалар зертханада 5 жылға дейін сақталады, содан кейін мемлекеттік архивке мәңгі сақтауға жіберіледі. Хаттаманы мыжымай, түзетусіз мұқият толтырған жөн.
Тіркеуден және хаттаманың көшірмесінен кейін барлық материалдар энтомологиялық сараптауға келіп түседі. Себебі онда тірі бунақденелілер болуы мүмкін, болған жағдайда олар фумигацияланып басқа мамандарға жіберіледі.
Әдетте, акарологиялық (кенемен зақымдалғанын анықтау) сараптаманы қамтитын энтомологиялық сараптамадан кейін зерттеліп жатқан материал хаттамамен бірге фитопатологиялық сараптамаға беріледі.
Фитопатолог маманы келіп түскен материалға карантиндік және саңырауқұлақ ауруын тудыратын қоздырғыштарға, басқа да ауруларға сараптама жасайды, сонымен қатар үлгіде топырақ кездессе оны да тексереді, содан кейін жолдаманы бактериологиялық сраптауға жібереді.
Барлық өсімдік материалдары (тұқымдар, көшеттер, баданалар, тамырсабақтар), сондай - ақ үлгідегі топырақ гельминтологиялық сараптамадан өтеді, яғни бұл карантиндік және басқа да нематодалардың зиянды түрлеріне қарсы тексеріледі.
Содан кейінүлгілер арамшөптермен айналысатын мамандарға беріледі, олар карантиндік немесе басқа да зиянды арамшөптерге қарсысараптау жұмысттарын жүргізеді.
Барлық зерттеу жұмыстары біткеннен кейін хаттамалар карантиндік зертхананың директорына немесе карантиндік инспекторға беріледі, ол сараптау нәтижелерін ескере отырып, келесі шараларды жасау үшін хаттамаға қорытынды енгізеді.
Карантиндік немесе карантиндік емес тірі зиянкестер табылған көшеттік материалдар мен тұқымдар оралған жолдамаларды герметикалық, вакуумдық немесе жай камераларда фумигациялармен залалсыздандырады.
Карантиндік профилактика ережелері.
Әсіресе басқа елден келген өсімдік немесе өзге де материалдарға сараптау жұмыстарын жүргізу кезінде жұмысшылар карантиндік профилактика ережелерін қатаң сақтауы тиіс.
Энтомологиялық сараптау жұмыстарын жүргізу кезінде материалдан белгісіз немесе біздің мемлекетте кездеспейтін карантиндік нысандардың, яғни дернәсілдердің немесе жұмыртқалардың қозғалыстағы белсенді түрлері кездесуі мүмкін. Карантинді зиянкеспен үлгілердің зақымдалғаны анықталған жағдайда, 96%-дық спиртке матырылып алынған мақтамен үстел бетіндегі шыныны сүртіп барып сараптау жұмыстарын жүргізу керек.
Капр қоңызымен зақымдалған материалға сараптау жұмыстарын жүргізгеннен кейін барлық шыны ыдыстарды құрғақ ыстықтату немесе қайнату арқылы залалсыздандыру қажет.
Капр қоңызының дернәсілдерімен залалданған материалдар електен өткізілген болса, міндетті түрде елеуішті қайнаған суда залалсыздандыру керек. Осы зиянкеспен залалданған материалды қағазға шашып тексерген жағдайда, қағаздың екі бетін де 96-%-дық спиртпен сүрту керек немесе тез арада өртеп тастау қажет.
Капр қоңызымен зақымдалған материалды сараптау кезінде қолданылған барлық құрал-жабдықтарды 96-%-дық спиртке батырып алып, таза шүберекпен сүртіп тастау қажет.
Фитопатологиялық, бактериологиялық және вирусологиялық сараптау кезінде залалданған немесе залалдану қаупі бар үлгілер анықталған жағдайда жұмыс жүргізілген шыны үстелді және де барлық құралдарды (ине, скальпель, қысқыштар) спиртпен залалсыздандыру керек. Үстел үстіндегі орамалар мен өсімдік қалдықтарын жинап өрттеу қажет.
Гельминтологиялық сараптаудан кейін топырақ қалдықтарын 5%-тіформалин ерітіндісіне салып, 6 сағаттан кейін канализацияға құяды. Сонымен қатар қағаз сүзгіні де залалсыздандырады.
Шет мемлекеттен келіп түскен материалдарды зертханалық сараптаудан өткізгеннен кейін белгіленген орнына жеткізеді. Жеткізілгеннен кейін материалдардың оралған немесе буылған импорттық орамдарын алып өрттеу қажет.
Түрлі бунақденелілер түрлі даму сатыларында анықтаудың, ажыратып алудың, жинаудың, ұстап алудың, республикалық карантиндік зертханаға жеткізудің және орнықтырудың арнаулы тәсілдерін қажет етеді.
Карантиндік тексеру мен зертханалық сараптаманың нәтижелері тек өсімдік карантині бойынша мемлекеттік инспектордың мұқияттылығы мен зиянкестерді жинаудың тиянақтылығына ғана тәуелді емес, ол олардың республикалық карантиндік зертханада анықтауға қандай күйде жеткізілетініне де байланысты.
Бунақденелілерді жинап алуда әр түрден барынша көп данасын (кем дегенде 10) жинақтау маңызды. Бұның маңыздылығы мынада, көп жағдайларда зиянкестің түрін дәл анықтау үшін екі жыныстың да өкілдерін иелену керек, сондай-ақ анықтап алу мен фитосанитарлық бақылау бекетінің және республикалық карантиндік зертхананың жүйелік коллекциясын толтыруға қажетті толыққанды даналарды бір түрге жататын бунақденелілердің көп санынан таңдап алған оңайға соғады.
Егер нақты ережелерді сақтамаудан, дұрыс жинауды білмеуден зиянкестер фитосанитарлық бақылау бекетіне немесе республикалық карантиндік зертханаға нашар күйде жеткізілсе, зиянкестердің түрін анықтау қиындық тудырады немесе мүлдем мүмкін болмайды.
Әрқашанда бунақденелілерді асқан сақтықпен, оларды езгілеп және жаншып алмауға тырысып, жинап алу қажет. Жинау кезінде оларды саусақпен ұстамайды, ұшып жүрген көбелектер мен шыбындарды қолмен қақшып алуға, алақанмен басып қалуға болмайды. Ұсақ бунақденелілердің тірілері мен өлгендерін суланған саусақтармен жинауға болмайды, өйткені бұл кезде олардың денесіндегі түктері жабысып, сурет түзетін қабыршақтары сүртіліп қалады, ал өлген құрғақ бунақденелілердің мұртшалары мен аяқтары сынып кетеді. Мұндай бунақ денелілерді анықтау қиын болады немесе мүлдем мүмкін болмайды.
Тірі жұлдызқұрттарды қалай болғанда да саусақпен немесе пинцетпен алуға болмайды, бұлай болса анықтауға қажет өзіндік хетотаксикалық белгілері жойылады, ал алдағы уақытта қысылған жерлерінде күңгірт дақтар пайда болып, анықтауды қиындата түседі.
Бунақ денелілерді құрғақ таза пробиркаларға жинайды. Ең дұрысы 15x60 мм өлшемдегі энтомологиялық пробиркаларды қолдану. Пробиркаларды тек қана гигроскопиялық мақтадан жасалған тампонмен (мақта тығын) бітеген жөн.
Тампон, әсіресе тірі бунақденелілері бар пробиркалар үшін, тығыз болуы және бір мақта кесегінен жасалуы қажет. Тампонды пробирканың шетінен асып тұрмайтындай етіп енгізеді, олай болмаса мақта бір нәрсеге ілініп түсіп қалуы мүмкін, сөйтіп жиналған бунақ денелілерді жоғалтамыз.
Резеңке немесе пластмасса тығындар жарамсыз, өйткені пробиркадан жиі шығып кетеді, әсіресе сыртқы ауаның температурасы өзгергенде немесе соғылғанда. Сондай-ақ діңнен жасалған тығындар да тиімсіз, әсіресе жеміс жегісінің жұлдызқұрттары мен кей қоңыздардың дернәсілдері үшін, олар оны тез кеміріп шығып кетеді.
Пробирканы мыжғырланған немесе тығын түрінде оралып жасалған қағаз тығынмен бітеуге мүлдем жол берілмейді. Мұндай тығын арқылы ұсақ бунақденелілер сыртқа шығып кетеді, сондай-ақ олар оңай түсіп қалады. Түсінбеушілік тудырмау үшін бір пробирканың ішіне әртүрлі карантинге жатқызылатын өнімдерден жинап алынған зиянкестерді орналастыруға болмайды. Бір ғана пробирканың ішіне көп мөлшердегі тірі бунақ денелілерді салуға болмайды, өйткені олар бір-бірін зақымдайды. Мысалы, жоғарыда өлшемдері берілген пробиркаға бес-алтаудан артық жұлдызқұртты салмайды.
Тірі жұлдызқұрттар немесе кей қоңыздардың дернәсілдері бар пробиркаға міндетті түрде азғана қорек салынады, ал ересек бунақденелілер үшін қыртысталып мыжғырланған қағаз салынады, олар онда орналасып, бір - бірін зақымдамау үшін.
Көбелектердің тірілей, не өлгенін жұлдызқұрттар немесе басқа бунақденелілермен бір пробиркаға салуға болмайды. Көбелектердің қанаттарындағы қабыршақтары оңай сүртіледі және басқа бунақденелілерге жабысып қалады, бұл оларды анықтауды қиындатады. Сонымен қатар көбелектің қатты ұйпаланған қанаттары сыртқы белгілеріне қарап анықталмайды және коллекцияға мүлдем жарамсыз болып қалады. Бір пробиркаға ұсақ және нәзік бунақденелілермен бірге ірілерін орналастыруға болмайды, өйткені ұсақ бунақденелілер мен жұмсақ денелі дернәсілдер бұдан соң анықтау үшін жарамсыз жағдайға ұшырайды. Сонымен қатар бір пробиркада тірі жыртқыш бунақденелілердің, мысалы, ветчина қоңызының Necrobia rufipes Deg., мавритандық қызыл қоңыз Tenebrioides mauritanicus L, тері жемірінің Dermestes түрлерінің және т. б. дернәсілдері сай келмейді, себебі олар бір-бірін тез жеп қояды немесе бүлдіреді.
Тірі қоңыздарды жинау. Қаралып тексерілген карантинге жатқызылатын өнімде көбінесе дене тұрқы 0,5 см-ден аспайтын қоңыздар кездеседі. Жинау үшін қоңыздың алдына ашық пробирканы қояды, ол соның
ішіне түсіп кетеді немесе жорғалап кіреді. Кейде оны жаңқамен, қағаздың қиығымен немесе скальпелдің ұшымен итеріп, оған пробирканың ішіне енуге
көмектеседі. Бұл тәсіл белгілі бір дағдыларды қажет еткенімен, бәрінен де көбірек қолданылады. Тез жүгіретін, кейде ұшып кететін қоңыздарды пробиркамен жауып қалып, олар түбіне түскен кезде оны саусақпен бітей тұрады да, мақта тампонмен тығындайды.
Ұсақ қаша жөнелетін қоңыздарды және басқа да кішігірім бунақ денелілерді аспиратордың көмегімен жинау жеңіл (эксхаустердің). Аспиратордың құрылысы түрліше болуы мүмкін, алайда оның жұмыс принципі бірдей: бунақденелілер ауаның қатты ағынымен бірге резервуарға сорылады, одан кері шыға алмайды. Оларды аспиратордан морилкаға немесе ... жалғасы
Топырақ пен өсімдік материалдарын зертханалық карантиндік сараптау - егісті, бақтарды, орманды зиянкестердің, аурулардың, арамшөптердің келіп енуінен немесе басқа елге таралуына қарсы қолданылатын карантинді шаралардың ең негізгі түрі. Оған кіреді:
-энтомологиялық,фитопатологиялық, бактериологиялық, гельминтологиялық және т.б.мақсатта зиянкестерге, ауру қоздырғыштарға және арамшөптердің қауіпті тұқымдарына талдау жасау;
-табылған нысандардың барлық түрлерін анықтау;
-табылған нысандардың шаруашылық және карантиндік негізі туралы зертхана мамандарының қорытындысы.
Жан-жақты карантиндік сараптаудан өтетін нысандар:
1. Көшеттіктер, кесінділер гүлді пиязшықтар, түйнектер, тамырсабақтар және де басқа да көшеттік материалдар, сонымен қатар ғылыми-зерттеу мекемелерне жіберілген жабайы және мәдени өсімдік тұқымдары;
2. Халықаралық ғылыми айырбастау негізінде ботанкалық баққа басқа елден келетін субтропикалық, тропикалық, дәрілік, сәндік өсімдіктердің тұқымдық үлгілерінің почталық бандеролі;
3. Біздің елдің аз зерттелетін аймағынан немесе шет елден әкелінетін ботаникалық материалдар;
4. Тексеру барысында карантинді инспектордың іріктеуімен алынған көкөніс, жеміс, орех, өндірістегі астық, өндірістік шикізат, көшеттік материалдардың орташа үлгілері;
5. Импорттық өсімдік шикізатынан алынған өндірістік үлгілер қалдығы;
6. Кейбір жүктерді тексеру барысында карантинді инспектордың іріктеуімен алынған, сонымен қатар зерттеу кезінде алынған топырақ үлгілері;
7. Карантинге жатқызылған жеке тұлғаларға арналған халықаралық азық түлік жолдамалары;
8. Карантиндік маңызы мен жай-күйін бағалау мен талдауға арналған пайдалы жыртқыш жәндіктер мен паразиттер және тірі дақылды саңырауқұлақ жолдамалары;
9. Халықаралық ғылыми алмасу мақсатында ғылыми мекемелерден шет елге жіберілетін отандық отырғызу материалдары мен экспорттық себу үлгілері.
Сонымен бірге, зертханаға түрлерін анықтау немесе тексеру және анықтамасын растау үшін карантиндік инспекторлар тексеру, сараптау және зерттеу кезінде анықтаған ауру белгілері бар жәндіктер, арамшөп тұқымдары, бүтін өсімдіктер келіп түседі.
Зертханалық сараптаманы мұқият және мақсатқа сәйкес жүргізу қажет. Зертхана мамандары тек қана карантиндік объектілердің емес, сонымен қатар кең таралған зиянкестер мен өсімдіктерді, арамшөптердің тұқымдарын, аурулардың барлық даму кезеңдерінің сыртқы белгілерін білу керек.
Тексерудің жылдам және мұқият, сапалы, ал зертхана маманы берген зерттеу қортындысы білікті болуы маңызды.
Жан-жақты сараптама нәтижелері туралы жалпы қорытынды екі-үш күннің ішінде, ал тірі өсімдік материалы (көшеттер, шыбықтар, гүл баданалары. түйнекетер) туралы - ең кем дегенде келесі күні беріледі. Күрделі және ұзақ мерзімді зерттеу (бактериологиялық, фитопатологиялық, гельминтологиялық, рентгенографиялық) жүргізу қажет болған жағдайда материалдарды және олардың карантиндік жағдайы жөніндегі қорытындыларды кешіктіру мерзімі бір айдан аспау керек.
Зертханалық сараптама барысы мүмкіндігінше көліктерді кешіктірмеуге, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен сауда ұйымдарының жұмысына кедергі жасамауға, және ең бастысы өсімдіктерді отырғызумен айналысатын компаниялардың мерзімін созбауға тиіс.
Барлық сараптама түрлерін тексерілмеген материалдардың өткізілуіне, сондай-ақ үлгілердің кездейсоқ залалдануына немесе ластануына жол бермейтіндей етіп ұйымдастырылуы керек.
Шетелден алынған кез-келген егістік және отырғызылатын материалға ұқыптылықпен қарап, оның ақысы валютамен төленгенін ұмытпау керек. Сондықтан, егер алынған пакет жыртылған немесе жіктері ажыраған болса, тұқымдардың оның ішінен шашылу қауіпі бар болса, оны жөндейді немесе жаңасына ауыстырады, ал жыртылған пакетті оған жазылған жазуларымен бірге міндетті түрде жаңа пакетке салады. Егер посылкада немесе бандерольда бірнеше жыртылған немесе дұрыс желімделмеген пакеттерден шашылып кеткен аралас және иесіз тұқымдар бар болып шықса, онда оларды жинап бөлек пакетке салады да, оған тиісті жазу жазып ортақ орауышқа салады. Оған қоса олардың залалсыздығын тексеру қажет.
Сараптама барысында заттаңбаларды (этикеткаларды) шатастыруға, әртүрлі сорт тұқымдарын, көшеттерін және басқа материалдарды араластырып алуға жол берілмеу керек. Мысалы, жұмыс барысында еденге кездейсоқ түсіп кеткен тұқымды қай пакеттен түскені белгісіз болса, басқа тұқымдармен бірге пакетке салуға болмайды. Бұл тұқымды ортасынан кесіп, ішін зиянкестермен зақымдалмағандығын тексерген соң, жою қажет.
Зертхана жұмыскерлерінің ұқыпсыздығынан бүтін үлгілердің немесе олардың бір бөлігінің жоғалуына жол бермеу керек.
Белгілі бір объекттермен қатты зақымдалған материалды қолданудан алып тасталынуы тиісті актімен рәсімделеді.
Зертханада келесі негізгі ережелер сақталу керек:
1. Орауышы шешілген өсімдіктерді және сараптау үшін төгілген тұқымдарды қараусыз қалдырмау қажет.
2. Бір үлгіні сараптау жұмысы басталғаннан кейін оны міндетті түрде аяқтап, содан кейін ғана қажет болған жағдайда жұмысты тоқтату қажет.
3. Келіп түскен бірнеше посылкаларды немесе үлгілерді бірден ашуға болмайды.
4. Талдануы келесі күнге қалдырылуы тиіс материалдардың орамын шешпей, есігі бекітілетін арнайы шкафта, ал тірі өсімдіктері (шыбықтары, көшеттері) бар қаптар мен жәшіктерді - орауыш материалдың ылғалдығын сақтай отырып, салқын жерде сақтау керек.
Сараптама жүргізілетін үстел кең, үстел әйнегімен немесе түссіз плексиглас табағымен жабылған және жеткілікті жарықтандырылған болуға тиіс.
Сараптаманы бастар алдында үстелдің үстіне жұмыс барысында қажет болуы мүмкін барлық заттарды: оптикалық және басқа да құрал-саймандарды, ыдыстарды, реактивтерді, материалдарды ыңғайлап қою керек.
Талдау жасалған, әлі талдау жасалмаған өсімдік материалдары үлгілеріне және басқа да қалдықтарға, сараптау кезінде жиналатын қалдықтарға және т.б. арнайы орын бөлінеді.
Әдетте мамандар үлкейткіші шағын 6x10 қалта лупасын пайдаланады. Жұмыс үшін БЛ типті бинокулярлық маңдай лупасы, сағаттық көз лупасы және тірегіштегі лупа ыңғайлы, себебі олар екі қолды бос қалдырады. Көптеген жағдайларда материалды зертханаларымызда және шекаралық карантиндік пункттерде қолданылатын МБС типті бинокулярдың көмегімен тексереді.
Тұқымның үлкен үлгілерін эмальданған ақ немесе терең қуысты, көлемі 20х25, 30х40см ыдыстарда анықтайды.
Тұқымның шағын үлгілерін үш жағы бекітілген тығыз ақ қағаздарда қарайды.
Жұмыс аяқталғаннан кейін щетканың көмегімен үстелдің айналасындағы өсімдік қалдықтарын, мүк бөлшектерін және т.б. қалдықтарды жинап өртеп тастайды. Үстел үстінде төселген жапқыштар мен шыны әйнектерді 96%-дық спиртпен залалсыздандырады, ал тұқымдарды қараған қағаздарды жойып жібереді.
Энтомологиялық, фитопатологиялық және т.б. сараптау нәтижесінде анықталған барлық карантиді немесе карантинді емес нысандарды жеке-жеке шыны түтіктерге салып, әрбір түтіктің ішіне тушь немесе сызбалық қаламмен жазылған заттаңба салынады.
Заттаңба мәліметтерін келесідей белгілі тәртіппен орналастырған жөн:
1. Сараптау хаттамасының нөмірі;
2. Материал шығарылған елдің атауы;
3. Табылған орны;
4. Өнімнің немесе өсімдіктің орысша немесе латынша атауы;
5. Зиянкестің, аурудың және арамшөптің қай сатыда, қандай жағдайда және ненің арасынан, немен бірге табылғаны жөнінде мәлімет;
6. Сараптау жүргізген адамның аты-жөні;
Сараптау жүргізілген күні
Зертханалық сараптама жүргізудің реті, карантиндік профилактика ережелері
Зертханалық сараптама жүргізудің реті. Карантиндік экспертизаға түскен кез-келген материалды тіркеуге дейін міндетті түрде энтомолог маманы тексеруі тиіс. Жұмысшылар киімдерінезиянкестердің тарап, жан-жаққа ұшып кетпесіне кепілдік беру үшін,өсімдік материалдарының үлгілері мен жолдамаларын ашуға энтомолог маманы тікелей қатысуға міндетті.
Жолдамалар мен үлгілерді ашып тексеретін бөлмелердің терезелері мен желкөздері, әсіресе жаз кезінде жабық болуы тиіс немесе дәкемен, капрон тормен бекітілуіқажет.
Энтомолог бунақденелермен зақымдалған жолдамаларды ашу барысында, олардың белсенді күйде болуы мүмкін деген күдік туған жағдайда, олардың жан-жаққа тарап, ұшып кетпеуіне қажетті құрал жабдықтардың барлығын қамтып дайын болуы қажет. Егер жолдамада белсенді бунақденелер кездескен жағдайда тез арада қайта жауып, пленкамен орап, фумигациялауға жібереді немесе 5-10 минут тоңазытқыщқа салып қояды. Тоңазытқыштан алынған жолдаманы қайта ашып, бөжектерді теріп алып, тексеру жұмыстарын жалғастыруға болады.
Зертханада әрбір үлгінің, жолдаманың сараптамасы белгілі бір тәртіппен өтуі қажет.
Зертханалық сараптамаға келіп түскен өсімдік және жануар материалдарын ең алдымен арнайы журналға тіркейді.
Инспектордан келіп түскен әрбір жолдамаға немесе басқа да материалдарға бекітілген формада сараптау хаттамасы жазылады. Хаттама - зертхана мамандары сараптау нәтижесін жазатын және өздерінің қолдарын қоятын негізгі ресми құжат болып табылады. Хаттамалар зертханада 5 жылға дейін сақталады, содан кейін мемлекеттік архивке мәңгі сақтауға жіберіледі. Хаттаманы мыжымай, түзетусіз мұқият толтырған жөн.
Тіркеуден және хаттаманың көшірмесінен кейін барлық материалдар энтомологиялық сараптауға келіп түседі. Себебі онда тірі бунақденелілер болуы мүмкін, болған жағдайда олар фумигацияланып басқа мамандарға жіберіледі.
Әдетте, акарологиялық (кенемен зақымдалғанын анықтау) сараптаманы қамтитын энтомологиялық сараптамадан кейін зерттеліп жатқан материал хаттамамен бірге фитопатологиялық сараптамаға беріледі.
Фитопатолог маманы келіп түскен материалға карантиндік және саңырауқұлақ ауруын тудыратын қоздырғыштарға, басқа да ауруларға сараптама жасайды, сонымен қатар үлгіде топырақ кездессе оны да тексереді, содан кейін жолдаманы бактериологиялық сраптауға жібереді.
Барлық өсімдік материалдары (тұқымдар, көшеттер, баданалар, тамырсабақтар), сондай - ақ үлгідегі топырақ гельминтологиялық сараптамадан өтеді, яғни бұл карантиндік және басқа да нематодалардың зиянды түрлеріне қарсы тексеріледі.
Содан кейінүлгілер арамшөптермен айналысатын мамандарға беріледі, олар карантиндік немесе басқа да зиянды арамшөптерге қарсысараптау жұмысттарын жүргізеді.
Барлық зерттеу жұмыстары біткеннен кейін хаттамалар карантиндік зертхананың директорына немесе карантиндік инспекторға беріледі, ол сараптау нәтижелерін ескере отырып, келесі шараларды жасау үшін хаттамаға қорытынды енгізеді.
Карантиндік немесе карантиндік емес тірі зиянкестер табылған көшеттік материалдар мен тұқымдар оралған жолдамаларды герметикалық, вакуумдық немесе жай камераларда фумигациялармен залалсыздандырады.
Карантиндік профилактика ережелері.
Әсіресе басқа елден келген өсімдік немесе өзге де материалдарға сараптау жұмыстарын жүргізу кезінде жұмысшылар карантиндік профилактика ережелерін қатаң сақтауы тиіс.
Энтомологиялық сараптау жұмыстарын жүргізу кезінде материалдан белгісіз немесе біздің мемлекетте кездеспейтін карантиндік нысандардың, яғни дернәсілдердің немесе жұмыртқалардың қозғалыстағы белсенді түрлері кездесуі мүмкін. Карантинді зиянкеспен үлгілердің зақымдалғаны анықталған жағдайда, 96%-дық спиртке матырылып алынған мақтамен үстел бетіндегі шыныны сүртіп барып сараптау жұмыстарын жүргізу керек.
Капр қоңызымен зақымдалған материалға сараптау жұмыстарын жүргізгеннен кейін барлық шыны ыдыстарды құрғақ ыстықтату немесе қайнату арқылы залалсыздандыру қажет.
Капр қоңызының дернәсілдерімен залалданған материалдар електен өткізілген болса, міндетті түрде елеуішті қайнаған суда залалсыздандыру керек. Осы зиянкеспен залалданған материалды қағазға шашып тексерген жағдайда, қағаздың екі бетін де 96-%-дық спиртпен сүрту керек немесе тез арада өртеп тастау қажет.
Капр қоңызымен зақымдалған материалды сараптау кезінде қолданылған барлық құрал-жабдықтарды 96-%-дық спиртке батырып алып, таза шүберекпен сүртіп тастау қажет.
Фитопатологиялық, бактериологиялық және вирусологиялық сараптау кезінде залалданған немесе залалдану қаупі бар үлгілер анықталған жағдайда жұмыс жүргізілген шыны үстелді және де барлық құралдарды (ине, скальпель, қысқыштар) спиртпен залалсыздандыру керек. Үстел үстіндегі орамалар мен өсімдік қалдықтарын жинап өрттеу қажет.
Гельминтологиялық сараптаудан кейін топырақ қалдықтарын 5%-тіформалин ерітіндісіне салып, 6 сағаттан кейін канализацияға құяды. Сонымен қатар қағаз сүзгіні де залалсыздандырады.
Шет мемлекеттен келіп түскен материалдарды зертханалық сараптаудан өткізгеннен кейін белгіленген орнына жеткізеді. Жеткізілгеннен кейін материалдардың оралған немесе буылған импорттық орамдарын алып өрттеу қажет.
Түрлі бунақденелілер түрлі даму сатыларында анықтаудың, ажыратып алудың, жинаудың, ұстап алудың, республикалық карантиндік зертханаға жеткізудің және орнықтырудың арнаулы тәсілдерін қажет етеді.
Карантиндік тексеру мен зертханалық сараптаманың нәтижелері тек өсімдік карантині бойынша мемлекеттік инспектордың мұқияттылығы мен зиянкестерді жинаудың тиянақтылығына ғана тәуелді емес, ол олардың республикалық карантиндік зертханада анықтауға қандай күйде жеткізілетініне де байланысты.
Бунақденелілерді жинап алуда әр түрден барынша көп данасын (кем дегенде 10) жинақтау маңызды. Бұның маңыздылығы мынада, көп жағдайларда зиянкестің түрін дәл анықтау үшін екі жыныстың да өкілдерін иелену керек, сондай-ақ анықтап алу мен фитосанитарлық бақылау бекетінің және республикалық карантиндік зертхананың жүйелік коллекциясын толтыруға қажетті толыққанды даналарды бір түрге жататын бунақденелілердің көп санынан таңдап алған оңайға соғады.
Егер нақты ережелерді сақтамаудан, дұрыс жинауды білмеуден зиянкестер фитосанитарлық бақылау бекетіне немесе республикалық карантиндік зертханаға нашар күйде жеткізілсе, зиянкестердің түрін анықтау қиындық тудырады немесе мүлдем мүмкін болмайды.
Әрқашанда бунақденелілерді асқан сақтықпен, оларды езгілеп және жаншып алмауға тырысып, жинап алу қажет. Жинау кезінде оларды саусақпен ұстамайды, ұшып жүрген көбелектер мен шыбындарды қолмен қақшып алуға, алақанмен басып қалуға болмайды. Ұсақ бунақденелілердің тірілері мен өлгендерін суланған саусақтармен жинауға болмайды, өйткені бұл кезде олардың денесіндегі түктері жабысып, сурет түзетін қабыршақтары сүртіліп қалады, ал өлген құрғақ бунақденелілердің мұртшалары мен аяқтары сынып кетеді. Мұндай бунақ денелілерді анықтау қиын болады немесе мүлдем мүмкін болмайды.
Тірі жұлдызқұрттарды қалай болғанда да саусақпен немесе пинцетпен алуға болмайды, бұлай болса анықтауға қажет өзіндік хетотаксикалық белгілері жойылады, ал алдағы уақытта қысылған жерлерінде күңгірт дақтар пайда болып, анықтауды қиындата түседі.
Бунақ денелілерді құрғақ таза пробиркаларға жинайды. Ең дұрысы 15x60 мм өлшемдегі энтомологиялық пробиркаларды қолдану. Пробиркаларды тек қана гигроскопиялық мақтадан жасалған тампонмен (мақта тығын) бітеген жөн.
Тампон, әсіресе тірі бунақденелілері бар пробиркалар үшін, тығыз болуы және бір мақта кесегінен жасалуы қажет. Тампонды пробирканың шетінен асып тұрмайтындай етіп енгізеді, олай болмаса мақта бір нәрсеге ілініп түсіп қалуы мүмкін, сөйтіп жиналған бунақ денелілерді жоғалтамыз.
Резеңке немесе пластмасса тығындар жарамсыз, өйткені пробиркадан жиі шығып кетеді, әсіресе сыртқы ауаның температурасы өзгергенде немесе соғылғанда. Сондай-ақ діңнен жасалған тығындар да тиімсіз, әсіресе жеміс жегісінің жұлдызқұрттары мен кей қоңыздардың дернәсілдері үшін, олар оны тез кеміріп шығып кетеді.
Пробирканы мыжғырланған немесе тығын түрінде оралып жасалған қағаз тығынмен бітеуге мүлдем жол берілмейді. Мұндай тығын арқылы ұсақ бунақденелілер сыртқа шығып кетеді, сондай-ақ олар оңай түсіп қалады. Түсінбеушілік тудырмау үшін бір пробирканың ішіне әртүрлі карантинге жатқызылатын өнімдерден жинап алынған зиянкестерді орналастыруға болмайды. Бір ғана пробирканың ішіне көп мөлшердегі тірі бунақ денелілерді салуға болмайды, өйткені олар бір-бірін зақымдайды. Мысалы, жоғарыда өлшемдері берілген пробиркаға бес-алтаудан артық жұлдызқұртты салмайды.
Тірі жұлдызқұрттар немесе кей қоңыздардың дернәсілдері бар пробиркаға міндетті түрде азғана қорек салынады, ал ересек бунақденелілер үшін қыртысталып мыжғырланған қағаз салынады, олар онда орналасып, бір - бірін зақымдамау үшін.
Көбелектердің тірілей, не өлгенін жұлдызқұрттар немесе басқа бунақденелілермен бір пробиркаға салуға болмайды. Көбелектердің қанаттарындағы қабыршақтары оңай сүртіледі және басқа бунақденелілерге жабысып қалады, бұл оларды анықтауды қиындатады. Сонымен қатар көбелектің қатты ұйпаланған қанаттары сыртқы белгілеріне қарап анықталмайды және коллекцияға мүлдем жарамсыз болып қалады. Бір пробиркаға ұсақ және нәзік бунақденелілермен бірге ірілерін орналастыруға болмайды, өйткені ұсақ бунақденелілер мен жұмсақ денелі дернәсілдер бұдан соң анықтау үшін жарамсыз жағдайға ұшырайды. Сонымен қатар бір пробиркада тірі жыртқыш бунақденелілердің, мысалы, ветчина қоңызының Necrobia rufipes Deg., мавритандық қызыл қоңыз Tenebrioides mauritanicus L, тері жемірінің Dermestes түрлерінің және т. б. дернәсілдері сай келмейді, себебі олар бір-бірін тез жеп қояды немесе бүлдіреді.
Тірі қоңыздарды жинау. Қаралып тексерілген карантинге жатқызылатын өнімде көбінесе дене тұрқы 0,5 см-ден аспайтын қоңыздар кездеседі. Жинау үшін қоңыздың алдына ашық пробирканы қояды, ол соның
ішіне түсіп кетеді немесе жорғалап кіреді. Кейде оны жаңқамен, қағаздың қиығымен немесе скальпелдің ұшымен итеріп, оған пробирканың ішіне енуге
көмектеседі. Бұл тәсіл белгілі бір дағдыларды қажет еткенімен, бәрінен де көбірек қолданылады. Тез жүгіретін, кейде ұшып кететін қоңыздарды пробиркамен жауып қалып, олар түбіне түскен кезде оны саусақпен бітей тұрады да, мақта тампонмен тығындайды.
Ұсақ қаша жөнелетін қоңыздарды және басқа да кішігірім бунақ денелілерді аспиратордың көмегімен жинау жеңіл (эксхаустердің). Аспиратордың құрылысы түрліше болуы мүмкін, алайда оның жұмыс принципі бірдей: бунақденелілер ауаның қатты ағынымен бірге резервуарға сорылады, одан кері шыға алмайды. Оларды аспиратордан морилкаға немесе ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz