Кәсіпкерлік теориясы: мазмұны, қағидалары және даму шарттары
ЖОСПАР:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 3
1. Кәсіпкерліктің теоретикалық.экономикалық мәні(кәсіпкерлік . ерекше экономикалық құбылыс)
1.1 Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен мазмұны, құрылымы ... ... ... ... 5
1.2 Кәсіпкерлік субъектілерінің жіктелуі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
2. Кәсіпкерлік . нарық қатынастарының негізі
2.1 Кәсіпкерліктің қызмет атқару жағдайлары, олардың ұйымдастыру . экономикалық формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Сақтандыру қызметі . кәсіпкерліктің түрі ретінде ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.3 Қазақстанның сақтандыру нарығындағы «Қазақшетсақтандыру»
Сақтандыру компаниясының кәсіпкерлік орны және оның дамубағыты... 38
3. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы және
болашағы
3.1 Кәсіпкерлікті қолдаудың отандық тәжірибесі және әлемдік аренадағы
оның даму деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
3.2 Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің проблемалары және
кәсіпкерліктің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
3.3 Кәсіпкерлікті дамыту бағдарламаларының тиімділігі ... ... ... ... ... ... . 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 3
1. Кәсіпкерліктің теоретикалық.экономикалық мәні(кәсіпкерлік . ерекше экономикалық құбылыс)
1.1 Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен мазмұны, құрылымы ... ... ... ... 5
1.2 Кәсіпкерлік субъектілерінің жіктелуі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
2. Кәсіпкерлік . нарық қатынастарының негізі
2.1 Кәсіпкерліктің қызмет атқару жағдайлары, олардың ұйымдастыру . экономикалық формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Сақтандыру қызметі . кәсіпкерліктің түрі ретінде ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.3 Қазақстанның сақтандыру нарығындағы «Қазақшетсақтандыру»
Сақтандыру компаниясының кәсіпкерлік орны және оның дамубағыты... 38
3. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы және
болашағы
3.1 Кәсіпкерлікті қолдаудың отандық тәжірибесі және әлемдік аренадағы
оның даму деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
3.2 Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің проблемалары және
кәсіпкерліктің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
3.3 Кәсіпкерлікті дамыту бағдарламаларының тиімділігі ... ... ... ... ... ... . 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де арасан зор маңызы бар екендігін республикамыздың тәуелсіздігінің 15 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және сайып келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды, сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігін, қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты халқына жолдауында «… кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс. Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған жұмысты күшейту қажет.
Сонымен қатар, метталлургияда, банк саласында, сақтандыруда, химия өнеркәсібінде және басқа салаларда сақталып қалған «жасырын» монополияларды құрту қажет. Мұны монополияға қарсы заңнаманы реформалау арқылы, сондай-ақ отандық және шетелдік жаңа компаниялардың экономиканың осы секторларына кіруі үшін тартымды әрі ашық жағдайлар туғызу арқылы, яғни осы секторлардағы бәсекелестікті арттыру арқылы жасау керек»[1, 4б.].
Кәсіпкерлік саласы Қазақстан Республикасының экономикасының дамуына орасан роль атқаратыны мәлім. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықты экономикаға көшуінің өзі, қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келді. Бүгінгі күні кәсіпкерлікті дамыту үшін жаңадан көптеген жағдайлар жасалынуда. Елдің жаңа экономикалық қатынастарға түсуі, оның дамуының мықты инфрақұрылымын құру, әрине, кәсіпкерліктің дамуынсыз жүзеге асуы мүмкін емес.
Кәсіпкерліктің даму деңгейіне байланысты, артықшылықтар кешені, атап айтқанда нарық коньюктурасының өзгеруін тез сезіну, айналым қаржыларының жоғары айналымдылығы, халықтың қаржы ресурстарын шоғырландыру, прогрессивті жаңа идеяларды жүзеге асыру, мөлшері жағынан азғана алғашқы капиталды пайдалану, бәсекелестік ортаны құру, тұтынушыларға жақын орналасу, инновациялардың жартысынан көбін құру және тағы басқалары, көптеген өнеркәсібі дамыған елдер кәсіпкерлікке жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) негізгі бөлігін өндіруге, жұмыспен қамту проблемаларын шешуге, әлеуметтік шиеленісуді жоюға, ғылыми-техникалық прогресстің дамуына ықпал етуге, өнімді өндіруді және бюджетке түсетін төлемдерді ұлғайтуға мүмкіндік береді. Кәсіпкерлік қазіргі қоғамның саяси тұрақтылығының негізі – орташа топтың пайда болуына әлеуметтік-экономикалық алғышарттарды құрады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтуімен байланысты барлық экономика салаларында басты ұйымдастырушы күш – кәсіпкерлер тобы өмірге келе бастады. Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің, барлық экономиканың негізгі буыны – бұл кәсіпорындар. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, сапалы қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да жасалған. Өйткені кәсіпорында ең білікті мамандар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсап, жоғары өнімді техника мен технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорында өндірісті және өнімдерді сатуға немесе өткізуге кеткен шығындарды мейлінше азайтуға тырысады. Сол сияқты Бизнес – жоспарлар, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі – менеджмент, есеп жүргізу – бухгалтерия іске араласады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егерде ол нарықтық талабын аса сауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын, өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғары табыспен, ең сонында көп пайданы табуды қамтамасыз ете алатын болса, болашақта өндірісті жүргізуге маманданған экономистер үшін кәсіпорынның экономикалық негізін терең білгендері қажет.
Бұл жұмыста халық шаруашылығының негізгі буыны кәсіпорындардың өндірістік әрекеттерінің проблемалары, кәсіпкерліктің дамуы баяндалады. Сондай-ақ, өтпелі экономиканың қалыптасуы негізінде, жаңадан пайда болып жатқан әр түрлі меншік формалары мен нарық жағдайына, өндірістің әлеуметтік- экономикалық проблемаларына сүйенеді. Осыған байланысты тақырыптың мақсаты:
- Кәсіпкерлік, оның қалыптасуы, мәні, мазмұны және түрлері;
- Кәсіпкерліктің теоретикалық-экономикалық негізін зерттеу;
- Кәсіпкерлікті ұйымдастыру – экономикалық формалары;
- ҚР-дағы халық шаруашылығының бастапқы буындарының пайда болуы және даму процестері;
- Сақтандыру – кәсіпкерлік қызметтің түрін айқындау;
- Қазақстан Республикасының сақтандыу нарығының даму тенденциялары;
- Кәсіпкерліктің қызмет етуінің шетелдік және отандық тәжірибесін қорыту;
- Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің проблемалары және оны шешу жолдары болып табылады.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де арасан зор маңызы бар екендігін республикамыздың тәуелсіздігінің 15 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және сайып келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды, сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігін, қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты халқына жолдауында «… кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс. Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған жұмысты күшейту қажет.
Сонымен қатар, метталлургияда, банк саласында, сақтандыруда, химия өнеркәсібінде және басқа салаларда сақталып қалған «жасырын» монополияларды құрту қажет. Мұны монополияға қарсы заңнаманы реформалау арқылы, сондай-ақ отандық және шетелдік жаңа компаниялардың экономиканың осы секторларына кіруі үшін тартымды әрі ашық жағдайлар туғызу арқылы, яғни осы секторлардағы бәсекелестікті арттыру арқылы жасау керек»[1, 4б.].
Кәсіпкерлік саласы Қазақстан Республикасының экономикасының дамуына орасан роль атқаратыны мәлім. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықты экономикаға көшуінің өзі, қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келді. Бүгінгі күні кәсіпкерлікті дамыту үшін жаңадан көптеген жағдайлар жасалынуда. Елдің жаңа экономикалық қатынастарға түсуі, оның дамуының мықты инфрақұрылымын құру, әрине, кәсіпкерліктің дамуынсыз жүзеге асуы мүмкін емес.
Кәсіпкерліктің даму деңгейіне байланысты, артықшылықтар кешені, атап айтқанда нарық коньюктурасының өзгеруін тез сезіну, айналым қаржыларының жоғары айналымдылығы, халықтың қаржы ресурстарын шоғырландыру, прогрессивті жаңа идеяларды жүзеге асыру, мөлшері жағынан азғана алғашқы капиталды пайдалану, бәсекелестік ортаны құру, тұтынушыларға жақын орналасу, инновациялардың жартысынан көбін құру және тағы басқалары, көптеген өнеркәсібі дамыған елдер кәсіпкерлікке жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) негізгі бөлігін өндіруге, жұмыспен қамту проблемаларын шешуге, әлеуметтік шиеленісуді жоюға, ғылыми-техникалық прогресстің дамуына ықпал етуге, өнімді өндіруді және бюджетке түсетін төлемдерді ұлғайтуға мүмкіндік береді. Кәсіпкерлік қазіргі қоғамның саяси тұрақтылығының негізі – орташа топтың пайда болуына әлеуметтік-экономикалық алғышарттарды құрады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтуімен байланысты барлық экономика салаларында басты ұйымдастырушы күш – кәсіпкерлер тобы өмірге келе бастады. Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің, барлық экономиканың негізгі буыны – бұл кәсіпорындар. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, сапалы қызмет көрсетілуі тиіс. Бұған жағдайлар да жасалған. Өйткені кәсіпорында ең білікті мамандар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсап, жоғары өнімді техника мен технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорында өндірісті және өнімдерді сатуға немесе өткізуге кеткен шығындарды мейлінше азайтуға тырысады. Сол сияқты Бизнес – жоспарлар, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі – менеджмент, есеп жүргізу – бухгалтерия іске араласады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егерде ол нарықтық талабын аса сауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын, өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғары табыспен, ең сонында көп пайданы табуды қамтамасыз ете алатын болса, болашақта өндірісті жүргізуге маманданған экономистер үшін кәсіпорынның экономикалық негізін терең білгендері қажет.
Бұл жұмыста халық шаруашылығының негізгі буыны кәсіпорындардың өндірістік әрекеттерінің проблемалары, кәсіпкерліктің дамуы баяндалады. Сондай-ақ, өтпелі экономиканың қалыптасуы негізінде, жаңадан пайда болып жатқан әр түрлі меншік формалары мен нарық жағдайына, өндірістің әлеуметтік- экономикалық проблемаларына сүйенеді. Осыған байланысты тақырыптың мақсаты:
- Кәсіпкерлік, оның қалыптасуы, мәні, мазмұны және түрлері;
- Кәсіпкерліктің теоретикалық-экономикалық негізін зерттеу;
- Кәсіпкерлікті ұйымдастыру – экономикалық формалары;
- ҚР-дағы халық шаруашылығының бастапқы буындарының пайда болуы және даму процестері;
- Сақтандыру – кәсіпкерлік қызметтің түрін айқындау;
- Қазақстан Республикасының сақтандыу нарығының даму тенденциялары;
- Кәсіпкерліктің қызмет етуінің шетелдік және отандық тәжірибесін қорыту;
- Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің проблемалары және оны шешу жолдары болып табылады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы: «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында». Егемен Қазақстан. 2 наурыз 2006жыл 4-бет;
2. Друкер П. Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы. М.1992год 245с.
3. Найт Ф. Риск, неопределенность и прибыль Thesis. –1994 год –Выпуск 5.-214с.
4. Кирцнер И. Конкуренция и предпринимательтво. Экономика. М., 2001 год-494с.
5. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег Антология экономической классики. М. Эконов, 1992 год-Т2-. 485с.
6. David C. Mc. Clelland, The Achieving Society (Princetion, N.J.; Van Nostranal. 1961).
7. Макконел К., Брю С. Экономикс: принципы, проблемы и политика в двух томах. Таллин, 1995год-Т 1.-538с.
8. Колесникова Л.А. Формирование государственной системы развития предпринимательства в переходной эконоки (вопросы теории, метологии и практики): докторская диссертация. М, 2001год- 294с.
9. Демин А.И. Информационная модель экономики. Макромедель. М., 1996год-348 с.
10. Кошанов Е. Инновация и рыночная экономика Каржы-Каражат.1999 год-№5.-66 с.
11. Кабалина В. Инновация на постсоветских промышленных предприятиях Вопросы экономики. 2001 год.-№7.19-22с.
12.Қазақстан Республикасының заңы «Инновациялық қызмет туралы » Заң газеті. 2002 жыл №30, 31- шілде 4-бет.
13. Блинов А.О. Малое Предпринимательство: организационные и правовые основы деятельности. М.: Ось –89, 1998 год-336с.
14. Чепуренко А.Ю. Предпринимательский класс в возрождающийся в России.- М.: Мир России, 1993. –478 с.
15. Шеденов Ө.Қ, Сағындықов Е.Н, Жүсінов Б.А, Байжамартов Ү.С, Комягин Б.И «Жалпы экономикалық теория » Ақтөбе –2004 жыл, 145-бет.
16. Мейірбеков А.Қ, Әлімбетов Қ.Ә «Кәсіпорын экономикасы» Алматы-2004жыл
17. Бисенғазиев М.Б, Хамитов А.Ш «Кәсіпкерлік негіздері » Орал 2001жыл.
18. Жолдасбаев Т.Ө «Кәсіпорын экономикасы » Алматы –2002 жыл.
19. Дауранов И., Курбанова Г., Рудецких А., Шишкина А. Малый бизнес Казахстана: тенденции и проблемы развития. Алматы: РГП «Институт экономичских исследований», 2002 год 167с.
20. Малый бизнес в России: Аналитическое пособие. М.: КОНСЭКО, 1998год -223с.
21. Скрополис Николас К. Управление малым бизнесом. Пер. с анг.-М.: Дело, 1997год -440с.
22. Мейірбеков. «Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті қолдау жолдары мен дамыту әдістері ». «Ә.ғ.к» ғылымт дәрежесін алу үшін ұсынған кандидаттық дисертациясы. Алматы 2002 жыл.
23. Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі жеделдетілген шаралардың 2005- 2007 жылдары арналған бағдарламасы. Юрист – ақпараттық-құқықтық жүйесі. 2006 жыл 39-бет.
24. Матхов Т.В. «Страховые компании не институцианальные инвесторы на рынке капилов ». Страховое дело, сентябрь 2005год. 9с.
25. Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының 2000 ж. 18 желтоқсандағы №126 II Заңы. Юрист – ақпараттық-құқықтық жүйесі. 2006 жыл, 4-бет.
26. «Этапы капитализации страховых органов», Рынок страхования, март 2006год.
27. «Развитие страхового рынка Казахстана», Рынок страхования, январь 2006год.
28. Сақтандыру рыногының ағымдағы жағдайы (2006 жылғы 1 қантар) Интернет сайты:www.afn.kz
29. «Қазақшетсақтандыру» компаниясы туралы қысқаша мағлұматтар. Интернет сайты: office@halyk-kis.kz
30. «Қазақшетсақтандыру» компаниясының 2005 жылға арналған бизнес-жоспары. Интернет сайты: office@halyk-kis.kz
31. «Қазақшетсақтандыру» компаниясының 2006 жылға арналған бизнес-жоспары. Интернет сайты: office@halyk-kis.kz
32. Мухаметханов Б. Основной движущей силой пеемен в Казахстане, как и во всех государствах с переходной экономикой может стать только собственник. Панорама- 1995. №38. 30. 09. – 7с.
33. Приватизация и развитие новых форм хозяйствования Казахстан:1991-2001 годы. Информационно – аналитический сборник. Алматы: Агентство Республики Казахстан по статистике, 2002- 170-174с.
34. Назарбаев Н.А. Все наши усилия направлены на повышение блогасостояния народа// Мысль.- 2002. №9 – 3с.
35. Афанасьев В. Анатомия малого бизнеса. Россиская экономика.- 1994 год №2 – 56с.
36. Окаев К.О., Смагулова Н.Т., Яновская О.А., Бикетова Е.Б., Асангалиева Р., Абдуллина З.Г., Даирова Р. Предпринемательство В Республике Казахстан. Алматы, Экономика, 1999год-102с.
37. Дауранов И. «Государственная поддержке малого и среднего бизнеса в современных условиях». Вестник предпринимателя № 2-3, 2005год- 20с.
38. Токсанова А. Развитие систем управления малым бизнесом в Республике Казахстан: Докторская диссертация. Кокшетау, 2000 год – 268с.
39. Какимжанов З. Поддержка малого бизнеса – приоритетная сфера государственной политики. Малый и средний бизнес Казахстана № 1. 2002 год – 22с.
40. «Қазақстан –көшірмесіз реформалар» 4.7.2003, Регнум. Ру, мақаланың кең нұсқасы «Ресей бизнес-газетінде» 2003жылғы 10 маусым
41. Аташева Д.О. «Шағын кәсіпкерлік: тәжірибесі, өзекті мәселелері және дамуын кешенді бағалау» диссертация. Тараз 2004жыл. 102-бет.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы: «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында». Егемен Қазақстан. 2 наурыз 2006жыл 4-бет;
2. Друкер П. Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы. М.1992год 245с.
3. Найт Ф. Риск, неопределенность и прибыль Thesis. –1994 год –Выпуск 5.-214с.
4. Кирцнер И. Конкуренция и предпринимательтво. Экономика. М., 2001 год-494с.
5. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег Антология экономической классики. М. Эконов, 1992 год-Т2-. 485с.
6. David C. Mc. Clelland, The Achieving Society (Princetion, N.J.; Van Nostranal. 1961).
7. Макконел К., Брю С. Экономикс: принципы, проблемы и политика в двух томах. Таллин, 1995год-Т 1.-538с.
8. Колесникова Л.А. Формирование государственной системы развития предпринимательства в переходной эконоки (вопросы теории, метологии и практики): докторская диссертация. М, 2001год- 294с.
9. Демин А.И. Информационная модель экономики. Макромедель. М., 1996год-348 с.
10. Кошанов Е. Инновация и рыночная экономика Каржы-Каражат.1999 год-№5.-66 с.
11. Кабалина В. Инновация на постсоветских промышленных предприятиях Вопросы экономики. 2001 год.-№7.19-22с.
12.Қазақстан Республикасының заңы «Инновациялық қызмет туралы » Заң газеті. 2002 жыл №30, 31- шілде 4-бет.
13. Блинов А.О. Малое Предпринимательство: организационные и правовые основы деятельности. М.: Ось –89, 1998 год-336с.
14. Чепуренко А.Ю. Предпринимательский класс в возрождающийся в России.- М.: Мир России, 1993. –478 с.
15. Шеденов Ө.Қ, Сағындықов Е.Н, Жүсінов Б.А, Байжамартов Ү.С, Комягин Б.И «Жалпы экономикалық теория » Ақтөбе –2004 жыл, 145-бет.
16. Мейірбеков А.Қ, Әлімбетов Қ.Ә «Кәсіпорын экономикасы» Алматы-2004жыл
17. Бисенғазиев М.Б, Хамитов А.Ш «Кәсіпкерлік негіздері » Орал 2001жыл.
18. Жолдасбаев Т.Ө «Кәсіпорын экономикасы » Алматы –2002 жыл.
19. Дауранов И., Курбанова Г., Рудецких А., Шишкина А. Малый бизнес Казахстана: тенденции и проблемы развития. Алматы: РГП «Институт экономичских исследований», 2002 год 167с.
20. Малый бизнес в России: Аналитическое пособие. М.: КОНСЭКО, 1998год -223с.
21. Скрополис Николас К. Управление малым бизнесом. Пер. с анг.-М.: Дело, 1997год -440с.
22. Мейірбеков. «Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті қолдау жолдары мен дамыту әдістері ». «Ә.ғ.к» ғылымт дәрежесін алу үшін ұсынған кандидаттық дисертациясы. Алматы 2002 жыл.
23. Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі жеделдетілген шаралардың 2005- 2007 жылдары арналған бағдарламасы. Юрист – ақпараттық-құқықтық жүйесі. 2006 жыл 39-бет.
24. Матхов Т.В. «Страховые компании не институцианальные инвесторы на рынке капилов ». Страховое дело, сентябрь 2005год. 9с.
25. Сақтандыру қызметі туралы Қазақстан Республикасының 2000 ж. 18 желтоқсандағы №126 II Заңы. Юрист – ақпараттық-құқықтық жүйесі. 2006 жыл, 4-бет.
26. «Этапы капитализации страховых органов», Рынок страхования, март 2006год.
27. «Развитие страхового рынка Казахстана», Рынок страхования, январь 2006год.
28. Сақтандыру рыногының ағымдағы жағдайы (2006 жылғы 1 қантар) Интернет сайты:www.afn.kz
29. «Қазақшетсақтандыру» компаниясы туралы қысқаша мағлұматтар. Интернет сайты: office@halyk-kis.kz
30. «Қазақшетсақтандыру» компаниясының 2005 жылға арналған бизнес-жоспары. Интернет сайты: office@halyk-kis.kz
31. «Қазақшетсақтандыру» компаниясының 2006 жылға арналған бизнес-жоспары. Интернет сайты: office@halyk-kis.kz
32. Мухаметханов Б. Основной движущей силой пеемен в Казахстане, как и во всех государствах с переходной экономикой может стать только собственник. Панорама- 1995. №38. 30. 09. – 7с.
33. Приватизация и развитие новых форм хозяйствования Казахстан:1991-2001 годы. Информационно – аналитический сборник. Алматы: Агентство Республики Казахстан по статистике, 2002- 170-174с.
34. Назарбаев Н.А. Все наши усилия направлены на повышение блогасостояния народа// Мысль.- 2002. №9 – 3с.
35. Афанасьев В. Анатомия малого бизнеса. Россиская экономика.- 1994 год №2 – 56с.
36. Окаев К.О., Смагулова Н.Т., Яновская О.А., Бикетова Е.Б., Асангалиева Р., Абдуллина З.Г., Даирова Р. Предпринемательство В Республике Казахстан. Алматы, Экономика, 1999год-102с.
37. Дауранов И. «Государственная поддержке малого и среднего бизнеса в современных условиях». Вестник предпринимателя № 2-3, 2005год- 20с.
38. Токсанова А. Развитие систем управления малым бизнесом в Республике Казахстан: Докторская диссертация. Кокшетау, 2000 год – 268с.
39. Какимжанов З. Поддержка малого бизнеса – приоритетная сфера государственной политики. Малый и средний бизнес Казахстана № 1. 2002 год – 22с.
40. «Қазақстан –көшірмесіз реформалар» 4.7.2003, Регнум. Ру, мақаланың кең нұсқасы «Ресей бизнес-газетінде» 2003жылғы 10 маусым
41. Аташева Д.О. «Шағын кәсіпкерлік: тәжірибесі, өзекті мәселелері және дамуын кешенді бағалау» диссертация. Тараз 2004жыл. 102-бет.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Экономика факультеті
Экономикалық теория кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Кәсіпкерлік теориясы: мазмұны, қағидалары және даму шарттары.
ЖОСПАР:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 3
1. Кәсіпкерліктің теоретикалық-экономикалық мәні(кәсіпкерлік – ерекше
экономикалық құбылыс)
1. Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен мазмұны, құрылымы ... ... ... ... 5
1.2 Кәсіпкерлік субъектілерінің жіктелуі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
2. Кәсіпкерлік – нарық қатынастарының негізі
2.1 Кәсіпкерліктің қызмет атқару жағдайлары, олардың ұйымдастыру –
экономикалық формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Сақтандыру қызметі – кәсіпкерліктің түрі ретінде ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.3 Қазақстанның сақтандыру нарығындағы Қазақшетсақтандыру
Сақтандыру компаниясының кәсіпкерлік орны және оның дамубағыты... 38
3. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы және
болашағы
1. Кәсіпкерлікті қолдаудың отандық тәжірибесі және әлемдік аренадағы
оның даму деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің проблемалары және
кәсіпкерліктің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
3.3 Кәсіпкерлікті дамыту бағдарламаларының тиімділігі ... ... ... ... ... ... . 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 71
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту
үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де арасан зор маңызы бар екендігін
республикамыздың тәуелсіздігінің 15 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз
жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі
өзгерістер енгізді және сайып келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды,
сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігін,
қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты халқына жолдауында ...
кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары
үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.
Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға
бағытталған жұмысты күшейту қажет.
Сонымен қатар, метталлургияда, банк саласында, сақтандыруда, химия
өнеркәсібінде және басқа салаларда сақталып қалған жасырын монополияларды
құрту қажет. Мұны монополияға қарсы заңнаманы реформалау арқылы, сондай-ақ
отандық және шетелдік жаңа компаниялардың экономиканың осы секторларына
кіруі үшін тартымды әрі ашық жағдайлар туғызу арқылы, яғни осы
секторлардағы бәсекелестікті арттыру арқылы жасау керек[1, 4б.].
Кәсіпкерлік саласы Қазақстан Республикасының экономикасының дамуына
орасан роль атқаратыны мәлім. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықты
экономикаға көшуінің өзі, қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер
алып келді. Бүгінгі күні кәсіпкерлікті дамыту үшін жаңадан көптеген
жағдайлар жасалынуда. Елдің жаңа экономикалық қатынастарға түсуі, оның
дамуының мықты инфрақұрылымын құру, әрине, кәсіпкерліктің дамуынсыз жүзеге
асуы мүмкін емес.
Кәсіпкерліктің даму деңгейіне байланысты, артықшылықтар кешені, атап
айтқанда нарық коньюктурасының өзгеруін тез сезіну, айналым қаржыларының
жоғары айналымдылығы, халықтың қаржы ресурстарын шоғырландыру, прогрессивті
жаңа идеяларды жүзеге асыру, мөлшері жағынан азғана алғашқы капиталды
пайдалану, бәсекелестік ортаны құру, тұтынушыларға жақын орналасу,
инновациялардың жартысынан көбін құру және тағы басқалары, көптеген
өнеркәсібі дамыған елдер кәсіпкерлікке жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) негізгі
бөлігін өндіруге, жұмыспен қамту проблемаларын шешуге, әлеуметтік
шиеленісуді жоюға, ғылыми-техникалық прогресстің дамуына ықпал етуге,
өнімді өндіруді және бюджетке түсетін төлемдерді ұлғайтуға мүмкіндік
береді. Кәсіпкерлік қазіргі қоғамның саяси тұрақтылығының негізі – орташа
топтың пайда болуына әлеуметтік-экономикалық алғышарттарды құрады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтуімен байланысты
барлық экономика салаларында басты ұйымдастырушы күш – кәсіпкерлер тобы
өмірге келе бастады. Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің,
барлық экономиканың негізгі буыны – бұл кәсіпорындар. Міне, сондықтан да,
бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, сапалы қызмет көрсетілуі тиіс.
Бұған жағдайлар да жасалған. Өйткені кәсіпорында ең білікті мамандар
жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсап, жоғары өнімді техника мен
технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорында
өндірісті және өнімдерді сатуға немесе өткізуге кеткен шығындарды мейлінше
азайтуға тырысады. Сол сияқты Бизнес – жоспарлар, маркетинг қолданылады,
тиімді басқару жүйесі – менеджмент, есеп жүргізу – бухгалтерия іске
араласады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі
нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егерде ол
нарықтық талабын аса сауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын,
сұраныс талабын қанағаттандыратын, өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және
білікті қызметкерлерге жоғары табыспен, ең сонында көп пайданы табуды
қамтамасыз ете алатын болса, болашақта өндірісті жүргізуге маманданған
экономистер үшін кәсіпорынның экономикалық негізін терең білгендері қажет.
Бұл жұмыста халық шаруашылығының негізгі буыны кәсіпорындардың
өндірістік әрекеттерінің проблемалары, кәсіпкерліктің дамуы баяндалады.
Сондай-ақ, өтпелі экономиканың қалыптасуы негізінде, жаңадан пайда болып
жатқан әр түрлі меншік формалары мен нарық жағдайына, өндірістің әлеуметтік-
экономикалық проблемаларына сүйенеді. Осыған байланысты тақырыптың
мақсаты:
- Кәсіпкерлік, оның қалыптасуы, мәні, мазмұны және түрлері;
- Кәсіпкерліктің теоретикалық-экономикалық негізін зерттеу;
- Кәсіпкерлікті ұйымдастыру – экономикалық формалары;
- ҚР-дағы халық шаруашылығының бастапқы буындарының пайда болуы және
даму процестері;
- Сақтандыру – кәсіпкерлік қызметтің түрін айқындау;
- Қазақстан Республикасының сақтандыу нарығының даму тенденциялары;
- Кәсіпкерліктің қызмет етуінің шетелдік және отандық тәжірибесін
қорыту;
- Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің проблемалары және оны
шешу жолдары болып табылады.
1. Кәсіпкерліктің теоретикалық-экономикалық мәні
1.1 Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен мазмұны
Кеңес Одағының ыдырауымен және халық шаруашылығының реформалар кешені
мен құрылымдық қайта құрулар арқылы экономикасы нарықтық қатынастарға
өткен бірқатар тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен кәсіпкерлік жаңа күшпен
жанданды және халықтың материалдық тұрмыс жағдайының жақсаруының, тұтастай
елдің экономикалық өрлеуінің ішкі көзі болды.
Қазіргі уақытта ғалым-зерттеушілер кәсіпкерлік проблемаларын әр түрлі
жалпы экономикалық баптар тұрғысынан белсеңді қарастыруда: басқару,
қолданылатын салық салу жүйелері, атқаратын қызметтері, мемлекеттік,
аймақтық және салалық деңгейлерде шаруашылық жүргізуші субъектілерді
қолдаудың әр түрлі құралдары, субъектілерді шағын, орташа және ірі
кәсіпкерлікке жатқызудың сандық және сапалық бағалау өлшемдерін анықтау,
кәсіпкерліктің қызмет атқару жүйелері.
Осы зерттеулер санының көптігіне қарамастан, отандық және шетелдік
ғалымдарының еңбектерінде шешілмеген проблемалар әлі де көп. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев кәсіпкерлердің оныншы форумында,
елде жеке кәсіпкерліктің көпшілікпен мақұлданған анықтамаларының болмауын,
орташа және ірі кәсіпкерліктің аяғына дейін өнделген сандық және сапалық
бағалау өлшемдерінің критерияларының, шағын кәсіпкерліктің соңына дейін
ойластырылмаған ұғымдық аппараттарының жоқтығын атап өтті. Сонымен бірге,
кәсіпкерліктің мәнін анынтауда алдымен кәсіпкерліктің негізгі түсінігін
нактылау қажет ашып және айқындалған орынды.
Кәсіпкерлігік экономикалық жүйенің белгілі түрімен байланысты және
оның пайда болуына бірнеше маңызды алғышарттар себепші болды:
- Азаматық қоғамның және құқықтық мемлекеттің пайда болуы;
- Дүниеге келгеннен ажыратылмайтын құқықтар мен бостандықтыр
кешенімен үйлестірілген, жеке адам санасының қалыптасуы және қоғам
мен мемлекет мүддесіне қарсы келетін мүдделер;
- өзінің қазіргі түсінігінде жеке меншікке ажыратылмайтын құқық
санасының қалыптасуы мен нығаюы және сонымен байланысты
экономикалық еркіндік немесе экономикалық тандау еркіндігі;
- меншіктің мемлекеттік биліктен және соған сәйкес экономикалық
биліктің саяси биліктен бөлінуі;
- өмірдің экономикалық, әлеуметтік және саяси сфераларының бөлінуі;
- нарықтық экономианың пайда болуы және тағы басқалары.
Жоғарыда айтылған алғышарттар өндірістің капиталистік тәсілін сипаттайды
және автордың мәләмдеуінше, кәсіпкерлік өндірістің капиталистік тәсілінің
өнімі болып табылады.
Кәсіпкерлік, кәсіпкер және кәсіпкерлік табыс эволюциясының
барлық кезеңдерін талдай отырып, берілген түсініктердің әрбір кезең сайын
толықтырылғанын және түрін өзгерткенін айтуға болады. ХIV ғасырдан бастап,
Батыс Еуропаның алдыңғы қатарлы елдерінің экономикасында натуралды
шаруашылықтың тауарлы-ақшалай қатынастармен біртіндеп, бірақ әйтседе тез
ығыстырылуы болды және мұнын бәрі алтын мен күміс түріндегі ақшаның қолда
бар қорларының тапшылығы жағдайында өтті. Бұл жағдайларда ақша жеке алынған
индивидум мен мемлекеттің тұтастай экономикалық ойының басты тақырыбы
болды, өйткені олардың жеткілікті мөлшері өндірушілердің шаруашылық
өмірінің бір қалыпты өтуіне және дамуына, демек, мемлекет табысының өсуіне
мүмкіндік тұғызады.
Кәсіпкерлік теориясы ғасырлар бойы дамыды, оған классикалық
экономикалық теорияға (саяси экономияға), неоклассикалық теорияға,
кейнсианстваға, неолиберализмге және қазіргі заманғы экономикалық ілімдерге
негізделген әр түрлі бағыттар тән. Әрбір бағыт мектеептер мен ілімдердің
алуан түрімен сипатталады. Хроникалық ретпен әр түрлі мемлекеттерде
экономикалық ойдың даму тарихына экскурсия жүргізіп, кәсіпкерлік,
кәсіпкер және кәсіпкерлік пайда (табыс) терминдерінің эволюциясын
қарастыруға талпынайық (Қосымша А).
Берілген дәуірдің экономикалық қызметін жүйеге келтіру өз көрінісін
меркантилизмде тапты, оның негізін қалаушы А.Монкретьен, Т.Ман,
Р.Кантильон, Ж.Б.Кольбер және тағы басқалары болып табылады. Меркантилизм
теориясының мәні келесі ерекшеліктермен сипатталады: алтын және қандай да
болмасын қазыналар ел байлығын көрсетеді, олардың келіп түсуі дайын
өнеркәсіптік өнімді импорттау арқылы сыртқы саудамен қамтамасыз етіледі.
Осындай жағдайларда айналым сферасымен байланысты, өсімқор және көпес
кәсіпкерлердің қызметі капитал қорлануының негізгі көздері болып табылады.
Осы аралықта көпестердің сауда қызметінің мемлекет үшін мәні зор, оның
нәтижелеріне жеке алынған индивидум мен жалпы ұлттың тұрмыс жағдайы
байланысты болды. Сонымен, француз ақ сүйегі Антуан де Монкретьен кәсіпкер-
көпестің сауда қызметін елге байлықты тартатын насоспен салыстырды.
Сөйтіп, орта ғасыр дәуірінде кәсіпкерлік деп көпестердің сауда,
коммециялық қызметін, кәсіпкер деп – саудагерді (көпес) түсінді, ал
кәсіпкерлік қызметтен алынатын пайда – бұл ақша түріндегі сыртқы сауда
қорлары немесе асыл металдарды және тастарды шығару.
Француз тілінен таралған кәсіпкерлік (enttrepeneur) ұғымын
экономика теориясына тұңғыш рет ағылшын банкирі, әрі экономисті Р.Кантильон
енгізді. Р.Кантильон кәсіпкер деп бағаның тұрақсыздығы мен болашағын
болжауға болмайтын жағдайда тауарларды сату менсатып алу процестеріне
қатысатын, бірақ кірістерінің жалпы сомасын біле білмейтін адамдарды
(саудагерлер, шаруалар, қолөнершілер т.б.) аталған. Оның пікірінше,
кәсіпкердің басты ерекшелігі ретінде тәуекелшілдік қарастырылады.
Кәсіпкерлік ұғымын зерттеуге алғашқы ден қойғандар саяси
экономияның ғылымы ретінде қалыптасуының іргесін қалаған физиократия
мектебінің өкілдері болады. Аталмыш мектебінің негізін салушы Ф.Кэне (1694-
1774), өнім өндіруші фермерлерге әр қашан жоғары баға беріп отырған.
Физиократтардың пайымдауынша, жерді жалға алып, ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіруші кәсіпкер – шаруа қоғамдық саудагерлікте басты роль атқарады. Бұл
ғылыми бағытты француздік мемлекеттік қайраткері, әрі экономисті А.Тюрго
(1721-1781) жалғастырған. Ол кәсіпкерлерді үш топқа бөлді: өнім өндіруші
(жерді жалға алушылар), меншік иелері (жерді жалға берушілер) және өнім
өндірмейтіндер (осы жұмысқа қатысушы қалған адамдардың барлығы). Соңғы
топты А.Тюрго тағы да екі топқа бөлді: а) кәсіпкер-мануфактурашылар,
фабрика басшылары және қарапайым қолөнершілер. ә) еңбек ақы алатын
қарапайым жұмысшыларға аванс беретін кәсіпкер – капиталистер, яғни тікелей
өнім өндірушілер. Ақырында ол кәсіпкер белгілі бір дәрежеде тәуекел етіп
ғана қоймайды, сонымен қатар оның белгілі бір дәрежеде басқарушылық
қабілеті де болуға тиіс деген түйін жасаған.
Француз экономисті Жан Батис Сей (1767-1832) кәсіпкерді өз есебінен
тәуекелімен, өзіне пайда табу үшін өнім шығарушы адам – деп түсіндіреді.
Ғалымның ойынша кәсіпкерде тұрақтылық, айналадағы жағдайды сезетін
адамдармен түсінісе алушылық қасиеттерімен қатар өндірістің үш факторы –
табиғат, еңбек пен капиталды – біріктіріп іске қоса алатын мықты
қабілеттілік болуы тиіс.
Неміс ғалымдары М.Вебер (1864-1920) кәсіпкерлік дегеніміз – іс адам
үшін емес, адам іс үшін өмір сүру тәсім десе, В.Зомбарт (1863-1947)
кәсіпкерлікпен сәтті айналысу үшін әр заманның өзіне тән рухы терең
сезініп, дөп басып білу керек, тек осылай өткенде ғана кәсіпкерліктің ісі
оңға басылады деп түсіндіреді.
Кәсіпкер әрбір мүмкіндікке дұрыс баға беріп, оның көп формасының
ішінен жаңа кәсіпорынды ұйымдастыруға ең қолайлысын таңдауы қажет.[2.
245б.] Қолайлы мүмкіндіктер ресурстарды тиімділігі төмен аймақтардан
тиімділігі жоғары аймақтарға ауыстыруға мүмкіндік береді. Өз кезегінде
кәсіпкерлік қауіптер, есептелінетін және есептелімейтін формаларда
көрінетін, екі бөлікке бөлінеді. Қауіптің бірінші түрі – бұл жай қауіп.
Екіншісі – белгісіздік. Егер қауіп нәтижелердің белгілі жинағын болжаса,
онда белгісіздік, өндірілген өнім немесе қызметтерге сұраным мен ұсынымның
сәйкессіздігімен қамтылған, үнемі өзгеретін нарықтық жағдаймен байланысты.
Кәсіпкердің негізгі сипаттамалары сақтық, тәкаппарлық, ұқыптылық, ұстамдық,
пайданы алудың пайда болған мүмкіндіктеріне сезімпаздық және ең бастысы,
қоршаған ортада болашақта болатын өзгерістерді болжау сияқты белгілермен
толықтырылды [3. 214б]. Ал кәсіпкерлік пайда, неолибералистер пікірі
бойынша, бұл күтілген және нақты түсімдер арасындағы ойда болмаған айырма,
ол Й.Шумпетердің (J.Schumpeter) кәсіпкерлік табыс анықтамасына сәйкес
келеді. Ғасыр ғалымдарының экономикалық ойларын жүйеге келтіру кәсіпкерлік
түсінігін ескішілдікке негізделген бизнестен түбегейлі өзгешеленетін,
инновациялық процесс ретінде; кәсіпкерді – қолайлы мүмкіндіктерді
іздеестіретін және өз қызметін болжай алатын, жаңашыл ретінде; кәсіпкерлік
табысты – бұл тек пайда емес, сонымен қатар үстеме пайда ретінде анықтауға
мүмкіндік береді.
XX ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бастап кәсіпкерліктің проблемалары
отандық ғалымдардың және ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектерінде кеңінен
қарастырылады. Әрине, жүргізілген зерттеулерде кәсіпкерлікке, кәсіпкерге
және кәсіпкерлік табысқа ортақ анықтама берілмеген. Сонымен қатар, бірқатар
авторлардың айтуынша, зерттеушілердің барлық талпыныстары алғашында
сәтсіздікке ұшырайды. Бұл әр түрлі елдердегі кәсіпкерлікті дамытуда
мемлекетпен жүргізілетін саясатқа, қойылған зерттеу мақсаттарының әр
түрлілігіне, тікелей кәсіпкерліктің даму деңгейіне және тағы басқаларға
байланысты. Сонымен бірге, соңғы еңбектерде кәсіпкерлік процесін өзін
жаңарту мен өзін ұйымдастырудың синергетикалық модельі ретінде қарастырған.
Кәсіпкерлер жұмысты тиімді жүргізу нәтижесінде капиталды жинау мүмкіндігіне
ие болады. Өндірістің алдағы дамуы спираль бойынша жүзеге асырылады [4.
485б].
Сонымен, кәсіпкерлік пен кәсіпкерлік қызмет проблемалары ғалым-
зерттеушілермен ертеректе және әр түрлі варианттарда қарастырылды.
Орындалған экономикалық зерттеулер талдауының негізінде, кәсіпкерліктің
экономикалық мәнін нақтылап, толықтыруға талпынып, кәсіпкер(enterpmeneur)
категориясын тұжырымдау қажет. Сөйтіп, әлемдік экономикалық ойды ұғыну,
зерттеу мен қорыту кәсіпкердің келесі сипаттамаларын ажыратуға мүмкіндік
берді:
1. кәсіпкер – бұл қауып, белгісіздік;
2. кәсіпкер – бұл пайданы және үстеме пайданы, яғни кәсіпкерлік табысты
алу;
3. кәсіпкер өндірістің барлық факторларын үйлестіреді: еңбек, жер, капитал;
4. кәсіпкер жаңалықтарға бейім: жаңа өнім мен қызметтергді өндіруге, жаңа
әдістерді енгізуге және өткізудің жаңа нарықтарын іздеуге, инновациялық
менеджментке; т.б.
5. кәсіпкер – бұл кәсіпкерлік істі жүргізу үшін жігерлі, білім мен
ақпараттың белгілі деңгейін меңгерген адам;
6. кәсіпкер, табыс алу мақсатында, жаңа идеялардың болашағын бағалауға,
алынған ақпаратты талдауға және нарықтың қалыптасқан коньюктурасы
тұрғысынан шешімдерді қабылдауға қабілетті болуы;
7. кәсіпкер кез келген, әсіресе белгісіз жағдайларда бір ғана дұрыс шешімді
қабылдауы тиіс.
Кәсіпкердің берілген қабілеттері, кәсіпкерлік процестің барлық сатыларына
(өнімді құру сатысы, еңбек өнімін өндіру сатысы, еңбек өнімін тұтыну
сатысы) сәйкес бірқатар белгілі функцияларды орындау арқылы жүзеге асады.
Ол:
1. сатып алушылардың сұранысын және олардың төлем қабілетін зерттеу бойынша
ғылыми зерттеулерді жүргізу;
2. өнімнің бәсекелестігін қамтамасыз ететін, бұйымның белгілі өлшемдері мен
сыртқы түрі бойынша техникалық құжаттарды дайындауға;
3. бұйымдардың тәжірибелік үлгілерін дайындауға;
4. өнімді өндіруді барлық қажетті шикізат, материалдық және еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етуге;
5. берілген өнімді өндіру үшін ең жетілген технологиялық процесс пен
басқарудың тиімді схемасын таңдауға;
6. халықтың төлем қабілеті едәуір жоғары өткізу нарықтарын анықтауға
міндетті [5. 465б.].
Кәсіпкер түсінігінің ұсынылған сипаттамаларын және оны орындауға
тиісті функцияларының тізімін пайдаланып, кәсіпкерлік анықтамасын
нақтылауға тырысамыз, және де берілген анықтама кәсіпкерліктің әр түрлі
формасына қатысты алғанда толық, онда тек сапалық сипаттамаларорын алып,
сандық бағалау өлшемдері мен шаруашылық жүргізу субъектілердің ұйымдастыру-
құқықтық формаларының болмауы тиіс. Өйткені, кәсіпкерліктің шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің сандық сипаттамалары мен ұйымдастыру-құқықтық
формалары арнайы қабылданған нормативті-құқықтық актілермен бекітіледі.
Кәсіпкерлік – бұл табысты алу мақсатында өндірістің барлық факторларын
қозғалысқа келтіретін, қауіп пен белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын
инновациялық процесс.
Кәсіпкерліктің берілген анықтамасы қазіргі заманғы кәсіпкерліктің
табиғатын сипаттайтын шарттармен толықтырылуы және оның кәсіпкерлердің
күнделікті қызметінде бағыттаушы болуы керектігін атап өту қажет.
Кәсіпкерліктің отандық теориясында қазірге дейін кәсіпкерлік мәнінің нақты
анықтамасы жоқ, әдетте ұсынылатын тұжырымдар кәсіпкерлік қызметтің мақсатын
көрсетеді немесе кәсіпкерлікті әдеттегі бизнеске теңестіреді. Сонымен, бұл
процесті пайданы алу мақсатымен экономиканың әр түрлі аймақтарындағы қызмет
ретінде сипаттайтын, кәсіпкерліктің тұжырымдары бизнес пен кәсіпкерлікті
теңестіреді, ал жоғарыда келтірілген талдау, кәсіпкерліктің инновацияға
негізделген бизнестің ерекше түрі екендігін, оның қызметінің нәтижесі
орташа пайданы алу емес, үстеме пайданы, яғни кәсіпкерлік табысты алу болып
табылатындығын көрсетеді. Кәсіпкерліктің басқа тұжырымдары оны шаруашылық
жүргізудің инновациялық бағыты ретінде сипаттайды. Кәсіпкерлік процесстегі
шаруашылықты жүргізудің инновациялық бағыты ғалымдармен әр түрлі көзқараста
түсіндіріледі. Бір ғалымдар, инновация – бұл жаңа өнім, өндірісті
ұйымдастыру мен басқарудың жаңа әдістері, жаңа техника және аналогтары жоқ
технологиялар деген Й.Шумпетердің пікірін қолдайды[6. 258б.]. Басқа
ғалымдар иммитацияны жеке шаруашылық жүргізуші субъектінің инновациялық
бағыты деп санайды, яғни жаңалықтарды белсеңді түрде шеттен алып пайдалану
ол үшін инновация болып табылады. Иммитациялық процесті жүзеге асыру тек
елде ғана емес,сонымен қатар оның сыртында да пайда болған жаңа идеяларды
енгізу бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілермен көрсететін ынталы
қызметсіз мүмкін емес. Сонымен қатар, еліктеушілер өз қызметімен
жаңашылдарды жаңа ойларды дайындауға итермелейді. Ғалымдардың келесі тобы
инновациялық бағыт белгісін ресейлік экономиканың кәсіпкерліктің
субъектілері көздейтіе ақырғы мақсаттарға, әдістер мен тәсілдерге қатыссыз
нарыққа ауысуына көмектесудің факторы ретінде кең түрде қарастырады
[7.538б.]. Осының нәтижесінде нарықтық қатынасты қалыптастыру мен дамытудың
барлық белсеңді қатысушыларын жаңашылдар деп қорытуға болады. Жоғарыда
айтылғандарға сүйеніп, оның қазіргі жағдайдағы іс-әрекеті мен пайда болуын
ескеріп кәсіпкерлікті былайша түсіну қажет:
Кәсіпкерлік – бұл табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын
қозғалысқа келтіретің және толық экономикалық жауапкершілікке негізделген,
қауіптің және белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін-
өзі ұйымдастыру және өзін-өзі жаңарту процесі.
Ал кәсіпкер – бұл табысты алу мақсатымен қауіп және белгісіздік
жағдайларында жұмыс істейтін, өндірістік-шаруашылық қызметтің барлық
аймақтарындағы жаңалықтарға бейімді, жігерлі, білімдер мен ақпараттың
белгілі деңгейіне ие адам. Өз кезегінде кәсіпкерлік табыс – бұл кәсіпкердің
пайдасы (таза табыс)және үстеме пайдасы.
Көріп отырғандай, кәсіпкерліктің тектілік түсінігіде өлшемдер және
мөлшерлік бағалау өлшемдері жоқ, кәсіпкерлік процесс ынтамен, жаңалықпен
байланыстырылған, олардың негізгі мақсаты кәсіпкерлік табысты алу.
Кәсіпкерлікті, кәсіпкерді және кәсіпкерлік табысты сипаттайтын, негізгі
қағидалардың бірдей дәрежеде шағын, орташа және ірі кәсіпкерлікке қатысты
екендігін атап кету қажет, бірақ сонымен қатар кәсіпкерліктің әрбір
формасының өзіне тән ерекшелігінің болатынын ескереміз.
Қазіргі уақытта кәсіпкерлікті жандандыру процесі экономикалық және
инвестициялық дағдарыстармен; білікті мамандардың жоқтығымен; нормативті-
құқықтық базаның жетілдірілмеуімен, коррупциямен, тікелей шаруашылық-
коммерциялық қызметпен, тұрақты қауіппен, капиталдың тапшылығымен;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің моральды және табиғи тозған материалдық
базасымен байланысты қиын жағдайларда өтуде. Осыған қарамастан Республикада
кәсіпкерлік қызметтің алғашқы жемістері бар, бірақ оның көпшілігі сауда мен
делдалдық қызметтерде[8. 294б.].
Кәсіпкерлік – адамдармен олар құрған бірлестіктерді белсеңді, дербес
шаруашылық қызмет. Оның көмегімен адамдар тәуекелге бел буып, мүліктік
жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көздейді. Кәсіпкерлікті
шығармашылық күш жігерді жүзеге асыруға, экономикалық және ұйымдастыру
ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті шығармашылық күш-
жігерді жүзеге асыруға, экономикалық ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа,
жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай
екі жағдайға: біріншіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел
буушылық пен дербестік, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу, кездескен
кедергілерді жеңе білуге; екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде
тапқырлықпен жаңашылдық танытуға, ғылыми-техникалық прогреске жетуге
тікелей қатысты.
Кәсіпкерлік қызметтің субъектілері мыналар болып табылады:
- Қазақстанның азаматтары;
- Шетел мемлекеттерінің азаматтары;
- Адамдардың бірігуі (кәсіпкерлер ұжымы, біріккен серіктестер,
акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациялары, қожалықтар, әр
түрлі бірлестіктер, корпорациялар т.б.).
Кәсіпкерлік – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу – адамның
белсеңділігі және іскерлігі. Белсеңділік және іскерлік – адамның адамның
еркін өмір сүру түрі. Белсеңділік, іскерлік адамдардың мінез-құлқы
типтерімен байланысты болатын шығар. Павловтың классификациясы бойынша
адамдардың қандай типтері белсеңді,іскер болар екен? Өздерініз ойланызшы:
холерик пе, сангвиник пе, флегматик пе, әлде меланхолик пе? Сан есебінен
алғанда белсеңділік өте азғантай энергетикалық шығыннан шамадан тыс энергия
шығынына дейін, кейде қоғамдық идеалды іске асыруға дейін бару мүмкін.
Мысалы, Париж коммунасы, Ұлы Октябрь социалистік революциясы. Сапа жағынан
спонтандық белсеңділік (ішкі себептермен пайда болған, сартқы әсерлерден
болмаған), өмірдің шектелген түрі және еріксіз белсеңділік (қайғы-қасірет
шегу), сонымен бірге еркін белсеңділік. Адамдардың белсеңділігі әр түрлі
болады: саяси, әлеуметтік, экономикалық, әскери, тарихи, аудандық т.б.
болып бөлінеді.
XVI ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болды,
акционерлік қоғамдар құрыла бастады. Мысалы,1554 жылы Англия сауда
компаниясы, 1660 жылы Ост-Индия сауда компаниясы, XVII ғасырдың аяғында
акционерлік банктер іске қосылды.[9.348б.]
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама түрінде
қарастыру жиі кездеседі. Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен,
оларды бір-бірімен баламалап, теңестіріп, қарауға болмайды. Бизнес – табыс
әкелетін кез келген қызметтің түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз
байланысты. Кәсіпкерлік – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкерлік – ол өнертапқыш.
Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан еш
уақытта кәсіпкер бола алмайды.
Экономикалық ғылымда “кәсіпкерлік қабілеттілік” деген ұғымда бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнесте қатынастардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді. Барлық күш қуатын жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен,
коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабілеттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады.
Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін экономикалық қызметі. Ал
кәсіпкерлік – бұл да адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да экономикалық
әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер
бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет
термині қолданылады.[10.66б.]
Кәсіпорын мүліктерінің қайнар көзі:
- Кәсіпорын құрылтайшыларының материалдық және ақшалай жарнасы;
- Өнім, қызметкерден түскен түсіммен пайда;
- Құнды қағаздар және олардан түскен пайда;
- Инвестиция және бюджеттік дотация;
- Қайырымдылық жарнама;
- Мекемелер мен тұрғындардың көмегі;
- Мемлекеттік кәсіпорынның мүлкін конкурс, аукцион арқылы сатып алу;
- Мемлекеттік кәсіпорындар мүлкін акционерлік қоғам арқылы сатып алу:
Кәсіпорынның функционалдық механизмі. Нарық жағдайында кәсіпорынның
әлуеметтік-экономикалық рольі өзгереді: негізгі талап – пайда табу; көп
өндірудің орнына, қойма толтыру емес, өткізу; өз бетімен жұмыс істеуді
кеңейту; банкроттықты болдырмау т.б.
Өндіріс процесіндегі басты элемент таңдап алынған технология варианты.
Тек қана таңдап алынған технология ресурстардың құрылуын айқындайды. Таңдап
алынған технология ресурстардың құрылуын айқындайды. Таңдап алынған
технология екі көрсеткішпен: өндірілетін өнім бағасымен және оның сапасымен
тығыз байланысты.
Пайда – кәсіпорынның басты мақсаты. Кәсіпорыннан басты мақсаты пайда
табу. Пайда табу үшін қоғамға керекті тауарлар мен қызметтерді өндіру
керек, тек қана өндіру емес сапалы өнім қызмет бәсекелестікте жеңілдетіп,
бағасы жоғары тауар мен қызмет болуы керек. Баға бәсекелесінде пайда табу
үшін әрбір өнімге, қызметке шаққанда аз шығын жұмсау, сапалы өнім өндіру
керек. Егер кәсіпорын зиянмен жұмыс істесе, ол банкрот болуы мүмкін. Таза
пайда формуласы. Таза пайда = жалпы түсім алу өнімнің толық (коммерциялық)
өзіндік құны + кәсіпорын төлейтін салық + айып санкциялары.
Ал жалпы түсім: W=∑NiCi
i=1
Ni - өндірілген өнім саны;
Ci - өнімнің бағасы;
n – тауар түрлерінің саны;
i - нақты тауар түрі;
Кәсіпорын пайда табу үшін төрт тәсілді еркін қолдануы керек: а) баға
тағайындау; б) шығындарды жасақтау; в) өнім көлемін анықтау; г) өнімнің
ассортименті мен номенклатурасын таңдау[11.22б.].
Егер кәсіпорын төлем мүмкіндігі жоқ болса (несостоятельный), яғни несие
төмендерді қайыра алмаса, ол кәсіпорын банкрот болады. Ондай кәсіпорындарға
мынадай қолдану мүмкін: қайта құрумен байланысты сыртқы басқарушы
сауықтандыру санкциясын бақылаумен немесе арбитраж сотының қаулысымен шешім
қабылданады; бейбіт келісім – несие беруші мен беріжақтық арасында төлемді
кейінгі мерзімге қалдырады, әлде бережақтан шегеру жасайды. Бережақ
кәсіпорынның мүмкін болуы мынадай кезекпен жасалады:
- Арбитражға және конкурспен басқарған орган еңбегіне төлем;
- Азаматтарға денсаулығына зиян келтіргені үшін берешек;
- Жұмысшыларға еңбек ақы;
- Бюджетке немесе бюджет сыртындағы төлемдер;
- Кәсіпорын мүлкінде үлесі бар кәсіпорын мүшелеріне;
- Басқа меншіктілерге;
- Басқа қалған талаптарға төлем төлеу.
Пайда табу үшін жұмысты неден бастау керек деген сұраққа жауап беріп
көрейік. Қандай болмасын өндірісті бастау үшін ақша керек. Оған ресурстар
алынады: ғимараттар, жабдықтар, шикізаттар және жұмысшылар жалдау.
Кәсіпкердің басты мақсаты жұмсаған қаржысына қосымша өнім алу. Саяси
экономикада бізге таныс формула: өндіріс құралдары
Ақша –Тауар , ... Ө ...Т1 ...А1
Ақша – бастапқы авансталған қаржы;
Тауар – оған сатып алынған өндіріс құралдары, жұмыс күші;
Ө - өндіріс процесі;
А1 – жаңа тауарларды сатқаннан түскен ақша. Ол:
А1 =А + ▲а,
▲а – қосымша құн, жұмыс күшін қанағаннан түскен құн.
Ол социализмге қоғам пайдасына, ал капитализмде – меншік иелеріне тиеді.
Біріне бірі қымбатқа сатқаннан қоғамға қосымша байлық жоқ. Онда біреуі
жейді, екіншісі желінеді. Қосымша құн қайдан пайда болады? Жұмысшыны
қанаудан, яғни тауар құны ауыспалы капиталдан.
V + m бұл таза өнім, жаңадан жасақталған құн, ондағы V – ауыспалы
капитал. Жұмыс күшінің құны (қажетті уақыт), m – қосымша құн, жұмыс күшінің
қосымша уақыт ішінде қоғам үшін жасақталған құн. Жұмыс құны қажетті уақыт,
қосымша болып екіге бөлінеді. Капиталистік экономикада қосымша құн пайыз,
өсім кәсіпкерлік пайдаға бөлінеді[12.89б.]. Пайданы өсіруге ықпал жасайтын
факторлар:
- Еңбек өнімділігін өсіру;
- Прогрессивті техника мен жаңа технологияны өндіріске енгізу;
- Өндірістік шығындарды азайту;
- Өндірістік қатынастар жүйесі;
- Қосымша өсімнің өсуі;
- Нарық бағасының қолайлы ауытқуы.
Кәсіпкердің жұмысының нәтижесін рентабельділік деңгейі арқылы бағалауға
болады. Пайданы бөлу. Бірінші қор жинау. Қор жиналып, өндірісті ұдайы
ұлғалмалы өндірістік жағдайға келтіру керек (C+V+m). Тек жай ұдайы өндіріс,
ол тек қана шығындарды жабады, пайда болмайды (C+V). Ал егер зиянмен
аяқталса, онда (C±V), яғни еңбек ақы да түгел төленбейді. Екінші қор жинау
бөлігі резерв қорына жинақталады.
Сурет – 1.
Кәсіпорынның нарықты модельі:
4 - блок
7 - блок
6 – блок 1 –блок
6 - блок
2 – блок
3 – блок
Ресурс
Ресурс
шығындары
нәтижелері
5 - блок
Модель бірнеше блоктан тұрады:
1 – блок кәсіпорынның міндетті ресурстарын өзгерту;
2 – блок кірістердегі еңбек-ресурстары материалдық, қаржылық шығындар;
3 – блок шығыстағы ресурстар (өзгертілген) даиын өнім, өндіріс қалдықтары,
пайда, ақша қаражаттары;
4 – блок әлеуметтік орта, оңдағы кәсіпорын, мемлекеттік муниципалдық
органдардың заңды өзара қимылы;
5 – блок табиғи орта – табиғи ресурстарды пайдалану: қазба байлық, ауа, су
т.б.
6 – блок нарықпен байланыс: маркетинг, сонымен бірге бұл блок кірістегі (2
- блок), шығыстағы (3 - блок) блоктармен өзара байланысты;
7 – блок ресурстардың кірістегі және шығыстағы ара қатынасы кәсіпорынның
экономикалық жұмысын бағалайды[13. 336б.].
Осы жоғарыда көрсетілген міндеттерді орындауына байланысты кәсіпорын
пайда немесе зиян шегетін болады. Кәсіпорынның рентабельді жұмыс істеуі
немесе тек қана шығынды жабатын деңгейде істеуі тікелей ресурстарды
пайдалануымен нарықтық сұранысы баға деңгейімен байланысты.
Кәсіпорынның жұмыс істеу тиімділігі мынадай көрсеткіштермен анықталады:
1) Өндірілген өнімнің еңбек сиымдылығы = орташа жұмысшылар саны (еңбек
сағаты) жалпы және таза өнім мөлшері.
2) Қор қайтарымы = жалпы немесе таза өнім өндірістік қордың орташа
жылдық қоры.
3) Қор сиымдылығы = негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны жалпы
немесе таза өнім.
4) Материал қайтарымы = жалпы немесе таза өнім көлемі ағымдағы
материалдық шығындар.
5) Материал сиымдылығы = ағымдағы материалдық шығындар жалпы немесе
таза өнім.
6) Кәсіпорынның пайдасы = сатылған өнімнен түсім және өнімнің толық
өзіндік құнынан айырмасы.
7) Кәсіпорынның рентабельділік нормасы = Пайда негізгі қор айналым
қоры х 100%.
Кәсіпорын – бұл өнім өндіру үшін құрылған дербес шаруашылық жүргізетін
субъект, өндірген өніммен иелік етеді, пайда табады, салық төлемінен қалған
пайданы жаратады.
Сапа дегеніміз – тұтыну қажеттілігін қанағаттандырудағы өнімнің
қасиеттерінің жиынтығы. Қандай да болмасын өнім өзінің қасиеттік жиынтығын
құрайды: сенімділік, эстетикалық қасиеттері, қауіпсіздік, экологиялық
тазалық. Тұтынушылар сапалы өнім сатып алуға ынталанады, себебі:
қажеттілігін толық қанағаттандырады, пайдалану шығындарын азайтады және
т.б. Мысал ретінде Адидас, Тайота, Фольксваген фирмаларының
тауарларын алуға болады. Өнімнің сапасы еңбектің, еңбек заттарының, еңбек
құралдарының, басқарудың, жалпы өндіріс сферасының сапасының нәтижесі.
Көпшілік экономистердің пікірі бойынша кәсіпорын мына принциптерге
сүйеніп, дамуы керек:
- Сапа кәсіпорының барлық функцияларын қамтитын үздіксіз процесс;
- Өнімнің сапасын арттыру кәсіпорынның барлық қызметкерлерінің
ынталылығына байланысты;
- Сапа бұл жаңа техниканы, технологияны қолдану;
- Сапаны тікелей басқару керек, өндірісті, қаржыны, құрал-жабдықты
басқару тәрізді.
Кәсіпорын өз қызметін, міндетін атқару үшін мүлкі болуы керек.
Шын мәнінде кәсіпкер өндірістің негізгі үш факторын іске қосып, өзі
төртінші фактор болып ресурс иелеріне төлем төлеуді қамтамасыз етеді: жұмыс
күшіне еңбек ақы; капиталға пайыз; жер иелеріне рента; кәсіпкерлерге
кәсіпкерләк пайда[14.187б.].
Социализм мен капитализмнің экономикалық айырмашылығы: біріншісінде
жұмыс күшінің өндірген қосымша құны бүкіл қоғам мүддесіне жұмсалса, ал
екіншісінде – қосымша құн үшке бөлінеді: пайызға, рентаға және кәсіпкерлік
пайдаға.
Қоғамның өндірген таза пайдасын осылай бөлуді қамтамасыз ету үшін
мемлекеттік органдар құрылған, оны қорғауға полиция, қарулы күштер
ұйымдастырылған.
Қазақстанда қоғамдық меншікке негізделген экономиканы жеке меншік
экономикасына ауысуы ұзақ мерзімді, ақыл-ой парасатты жұмысқа негізделген
экономикалық күрделі шараларды қолдануды талап етті.
Жаңа қоғамның негізін тұрақты, тиімді құру үшін кәсіпкерлер табын
даярлау керек. Кәсіпкерлік қабілеттілік қаражаты бар топты құру үшін,
бірінші білім керек, екінші үкімет экономикалық саясатын түбегейлі қайта
қарауы қажет. Елдің болашақ тағдырын білікті кәсіпкерлер шешеді және олар
өз елінің гүлденуіне аянбай жұмыс істейтін, өзінің де пайдасын табатын
іскер азаматтар болуы тиіс.[15.235б.]
Экономиканың қай саласы болмасын өндірістен, экономикалық өнім жасаудан
құралады. Өндіріссіз тұтыну болмайды, тек шығарылған өнімді ішіп-жеп қою
болады. Атап айтқанда, кәсіпорын өнім шығарады, жұмыстар және қызметтер
көрсетеді, яғни тұтыну және ұлттық байлықты молайтудың негізін қалайды.
Кәсіпорын құрылымы:
- Негізгі өндіріс
- Көмекші өндіріс бөлімшесі
- Қызмет көрсету, жанама және қосалқы бөлімшесі
- Басқарушылық қызмет және бөлімшесі
Қаншалықты кәсіпорын тиімді жұмыс істейді, оның қаржылық жағдайы қандай
екені экономиканың барлық саулығына және мемлекеттің индустриалдық қуатына
байланысты болады. Оның негізгі белгілері мыналар:
- Ұйымдық бірлік: кәсіпорын – бұл белгілі түрде ішкі құрылымы және
басқару жөнімен ұйымдасқан ұжым;
- Белгілі түрдегі өндірістің құрал кешені: кәсіпорын пайданы барынша
көбейту мақсатында экономикалық игіліктерді өндіру үшін экономикалық
ресурстарды біріктіреді;
- Мүліктің жекеленуі: кәсіпорынның өзінің мүлкі болып, белгілі бір
мақсатқа жеке пайдаланады;
- Мүліктік жауапкершілік: кәсіпорын түрлі жағдайға сай өзінің барлық
мүліктеріне толық жауапкершілікте болады;
- Кәсіпорын дара басшылықты болжалайды, басқарудың тікелей әкімшілік
формасына негізделеді;
- Шаруашылық айналымына жеке атынан шығады;
- Оперативті – шаруашылық және экономикалық дербестік: кәсіпорын жеке
өзі түрлі мәмілелер және операцияларды жүзеге асырады, пайдасын өзі
алады немесе зиян шегеді, пайданың есебінен қаржы жағдайын және
өндірісті одан әрі жақсартады.
Өндіріс жоспарлы немесе әкімшілік, әміршілік-экономикалық жағдайда мына
тәсілмен жұмыс істейді:
Бұл тәсілде ең негізгісі – ресурстар, атап айтқанда, олар шектеулі өнім
шығарылымының көлемі болып саналады. Сонымен, жоспарлы экономика жағдайында
кәсіпорындар өнім шығарылымының көлемі мемлекеттің оларды қажетті
ресурстармен қамтамасыз ету мүмкіншілігіне байланысты болады.
Қазақстан кәсіпорындарының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бұл
жөнінде жағдай түбірінен өзгереді. Кәсіпорындар бүгінде бүтіндей қарама-
қарсы басқа тәсілде жұмыс істейді:
Бұл тәсілде негізгісі сатып алушылардың сұрауларын, нарық сиымдылығын,
бәсекелес өнімдер сапалылығын және т.б. нарықтық экономика үшін
сипатталатын сұрақтарды үйрену қажет[16.46б.].
Экономикалық ресурс – тауар өндіруде қолданылатын барлық табиғат, адам
және адамдардың өндірген құрал-жабдық ресурстары. Олар: фабрика, зауыт және
ауыл шаруашылық құрылыстары; әр түрлі жабдықтар, инструменттер, өндірістік
тауарлар мен ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге қатысатын алуан түрлі
еңбектер: жер және қазба байлықтар. Олар екі категорияға бөлінеді:
- Материалдық ресурстар – жер, оның табиғи байлығы және капитал;
- Адам ресурсы – еңбек және кәсіпкерлік қабілеттілік.
Жер –деген түсінікке барлық табиғи ресурстар жатады:жыртылған жер,
жайылымдар, ормандар, минералдар мен мұнай т.б.кең байлықтары, су
ресурстары.
Капитал немесе “инвестициялық ресурс” – барлық өндіріс құралдары, яғни
инструменттер, машиналар, жабдықтар, фабрика-зауыттар, қойма, тауар өткізу
торабы. Құрал жабдықтарды өндіру және қорландыру процесін инвестициялау
дейді. Тауарлар екіге бөлінеді:
- Инвестициялық тауарлар (капитал) - олар тұтыну тауарларын өндіруді
қамтамасыз етеді;
- Тұтыну тауарлары – қоғамның қажетін тікелей қанағаттандырады.
Еңбек – бұл кең мағыналы термин. Ол адамдардың тауар өндіру және қызмет
көрсетудегі күш ақыл-ой қабілеттілігін бейнелейді.
Кәсіпкерлік қабілеттілік – адамдардың ерекше таланты. Оны түсіну үшін
кәсіпкердің төрт функциясын түсіну керек:
1) Кәсіпкерлік барлық ресурстарды: жер, капитал және еңбекті өнім өндіру
процесіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістік
қозғаушы күші, себебі істеген ісінің пайда беретініне сенеді.
2) Кәсіпкер өндіріс процесінде барлық негізгі шешемдерді өз қолына алады
және кәсіпорынның іс бағытын айқындайды.
3) Кәсіпкер – бұл жаңашыл коммерциялық негізінде жаңа тауар өндіруді
жаңа технологияны енгізу бизнесті ұйымдастырудың жаңа формаларын
енгізуге аянбай жұмыс істейтін адам.
4) Кәсіпкер – бұл тәуекелге баратын адам. Тәуекелге бару үшін істелетін
істі талдап, қорытындысында не болатының білген жөн. Кәсіпкер тек
қана өз уақытын, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге салмайды,
сонымен бірге өндіріске кеткен өзінің және серіктестерінің немесе
акционерлердің қаржыларын тәуекелге салады[17.58б.].
Кәсіпкерлік істің қозғаушы күші – мол пайда табу. Ресурстарға төлем.
Өндіріс факторлары жеке кәсіпорындарға ақшалай табыс ретінде беріледі:
- Материалдық ресурстар бергені үшін капиталға пайыз алады;
- Жер, су бергеніне рента алады;
- Жұмыс күшін жалдағаны үшін еңбек ақы алады;
- Кәсіпкерлік табысты пайда деп атайды, зияны да болуы мүмкін.
1.2 Кәсіпкерлік субъектілерінің жіктелуі, түрлері
Кәсіпкер тауарлар өндіреді, содан соң оларды сатады. Осыған орай,
кәсіпкерлік - өндірістік, коммерциялық, қаржылық және кеңес берушілік болып
бөлінеді. Осылардың әрбір формасы өзіндік ерекшелігі, өзгешелігі, демек
өзіндік технологиясы болады.
Сурет - 2
Өндірістік кәсіпкерлік - бұл кәсіпкерліктің негізгі түрі. Мұнда тауар
өндіру, қызмет көрсету асырылады.Тұтынушылардың кейіннен сатып алуына
тиісті өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өндеу және
ақпарат беру, рухани құндылық жасау тағы басқаларға бағытталған қызметтер
жатады.
Өндірістік кәсіпкерліктің мүдделік өрісі едәуір түрліше және оны іске
асыру үшін қаржылық және материалдық ресурстар, ал кейде олар көп мөлшерде
қажет болады. Өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі мол өнім өндіру
және оны сату мүмкіндігі болып табылады.
Кәсіпкерлікпен айналасу үшін қандай тауар өндіру, қандай қызмет
көрсетуді іске асырумен шұғылдану керектігін білу керек.
Одан кейін маркетингтік іспен шұғылдану болашақ тұтынушылармен байланысу
сонымен қаиаршикізат, материалар, энергия т.б. жабдықтаушылармен ара
қатынасты орнату.
Келесі кезең өндіріс факторлары: а) негізгі өндірістік қорлар,
ғимараттар, құрылыстар, өндірістік құрал жабдықтарды сатып алу немесе
арендаға алу. б) өндірістік айналым қоры; еңбек заттары, шикізаттар,
негізгі және қосымша материалдар, отын және энергетика ресурстары, жөнінде
жасауға қосалқы бөлшектер, сатылып алынатын құрастыру бөлшектері,
полуфабрикаттар келешекке керекті шығындарды жабу көзі. Инструменттер мен
инвентарлар айналым қорына екі белгісімен: бағасмен және пайдалану
мерзімінен бөлінеді.
Алдағы уақыттағы шығындар дегеніміз –бірінші кезегі тауар өндіруді
меңгергенше көбірек шығатын шығындар. Ол шығындар тауар өніміне тікелей
қатынасады[18.25б.].
Жұмыс күшін кәсіпкер еңбек биржасы, немесе құлақтандыру арқылы жалдап
алады.
Жұмысқа аларда кадрлардың білімі, мамандығы,тәжірибелілігі жеке
қасиеттері т.б. ескерілуі керек.
Қажетті ақпарат –ресурстары қосымша қосуға мүмкіндіктерді ойластырып,
алдын ала есептеу.
Финанс қаржыларының керек мөолшерін анықтау.
Жалпы ақшаның қажеттік көлемін мынандай формуламен шығаруға болады:
Аж=A1+A2+A3+A4+...AN
Аж - жалпы керекті қаражаттар;
А1- жалпы қоры;
А2- айналым қоры;
А3- құрал жабдықтар;
А3- ақпратқа т.б интелектуалды қызметке төлем;
А4-басқа мекемелерді атқарған жұмысына төлем т.б.
Бастапқы капитал а) жиналған қор; б) несиеге ақша алу.
Өндірістік істің қорытындысы. Сатудан түскен түсімнен өндірісте және
коммерциялық шығындардың, яғни толық шығындардың айырмасы жалпы пайда
болады. Жалпы пайда = жалпы түсім алу өндіріс және комерциялық шығындар,
яғни пайда бұл салық төленгенде дейінгі пайда. Барлық салықтар, айыптар мен
баждарды, төлегеннен кейін қалған пайда –таза пайда деп деп аталады.
Кәсіпкерліктің финанс жағдайы бағалау үшін рентебельдік деңгейін шығарады.
Рентабельдік деңгей = таза пайда шығындар + төлемдер Х100%
Венчурлік бизнес деген болады. Бұл инновациялық кәсіпкерлік –тәуекелдік
бизнес. Ол технологиялық жаналықтардың бір түрі. Бұл ғылыми зерттеу
жұмыстарының қорытындысы комерцияландыруға,әсіресе ғылым сайымдылығы көп
өндіріс салаларында, бірінші кезекте жоғары технологиялық өндірістерде
қолданылады, онда тәукелділік, тиімділікке кепілділік болмау мүмкін.
Коммерциялық кәсіпкерліктің іс өрісі тауар биржалары сауда мекемелері.
Тауар биржалары ең көп тараған бірқалыпты істейтін көтерме сауда нарығы.
Тауар биржаларында тауармен, жабдықтаушылармен, сауда жасаумен бірге,
келісім шарттар жасау, яғни фьючерлік айырбас келісімдері жасалады. Мұнда
шарттар бойынша төлемді мерізім уақыт өткенен кейін келісімге бағамен
сатады. Мысалы, диханшылардың егін оруға қаражаты жоқ. Оған банкир ақша
берем, сен 4-5 айдан кейін астағыңды мынандай бағамен сатасың деп келісім
шарт жасайды. Ол көпшілік жағдайда нарық бағасынан төмен болады.
Тауар биржалары мынандай қызмет атқарады:
- Сауда –сатық келісім жасауға делдалдық қызмет атқарады;
- Тауар сатуды тәртіпке келтіреді, сауда операцияларын реттейді
- Баға туралы, өндіріс жағдайын, тағы басқа бағаға ықпал ететін
факторлар зжөнінде мәліметтер жинап жариялайды.
Тауар биржасының айналымының көп бөлігі нақты тауарлар сату емес,
тауарларды келісім бойынша сату, болашақта тауарлармен тұтынушыларды
жабдықтау туралы шарттар жасаудан турады.
Коммерциялық кәсіпкерліктің негізгі жұмысы тауарды сатып алу –сату
операцияларымен байланысты. Өндірісті кәсіпкерліктен коммерциялық
кәсіпкерліктің айырмашылығы, бірінші тауар өндірсе, екіншісі сатып алып
сатады. Сауда өндірістің жалғасы болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерлікке – қызмет түрін сипаттайтын, оның
мазмұнының мәнін айқындайтын тауар-ақша қатынастары, тауар айырбастау
операциялары жатады. Мұның өндірістік кәсіпкерліктен айырмашылығы – мұнда
өнім өндіруге – байланысты өндірістік ресурстарды қамтамасыз ету
қажеттілігі тумайды. Технологияның бастапқы сатысы ретінде, не сатып алу,
нені қайта сату және қай жерде екенін таңдай білу қажет. Бұл мәселелерді
іске асыру, ең алдымен тауар бағасының өткізу бағасы жағдайында көтерме
сатып алу бағасы елеулі жоғары болуы керек екеніне сүйену қажет.
Коммерциялық кәсіпкерлікпен шұғылданар алдында нарықты маркетингалық
талдау жасау керек. Жалпы алғанда маркетинг барлық шаруашылық
істердіұйымдастыру, басқару жүйесін жасақтау болып табылады.
Коммерциядық келісімдер бағдарламасы:
- Сауда делдалдық жұмыс атқаруға жұмысшылар жалдау;
- Ғимарраттар, қоймалар, ұсақ сауда үй сатып алу немесе жолдау;
- Тауар сатып алу, сату;
- Тауар сатып алуға керекті несиелерді ұйымдастыру, табу және оны
уақытында пайыз ставкасымен қайтару;
- Жоспарлауға керекті ақпараттарды табу, жасақтау;
- Тұтынушыларға тауар сатып ақшасын алу;
- Финанс органдырына салық және басқа төлемдер мерізіміне төлеу.
Қаржылық кәсіпкерлігіне негізімен коммерциялық банкілер және қор
биржалары кіреді. Коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі, солай болғандықтан
оның сатып алу, сату объектісі айрықшылығы – тауар болып есептелінеді:
ақшалар, валюта, құнды қағаздар (акциялар, облигациялар, вексельдер,
кепілдіктер және т.б.), яғни бірдей ақшаларды сату тікелей немесе жанама
формада жүргізледі. Солай болғандықтан қаржылық кәсіпкерлік – бұл
коммерцияның бір түрі, онда қаржылық кәсіпкерліктің технологиялық мәмілесі
коммерциялық технология мәмілесімен ұқсас болады, айырмасы тек тауар –
қаржы активтері болып саналады.
Коммерциялық банкілер – бұл финанс – кредит мекемелері, негізінен
акционерлік типте болады. Олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика факультеті
Экономикалық теория кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Кәсіпкерлік теориясы: мазмұны, қағидалары және даму шарттары.
ЖОСПАР:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .. 3
1. Кәсіпкерліктің теоретикалық-экономикалық мәні(кәсіпкерлік – ерекше
экономикалық құбылыс)
1. Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен мазмұны, құрылымы ... ... ... ... 5
1.2 Кәсіпкерлік субъектілерінің жіктелуі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19
2. Кәсіпкерлік – нарық қатынастарының негізі
2.1 Кәсіпкерліктің қызмет атқару жағдайлары, олардың ұйымдастыру –
экономикалық формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Сақтандыру қызметі – кәсіпкерліктің түрі ретінде ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.3 Қазақстанның сақтандыру нарығындағы Қазақшетсақтандыру
Сақтандыру компаниясының кәсіпкерлік орны және оның дамубағыты... 38
3. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы және
болашағы
1. Кәсіпкерлікті қолдаудың отандық тәжірибесі және әлемдік аренадағы
оның даму деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
2. Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің проблемалары және
кәсіпкерліктің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55
3.3 Кәсіпкерлікті дамыту бағдарламаларының тиімділігі ... ... ... ... ... ... . 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 71
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту
үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де арасан зор маңызы бар екендігін
республикамыздың тәуелсіздігінің 15 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз
жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі
өзгерістер енгізді және сайып келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды,
сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігін,
қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Қазақстанның әлемдегі бәсекеге
қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты халқына жолдауында ...
кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары
үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.
Қордың өкілдік желісін кеңейту, өңірлердегі кәсіпкерлікті қолдауға
бағытталған жұмысты күшейту қажет.
Сонымен қатар, метталлургияда, банк саласында, сақтандыруда, химия
өнеркәсібінде және басқа салаларда сақталып қалған жасырын монополияларды
құрту қажет. Мұны монополияға қарсы заңнаманы реформалау арқылы, сондай-ақ
отандық және шетелдік жаңа компаниялардың экономиканың осы секторларына
кіруі үшін тартымды әрі ашық жағдайлар туғызу арқылы, яғни осы
секторлардағы бәсекелестікті арттыру арқылы жасау керек[1, 4б.].
Кәсіпкерлік саласы Қазақстан Республикасының экономикасының дамуына
орасан роль атқаратыны мәлім. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықты
экономикаға көшуінің өзі, қоғам өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер
алып келді. Бүгінгі күні кәсіпкерлікті дамыту үшін жаңадан көптеген
жағдайлар жасалынуда. Елдің жаңа экономикалық қатынастарға түсуі, оның
дамуының мықты инфрақұрылымын құру, әрине, кәсіпкерліктің дамуынсыз жүзеге
асуы мүмкін емес.
Кәсіпкерліктің даму деңгейіне байланысты, артықшылықтар кешені, атап
айтқанда нарық коньюктурасының өзгеруін тез сезіну, айналым қаржыларының
жоғары айналымдылығы, халықтың қаржы ресурстарын шоғырландыру, прогрессивті
жаңа идеяларды жүзеге асыру, мөлшері жағынан азғана алғашқы капиталды
пайдалану, бәсекелестік ортаны құру, тұтынушыларға жақын орналасу,
инновациялардың жартысынан көбін құру және тағы басқалары, көптеген
өнеркәсібі дамыған елдер кәсіпкерлікке жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) негізгі
бөлігін өндіруге, жұмыспен қамту проблемаларын шешуге, әлеуметтік
шиеленісуді жоюға, ғылыми-техникалық прогресстің дамуына ықпал етуге,
өнімді өндіруді және бюджетке түсетін төлемдерді ұлғайтуға мүмкіндік
береді. Кәсіпкерлік қазіргі қоғамның саяси тұрақтылығының негізі – орташа
топтың пайда болуына әлеуметтік-экономикалық алғышарттарды құрады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтуімен байланысты
барлық экономика салаларында басты ұйымдастырушы күш – кәсіпкерлер тобы
өмірге келе бастады. Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің,
барлық экономиканың негізгі буыны – бұл кәсіпорындар. Міне, сондықтан да,
бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, сапалы қызмет көрсетілуі тиіс.
Бұған жағдайлар да жасалған. Өйткені кәсіпорында ең білікті мамандар
жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсап, жоғары өнімді техника мен
технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорында
өндірісті және өнімдерді сатуға немесе өткізуге кеткен шығындарды мейлінше
азайтуға тырысады. Сол сияқты Бизнес – жоспарлар, маркетинг қолданылады,
тиімді басқару жүйесі – менеджмент, есеп жүргізу – бухгалтерия іске
араласады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі
нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егерде ол
нарықтық талабын аса сауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайтын,
сұраныс талабын қанағаттандыратын, өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және
білікті қызметкерлерге жоғары табыспен, ең сонында көп пайданы табуды
қамтамасыз ете алатын болса, болашақта өндірісті жүргізуге маманданған
экономистер үшін кәсіпорынның экономикалық негізін терең білгендері қажет.
Бұл жұмыста халық шаруашылығының негізгі буыны кәсіпорындардың
өндірістік әрекеттерінің проблемалары, кәсіпкерліктің дамуы баяндалады.
Сондай-ақ, өтпелі экономиканың қалыптасуы негізінде, жаңадан пайда болып
жатқан әр түрлі меншік формалары мен нарық жағдайына, өндірістің әлеуметтік-
экономикалық проблемаларына сүйенеді. Осыған байланысты тақырыптың
мақсаты:
- Кәсіпкерлік, оның қалыптасуы, мәні, мазмұны және түрлері;
- Кәсіпкерліктің теоретикалық-экономикалық негізін зерттеу;
- Кәсіпкерлікті ұйымдастыру – экономикалық формалары;
- ҚР-дағы халық шаруашылығының бастапқы буындарының пайда болуы және
даму процестері;
- Сақтандыру – кәсіпкерлік қызметтің түрін айқындау;
- Қазақстан Республикасының сақтандыу нарығының даму тенденциялары;
- Кәсіпкерліктің қызмет етуінің шетелдік және отандық тәжірибесін
қорыту;
- Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің проблемалары және оны
шешу жолдары болып табылады.
1. Кәсіпкерліктің теоретикалық-экономикалық мәні
1.1 Кәсіпкерліктің экономикалық мәні мен мазмұны
Кеңес Одағының ыдырауымен және халық шаруашылығының реформалар кешені
мен құрылымдық қайта құрулар арқылы экономикасы нарықтық қатынастарға
өткен бірқатар тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен кәсіпкерлік жаңа күшпен
жанданды және халықтың материалдық тұрмыс жағдайының жақсаруының, тұтастай
елдің экономикалық өрлеуінің ішкі көзі болды.
Қазіргі уақытта ғалым-зерттеушілер кәсіпкерлік проблемаларын әр түрлі
жалпы экономикалық баптар тұрғысынан белсеңді қарастыруда: басқару,
қолданылатын салық салу жүйелері, атқаратын қызметтері, мемлекеттік,
аймақтық және салалық деңгейлерде шаруашылық жүргізуші субъектілерді
қолдаудың әр түрлі құралдары, субъектілерді шағын, орташа және ірі
кәсіпкерлікке жатқызудың сандық және сапалық бағалау өлшемдерін анықтау,
кәсіпкерліктің қызмет атқару жүйелері.
Осы зерттеулер санының көптігіне қарамастан, отандық және шетелдік
ғалымдарының еңбектерінде шешілмеген проблемалар әлі де көп. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев кәсіпкерлердің оныншы форумында,
елде жеке кәсіпкерліктің көпшілікпен мақұлданған анықтамаларының болмауын,
орташа және ірі кәсіпкерліктің аяғына дейін өнделген сандық және сапалық
бағалау өлшемдерінің критерияларының, шағын кәсіпкерліктің соңына дейін
ойластырылмаған ұғымдық аппараттарының жоқтығын атап өтті. Сонымен бірге,
кәсіпкерліктің мәнін анынтауда алдымен кәсіпкерліктің негізгі түсінігін
нактылау қажет ашып және айқындалған орынды.
Кәсіпкерлігік экономикалық жүйенің белгілі түрімен байланысты және
оның пайда болуына бірнеше маңызды алғышарттар себепші болды:
- Азаматық қоғамның және құқықтық мемлекеттің пайда болуы;
- Дүниеге келгеннен ажыратылмайтын құқықтар мен бостандықтыр
кешенімен үйлестірілген, жеке адам санасының қалыптасуы және қоғам
мен мемлекет мүддесіне қарсы келетін мүдделер;
- өзінің қазіргі түсінігінде жеке меншікке ажыратылмайтын құқық
санасының қалыптасуы мен нығаюы және сонымен байланысты
экономикалық еркіндік немесе экономикалық тандау еркіндігі;
- меншіктің мемлекеттік биліктен және соған сәйкес экономикалық
биліктің саяси биліктен бөлінуі;
- өмірдің экономикалық, әлеуметтік және саяси сфераларының бөлінуі;
- нарықтық экономианың пайда болуы және тағы басқалары.
Жоғарыда айтылған алғышарттар өндірістің капиталистік тәсілін сипаттайды
және автордың мәләмдеуінше, кәсіпкерлік өндірістің капиталистік тәсілінің
өнімі болып табылады.
Кәсіпкерлік, кәсіпкер және кәсіпкерлік табыс эволюциясының
барлық кезеңдерін талдай отырып, берілген түсініктердің әрбір кезең сайын
толықтырылғанын және түрін өзгерткенін айтуға болады. ХIV ғасырдан бастап,
Батыс Еуропаның алдыңғы қатарлы елдерінің экономикасында натуралды
шаруашылықтың тауарлы-ақшалай қатынастармен біртіндеп, бірақ әйтседе тез
ығыстырылуы болды және мұнын бәрі алтын мен күміс түріндегі ақшаның қолда
бар қорларының тапшылығы жағдайында өтті. Бұл жағдайларда ақша жеке алынған
индивидум мен мемлекеттің тұтастай экономикалық ойының басты тақырыбы
болды, өйткені олардың жеткілікті мөлшері өндірушілердің шаруашылық
өмірінің бір қалыпты өтуіне және дамуына, демек, мемлекет табысының өсуіне
мүмкіндік тұғызады.
Кәсіпкерлік теориясы ғасырлар бойы дамыды, оған классикалық
экономикалық теорияға (саяси экономияға), неоклассикалық теорияға,
кейнсианстваға, неолиберализмге және қазіргі заманғы экономикалық ілімдерге
негізделген әр түрлі бағыттар тән. Әрбір бағыт мектеептер мен ілімдердің
алуан түрімен сипатталады. Хроникалық ретпен әр түрлі мемлекеттерде
экономикалық ойдың даму тарихына экскурсия жүргізіп, кәсіпкерлік,
кәсіпкер және кәсіпкерлік пайда (табыс) терминдерінің эволюциясын
қарастыруға талпынайық (Қосымша А).
Берілген дәуірдің экономикалық қызметін жүйеге келтіру өз көрінісін
меркантилизмде тапты, оның негізін қалаушы А.Монкретьен, Т.Ман,
Р.Кантильон, Ж.Б.Кольбер және тағы басқалары болып табылады. Меркантилизм
теориясының мәні келесі ерекшеліктермен сипатталады: алтын және қандай да
болмасын қазыналар ел байлығын көрсетеді, олардың келіп түсуі дайын
өнеркәсіптік өнімді импорттау арқылы сыртқы саудамен қамтамасыз етіледі.
Осындай жағдайларда айналым сферасымен байланысты, өсімқор және көпес
кәсіпкерлердің қызметі капитал қорлануының негізгі көздері болып табылады.
Осы аралықта көпестердің сауда қызметінің мемлекет үшін мәні зор, оның
нәтижелеріне жеке алынған индивидум мен жалпы ұлттың тұрмыс жағдайы
байланысты болды. Сонымен, француз ақ сүйегі Антуан де Монкретьен кәсіпкер-
көпестің сауда қызметін елге байлықты тартатын насоспен салыстырды.
Сөйтіп, орта ғасыр дәуірінде кәсіпкерлік деп көпестердің сауда,
коммециялық қызметін, кәсіпкер деп – саудагерді (көпес) түсінді, ал
кәсіпкерлік қызметтен алынатын пайда – бұл ақша түріндегі сыртқы сауда
қорлары немесе асыл металдарды және тастарды шығару.
Француз тілінен таралған кәсіпкерлік (enttrepeneur) ұғымын
экономика теориясына тұңғыш рет ағылшын банкирі, әрі экономисті Р.Кантильон
енгізді. Р.Кантильон кәсіпкер деп бағаның тұрақсыздығы мен болашағын
болжауға болмайтын жағдайда тауарларды сату менсатып алу процестеріне
қатысатын, бірақ кірістерінің жалпы сомасын біле білмейтін адамдарды
(саудагерлер, шаруалар, қолөнершілер т.б.) аталған. Оның пікірінше,
кәсіпкердің басты ерекшелігі ретінде тәуекелшілдік қарастырылады.
Кәсіпкерлік ұғымын зерттеуге алғашқы ден қойғандар саяси
экономияның ғылымы ретінде қалыптасуының іргесін қалаған физиократия
мектебінің өкілдері болады. Аталмыш мектебінің негізін салушы Ф.Кэне (1694-
1774), өнім өндіруші фермерлерге әр қашан жоғары баға беріп отырған.
Физиократтардың пайымдауынша, жерді жалға алып, ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндіруші кәсіпкер – шаруа қоғамдық саудагерлікте басты роль атқарады. Бұл
ғылыми бағытты француздік мемлекеттік қайраткері, әрі экономисті А.Тюрго
(1721-1781) жалғастырған. Ол кәсіпкерлерді үш топқа бөлді: өнім өндіруші
(жерді жалға алушылар), меншік иелері (жерді жалға берушілер) және өнім
өндірмейтіндер (осы жұмысқа қатысушы қалған адамдардың барлығы). Соңғы
топты А.Тюрго тағы да екі топқа бөлді: а) кәсіпкер-мануфактурашылар,
фабрика басшылары және қарапайым қолөнершілер. ә) еңбек ақы алатын
қарапайым жұмысшыларға аванс беретін кәсіпкер – капиталистер, яғни тікелей
өнім өндірушілер. Ақырында ол кәсіпкер белгілі бір дәрежеде тәуекел етіп
ғана қоймайды, сонымен қатар оның белгілі бір дәрежеде басқарушылық
қабілеті де болуға тиіс деген түйін жасаған.
Француз экономисті Жан Батис Сей (1767-1832) кәсіпкерді өз есебінен
тәуекелімен, өзіне пайда табу үшін өнім шығарушы адам – деп түсіндіреді.
Ғалымның ойынша кәсіпкерде тұрақтылық, айналадағы жағдайды сезетін
адамдармен түсінісе алушылық қасиеттерімен қатар өндірістің үш факторы –
табиғат, еңбек пен капиталды – біріктіріп іске қоса алатын мықты
қабілеттілік болуы тиіс.
Неміс ғалымдары М.Вебер (1864-1920) кәсіпкерлік дегеніміз – іс адам
үшін емес, адам іс үшін өмір сүру тәсім десе, В.Зомбарт (1863-1947)
кәсіпкерлікпен сәтті айналысу үшін әр заманның өзіне тән рухы терең
сезініп, дөп басып білу керек, тек осылай өткенде ғана кәсіпкерліктің ісі
оңға басылады деп түсіндіреді.
Кәсіпкер әрбір мүмкіндікке дұрыс баға беріп, оның көп формасының
ішінен жаңа кәсіпорынды ұйымдастыруға ең қолайлысын таңдауы қажет.[2.
245б.] Қолайлы мүмкіндіктер ресурстарды тиімділігі төмен аймақтардан
тиімділігі жоғары аймақтарға ауыстыруға мүмкіндік береді. Өз кезегінде
кәсіпкерлік қауіптер, есептелінетін және есептелімейтін формаларда
көрінетін, екі бөлікке бөлінеді. Қауіптің бірінші түрі – бұл жай қауіп.
Екіншісі – белгісіздік. Егер қауіп нәтижелердің белгілі жинағын болжаса,
онда белгісіздік, өндірілген өнім немесе қызметтерге сұраным мен ұсынымның
сәйкессіздігімен қамтылған, үнемі өзгеретін нарықтық жағдаймен байланысты.
Кәсіпкердің негізгі сипаттамалары сақтық, тәкаппарлық, ұқыптылық, ұстамдық,
пайданы алудың пайда болған мүмкіндіктеріне сезімпаздық және ең бастысы,
қоршаған ортада болашақта болатын өзгерістерді болжау сияқты белгілермен
толықтырылды [3. 214б]. Ал кәсіпкерлік пайда, неолибералистер пікірі
бойынша, бұл күтілген және нақты түсімдер арасындағы ойда болмаған айырма,
ол Й.Шумпетердің (J.Schumpeter) кәсіпкерлік табыс анықтамасына сәйкес
келеді. Ғасыр ғалымдарының экономикалық ойларын жүйеге келтіру кәсіпкерлік
түсінігін ескішілдікке негізделген бизнестен түбегейлі өзгешеленетін,
инновациялық процесс ретінде; кәсіпкерді – қолайлы мүмкіндіктерді
іздеестіретін және өз қызметін болжай алатын, жаңашыл ретінде; кәсіпкерлік
табысты – бұл тек пайда емес, сонымен қатар үстеме пайда ретінде анықтауға
мүмкіндік береді.
XX ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бастап кәсіпкерліктің проблемалары
отандық ғалымдардың және ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектерінде кеңінен
қарастырылады. Әрине, жүргізілген зерттеулерде кәсіпкерлікке, кәсіпкерге
және кәсіпкерлік табысқа ортақ анықтама берілмеген. Сонымен қатар, бірқатар
авторлардың айтуынша, зерттеушілердің барлық талпыныстары алғашында
сәтсіздікке ұшырайды. Бұл әр түрлі елдердегі кәсіпкерлікті дамытуда
мемлекетпен жүргізілетін саясатқа, қойылған зерттеу мақсаттарының әр
түрлілігіне, тікелей кәсіпкерліктің даму деңгейіне және тағы басқаларға
байланысты. Сонымен бірге, соңғы еңбектерде кәсіпкерлік процесін өзін
жаңарту мен өзін ұйымдастырудың синергетикалық модельі ретінде қарастырған.
Кәсіпкерлер жұмысты тиімді жүргізу нәтижесінде капиталды жинау мүмкіндігіне
ие болады. Өндірістің алдағы дамуы спираль бойынша жүзеге асырылады [4.
485б].
Сонымен, кәсіпкерлік пен кәсіпкерлік қызмет проблемалары ғалым-
зерттеушілермен ертеректе және әр түрлі варианттарда қарастырылды.
Орындалған экономикалық зерттеулер талдауының негізінде, кәсіпкерліктің
экономикалық мәнін нақтылап, толықтыруға талпынып, кәсіпкер(enterpmeneur)
категориясын тұжырымдау қажет. Сөйтіп, әлемдік экономикалық ойды ұғыну,
зерттеу мен қорыту кәсіпкердің келесі сипаттамаларын ажыратуға мүмкіндік
берді:
1. кәсіпкер – бұл қауып, белгісіздік;
2. кәсіпкер – бұл пайданы және үстеме пайданы, яғни кәсіпкерлік табысты
алу;
3. кәсіпкер өндірістің барлық факторларын үйлестіреді: еңбек, жер, капитал;
4. кәсіпкер жаңалықтарға бейім: жаңа өнім мен қызметтергді өндіруге, жаңа
әдістерді енгізуге және өткізудің жаңа нарықтарын іздеуге, инновациялық
менеджментке; т.б.
5. кәсіпкер – бұл кәсіпкерлік істі жүргізу үшін жігерлі, білім мен
ақпараттың белгілі деңгейін меңгерген адам;
6. кәсіпкер, табыс алу мақсатында, жаңа идеялардың болашағын бағалауға,
алынған ақпаратты талдауға және нарықтың қалыптасқан коньюктурасы
тұрғысынан шешімдерді қабылдауға қабілетті болуы;
7. кәсіпкер кез келген, әсіресе белгісіз жағдайларда бір ғана дұрыс шешімді
қабылдауы тиіс.
Кәсіпкердің берілген қабілеттері, кәсіпкерлік процестің барлық сатыларына
(өнімді құру сатысы, еңбек өнімін өндіру сатысы, еңбек өнімін тұтыну
сатысы) сәйкес бірқатар белгілі функцияларды орындау арқылы жүзеге асады.
Ол:
1. сатып алушылардың сұранысын және олардың төлем қабілетін зерттеу бойынша
ғылыми зерттеулерді жүргізу;
2. өнімнің бәсекелестігін қамтамасыз ететін, бұйымның белгілі өлшемдері мен
сыртқы түрі бойынша техникалық құжаттарды дайындауға;
3. бұйымдардың тәжірибелік үлгілерін дайындауға;
4. өнімді өндіруді барлық қажетті шикізат, материалдық және еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етуге;
5. берілген өнімді өндіру үшін ең жетілген технологиялық процесс пен
басқарудың тиімді схемасын таңдауға;
6. халықтың төлем қабілеті едәуір жоғары өткізу нарықтарын анықтауға
міндетті [5. 465б.].
Кәсіпкер түсінігінің ұсынылған сипаттамаларын және оны орындауға
тиісті функцияларының тізімін пайдаланып, кәсіпкерлік анықтамасын
нақтылауға тырысамыз, және де берілген анықтама кәсіпкерліктің әр түрлі
формасына қатысты алғанда толық, онда тек сапалық сипаттамаларорын алып,
сандық бағалау өлшемдері мен шаруашылық жүргізу субъектілердің ұйымдастыру-
құқықтық формаларының болмауы тиіс. Өйткені, кәсіпкерліктің шаруашылық
жүргізуші субъектілерінің сандық сипаттамалары мен ұйымдастыру-құқықтық
формалары арнайы қабылданған нормативті-құқықтық актілермен бекітіледі.
Кәсіпкерлік – бұл табысты алу мақсатында өндірістің барлық факторларын
қозғалысқа келтіретін, қауіп пен белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын
инновациялық процесс.
Кәсіпкерліктің берілген анықтамасы қазіргі заманғы кәсіпкерліктің
табиғатын сипаттайтын шарттармен толықтырылуы және оның кәсіпкерлердің
күнделікті қызметінде бағыттаушы болуы керектігін атап өту қажет.
Кәсіпкерліктің отандық теориясында қазірге дейін кәсіпкерлік мәнінің нақты
анықтамасы жоқ, әдетте ұсынылатын тұжырымдар кәсіпкерлік қызметтің мақсатын
көрсетеді немесе кәсіпкерлікті әдеттегі бизнеске теңестіреді. Сонымен, бұл
процесті пайданы алу мақсатымен экономиканың әр түрлі аймақтарындағы қызмет
ретінде сипаттайтын, кәсіпкерліктің тұжырымдары бизнес пен кәсіпкерлікті
теңестіреді, ал жоғарыда келтірілген талдау, кәсіпкерліктің инновацияға
негізделген бизнестің ерекше түрі екендігін, оның қызметінің нәтижесі
орташа пайданы алу емес, үстеме пайданы, яғни кәсіпкерлік табысты алу болып
табылатындығын көрсетеді. Кәсіпкерліктің басқа тұжырымдары оны шаруашылық
жүргізудің инновациялық бағыты ретінде сипаттайды. Кәсіпкерлік процесстегі
шаруашылықты жүргізудің инновациялық бағыты ғалымдармен әр түрлі көзқараста
түсіндіріледі. Бір ғалымдар, инновация – бұл жаңа өнім, өндірісті
ұйымдастыру мен басқарудың жаңа әдістері, жаңа техника және аналогтары жоқ
технологиялар деген Й.Шумпетердің пікірін қолдайды[6. 258б.]. Басқа
ғалымдар иммитацияны жеке шаруашылық жүргізуші субъектінің инновациялық
бағыты деп санайды, яғни жаңалықтарды белсеңді түрде шеттен алып пайдалану
ол үшін инновация болып табылады. Иммитациялық процесті жүзеге асыру тек
елде ғана емес,сонымен қатар оның сыртында да пайда болған жаңа идеяларды
енгізу бойынша шаруашылық жүргізуші субъектілермен көрсететін ынталы
қызметсіз мүмкін емес. Сонымен қатар, еліктеушілер өз қызметімен
жаңашылдарды жаңа ойларды дайындауға итермелейді. Ғалымдардың келесі тобы
инновациялық бағыт белгісін ресейлік экономиканың кәсіпкерліктің
субъектілері көздейтіе ақырғы мақсаттарға, әдістер мен тәсілдерге қатыссыз
нарыққа ауысуына көмектесудің факторы ретінде кең түрде қарастырады
[7.538б.]. Осының нәтижесінде нарықтық қатынасты қалыптастыру мен дамытудың
барлық белсеңді қатысушыларын жаңашылдар деп қорытуға болады. Жоғарыда
айтылғандарға сүйеніп, оның қазіргі жағдайдағы іс-әрекеті мен пайда болуын
ескеріп кәсіпкерлікті былайша түсіну қажет:
Кәсіпкерлік – бұл табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын
қозғалысқа келтіретің және толық экономикалық жауапкершілікке негізделген,
қауіптің және белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін-
өзі ұйымдастыру және өзін-өзі жаңарту процесі.
Ал кәсіпкер – бұл табысты алу мақсатымен қауіп және белгісіздік
жағдайларында жұмыс істейтін, өндірістік-шаруашылық қызметтің барлық
аймақтарындағы жаңалықтарға бейімді, жігерлі, білімдер мен ақпараттың
белгілі деңгейіне ие адам. Өз кезегінде кәсіпкерлік табыс – бұл кәсіпкердің
пайдасы (таза табыс)және үстеме пайдасы.
Көріп отырғандай, кәсіпкерліктің тектілік түсінігіде өлшемдер және
мөлшерлік бағалау өлшемдері жоқ, кәсіпкерлік процесс ынтамен, жаңалықпен
байланыстырылған, олардың негізгі мақсаты кәсіпкерлік табысты алу.
Кәсіпкерлікті, кәсіпкерді және кәсіпкерлік табысты сипаттайтын, негізгі
қағидалардың бірдей дәрежеде шағын, орташа және ірі кәсіпкерлікке қатысты
екендігін атап кету қажет, бірақ сонымен қатар кәсіпкерліктің әрбір
формасының өзіне тән ерекшелігінің болатынын ескереміз.
Қазіргі уақытта кәсіпкерлікті жандандыру процесі экономикалық және
инвестициялық дағдарыстармен; білікті мамандардың жоқтығымен; нормативті-
құқықтық базаның жетілдірілмеуімен, коррупциямен, тікелей шаруашылық-
коммерциялық қызметпен, тұрақты қауіппен, капиталдың тапшылығымен;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің моральды және табиғи тозған материалдық
базасымен байланысты қиын жағдайларда өтуде. Осыған қарамастан Республикада
кәсіпкерлік қызметтің алғашқы жемістері бар, бірақ оның көпшілігі сауда мен
делдалдық қызметтерде[8. 294б.].
Кәсіпкерлік – адамдармен олар құрған бірлестіктерді белсеңді, дербес
шаруашылық қызмет. Оның көмегімен адамдар тәуекелге бел буып, мүліктік
жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көздейді. Кәсіпкерлікті
шығармашылық күш жігерді жүзеге асыруға, экономикалық және ұйымдастыру
ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті шығармашылық күш-
жігерді жүзеге асыруға, экономикалық ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа,
жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай
екі жағдайға: біріншіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел
буушылық пен дербестік, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу, кездескен
кедергілерді жеңе білуге; екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде
тапқырлықпен жаңашылдық танытуға, ғылыми-техникалық прогреске жетуге
тікелей қатысты.
Кәсіпкерлік қызметтің субъектілері мыналар болып табылады:
- Қазақстанның азаматтары;
- Шетел мемлекеттерінің азаматтары;
- Адамдардың бірігуі (кәсіпкерлер ұжымы, біріккен серіктестер,
акционерлік қоғамдар, шаруашылық ассоциациялары, қожалықтар, әр
түрлі бірлестіктер, корпорациялар т.б.).
Кәсіпкерлік – белгілі бір істі істей білу. Іс істеу – адамның
белсеңділігі және іскерлігі. Белсеңділік және іскерлік – адамның адамның
еркін өмір сүру түрі. Белсеңділік, іскерлік адамдардың мінез-құлқы
типтерімен байланысты болатын шығар. Павловтың классификациясы бойынша
адамдардың қандай типтері белсеңді,іскер болар екен? Өздерініз ойланызшы:
холерик пе, сангвиник пе, флегматик пе, әлде меланхолик пе? Сан есебінен
алғанда белсеңділік өте азғантай энергетикалық шығыннан шамадан тыс энергия
шығынына дейін, кейде қоғамдық идеалды іске асыруға дейін бару мүмкін.
Мысалы, Париж коммунасы, Ұлы Октябрь социалистік революциясы. Сапа жағынан
спонтандық белсеңділік (ішкі себептермен пайда болған, сартқы әсерлерден
болмаған), өмірдің шектелген түрі және еріксіз белсеңділік (қайғы-қасірет
шегу), сонымен бірге еркін белсеңділік. Адамдардың белсеңділігі әр түрлі
болады: саяси, әлеуметтік, экономикалық, әскери, тарихи, аудандық т.б.
болып бөлінеді.
XVI ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болды,
акционерлік қоғамдар құрыла бастады. Мысалы,1554 жылы Англия сауда
компаниясы, 1660 жылы Ост-Индия сауда компаниясы, XVII ғасырдың аяғында
акционерлік банктер іске қосылды.[9.348б.]
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама түрінде
қарастыру жиі кездеседі. Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен,
оларды бір-бірімен баламалап, теңестіріп, қарауға болмайды. Бизнес – табыс
әкелетін кез келген қызметтің түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз
байланысты. Кәсіпкерлік – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкерлік – ол өнертапқыш.
Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан еш
уақытта кәсіпкер бола алмайды.
Экономикалық ғылымда “кәсіпкерлік қабілеттілік” деген ұғымда бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнесте қатынастардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді. Барлық күш қуатын жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен,
коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабілеттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады.
Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін экономикалық қызметі. Ал
кәсіпкерлік – бұл да адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да экономикалық
әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер
бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет
термині қолданылады.[10.66б.]
Кәсіпорын мүліктерінің қайнар көзі:
- Кәсіпорын құрылтайшыларының материалдық және ақшалай жарнасы;
- Өнім, қызметкерден түскен түсіммен пайда;
- Құнды қағаздар және олардан түскен пайда;
- Инвестиция және бюджеттік дотация;
- Қайырымдылық жарнама;
- Мекемелер мен тұрғындардың көмегі;
- Мемлекеттік кәсіпорынның мүлкін конкурс, аукцион арқылы сатып алу;
- Мемлекеттік кәсіпорындар мүлкін акционерлік қоғам арқылы сатып алу:
Кәсіпорынның функционалдық механизмі. Нарық жағдайында кәсіпорынның
әлуеметтік-экономикалық рольі өзгереді: негізгі талап – пайда табу; көп
өндірудің орнына, қойма толтыру емес, өткізу; өз бетімен жұмыс істеуді
кеңейту; банкроттықты болдырмау т.б.
Өндіріс процесіндегі басты элемент таңдап алынған технология варианты.
Тек қана таңдап алынған технология ресурстардың құрылуын айқындайды. Таңдап
алынған технология ресурстардың құрылуын айқындайды. Таңдап алынған
технология екі көрсеткішпен: өндірілетін өнім бағасымен және оның сапасымен
тығыз байланысты.
Пайда – кәсіпорынның басты мақсаты. Кәсіпорыннан басты мақсаты пайда
табу. Пайда табу үшін қоғамға керекті тауарлар мен қызметтерді өндіру
керек, тек қана өндіру емес сапалы өнім қызмет бәсекелестікте жеңілдетіп,
бағасы жоғары тауар мен қызмет болуы керек. Баға бәсекелесінде пайда табу
үшін әрбір өнімге, қызметке шаққанда аз шығын жұмсау, сапалы өнім өндіру
керек. Егер кәсіпорын зиянмен жұмыс істесе, ол банкрот болуы мүмкін. Таза
пайда формуласы. Таза пайда = жалпы түсім алу өнімнің толық (коммерциялық)
өзіндік құны + кәсіпорын төлейтін салық + айып санкциялары.
Ал жалпы түсім: W=∑NiCi
i=1
Ni - өндірілген өнім саны;
Ci - өнімнің бағасы;
n – тауар түрлерінің саны;
i - нақты тауар түрі;
Кәсіпорын пайда табу үшін төрт тәсілді еркін қолдануы керек: а) баға
тағайындау; б) шығындарды жасақтау; в) өнім көлемін анықтау; г) өнімнің
ассортименті мен номенклатурасын таңдау[11.22б.].
Егер кәсіпорын төлем мүмкіндігі жоқ болса (несостоятельный), яғни несие
төмендерді қайыра алмаса, ол кәсіпорын банкрот болады. Ондай кәсіпорындарға
мынадай қолдану мүмкін: қайта құрумен байланысты сыртқы басқарушы
сауықтандыру санкциясын бақылаумен немесе арбитраж сотының қаулысымен шешім
қабылданады; бейбіт келісім – несие беруші мен беріжақтық арасында төлемді
кейінгі мерзімге қалдырады, әлде бережақтан шегеру жасайды. Бережақ
кәсіпорынның мүмкін болуы мынадай кезекпен жасалады:
- Арбитражға және конкурспен басқарған орган еңбегіне төлем;
- Азаматтарға денсаулығына зиян келтіргені үшін берешек;
- Жұмысшыларға еңбек ақы;
- Бюджетке немесе бюджет сыртындағы төлемдер;
- Кәсіпорын мүлкінде үлесі бар кәсіпорын мүшелеріне;
- Басқа меншіктілерге;
- Басқа қалған талаптарға төлем төлеу.
Пайда табу үшін жұмысты неден бастау керек деген сұраққа жауап беріп
көрейік. Қандай болмасын өндірісті бастау үшін ақша керек. Оған ресурстар
алынады: ғимараттар, жабдықтар, шикізаттар және жұмысшылар жалдау.
Кәсіпкердің басты мақсаты жұмсаған қаржысына қосымша өнім алу. Саяси
экономикада бізге таныс формула: өндіріс құралдары
Ақша –Тауар , ... Ө ...Т1 ...А1
Ақша – бастапқы авансталған қаржы;
Тауар – оған сатып алынған өндіріс құралдары, жұмыс күші;
Ө - өндіріс процесі;
А1 – жаңа тауарларды сатқаннан түскен ақша. Ол:
А1 =А + ▲а,
▲а – қосымша құн, жұмыс күшін қанағаннан түскен құн.
Ол социализмге қоғам пайдасына, ал капитализмде – меншік иелеріне тиеді.
Біріне бірі қымбатқа сатқаннан қоғамға қосымша байлық жоқ. Онда біреуі
жейді, екіншісі желінеді. Қосымша құн қайдан пайда болады? Жұмысшыны
қанаудан, яғни тауар құны ауыспалы капиталдан.
V + m бұл таза өнім, жаңадан жасақталған құн, ондағы V – ауыспалы
капитал. Жұмыс күшінің құны (қажетті уақыт), m – қосымша құн, жұмыс күшінің
қосымша уақыт ішінде қоғам үшін жасақталған құн. Жұмыс құны қажетті уақыт,
қосымша болып екіге бөлінеді. Капиталистік экономикада қосымша құн пайыз,
өсім кәсіпкерлік пайдаға бөлінеді[12.89б.]. Пайданы өсіруге ықпал жасайтын
факторлар:
- Еңбек өнімділігін өсіру;
- Прогрессивті техника мен жаңа технологияны өндіріске енгізу;
- Өндірістік шығындарды азайту;
- Өндірістік қатынастар жүйесі;
- Қосымша өсімнің өсуі;
- Нарық бағасының қолайлы ауытқуы.
Кәсіпкердің жұмысының нәтижесін рентабельділік деңгейі арқылы бағалауға
болады. Пайданы бөлу. Бірінші қор жинау. Қор жиналып, өндірісті ұдайы
ұлғалмалы өндірістік жағдайға келтіру керек (C+V+m). Тек жай ұдайы өндіріс,
ол тек қана шығындарды жабады, пайда болмайды (C+V). Ал егер зиянмен
аяқталса, онда (C±V), яғни еңбек ақы да түгел төленбейді. Екінші қор жинау
бөлігі резерв қорына жинақталады.
Сурет – 1.
Кәсіпорынның нарықты модельі:
4 - блок
7 - блок
6 – блок 1 –блок
6 - блок
2 – блок
3 – блок
Ресурс
Ресурс
шығындары
нәтижелері
5 - блок
Модель бірнеше блоктан тұрады:
1 – блок кәсіпорынның міндетті ресурстарын өзгерту;
2 – блок кірістердегі еңбек-ресурстары материалдық, қаржылық шығындар;
3 – блок шығыстағы ресурстар (өзгертілген) даиын өнім, өндіріс қалдықтары,
пайда, ақша қаражаттары;
4 – блок әлеуметтік орта, оңдағы кәсіпорын, мемлекеттік муниципалдық
органдардың заңды өзара қимылы;
5 – блок табиғи орта – табиғи ресурстарды пайдалану: қазба байлық, ауа, су
т.б.
6 – блок нарықпен байланыс: маркетинг, сонымен бірге бұл блок кірістегі (2
- блок), шығыстағы (3 - блок) блоктармен өзара байланысты;
7 – блок ресурстардың кірістегі және шығыстағы ара қатынасы кәсіпорынның
экономикалық жұмысын бағалайды[13. 336б.].
Осы жоғарыда көрсетілген міндеттерді орындауына байланысты кәсіпорын
пайда немесе зиян шегетін болады. Кәсіпорынның рентабельді жұмыс істеуі
немесе тек қана шығынды жабатын деңгейде істеуі тікелей ресурстарды
пайдалануымен нарықтық сұранысы баға деңгейімен байланысты.
Кәсіпорынның жұмыс істеу тиімділігі мынадай көрсеткіштермен анықталады:
1) Өндірілген өнімнің еңбек сиымдылығы = орташа жұмысшылар саны (еңбек
сағаты) жалпы және таза өнім мөлшері.
2) Қор қайтарымы = жалпы немесе таза өнім өндірістік қордың орташа
жылдық қоры.
3) Қор сиымдылығы = негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны жалпы
немесе таза өнім.
4) Материал қайтарымы = жалпы немесе таза өнім көлемі ағымдағы
материалдық шығындар.
5) Материал сиымдылығы = ағымдағы материалдық шығындар жалпы немесе
таза өнім.
6) Кәсіпорынның пайдасы = сатылған өнімнен түсім және өнімнің толық
өзіндік құнынан айырмасы.
7) Кәсіпорынның рентабельділік нормасы = Пайда негізгі қор айналым
қоры х 100%.
Кәсіпорын – бұл өнім өндіру үшін құрылған дербес шаруашылық жүргізетін
субъект, өндірген өніммен иелік етеді, пайда табады, салық төлемінен қалған
пайданы жаратады.
Сапа дегеніміз – тұтыну қажеттілігін қанағаттандырудағы өнімнің
қасиеттерінің жиынтығы. Қандай да болмасын өнім өзінің қасиеттік жиынтығын
құрайды: сенімділік, эстетикалық қасиеттері, қауіпсіздік, экологиялық
тазалық. Тұтынушылар сапалы өнім сатып алуға ынталанады, себебі:
қажеттілігін толық қанағаттандырады, пайдалану шығындарын азайтады және
т.б. Мысал ретінде Адидас, Тайота, Фольксваген фирмаларының
тауарларын алуға болады. Өнімнің сапасы еңбектің, еңбек заттарының, еңбек
құралдарының, басқарудың, жалпы өндіріс сферасының сапасының нәтижесі.
Көпшілік экономистердің пікірі бойынша кәсіпорын мына принциптерге
сүйеніп, дамуы керек:
- Сапа кәсіпорының барлық функцияларын қамтитын үздіксіз процесс;
- Өнімнің сапасын арттыру кәсіпорынның барлық қызметкерлерінің
ынталылығына байланысты;
- Сапа бұл жаңа техниканы, технологияны қолдану;
- Сапаны тікелей басқару керек, өндірісті, қаржыны, құрал-жабдықты
басқару тәрізді.
Кәсіпорын өз қызметін, міндетін атқару үшін мүлкі болуы керек.
Шын мәнінде кәсіпкер өндірістің негізгі үш факторын іске қосып, өзі
төртінші фактор болып ресурс иелеріне төлем төлеуді қамтамасыз етеді: жұмыс
күшіне еңбек ақы; капиталға пайыз; жер иелеріне рента; кәсіпкерлерге
кәсіпкерләк пайда[14.187б.].
Социализм мен капитализмнің экономикалық айырмашылығы: біріншісінде
жұмыс күшінің өндірген қосымша құны бүкіл қоғам мүддесіне жұмсалса, ал
екіншісінде – қосымша құн үшке бөлінеді: пайызға, рентаға және кәсіпкерлік
пайдаға.
Қоғамның өндірген таза пайдасын осылай бөлуді қамтамасыз ету үшін
мемлекеттік органдар құрылған, оны қорғауға полиция, қарулы күштер
ұйымдастырылған.
Қазақстанда қоғамдық меншікке негізделген экономиканы жеке меншік
экономикасына ауысуы ұзақ мерзімді, ақыл-ой парасатты жұмысқа негізделген
экономикалық күрделі шараларды қолдануды талап етті.
Жаңа қоғамның негізін тұрақты, тиімді құру үшін кәсіпкерлер табын
даярлау керек. Кәсіпкерлік қабілеттілік қаражаты бар топты құру үшін,
бірінші білім керек, екінші үкімет экономикалық саясатын түбегейлі қайта
қарауы қажет. Елдің болашақ тағдырын білікті кәсіпкерлер шешеді және олар
өз елінің гүлденуіне аянбай жұмыс істейтін, өзінің де пайдасын табатын
іскер азаматтар болуы тиіс.[15.235б.]
Экономиканың қай саласы болмасын өндірістен, экономикалық өнім жасаудан
құралады. Өндіріссіз тұтыну болмайды, тек шығарылған өнімді ішіп-жеп қою
болады. Атап айтқанда, кәсіпорын өнім шығарады, жұмыстар және қызметтер
көрсетеді, яғни тұтыну және ұлттық байлықты молайтудың негізін қалайды.
Кәсіпорын құрылымы:
- Негізгі өндіріс
- Көмекші өндіріс бөлімшесі
- Қызмет көрсету, жанама және қосалқы бөлімшесі
- Басқарушылық қызмет және бөлімшесі
Қаншалықты кәсіпорын тиімді жұмыс істейді, оның қаржылық жағдайы қандай
екені экономиканың барлық саулығына және мемлекеттің индустриалдық қуатына
байланысты болады. Оның негізгі белгілері мыналар:
- Ұйымдық бірлік: кәсіпорын – бұл белгілі түрде ішкі құрылымы және
басқару жөнімен ұйымдасқан ұжым;
- Белгілі түрдегі өндірістің құрал кешені: кәсіпорын пайданы барынша
көбейту мақсатында экономикалық игіліктерді өндіру үшін экономикалық
ресурстарды біріктіреді;
- Мүліктің жекеленуі: кәсіпорынның өзінің мүлкі болып, белгілі бір
мақсатқа жеке пайдаланады;
- Мүліктік жауапкершілік: кәсіпорын түрлі жағдайға сай өзінің барлық
мүліктеріне толық жауапкершілікте болады;
- Кәсіпорын дара басшылықты болжалайды, басқарудың тікелей әкімшілік
формасына негізделеді;
- Шаруашылық айналымына жеке атынан шығады;
- Оперативті – шаруашылық және экономикалық дербестік: кәсіпорын жеке
өзі түрлі мәмілелер және операцияларды жүзеге асырады, пайдасын өзі
алады немесе зиян шегеді, пайданың есебінен қаржы жағдайын және
өндірісті одан әрі жақсартады.
Өндіріс жоспарлы немесе әкімшілік, әміршілік-экономикалық жағдайда мына
тәсілмен жұмыс істейді:
Бұл тәсілде ең негізгісі – ресурстар, атап айтқанда, олар шектеулі өнім
шығарылымының көлемі болып саналады. Сонымен, жоспарлы экономика жағдайында
кәсіпорындар өнім шығарылымының көлемі мемлекеттің оларды қажетті
ресурстармен қамтамасыз ету мүмкіншілігіне байланысты болады.
Қазақстан кәсіпорындарының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты бұл
жөнінде жағдай түбірінен өзгереді. Кәсіпорындар бүгінде бүтіндей қарама-
қарсы басқа тәсілде жұмыс істейді:
Бұл тәсілде негізгісі сатып алушылардың сұрауларын, нарық сиымдылығын,
бәсекелес өнімдер сапалылығын және т.б. нарықтық экономика үшін
сипатталатын сұрақтарды үйрену қажет[16.46б.].
Экономикалық ресурс – тауар өндіруде қолданылатын барлық табиғат, адам
және адамдардың өндірген құрал-жабдық ресурстары. Олар: фабрика, зауыт және
ауыл шаруашылық құрылыстары; әр түрлі жабдықтар, инструменттер, өндірістік
тауарлар мен ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге қатысатын алуан түрлі
еңбектер: жер және қазба байлықтар. Олар екі категорияға бөлінеді:
- Материалдық ресурстар – жер, оның табиғи байлығы және капитал;
- Адам ресурсы – еңбек және кәсіпкерлік қабілеттілік.
Жер –деген түсінікке барлық табиғи ресурстар жатады:жыртылған жер,
жайылымдар, ормандар, минералдар мен мұнай т.б.кең байлықтары, су
ресурстары.
Капитал немесе “инвестициялық ресурс” – барлық өндіріс құралдары, яғни
инструменттер, машиналар, жабдықтар, фабрика-зауыттар, қойма, тауар өткізу
торабы. Құрал жабдықтарды өндіру және қорландыру процесін инвестициялау
дейді. Тауарлар екіге бөлінеді:
- Инвестициялық тауарлар (капитал) - олар тұтыну тауарларын өндіруді
қамтамасыз етеді;
- Тұтыну тауарлары – қоғамның қажетін тікелей қанағаттандырады.
Еңбек – бұл кең мағыналы термин. Ол адамдардың тауар өндіру және қызмет
көрсетудегі күш ақыл-ой қабілеттілігін бейнелейді.
Кәсіпкерлік қабілеттілік – адамдардың ерекше таланты. Оны түсіну үшін
кәсіпкердің төрт функциясын түсіну керек:
1) Кәсіпкерлік барлық ресурстарды: жер, капитал және еңбекті өнім өндіру
процесіне қосу ынтасын өз жауапкершілігіне алады, яғни өндірістік
қозғаушы күші, себебі істеген ісінің пайда беретініне сенеді.
2) Кәсіпкер өндіріс процесінде барлық негізгі шешемдерді өз қолына алады
және кәсіпорынның іс бағытын айқындайды.
3) Кәсіпкер – бұл жаңашыл коммерциялық негізінде жаңа тауар өндіруді
жаңа технологияны енгізу бизнесті ұйымдастырудың жаңа формаларын
енгізуге аянбай жұмыс істейтін адам.
4) Кәсіпкер – бұл тәуекелге баратын адам. Тәуекелге бару үшін істелетін
істі талдап, қорытындысында не болатының білген жөн. Кәсіпкер тек
қана өз уақытын, еңбегін, іс қабілеттілігін тәуекелге салмайды,
сонымен бірге өндіріске кеткен өзінің және серіктестерінің немесе
акционерлердің қаржыларын тәуекелге салады[17.58б.].
Кәсіпкерлік істің қозғаушы күші – мол пайда табу. Ресурстарға төлем.
Өндіріс факторлары жеке кәсіпорындарға ақшалай табыс ретінде беріледі:
- Материалдық ресурстар бергені үшін капиталға пайыз алады;
- Жер, су бергеніне рента алады;
- Жұмыс күшін жалдағаны үшін еңбек ақы алады;
- Кәсіпкерлік табысты пайда деп атайды, зияны да болуы мүмкін.
1.2 Кәсіпкерлік субъектілерінің жіктелуі, түрлері
Кәсіпкер тауарлар өндіреді, содан соң оларды сатады. Осыған орай,
кәсіпкерлік - өндірістік, коммерциялық, қаржылық және кеңес берушілік болып
бөлінеді. Осылардың әрбір формасы өзіндік ерекшелігі, өзгешелігі, демек
өзіндік технологиясы болады.
Сурет - 2
Өндірістік кәсіпкерлік - бұл кәсіпкерліктің негізгі түрі. Мұнда тауар
өндіру, қызмет көрсету асырылады.Тұтынушылардың кейіннен сатып алуына
тиісті өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өндеу және
ақпарат беру, рухани құндылық жасау тағы басқаларға бағытталған қызметтер
жатады.
Өндірістік кәсіпкерліктің мүдделік өрісі едәуір түрліше және оны іске
асыру үшін қаржылық және материалдық ресурстар, ал кейде олар көп мөлшерде
қажет болады. Өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі мол өнім өндіру
және оны сату мүмкіндігі болып табылады.
Кәсіпкерлікпен айналасу үшін қандай тауар өндіру, қандай қызмет
көрсетуді іске асырумен шұғылдану керектігін білу керек.
Одан кейін маркетингтік іспен шұғылдану болашақ тұтынушылармен байланысу
сонымен қаиаршикізат, материалар, энергия т.б. жабдықтаушылармен ара
қатынасты орнату.
Келесі кезең өндіріс факторлары: а) негізгі өндірістік қорлар,
ғимараттар, құрылыстар, өндірістік құрал жабдықтарды сатып алу немесе
арендаға алу. б) өндірістік айналым қоры; еңбек заттары, шикізаттар,
негізгі және қосымша материалдар, отын және энергетика ресурстары, жөнінде
жасауға қосалқы бөлшектер, сатылып алынатын құрастыру бөлшектері,
полуфабрикаттар келешекке керекті шығындарды жабу көзі. Инструменттер мен
инвентарлар айналым қорына екі белгісімен: бағасмен және пайдалану
мерзімінен бөлінеді.
Алдағы уақыттағы шығындар дегеніміз –бірінші кезегі тауар өндіруді
меңгергенше көбірек шығатын шығындар. Ол шығындар тауар өніміне тікелей
қатынасады[18.25б.].
Жұмыс күшін кәсіпкер еңбек биржасы, немесе құлақтандыру арқылы жалдап
алады.
Жұмысқа аларда кадрлардың білімі, мамандығы,тәжірибелілігі жеке
қасиеттері т.б. ескерілуі керек.
Қажетті ақпарат –ресурстары қосымша қосуға мүмкіндіктерді ойластырып,
алдын ала есептеу.
Финанс қаржыларының керек мөолшерін анықтау.
Жалпы ақшаның қажеттік көлемін мынандай формуламен шығаруға болады:
Аж=A1+A2+A3+A4+...AN
Аж - жалпы керекті қаражаттар;
А1- жалпы қоры;
А2- айналым қоры;
А3- құрал жабдықтар;
А3- ақпратқа т.б интелектуалды қызметке төлем;
А4-басқа мекемелерді атқарған жұмысына төлем т.б.
Бастапқы капитал а) жиналған қор; б) несиеге ақша алу.
Өндірістік істің қорытындысы. Сатудан түскен түсімнен өндірісте және
коммерциялық шығындардың, яғни толық шығындардың айырмасы жалпы пайда
болады. Жалпы пайда = жалпы түсім алу өндіріс және комерциялық шығындар,
яғни пайда бұл салық төленгенде дейінгі пайда. Барлық салықтар, айыптар мен
баждарды, төлегеннен кейін қалған пайда –таза пайда деп деп аталады.
Кәсіпкерліктің финанс жағдайы бағалау үшін рентебельдік деңгейін шығарады.
Рентабельдік деңгей = таза пайда шығындар + төлемдер Х100%
Венчурлік бизнес деген болады. Бұл инновациялық кәсіпкерлік –тәуекелдік
бизнес. Ол технологиялық жаналықтардың бір түрі. Бұл ғылыми зерттеу
жұмыстарының қорытындысы комерцияландыруға,әсіресе ғылым сайымдылығы көп
өндіріс салаларында, бірінші кезекте жоғары технологиялық өндірістерде
қолданылады, онда тәукелділік, тиімділікке кепілділік болмау мүмкін.
Коммерциялық кәсіпкерліктің іс өрісі тауар биржалары сауда мекемелері.
Тауар биржалары ең көп тараған бірқалыпты істейтін көтерме сауда нарығы.
Тауар биржаларында тауармен, жабдықтаушылармен, сауда жасаумен бірге,
келісім шарттар жасау, яғни фьючерлік айырбас келісімдері жасалады. Мұнда
шарттар бойынша төлемді мерізім уақыт өткенен кейін келісімге бағамен
сатады. Мысалы, диханшылардың егін оруға қаражаты жоқ. Оған банкир ақша
берем, сен 4-5 айдан кейін астағыңды мынандай бағамен сатасың деп келісім
шарт жасайды. Ол көпшілік жағдайда нарық бағасынан төмен болады.
Тауар биржалары мынандай қызмет атқарады:
- Сауда –сатық келісім жасауға делдалдық қызмет атқарады;
- Тауар сатуды тәртіпке келтіреді, сауда операцияларын реттейді
- Баға туралы, өндіріс жағдайын, тағы басқа бағаға ықпал ететін
факторлар зжөнінде мәліметтер жинап жариялайды.
Тауар биржасының айналымының көп бөлігі нақты тауарлар сату емес,
тауарларды келісім бойынша сату, болашақта тауарлармен тұтынушыларды
жабдықтау туралы шарттар жасаудан турады.
Коммерциялық кәсіпкерліктің негізгі жұмысы тауарды сатып алу –сату
операцияларымен байланысты. Өндірісті кәсіпкерліктен коммерциялық
кәсіпкерліктің айырмашылығы, бірінші тауар өндірсе, екіншісі сатып алып
сатады. Сауда өндірістің жалғасы болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерлікке – қызмет түрін сипаттайтын, оның
мазмұнының мәнін айқындайтын тауар-ақша қатынастары, тауар айырбастау
операциялары жатады. Мұның өндірістік кәсіпкерліктен айырмашылығы – мұнда
өнім өндіруге – байланысты өндірістік ресурстарды қамтамасыз ету
қажеттілігі тумайды. Технологияның бастапқы сатысы ретінде, не сатып алу,
нені қайта сату және қай жерде екенін таңдай білу қажет. Бұл мәселелерді
іске асыру, ең алдымен тауар бағасының өткізу бағасы жағдайында көтерме
сатып алу бағасы елеулі жоғары болуы керек екеніне сүйену қажет.
Коммерциялық кәсіпкерлікпен шұғылданар алдында нарықты маркетингалық
талдау жасау керек. Жалпы алғанда маркетинг барлық шаруашылық
істердіұйымдастыру, басқару жүйесін жасақтау болып табылады.
Коммерциядық келісімдер бағдарламасы:
- Сауда делдалдық жұмыс атқаруға жұмысшылар жалдау;
- Ғимарраттар, қоймалар, ұсақ сауда үй сатып алу немесе жолдау;
- Тауар сатып алу, сату;
- Тауар сатып алуға керекті несиелерді ұйымдастыру, табу және оны
уақытында пайыз ставкасымен қайтару;
- Жоспарлауға керекті ақпараттарды табу, жасақтау;
- Тұтынушыларға тауар сатып ақшасын алу;
- Финанс органдырына салық және басқа төлемдер мерізіміне төлеу.
Қаржылық кәсіпкерлігіне негізімен коммерциялық банкілер және қор
биржалары кіреді. Коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі, солай болғандықтан
оның сатып алу, сату объектісі айрықшылығы – тауар болып есептелінеді:
ақшалар, валюта, құнды қағаздар (акциялар, облигациялар, вексельдер,
кепілдіктер және т.б.), яғни бірдей ақшаларды сату тікелей немесе жанама
формада жүргізледі. Солай болғандықтан қаржылық кәсіпкерлік – бұл
коммерцияның бір түрі, онда қаржылық кәсіпкерліктің технологиялық мәмілесі
коммерциялық технология мәмілесімен ұқсас болады, айырмасы тек тауар –
қаржы активтері болып саналады.
Коммерциялық банкілер – бұл финанс – кредит мекемелері, негізінен
акционерлік типте болады. Олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz