Кәсіпорындағы дағдарысқа қарсы басқару
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. КӘСІПОРЫННЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Дағдарысқа қарсы басқару . кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін камтамасыз етудің негізі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Дағдарыстарды мемлекеттік реттеу: шетел және отандық
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ІІ. ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... .38
2.1. Қазақстан Республикасындағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің
дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2. «Алматы кілем» АҚ.ның қаржылық сипаттамасы және дағдарысқа
қарсы басқаруын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ІІІ . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ..70
3.1. Тоқыма және кілем өнеркәсібінің дағдарысқа қарсы басқару
механизмінің стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
3.2. Ғалам даму жағдайындағы тоқыма және кілем өнкеркәсібі кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. КӘСІПОРЫННЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Дағдарысқа қарсы басқару . кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін камтамасыз етудің негізі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Дағдарыстарды мемлекеттік реттеу: шетел және отандық
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ІІ. ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... .38
2.1. Қазақстан Республикасындағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің
дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2. «Алматы кілем» АҚ.ның қаржылық сипаттамасы және дағдарысқа
қарсы басқаруын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ІІІ . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ..70
3.1. Тоқыма және кілем өнеркәсібінің дағдарысқа қарсы басқару
механизмінің стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
3.2. Ғалам даму жағдайындағы тоқыма және кілем өнкеркәсібі кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
"Қазақстан-2030" Стратегиясында дамудың ұзақ мерзімді басым мақсаттарына ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының аумақтық тұтастығын толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын дағдарысқа қарсы басқаруының, шетел инвестициялары мен ішкі жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу жатады. Стратегия түйінді міндеттердің бірі ретінде республикада индустриалдық әлуетке негізделген, әлемдік ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі кездегі жетістіктері есебімен, көп салалық, бәсеке қабілетті өнеркәсіптік кешенді қалыптастыруды қарастырады.
Мемлекеттің ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының ұлттық мүдделері нақты өз құрамына экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас бөліктерді біріктіреді. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік салалардың, жеке кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқару бағыттары ретінде қарастырылады.
Мемлекеттің экономикалық кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы басқару импортты алмастыру арқылы ішкі өндірісті дамыту есебінен жүргізілетіні белгілі.
Кәсіпорындарды дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету мақсатында қалыптасқан көзқарастар мен сараптауларды, экономикалық қатерлерді талдауды, дағдарысқа қарсы басқаруды, ғаламдану жағдайындағы қолдауды ғылыми негіздеу зерттеу тақырыбынын өзектілігін айқындайды және ғылыми-тәжірибелік құндылығын анықтайды.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын зерттеу өрісі әлі көптеген сүрақтар бойынша кең болып қалып отыр. Кәсіпорындарды дағдарысқа карсы қамтамасыз етудің бағалау көрсеткіштері, дағдарысқа карсы басқаруды экономикалық кауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізі ретінде қарастыру, мемлекет тарапынан дағдарысқа карсы реттеудің экономикалық қауіпсіздікке тигізетін әсері, ғаламдану жағдайындағы саланың дамуын қамтамасыз ету бағыттары, кәсіпорындардың маңызы, ауыл шаруашылығы, машина жасау, химия өнеркәсіптерімен өзара тығыз байланыстарын назарға ала отырып, тиімді даму тізбегін құру мәселелері жан-жақты сараптауды талап етеді. Үдемелі қарқынмен дамып отырған технологиялық, инновациялық, ғылыми-техникалық факторлар және нарық сұранысының өзгермелілігі тұтынушылар зердесінен шығатын тауарлар өндіру қажеттілігін анықтайды. Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету теориялық және әдіснамалық тұрғыдан саралау қажеттілігі дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз болды.
Дипломдық жүмыстың мақсаты кәсіпорындардың қызметтерін жан-жақты зерттей отырып, олардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқару және оларды қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Белгіленген максатқа жету үшін зертеу жұмысының келесі міндеттері анықталды:
• дағдарысқа қарсы қатысты анықтамаларды зерттеу және
олардың мазмұнын ашу;
• дағдарысқа қарсы басқарудың экономикалық тигізетін әсерін
анықтау;
• жеңіл өнеркәсіп өнімдерінің әлемдік нарығының даму беталысын
бағамдау;
• Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің және сала
кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
салыстырмалы түрде талдау;
• ғаламдану жағдайындағы кәсіпорындарының экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару бағдарларын негіздеу.
Экономикалық дағдарысқа карсы басқарумен байланысты ұйымдастырушылық - экономикалық қатынастар жиынтығы кіреді.
Дипломдық жұмыстың максаты кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын қамтамасыз ету бойынша нақты тетіктерді ұсыну мен оларды қолдану тиімділігін негіздеумен сипатталады.
"Қазақстан-2030" Стратегиясында дамудың ұзақ мерзімді басым мақсаттарына ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының аумақтық тұтастығын толық сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын дағдарысқа қарсы басқаруының, шетел инвестициялары мен ішкі жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу жатады. Стратегия түйінді міндеттердің бірі ретінде республикада индустриалдық әлуетке негізделген, әлемдік ғылыми-техникалық прогрестің қазіргі кездегі жетістіктері есебімен, көп салалық, бәсеке қабілетті өнеркәсіптік кешенді қалыптастыруды қарастырады.
Мемлекеттің ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының ұлттық мүдделері нақты өз құрамына экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас бөліктерді біріктіреді. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік салалардың, жеке кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқару бағыттары ретінде қарастырылады.
Мемлекеттің экономикалық кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы басқару импортты алмастыру арқылы ішкі өндірісті дамыту есебінен жүргізілетіні белгілі.
Кәсіпорындарды дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету мақсатында қалыптасқан көзқарастар мен сараптауларды, экономикалық қатерлерді талдауды, дағдарысқа қарсы басқаруды, ғаламдану жағдайындағы қолдауды ғылыми негіздеу зерттеу тақырыбынын өзектілігін айқындайды және ғылыми-тәжірибелік құндылығын анықтайды.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын зерттеу өрісі әлі көптеген сүрақтар бойынша кең болып қалып отыр. Кәсіпорындарды дағдарысқа карсы қамтамасыз етудің бағалау көрсеткіштері, дағдарысқа карсы басқаруды экономикалық кауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізі ретінде қарастыру, мемлекет тарапынан дағдарысқа карсы реттеудің экономикалық қауіпсіздікке тигізетін әсері, ғаламдану жағдайындағы саланың дамуын қамтамасыз ету бағыттары, кәсіпорындардың маңызы, ауыл шаруашылығы, машина жасау, химия өнеркәсіптерімен өзара тығыз байланыстарын назарға ала отырып, тиімді даму тізбегін құру мәселелері жан-жақты сараптауды талап етеді. Үдемелі қарқынмен дамып отырған технологиялық, инновациялық, ғылыми-техникалық факторлар және нарық сұранысының өзгермелілігі тұтынушылар зердесінен шығатын тауарлар өндіру қажеттілігін анықтайды. Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету теориялық және әдіснамалық тұрғыдан саралау қажеттілігі дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз болды.
Дипломдық жүмыстың мақсаты кәсіпорындардың қызметтерін жан-жақты зерттей отырып, олардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқару және оларды қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Белгіленген максатқа жету үшін зертеу жұмысының келесі міндеттері анықталды:
• дағдарысқа қарсы қатысты анықтамаларды зерттеу және
олардың мазмұнын ашу;
• дағдарысқа қарсы басқарудың экономикалық тигізетін әсерін
анықтау;
• жеңіл өнеркәсіп өнімдерінің әлемдік нарығының даму беталысын
бағамдау;
• Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің және сала
кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
салыстырмалы түрде талдау;
• ғаламдану жағдайындағы кәсіпорындарының экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару бағдарларын негіздеу.
Экономикалық дағдарысқа карсы басқарумен байланысты ұйымдастырушылық - экономикалық қатынастар жиынтығы кіреді.
Дипломдық жұмыстың максаты кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын қамтамасыз ету бойынша нақты тетіктерді ұсыну мен оларды қолдану тиімділігін негіздеумен сипатталады.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник/ И.А. Богдановская, Г.Г. Виноградов, О.Ф. Моргун и др.: Под. общ. ред. В.И. Стражева. – Минск: Вышэйшая школа, 1999.
2. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебник./ В.В.Ковалев, О.Н.Волкова. – М.: Проспект, 2000.
3. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности. / В.В.Ковалев. – 2-е изд. – М.: ИНФРАМ, 1999
4. Системный анализ финансовой отчетности. Учебное пособие./ Н.Н.Погостинская, Ю.А.Погостинский. Учебное пособие. – Санкт-Петербург, 1999.
5. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник.5-е издание./ Г.В. Савицкая. – Минск: ООО «Новое знание», 2001
6. Анализ финансового состояния предприятия . А.В. Титаева, 2002. www.titaeva.ru
7. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы/ К.Ш.Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2001.
8. Методика финансового анализа. / А.Д. Шеремет, Р.С. Сайфулин. – М.: ИНФРАМ, 1999.
9. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие./ К.Ш.Дюсембаев. – Алматы: Экономика, 1998.
10. Основы анализа финансового состояния предприятия: Учебное пособие./ И.М. Лоханина, З.К. Золкина. – Ярославль, 1998.
11. Теория экономического анализа. М.И. Баканов, А.Д. Шеремет. / Москва, «Финансы и статистика», 1998.
12. Комплексный экономический анализ финансово-хозяйственной деятельности организации. Т.А. Молибог, Ю.И. Молибог. – М.: Гуманитар. Изд. Центр ВЛАДОС, 2005.
13. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия. Учебник./ М.М.Глазов. – СПб.: ООО «Андреевский издательский дом», 2006.
14. Финансовая устойчивость предприятия: анализ, оценка и управление. Учебно-практическое пособие. / А.В.Грачев. – М.: Изд. «Дело и сервис», 2004.
15. Использование финансового анализа для управления компанией. И.Кубышкин (директор по консалтингу Департамента управленческого консалтинга компании IBS). Журнал «Финансовый директор» №4, 2005.
16. Финансы организации: менеджмент и анализ. Учебное пособие. 2-е издание / В.Н. Незамайкин, М.Л. Юрзинова. – М.: издательство Эксмо, 2005.
17. Финансовый анализ. / В.В Ковалев. – Москва, «Финансы и статистика», 2000.
18. Комплексный анализ финансовой отчетности: учебник 3-е изд., перераб. и доп./ Л.В. Донцова, Н.А. Никифорова. – М.: Изд. «Дело и сервис», 2005.
19. Финансовый менеджмент, 10-е изд./ Ю. Бригхэм, М. Эрхардт. / Пер. с англ. Под. ред. к.э.н. Е.А. Дородеева – СПб: Питер, 2005.
20. Анализ финансового состояния предприятия./ А.И. Ковалев, В.П.Привалов. – М.: Центр экономики и маркетинга, 1999.
21. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле./ М.Н. Крейнина. – М.: АО «ДИС», «МВ-Центр», 1998.
22. Финансовый анализ субъекта хозяйствования: Справочное пособие./ Н.А. Русак, В.А. Русак. – Мн.: Выш. шк.., 1998.
23. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебное пособие. / И.Т. Балабанов. – М.: Финансы и статистика, 1997.
24. Указ Президента Республики Казахстан о бухгалтерском учете, имеющий силу Закона, с изменениями и дополнениями от 24.06.2002 г.
25. Стандарт бухгалтерского учета №30 «Представление финансовой отчетности» Утвержден приказом Министра финансов Республики Казахстан от 17.01.2003г.
26. Расчет показателей платежеспособности предприятия на основе новой формы бухгалтерского баланса согласно Положению (стандарту) бухгалтерского учета «Баланс». В. Ганасюк, Д. Кабаченко. Журнал «Бизнес и Бухгалтерия» №52(12), 2001.
27. Анализ хозяйственной деятельности предприятий России./ К.В.Щиборщ. – М.: Изд. «Дело и сервис», 2003.
28. Совершенствование методов применения аналитических процедур в аудиторской деятельности. З.К.Дюсембаева. Диссертация на соискание степени кандидата экономических наук. – Алматы, 2005.
29. Метод рейтинговой оценки эффективности финансово-хозяйственной деятельности дочерних и зависимых организаций предприятия. Сайлаубеков Н.Т., докторант КазЭУ им. Т. Рыскулова.
30. Теория экономического анализа. Учебник 2-е издание, доп./ А.Д. Шеремет. – М.: ИНФРА-М, 2006.
1. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник/ И.А. Богдановская, Г.Г. Виноградов, О.Ф. Моргун и др.: Под. общ. ред. В.И. Стражева. – Минск: Вышэйшая школа, 1999.
2. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебник./ В.В.Ковалев, О.Н.Волкова. – М.: Проспект, 2000.
3. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности. / В.В.Ковалев. – 2-е изд. – М.: ИНФРАМ, 1999
4. Системный анализ финансовой отчетности. Учебное пособие./ Н.Н.Погостинская, Ю.А.Погостинский. Учебное пособие. – Санкт-Петербург, 1999.
5. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник.5-е издание./ Г.В. Савицкая. – Минск: ООО «Новое знание», 2001
6. Анализ финансового состояния предприятия . А.В. Титаева, 2002. www.titaeva.ru
7. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы/ К.Ш.Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г. Жұмағалиева. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2001.
8. Методика финансового анализа. / А.Д. Шеремет, Р.С. Сайфулин. – М.: ИНФРАМ, 1999.
9. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие./ К.Ш.Дюсембаев. – Алматы: Экономика, 1998.
10. Основы анализа финансового состояния предприятия: Учебное пособие./ И.М. Лоханина, З.К. Золкина. – Ярославль, 1998.
11. Теория экономического анализа. М.И. Баканов, А.Д. Шеремет. / Москва, «Финансы и статистика», 1998.
12. Комплексный экономический анализ финансово-хозяйственной деятельности организации. Т.А. Молибог, Ю.И. Молибог. – М.: Гуманитар. Изд. Центр ВЛАДОС, 2005.
13. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия. Учебник./ М.М.Глазов. – СПб.: ООО «Андреевский издательский дом», 2006.
14. Финансовая устойчивость предприятия: анализ, оценка и управление. Учебно-практическое пособие. / А.В.Грачев. – М.: Изд. «Дело и сервис», 2004.
15. Использование финансового анализа для управления компанией. И.Кубышкин (директор по консалтингу Департамента управленческого консалтинга компании IBS). Журнал «Финансовый директор» №4, 2005.
16. Финансы организации: менеджмент и анализ. Учебное пособие. 2-е издание / В.Н. Незамайкин, М.Л. Юрзинова. – М.: издательство Эксмо, 2005.
17. Финансовый анализ. / В.В Ковалев. – Москва, «Финансы и статистика», 2000.
18. Комплексный анализ финансовой отчетности: учебник 3-е изд., перераб. и доп./ Л.В. Донцова, Н.А. Никифорова. – М.: Изд. «Дело и сервис», 2005.
19. Финансовый менеджмент, 10-е изд./ Ю. Бригхэм, М. Эрхардт. / Пер. с англ. Под. ред. к.э.н. Е.А. Дородеева – СПб: Питер, 2005.
20. Анализ финансового состояния предприятия./ А.И. Ковалев, В.П.Привалов. – М.: Центр экономики и маркетинга, 1999.
21. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле./ М.Н. Крейнина. – М.: АО «ДИС», «МВ-Центр», 1998.
22. Финансовый анализ субъекта хозяйствования: Справочное пособие./ Н.А. Русак, В.А. Русак. – Мн.: Выш. шк.., 1998.
23. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебное пособие. / И.Т. Балабанов. – М.: Финансы и статистика, 1997.
24. Указ Президента Республики Казахстан о бухгалтерском учете, имеющий силу Закона, с изменениями и дополнениями от 24.06.2002 г.
25. Стандарт бухгалтерского учета №30 «Представление финансовой отчетности» Утвержден приказом Министра финансов Республики Казахстан от 17.01.2003г.
26. Расчет показателей платежеспособности предприятия на основе новой формы бухгалтерского баланса согласно Положению (стандарту) бухгалтерского учета «Баланс». В. Ганасюк, Д. Кабаченко. Журнал «Бизнес и Бухгалтерия» №52(12), 2001.
27. Анализ хозяйственной деятельности предприятий России./ К.В.Щиборщ. – М.: Изд. «Дело и сервис», 2003.
28. Совершенствование методов применения аналитических процедур в аудиторской деятельности. З.К.Дюсембаева. Диссертация на соискание степени кандидата экономических наук. – Алматы, 2005.
29. Метод рейтинговой оценки эффективности финансово-хозяйственной деятельности дочерних и зависимых организаций предприятия. Сайлаубеков Н.Т., докторант КазЭУ им. Т. Рыскулова.
30. Теория экономического анализа. Учебник 2-е издание, доп./ А.Д. Шеремет. – М.: ИНФРА-М, 2006.
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Факультет: Экономика
Кафедра: Экономика
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Кәсіпорындағы дағдарысқа қарсы басқару
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
I. КӘСІПОРЫННЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6
1.1. Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Дағдарысқа қарсы басқару - кәсіпорынның экономикалық
қауіпсіздігін камтамасыз етудің негізі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
1.3 Дағдарыстарды мемлекеттік реттеу: шетел және отандық
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ. ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ
БАСҚАРУЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... .38
2.1. Қазақстан Республикасындағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің
дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..38
2.2. Алматы кілем АҚ-ның қаржылық сипаттамасы және дағдарысқа
қарсы басқаруын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
ІІІ . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ
КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ..70
3.1. Тоқыма және кілем өнеркәсібінің дағдарысқа қарсы басқару
механизмінің стратегиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3.2. Ғалам даму жағдайындағы тоқыма және кілем өнкеркәсібі
кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету бағыттары ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .77
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 81
Қосымшалар
Кіріспе
"Қазақстан-2030" Стратегиясында дамудың ұзақ мерзімді басым
мақсаттарына ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының аумақтық тұтастығын толық
сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын
дағдарысқа қарсы басқаруының, шетел инвестициялары мен ішкі
жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген
экономикалық өсу жатады. Стратегия түйінді міндеттердің бірі ретінде
республикада индустриалдық әлуетке негізделген, әлемдік ғылыми-техникалық
прогрестің қазіргі кездегі жетістіктері есебімен, көп салалық, бәсеке
қабілетті өнеркәсіптік кешенді қалыптастыруды қарастырады.
Мемлекеттің ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының ұлттық мүдделері нақты
өз құрамына экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас
бөліктерді біріктіреді. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік салалардың, жеке
кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару бағыттары ретінде қарастырылады.
Мемлекеттің экономикалық кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы басқару
импортты алмастыру арқылы ішкі өндірісті дамыту есебінен жүргізілетіні
белгілі.
Кәсіпорындарды дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету мақсатында қалыптасқан
көзқарастар мен сараптауларды, экономикалық қатерлерді талдауды, дағдарысқа
қарсы басқаруды, ғаламдану жағдайындағы қолдауды ғылыми негіздеу зерттеу
тақырыбынын өзектілігін айқындайды және ғылыми-тәжірибелік құндылығын
анықтайды.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын зерттеу өрісі
әлі көптеген сүрақтар бойынша кең болып қалып отыр. Кәсіпорындарды
дағдарысқа карсы қамтамасыз етудің бағалау көрсеткіштері, дағдарысқа карсы
басқаруды экономикалық кауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізі ретінде
қарастыру, мемлекет тарапынан дағдарысқа карсы реттеудің экономикалық
қауіпсіздікке тигізетін әсері, ғаламдану жағдайындағы саланың дамуын
қамтамасыз ету бағыттары, кәсіпорындардың маңызы, ауыл шаруашылығы, машина
жасау, химия өнеркәсіптерімен өзара тығыз байланыстарын назарға ала отырып,
тиімді даму тізбегін құру мәселелері жан-жақты сараптауды талап етеді.
Үдемелі қарқынмен дамып отырған технологиялық, инновациялық, ғылыми-
техникалық факторлар және нарық сұранысының өзгермелілігі тұтынушылар
зердесінен шығатын тауарлар өндіру қажеттілігін анықтайды. Кәсіпорынның
экономикалық дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету теориялық және әдіснамалық
тұрғыдан саралау қажеттілігі дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін
анықтауға негіз болды.
Дипломдық жүмыстың мақсаты кәсіпорындардың қызметтерін жан-жақты зерттей
отырып, олардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқару және оларды
қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Белгіленген максатқа жету үшін зертеу жұмысының келесі міндеттері
анықталды:
* дағдарысқа қарсы қатысты анықтамаларды зерттеу және
олардың мазмұнын ашу;
* дағдарысқа қарсы басқарудың экономикалық тигізетін әсерін
анықтау;
* жеңіл өнеркәсіп өнімдерінің әлемдік нарығының даму беталысын
бағамдау;
* Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің және
сала
кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
салыстырмалы түрде талдау;
* ғаламдану жағдайындағы кәсіпорындарының экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару бағдарларын негіздеу.
Экономикалық дағдарысқа карсы басқарумен байланысты ұйымдастырушылық -
экономикалық қатынастар жиынтығы кіреді.
Дипломдық жұмыстың максаты кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа
қарсы басқаруын қамтамасыз ету бойынша нақты тетіктерді ұсыну мен оларды
қолдану тиімділігін негіздеумен сипатталады.
КӘСІПОРЫННЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынға қоршаған орта тарапынан
көптеген дағдарыс төнуі мүмкін. Бұл дағдарыс бәсекелестік күрестің
шиеленісуі, техникалық және бағдарламалық құралдарды заңсыз пайдаланумен,
елдегі саяси және экономикалық тұрақтылықтың болмауымен байланысты.
Сондықтан, кәсіпорын менеджеріне негізгі қызметінен, яғни кәсіпорынды
басқарудан басқа да, дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету сұрақтары
жүктелетіні сөзсіз. Бұл мәселе терең және көп қырлы болғандықтан, біз
зерттеу жұмысымызда кәсіпорынның тек экономикалық дағдарысқа қарсы
басқарудың қаматамасыз ету сұрақтарына тоқталамыз.
Қаржылық-экономикалық дағдарыстар, әдетте, өнеркәсіп кәсіпорындарға
кері әсерін тигізеді: негізгі капитал тозады, еңбек өнімділігі азаяды, жас
және білікті мамандар өндірістен кетеді.
Кәсіпорын алдына өзіне тән өндірістік қызметтерді орындауына байланысты
өзінің жағдайын бағалау мен болжау сияқты, яғни кәсіпорынға әсер ететін
ішкі және сыртқы факторлардан қорғау, қауіптілік индикаторларының
мониторингі жүйесін құру, олардың шектерін анықтау, қатерлерге қарсы
шаралар қабылдау сынды, өзекті мәселе туады.
Әрбір кәсіпорын үшін өзінің экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың
қамтамасыз ету сұрақтары, тек қана дағдарыс жағдайында ғана емес, тұрақты
экономикалық ортада да экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың міндеттері
өз көкейкестілігін жоймайды.
Кәсіпорын тұрақты қызмет ету жағдайында экономикалық дағдарыстын
сұрақтарын шешуде басты көңілді өндірістің және өнім өткізудің қалыпты
қарқынын сақтауға, материалдық және қаржылық залалдардың болмауына,
ақпараттардың компьютерлік базасының бұзылмауына, теріс пиғылды бәсекені
болдырмауға бағыттайды.
Дағдарыс жағдайында кәсіпорын әлуетінің (өндірістік, технологиялық,
ғылыми-техникалық және кадрлық ) бұзылуы оның қызметіне қауіп тудырады. Бұл
ретте, ұдайы өндіріске мүмкіндік болмай қалады. Кәсіпорында
инвестициялардың басты көздері - амортизациялық аударылымдар, таза табыс
және қарыз қаражаттары болғандықтан, дағдарыс жағдайында, айтылып кеткен
инвестиция көздерінің тартылып қалуы мүмкін. Кәсіпорын әлуетін біртіндеп
жаңалау (инновацияларды игеру, тұтыну сапасы артық тауарлар шығару) алдыңғы
қатарлы ғылыми-техникалық, конструкторлық, технологиялық және инвестициялық
құралдарды игеру арқылы жүргізілетіні белгілі. Ұдайы өндірісте осы
құралдарды ұзақ уақыт бойы қолданбау кәсіпорынның дамуын тоқтатады.
Қазақстан Республикасының егемендік алған кезеңінен бастап,
экономикалық дағдарыс термині елдің құқықтық - нормативті құжаттарынан
берік орын алды. Осындай нормативті құжаттардың қатарына ҚР-ның "ҚР-ның
Ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңы, ҚР-ның экономикалық қауіпсіздігінің
Мемлекеттік стратегиясы жатады. Ұлттық заңдылықта экономикалық дағдарыс
талаптары мен түсінігі, біздің ойымыз бойынша, анық көрсетілмегендіктен,
біз экономикалық дағдарыс түсінігін жан -жақты қарастыруды үйғардық.
Үлкен заңгерлік сөздікте экономикалық дағдарыс келесідей түсінік
беріледі: ...мемлекеттің үдемелі дамуы мен әлеуметтік, саяси және
қорғану қабілетін дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ететін
экономиканың жағдайы.
ҚР-ның ҚР-ның Ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңында экономикалық
қауіпсіздік ҚР-ның ұлттық экономикасының тұрақты дамуына және экономикалық
тәуелсіздігіне кері әсер ететін үрдістер мен факторлардан, ішкі және сыртқы
жағдайлардан қорғалған жағдайы деп көрсетілген .
Біз жоғарыда тоқталып өткен экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
түсінігіне берілген екі анықтамада да кәсіпорынның экономикалық дағдарысы
қарастырылмаған, экономикалық дағдарыс түсінігі мемлекет деңгейінде ғана
қарастырылған деп тұжырымдап, анықтамаларды зерттеуімізді ары қарай
жалғастырдық.
Отандық және ресейлік авторлардың ғылыми жұмыстарында кәсіпорынның
экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету көзқарастар
көрсетілген. Соларға шолу жасау арқылы, өз ойымызды білдірмекпіз.
Бір авторлардың пікірінше, кәсіпорынның (фирманың, ұйымның)
экономикалық қауіпсіздігі ғылыми - техникалық, технологиялық, өндірістік
және кадрлық әлуеттің сыртқы және ішкі экономикалық қатерлерден қорғалған
жағдайы және оның барлық ресурстарын тиімді қолдану арқылы ұдайы өндіріске
қабілеттілігі .
Келесі авторлар кәсіпорынның (шаруашылық субъектісінің) экономикалық
дағдарысқа қарсы басқаруды оның ғылыми - техникалық, технологиялық,
өндірістік және кадрлық әлуетінің тікелей (белсенді) және жанама (енжар)
экономикалық дағдарыс, мысалы, мемлекеттің тиімді емес ғылыми - өндірістік
саясатымен немесе қолайсыз сыртқы ортаның қалыптасуымен байланысты
дағдарыс, қорғалуы және ұдайы өндіріске қабілетті.
Басқа авторлардың пікірінше, экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
дегеніміз - жұмыс істеп тұрған кәсіпорынға мүмкін болатын экономикалық
қатерлердің қарсы шаралар жүйесіне немесе басқа сөзбен айтқанда,
кәсіпорындағы экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесіне тең болуы .
Кейбір авторлар экономикалық дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорын
қызметіне дағдарысты алдын алу үшін корпоративті ресурстарды неғұрлым
тиімді пайдалану және қазіргі кезде, болашақта кәсіпорынның тұрақты қызмет
етуін қамтамасыз етілуі деп түсіндіреді .
Осы пікірлерде кәсіпорынның экономикалық дағдарыспен байланыстыруға
талап болмағаны байқалады, дегенмен дағдарыстын алдын-алу туралы мәселе
қозғалған. Экономикалық дағдарыс ұштаса отырып, дағдарысқа әкелуі мүмкін
болғандықтан, айтылып кеткен көзқарастарды біз дағдарыстың алдын-алу
шараларымен байланыстыра көрсеткіміз келді. Біздің ойымызша, кәсіпорынның
экономикалық дағдарыспен мәнін келесідей түсінік толығымен ашар еді:
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын кәсіпорындағы барлық
ресурстарды (өндірістік, технологиялық, еңбек, ғылыми-инновациялық,
қаржылық, кәсіпкерлік) ұтымды пайдалана отырып, дағдарыстардың алдын-алу
және ұдайы даму шаралары жүйесінің тиімді қызмет ету жағдайы. Осы ретте,
бұл түсінікте ресурстарды толығымен пайдалану, дағдарыстардың алдын-алу,
ұдайы дамуды қамтитын жүйе толығымен қамтылып, кәсіпорынның экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару түсінігі толығымен ашылады деген ойдамыз.
Нарықтық экономика кәсіпорын менеджерлері тек қана дамудың нарықтық
стратегиясын ғана емес, өзінің құрамына міндетті түрде интеллектуалдық
меншікті және экономикалық дағдарыстан қорғаудың арнайы бағдарламаларын
қосатын экономикалық стратегияны жасауы керек. Кәсіпорындағы осы қызметке
жауапты бөлімшенің, дағдарыс ережелерін сақтауды бақылайтын және қорғау
жоспарын, құралдарын анықтайтын, бұзу әрекеті мен фактілерін анықтау және
нейтралдау жұмыстары бірінші жолға қойылады. Кәсіпорын инфрақұрылымының кез-
келген элементінің қызметінің босаңсуы экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару тікелей әсер ететін болғандықтан, кәсіпорынды басқару үрдісі
экономикалық қауіпсіздік сұрақтарымен тікелей байланысты.
Кәсіпорындағы экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын қамтамасыз ету
үшін меншікті корпоративті ресурстар пайдаланылады:
1. Капитал ресурсы;
1. Персонал ресурсы;
1. Ақпараттар және технологиялар ресурстары;
1. Техника және жабдықтар ресурстары;
5. Құқық ре сурстары: патенттер, лицензиялар, экспорттық квоталар және .
Экономикалық субъектілердің іс-әрекеттері әлеуметтік-экономикалық
мәртебені анықтайтын экономикалық қызығушылықтардан тұрады. Меншік
иелерінің және жалдамалы қызметкерлердін экономикалық мүдделерінің бар
екенін айта кеткен жөн. Меншік иесінің, сәйкесінше кәсіпорынның бар мүддесі
таза табыс алумен байланысты болғандықтан, оны алуға кедергі келтіретін
факторлардың бәрі сәйкесінше экономикалық қатер болып табылады. Осылайша
біз экономикалық қатер деп, таза табыс мөлшерінің төмендеуіне немесе
жойылуына әкелетін мүмкін жағдайды айтамыз.
Өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
бағалау өте маңызды. Себебі, қызметтегі белсенді әлует дағдарысқа қарсы
дамуды анықтайтын, экономикалық өсудің кепілі және елдің экономикалық
тәуелсіздігін, дағдарысқа қарсы басқару дағдарыстан сақтайтын тұрақты
фактор болып табылады. Оның босаңсуы кәсіпорынның, мемлекеттің болжауға
мүмкін болмайтын зардаптарға ұшырауына әкелуі мүмкін.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару ең алдымен
менеджерлердің мүмкін қатерлерді көре білу және алдын-алу, пайда бола
бастаған қиындықтарды тез шешіп, оң жолға түсу шараларын жүзеге асыруымен
байланысты.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруда төнетін
қатерлерді келесі түрде жіктейді:
* Субъективті, кәсіпорынның немесе оның басшылығының тиімсіз қызметімен
байланысты, қатерлер. Мысалы: төмен бәсеке қабілеттілік әсерінен өнімнің
нарықта өтпеуі, қаржылық тұрақсыздық жағдайы.
* Объективті, кәсіпорынға тәуелсіз жағдайлардан болатын қатерлер. Мысалы:
инфляция деңгейі, табиғат апаттары.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару функционалдық
тұрғыдан келесі элементтерден тұрады:
* Технико-технологиялық;
* Интеллектуалдық және кадрлық;
* Қаржылық;
* Саяси-құқықтық;
* Ақпараттық;
* Экологиялық .
Осы элементтерге толығырақ тоқталып кетейік.
Технико-технологиялық элемент. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз етуде менеджерлердің кәсіпорындағы технология, құрал-жабдықтар
әлемдік стандарттарға сай келетінін, балама өнімдерді шығаратын
кәсіпорындарда қандай технология пайдаланатынын, қолданыстағы технологияны
ішкі резервтердің көмегімен жақсарту мүмкіндігін талдау және жаңа ғылыми
ізденістерді байқауы керек.
Интеллектуалдық және кадрлық элемент. Қазіргі экономикалық жағдайларда
экономикалық дағдарысқа қарсы басқару деңгейі көп жағдайда мамандардың
біліктілігімен анықталады. Сондықтан, кәсіпорында жұмыскерлерді іріктеу,
оқыту және ынталандыру жүйесі ұйымдастырылған деңгейде болуы керек. Оның
үстіне, кәсіпорынның басқару персоналы экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару жағдайын үнемі талдап отыруы, дағдарыс жағдайында сасып
қалмайтындай болуы керек.
Қаржылық элемент. Бұл элемент кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы
меншікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты
болғандықтан маңызды болып саналады. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
тұрақтылығының жойылу себептері өндіріс көлемінің төмендеуімен, өнімнің
өзіндік құнының жоғары болуымен, активтерді тиімсіз жоспарлау және
басқарумен байланысты болады. Қаржылық тұрақтылықты сақтау үшін
кәсіпорынның қаржылық - экономикалық қызметінде нақты тапсырмаларды
жоспарлау және өткізу жолдарын қарастырған жөн. Келесідей стратегиялық
міндеттерді анықтауға болады: өнімді жетілдіру, өзіндік құнды төмендету, аз
шығындармен өндіріс тиімділігіне қол жеткізу, рентабельділіктің жеткілікті
деңгейін қамтамасыз ету.
Саяси - құқықтық элементті қорғаудың үрдісін келесі түрде жүргізуге
болады:
* кері әсерлерді анықтау;
* қорғаудың қазіргі деңгейін талдау;
* осы деңгейді жетілдіру бойынша шараларды жоспарлау.
Ақпараттық элемент. Кез-келген ұйым немесе кәсіпорынның құрамында
ақпараттарды жинап, сақтап, өңдейтін белгілі бір бөлімше болуы керек. Осы
бөлімшенің мақсаты болып, кәсіпорынға келетін барлық ақпараттарды талдап,
ары қарай дамуы үшін колдана білу табылады. Кәсіпкерлік құпияны сақтайтын
шараларда осы бөлім арқылы жүргізілуі керек.
Экологиялық элемент. Кәсіпорын экологиялық мөлшерлерді бұзудан болатын
айып пұлдары сияқты шығындарды төлегісі келмесе, халықаралық және ұлттық
экологиялық мөлшерлерді сақтауы керек.
Осы ретте, біздің ойымыз бойынша, келесі шаралар алгоритмі тиімді
болар еді:
1. Мүмкін болатын экономикалық қатерлерді талдау;
1. Қарсы шараларды жоспарлау;
1. Қабылданған шаралардың орындалуын бақылау;
4. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесінің тиімділігін талдау.
Кейде экономикалық қауіпсіздікті заңдылықтағы, нарықтағы, экономикалық
тәуекелдерді есептеуде кеткен қателермен байланыстырып жатады. Осы
қателердің бәрі кәсіпорынның таза табысына кері әсер ететінін айта отырып,
біз мемлекетті, тұтынушыларды, табиғат факторларын экономикалық қатер
төндірушілер ретінде көрсетуден аулақпыз. Кәсіпорындағы экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару менеджерінің басты қызметі - заңгердің,
экономисттің, жоспарлау бөлімінің алдына экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруды қамтамасыз ететін арнайы міндеттерді қоюда болып табылады.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
үрдісі, біздің ойымыз бойынша, бірнеше кезеңдерден тұрады. Бірінші кезеңде
кәсіпорын үшін қолайсыз жағдайлардың пайда болуының түрлері мен себептері
анықталуы қажет. Екінші кезеңде сол қатерлердің алдын-алатын шаралар жүйесі
іске қосылуы керек. Үшінші кезеңде олардың орындалуы бақылауға алынса,
төртінші кезенде тиімділігі талдануы мүмкін. Экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару жүйесінің қызметі оң бағаланса, шараларды қайтадан бастауға болады,
қанағаттанарлықсыз деңгейде болса, тиімді қызмет жасайтын жүйе құру керек
болады. Осы айтылған кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
қамтамасыз ету циклын біз тереңірек талдайтын тоқыма-кілем кәсіпорындарына
да кеңінен қолдануға болады.
Тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруды қамтамасыз етудің екінші кезеңінде дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз етуді дәл қазіргі жағдайы бағаланады. Осы ретте, кәсіпорынға
төнетін қатер және осы қатерден мүмкін болатын зиян толығынан талданады.
Әрбір кәсіпорында жоғарыда айтылғандай қатерлердің алдын-алу шараларынан
барынша оң әсер алатын ақпараттарды жинау, талдау және бағалаудың бірегей
жүйесі болуы тиіс. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің қазіргі жағдайын анықтау бірнеше басты бағыттарда жүргізілуі мүмкін.
Біріншіден, кәсіпорынның қаржы-экономикалық қызметі бағаланады. Есептік
мәліметтер негізінде кәсіпорын капиталының құрылымы мен серпіні, қарыз
қаражаттарынан тәуелсіздігі мен автономдығы, айналым қаржыларының ағымдағы
кезеңдегі және болашаққа өтімділігі мен төлем қабілеті талданады.
Осы тәріздес талдауға негізгі және айналым капиталының пайдалануы,
еңбек өнімділігі, кұрал - жабдықтың пайдалануы мен тозуы да ұшырайды.
Кәсіпорынның еңбек ресурстары мен еңбек ақы қорына ерекше назар аударылады.
Тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының шығындары құрылымын талдау
ресурстар үнемінің жасырын жолдарын, дамудың интенсивті, жоғары
технологиялық жолдарын анықтауға жол береді.
Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің ағымдағы
жағдайын бағалауда тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорнының өз өнімін өткізу
көлемі туралы ақпаратының мәні зор. Бұл жерде басты көрсеткіш болып,
сатылымдардың ассортименті мен аймақтық құрылымы анықталады. Маркетингтік
тұрғыдан кәсіпорынның тауар нарығындағы орнын, бәсекелестерінің
артықшылықтары мен әлсіз тұстарын анықтау кәсіпорынның нарықтағы үлесін,
баға-сапа қатынасын, баға саясатын, бәсекелік стратегиясын анықтауға-
мүмкіндік береді.
Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды камтамасыз етуді бағалауды
аяқтай отырып, кәсіпорынның табыстылығы мен рентабельділігін талдау жөн
болады. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің келесі
кезеңінде тоқыма- кілем өнеркәсібі кәсіпорнының кысқа және ұзақ мерзімге
даму бағдарын жасау жатады. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету экономикалық қатерлердің алдын алу шараларын өткізу арқылы
жұргізіледі. Егер қатер құшағын жайып тұрса, мысалы: кәсіпорыннан құрылтай
құжаттарын тартып алғандай қылып алса, фирманың бұрынғы қызметкерінен сотқа
арыз түссе, әріптестер қарыздарын қайтармай жатса, бәсекелестер
кәсіпорынның тауар белгісін рұқсатсыз пайдаланып жатса, кәсіпорынның
арғы экономикалық өмірін қалай анықтап, жоспарлаймыз. Тоқыма және кілем
өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық, өндірістік, қаржылық қызметін
талдау бізге дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорынның экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізі болуы мүмкін деген ой салды. Біздің
елімізде кәсіпкерлер үшін нақты экономикалық еркіндікті қажет ететін нарық
аяғына тұрды. Мұндай қадам үшін нарыққа сай еңбек өнімділігін, тиімділікті,
тұтынушылар мен жабдықтаушылардың алуан түрлі талаптарына икемделетін
өндірісті қамтамасыз ететін фирма мәдениеті мен басқару жүйесі керек-ақ.
Дағдарысқа қарсы басқаруда, фирманың экономикалық ең тиімді басқару құралы
ретінде, осындай әлует бар.
Ешкім және ешқашан дағдарыстан қорғап қалуға кепілдік бермейді. Әдетте,
дағдарыстық жағдай аяқ астынан болады. Дағдарыс кәсіпорындарды қызмет
саласына, қызметкерлер санына, өнім сапасына және басқа жағдайларға қарамай-
ақ таңдайды. Дағдарыстық жағдайда менеджменттің әдеттегі, бәрімізге белгілі
шеңберінен тыс тұратын әдістері қолданылуы тиіс. Олардың кейбірі арнайы,
тек дағдарыс жағдайларында қолданылатын болса, кейбір әдеттегі әдістері
бизнестегі тиімді шараларға қол жеткізу құралдары сапасында қолданылады.
Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттер тәжірибесінде макро -
микродеңгейлерге дағдарысқа қарсы шаралардың бай қоржыны бар .
Қазақстан кәсіпорындарында дағдарыс мүлде күтпеген, "көктен түскендей"
тосын жай ретінде қабылданады да, оған, көп жағдайда, кәсіпорын персоналы
дайын еместігін байқатады. Нарықтық экономикада жекелеген компаниялардың
дағдарысы үйреншікті іс, сондай-ақ, қазір жекелеген елдерді ғана емес,
тұтастай континенттерді қамтитын жүйелік дағдарыстарға да етіміз үйреніп
келеді. Дағдарыстық құбылыстарға, мүмкіндігінше, әдеттегі табиғи құбылыс
ретінде қарап, алдын-ала мұқият түрде дайындалу керек. Сол кезде кәсіпорын
үшін зиян аз, ал дағдарыстан шығу жеңілірек болады. Дағдарысқа қарсы
басқару кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз
етуге қаншалықты қатысы бар екенін анықтау үшін, зерттеу жұмысымыздың
келесі бөлімін соған арнадық.
1.2 Дағдарысқа қарсы басқару - кәсіпорынның экономикалық
қауіпсіздігін камтамасыз етудің негізі ретінде.
Нарық қатынастарының қазіргі кезеңінде отандық фирмалардың көріп
отырған қаржы тапшылықтарына қарамай-ақ, нарықтағы орындарын бекітуге, өз
бизнесіне тұрақты нысан беруге деген талпынысын байқаймыз. Бұл шиеленіскен
бәсеке жағдайында өміршеңдікке ұмтылуды қажет ететін уақыт талабы.
Дағдарыстық жағдайлар көптеген себептердің әсерінен пайда болады.
Олардың ішінде, табиғат апаттарын, экологиялық , қаржы, азаматтық немесе
құқықтық дағдарыстар атап айтылып жүр. Бұл тізімді ары қарай жалғастыруға
болады, бірақ шет елдердегі, айрықша, біздің елдегі дағдарыстардың басты
себебі-қанағаттанарлықсыз менеджмент. Қазіргі қазақстандық жағдайлар
мамандарға дағдарыстардың түрлерін тәжірибеде зерттеуге мүмкіндік туғызады.
Әр дағдарыстың өзіндік ерекшелігі бар болғандықтан, олармен күресудің
бірдей жолы жоқ. Дегенмен, әлемдік тәжірибеде дағдарыстарға дайын болу
жағдайында қолданылатын іс-шаралардың қалыптасқан жүйесі бар. Ол жоспарлау
құралдарының көмегімен жүзеге асады. Болуы мүмкін дағдарыстық құбылыстарды
жоспарлау- сын сәтінде жасалатын қадамдардың механикалық бір ізділігін
алдын ала анықтау және ұйымға тез әрі тиімді әрекет жасау үрдісін қамтиды.
Шарықғаған бәсекелестік жағдайында, нарықта өз орнын табу үшін уақыт
талабы отандық экономикалық кызметте келесідей шешімдерде дұрыс жауап
іздеуді талап етеді:
шаруашылық механизмдерінің қызмет етуінің өзгеруі;
басқару шешімдерін қабылдау шарттарының өзгеруі;
жаңа жағдайлардағы кәсіпорынның стратегиясын жасау және жүзеге
асыру;
басқарудың жаңа мүмкіндіктерін белсенді пайдалану;
шаруашылық жүргізуде барлық заңды әдістерді пайдалану.
Осы жағдайда дағдарысқа қарсы басқарудың концепциясын анықтап алу
маңызды болып табылады. Осы мәселе бойынша зерттеулері бар көптеген
авторлардың пікірі бойынша, дағдарысқа қарсы шараларды нарықта қызмет етуші
кәсіпорынның қаржылық нәтижелері өте нашар болған жағдайда ғана пайдалану
қажет. Бұл - теріс көзқарас, себебі басты мақсат дағдарыстың алдын-алу
болғандықтан, біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы басқаруда ең бастысы
-қаржылық киындықтар тұрақты, күнделікті сипат алмайтын жағдайларды
қамтамасыз ету.
Экономикалық әдебиеттерде дағдарысқа қарсы басқарудың көптеген
анықтамалары бар.
Кейбір авторлар дағдарысқа қарсы басқарудың "нақты бір борышқор
кәсіпорында қолданатын дағдарысқа қарсы нысандар мен әдістердің жиынтығы"
деп түсінеді. Дағдарысқа қарсы басқару микроэкономикалық категория болып
табылады және кәсіпорынның жойылуы мен қайта жандануы кезіндегі өндірістік
қатынастарды қамтиды.
Ресейлік экономист- ғалым Э.А.Уткин дағдарысқа қарсы басқару дегенде,
ресейлік кәсіпорынның нарықтық қызметінде мүмкін қиыншылықтардың болмауына,
оның өз жеке қаржыларына негізделген, кеңейтілген, ұдайы өндіріске,
тұрақтылыққа бағытталған басқаруды түсінеді.
Профессор Э.М.Коротков былай жазады: "дағдарысқа қарсы басқару
-дағдарысты алдын-ала көре білуге көзделген басқару, оның белгілерін,
залалдарын азайту шаралары талдап, оны ары қарай дамуға пайдалану".
Келесі авторлар тобы дағдарысқа қарсы менеджментті қазіргі
менеджменттің барлық әлеуетін пайдаланып, бизнестегі қолайсыз жағдайларды
жою немесе алдын-алуға бағытталған кешенді,жүйелі басқару деп қарастырады.
Олардың пікірінше, кәсіпорында арнайы бағдарлама жасалып, жүзеге асырылуы
қажет, бағдарлама уақытша қиындықтарды жойып, өзіндік ресурстарды пайдалана
отырып, нарықтық позицияны сақтауы қажет.
Батыс Еуропалық экономистер дағдарысқа қарсы басқару деп, "негізгі
мәселе нарықта өз орнын сақтап қалу болатын, кәсіпорын қызметіне қауіп
төндіретін жағдайдан өтуге қажетті кызметті" айтады. Бұл қызмет келесі
түрде сипатталады: "кәсіпорынға қауіп төндіретін жағдайдан өту үшін қажетгі
әдістер мен тәсілдерді интенсивті қолдануды арттыру".
Бірақ та, Хаберландтың ойынша, барлық назар жедел, қысқа мерзімді
мәселелерге, қатал және тез шешуші шаралармен байланысты мәселелерге ауады.
Дағдарыстың еркін және оңтайлы жақтарын атап өткісі келетін авторлар,
дағдарысқа қарсы басқаруды керісінше, "жақындап келе жатқан қиын кезеңді
алдын-ала біліп, даму бағытын өзгертуге мүмкіндік береді деп анықтайды".
Қазақстандық экономист-ғалымдар дағдарысқа қарсы басқаруды
-кәсіпорындағы базистік, өзгермелі шамаларды сақтап қалуға бағытталған
шараларды жоспарлау мен жүзеге асыру деп анықтайды.
Сонымен қатар, Қазақстанда қалыптасқан кейбір көзқарастарға сәйкес,
дағдарысқа қарсы басқару банкроттығының функциясы немесе міндетті қосымшасы
болып табылады.
Көптеген елдердегі нарықтык экономиканың қалыптасуы мен даму тарихы,
оның қызмет ету үрдісінің бірқалыпсыздығын, өнім өндіру мен өткізу
көлемінің ауытқуын, өндірістің төмен құлдырауларын ашып көрсетеді. Бүл -
дағдарыстық жай деп қарастырылып, жалпы заңдылық болып табылады. Осы
айтылған зандылық кәсіпорынның өміршеңдік циклімен тығыз байланысты.
Отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың зерттеулерін қорытындылай
келе, біз "кәсіпорынның экономикалық кауіпсіздігін камтамасыз ету"
түсінігіне дағдарысқа қарсы тұрғысынан тоқталуды үйғардық.
Біздің көзқарасымыз бойынша, " Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету-кәсіпорынның күнделікті өмірінде қолданылып, стратегиялық
сипат алатын, менеджменттің бар мүмкін болатын әлеуетін кешенді, жүйелік
негізде қолданып, уақытша қиыншылықтарды жеңетін және нарықтағы өз
орындарын бекітіп, ары қарай дамытуға арналған дағдарысқа карсы басқару іс-
шараларының жиынтығы".
Осы тұрғыдан алғанда, дағдарысқа қарсы басқару экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралы ретінде, дағдарыс жағдайында ғана емес,
кәсіпорын қызметінің даму жағдайында да қолданылатын шаралар ретінде
көрінеді.
Экономикалык қауіпсіздікті қамтамасыз ету жағдайында уақытша қиыншылықтан
өту үшін беріліп, нақты жасалған еңбек ынталандырылады, сәйкесінше,
сыйақының жаңа түрлері мен басқарудың жаңа стильдері пайда болады.
Дағдарысты қабылдаудың екі концепциясы бар:
1. Дағдарысқа деген қатынас - қолда барды сақтап қалуға бағытталған.
Мұнда дағдарыс кауіп және тосқауыл деп қабылданып, қатысушы
тұлғалар немесе ұжым үшін тәуелсіздігін жоғалтып алу қаупі болады.
Осының нәтижесінде, жауапты тұлғалар дағдарысты теріс қабылдап,
дағдарысқа дейінгі қалыпқа жету шараларын жүзеге асырады.
1. Дағдарысқа деген қатынас - жаңашылдыққа бағытталған. Бұл
жағдайда дағдарыс кәсіпорынның эволюциялық даму үрдісіндегі
жаңартуға деген қажеттілік деп қарастырады. Мұнда дағдарыс,
белгілі бір иррационалдық немесе дұрыс емес жасалған мақсаттар,
ережелерден тазартудың әдісі болып табылады. Осының нәтижесінде,
дағдарысты туғызған, бұрынғы жағдайды өзгертуге әкелген талаптар
ұтымды шешіммен қарастырылады. Мұнда негізге дағдарыспен күрес
емес, өзіндік құрылымды жаңа қатынастарға сәйкес өзгерту алынады.
Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету төмендегі
белгілермен сипатталады: экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
негізгі мақсаты кез келген экономикалық, саяси және әлеуметтік құбылуларда
нарықта тұрақты бекіну және компанияның тұрақты қаржыларын қамтамасыз ету.
Сәйкесінше ол әрі жоспарлы және жан-жақты міндеттерді шеше алуы керек; оның
шеңберінде кәсіпорынның (тек уақытша қаржы қиындықтарын ғана емес) ағымдағы
міндеттерін шешуге, ерекше жағдайларға сай келетін басқару құралдары
қолданылады; экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мәні -жағдайларға
байланысты әр түрлі іс-әрекеттерді ескеретін, сыртқы ортада болған шамалы
өзгерістерге жедел немесе пәрменді әсер ету үшін, алдын-ала дайындалған
басқару шешімдерінің балама нұсқалары; экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің негізінде - кәсіпорынның іс-әрекетінің барлық салалары
мен бөлімшелерінде үнемі және тізбектей жаңашылдықтар енгізу үрдісі;
экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, кәсіпорын қандай қиын шаруашылық
жағдайға тап болмасын, бұл қиындықтардан кәсіпорынды ең аз шығындармен
шығара алатын , қаржылық және басқару механизмдерін іске қосуға
негізделеді.
Кәсіпорындағы дағдарысқа қарсы басқару механизмі келесі негізгі
элементтерден тұруы мүмкін:
1. Қаржы жағдайының диагностикасы;
1. Кәсіпорынның бизнесін бағалау;
1. Маркетинг;
1. Ұйымдастырушы - өндірістік менеджмент;
1. Персоналды басқару;
1. Қаржылық менеджмент;
1. Инвестициялық саясат;
1. Дағдарысқа карсы бизнес-жоспарлау;
1. Бизнесреинжиниринг үрдісі;
1. Кәсіпорынның таратылуын ұйымдастыру.
Кәсіпорындағы экономикалық кауіпсіздікті қамтамасыз ету оның құрылған
мезетінен басталады. Дәл осы мезетте кәсіпкерлік қызметті жүргізуші,
таңдалған миссиялы фмрманың қызмет ету үрдісі барысында, мүмкін болатын
потенциалды
мүмкіндіктер мен қауіп-катерлерді анықтайтын факторларды тереңінен зерттеу
және болашақ фирманың бағытын, яғни қызмет саласын бір жағынан, өзінің жеке
мүдделері мен мақсаттарына, екіншіден, оның объективті пайда болатын үлкен
қауіптерді кейін қайтарудың потенциалды мүмкіндіктеріне сәйкес анықтау
болып табылады.
Кәсіпорынның әр түрлі қызмет саласымен байланысты факторлар
кәсіпорынның құлдырауына өз әсерлерін тигізуі мүмкін, сонымен қатар әсер
ету тізбесі өте күрделі және шытырман болуы мүмкін, сондықтан экономикалық
қатердің алғашқы себебін не болғанын нақты айтуға болмайды.
Фирманы құру бастамасынан-ақ, фирманың экономикалық қорғау
(қауіпсіздік) жүйесін құру туралы сөз қозғау қажет. Егер кәсіпорынның
сәтсіздігінің негізгі сипаты оның төлем қабілетсіздігі болса, экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуде негізгі рөл қаржылық менеджментке беріледі.
Сөз жоқ, бұл экономикалық құралдың мүмкіндіктері үлкен, бірақ шексіз емес,
Қаржылық менеджменттің нәтижелері кәсіпорынның барлық нарықтық қызметінің
нәтижесі, барлық ұжымның сапалы жүмыс жасауының нәтижесі болып табылады.
Осылайша, кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
механизмін калыптастыру мәселесі тәжірибелік жағынан өте қиын және
әдістемелік жағынан толықтыруды талап етеді. Ол, біздің экономикалық
өндірістік нақты сектордың дамуын анықтайтын өзекті мәселе болып отыр.
1.3 Дағдарыстарды мемлекеттік реттеу: шетел
және отандық тәжірибелері
Мемлекет нарықтық экономиканың сыртқы жүйесі емес, оның құрамдас бөлігі
болып табылғандықтан, ұдайы өндіріс үрдірісінің әр түрлі сфераларына өз
әсерін тигізеді. Экономиканы мемлекеттік реттеу-мемлекеттің
макроэкономикалық тұрғыдан жасалатын қызметі, мемлекеттік құқылы
мекемелердің және қоғамдық ұйымдардың әлеуметтік-экономикалық жүйелерді
өзгеретін жағдайларға сәйкес, әртүрлі және өзара байланысты экономикалық
реттегіштерді қолдана отырып, зандылық, атқарушы және бақылау сипатындағы
жүргізетін типтік шаралардың жүйесі .
Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды міндеттерінің бірі болып,
кәсіпорын қызметіндегі дағдарыстық құбылыстардан өтуге жағдайлар жасау
табылады. Бұл міндет дағдарысты мемлекеттік реттеу шараларын жасау мен
өткізу арқылы шешіледі. Дағдарысты мемлекеттік реттеу-мемлекеттің
кәсіпорынды дағдарыстық жағдайлардан, банкроттықтың алдын - алудан қорғау
немесе оның арғы қызметін тоқтату үшін пайда болатын ұйымдастырушылық-
экономикалық және кұқықтық қатынастарын көрсететін макроэкономикалық
категория. Дағдарысты мемлекеттік реттеу-нормативті құбылыс. Ол қызметті
талдаудан және нақты, ашық мақсаттарды қоюдан, мүмкіндігінше дағдарыстық
жағдайларды оң түрде өзгертетін құралдардан тұрады .
Дағдарысқа қарсы басқару үрдістерін мемлекеттік реттеудің дамыған
елдердегі тәжірибесін талдай отырып, қолданылатын тәсілдердің ортақтығына
қарамастан әр мемлекеттің заңдылығы ұлттық экономиканың ерекшеліктерін,
қалыптасқан менталитетті, этикалық дәстүрлерді ескеретінін айта кету
орынды сияқты .
Біз осы зерттеу жұмысымызда нарықтық экономикалы, транзитты
экономикалы елдердің және Қазақстан Республикасының дағдарысты мемлекеттік
реттеу тәжірибелерін қарастыра отырып, кәсіпорын үшін оңтайлы, ұтымды
жақтарын анықтауға, жалпы дағдарысқа қарсы заңдылықтарды қандай да бір
белгілері арқылы жіктеуге тырыстық.
Осы жерде мынадай орынды сұрақ туады - кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі қандай белгілермен бағаланады және қандай көрсеткіштер
бойынша дәрменсіздікті алдын-ала болжауға болады ?
Жалпы түрде, кәсіпорынның банкроттығының ресми белгілері борышкердің
ақшалай міндеттемелерін және өзге де сипаттағы талаптарды орындауға
қабілетсіздігі-яғни төлем қабілетсіздігі. Дағдарысты мемлекеттік реттеу
үрдісін бастау үшін төлем қабілетсіздік белгісі Германияда- кәсіпорынның
өзінің тез өтімді қаражаттарынан көп соманы 1 ай ішінде төлемеуі, Францияда
несиегер куәлаган төлемді тоқтату фактісі, Англияда шаруашылық жүргізуші
субъект бір немесе бірнеше қарыздар бойынша ең кемі 750 фунт стерлинг, АҚШ
- та 5 мың доллар борышы болу керек. Бұрынғы социалистік елдерде
банкроттықтың ресми белгілерін-дәрменсіздікті белгілеуде негізгі назар
уақыт аспектісіне жасалады. Мысалы, Болгарияда, дәрменсіз болып, 60 күн
бойы өз міндеттемелерін банк шоттарында ақша қаржылары болмағандықтан
орындамаған фирма - төлем қабілетсіз деп жарияланады. Венгрияда дәрменсіз
болып, мойындаған қарызын 60 күн ішінде немесе талап қойғаннан кейін 30 күн
ішінде төлеуге кедергі болған себептерді кредиторға үсынбаған борышкер
табылады. Румынияда бұл мерзім 30 күнтізбелік күнмен шектеледі. Басқа
бұрынғы социалистік елдермен салыстарғанда дәрменсіздік институты ұзағырақ
қызмет ететін Чехия мен Польшада банкроттықтың ресми белгілері-кәсіпорынның
бірнеше кредитор алдында өз міндеттемелерін орындауға қабілетсіздігі болып
табылады. Ресей мемлекетінде, Қазақстан Республикасында үш ай мерзімде өз
міндеттемелері бойынша төлем төлемеуі саналады.
Банкроттықтың ресми белгілерімен қатар, мүмкін банкроттықты
білдіретін ресми емес белгілері бар.
Дағдарысты мемлекеттік реттеу тәжірибесін нарықтық экономикалы
елдердің бірі - Германия мысалынан бастадық. Ел экономикасының маңызды
ерекшеліктерінің бірі болып, өнеркәсіп шоғырлануының жоғары деңгейі
табылады. Басқа көптеген Еуропалық елдермен қатар, Германияны жеткілікті
деңгейде дамыған экономикалық инфрақұрылым және оның элементтерінің-
жылжымайтын мүлік, ақпараттар, технологиялар, қаржылар және бағалы қағаздар
нарықтарының бүтіндігі сипаттайды. Бұл бизнестің
жоғары деңгейін, және оның салдары ретінде жоғарғы ұйымдастыру
шығындарын анықтайды. Осындай макроэкономикалық тенденциялар
төлем қабілетсіз кәсіпорындарды басқару механизмдерінің типологиясын
қалыптастырады. Кәсіпорындар санациясын тікелей мемлекеттік қаржыландыру,
әдетте, аймақтық маңызы бар өте ірі зауыттарға ғана қолданылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің құралы ретінде банктік несиелер
бойынша кепілдік беру қолданылады. Кәсіпорындар санациясы, кредиторлар өз
капиталдарын қайтарып алатынына анық сенімді болған жағдайда жүргізіледі.
Санацияның міндетті шарттары болып кредиторлық борышты жартылай (кем
дегенде 35 % - ке) жабу және басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын
оңтайландыру үшін менеджерлік құрамды ауыстыру саналады.
Германияда, банкроттық механизм жетік әзірленген. Арбитрлық соттың
конкурстық өндірісті ашуына негіз болып кредиторлардың немесе борышкердің
өз арызы табылады. Кәсіпорын басшылығының арызды өз уақытында бермеуі
қылмыс ретінде қабылданады-мемлекет төлем қабілетсіз элементтердің
экономикадан кетуін қатаң бақылайды. Барлық сұрақтар кредиторлар
жиналысының бақылауымен қызмет ететін конкурстық басқарушының құдіретіне
жатады.
Заң жүзінде несие қарызын жабудың келесі кезектілігі белгіленген:
* мемлекетке салық борыштарын өтеу;
* әлеуметтік төлемдер, оның ішінде еңбек ақы (Германияда азаматтарға
әлеуметтік кепілдіктердің сенімді жүйесі әрекет етеді, жұмысшыларға еңбек
ақы қарыздарын төлеуге кәсіпорында қаражат жетпеген жағдайда мемлекет
төлейді);
* басқа да несиегерлер.
Дегенмен, коммерциялық банктермен несиелеу, әдетте, жылжымайтын
мүлікті кепілге алу арқылы жүргізілетіндіктен, конкурстық өндірісті ашқан
кезде кепілден бос мүлік аз қалады. Сондықтан, кредиторлар шешімінің кең
таралған түрі болып кәсіпорын санациясын жүргізу табылады.
Неміс заңдылығы конкурстық өндірісті екі талап орындалған жағдайда
қарастырады: банкпен несиелеу тоқтатылғанда және активтерден пассивтер
артып кеткен жағдайда. Елдің жоғары сотының шешіміне сәйкес, кәсіпорынды,
егер оның активтері қарыздарын өтемесе немесе өз дамуына негізделген
дәйекті бизнес-жоспары болмаса банкрот деп табады.
Әрине, кәсіпорынның дәрменсіздігін анықтаудың мұндай критерийлері
өте қатал. Сондықтан, кәсіпорынның нақты қаржылық жағдайын
анықтау бірнеше бағыттарды қамтитын оның дағдарысының себептерін талдау
жолымен жүргізіледі:
кәсіпорынның қызмет етуінің құқықтық жағдайларын талдау оның ұйымдық -
құқықтық нысанын, фирма қызметінің заңды кеңістігін қалыптастыратын
құрылтай құжаттарын қарастыруды ескереді;
кәсіпорын филиалдарының орналасуын, өндірістік бағдарламасын талдау
өндіріс жағдайларының және өткізу оңтайлылығын бағалауға бағытталған;
кәсіпорынды өндіріс ресурстарымен жабдықтау жүйесін талдау
барысында шикізат пен өнім қорының бар-жоғы, тауар айналым қарқыны, щикізат
жеткізудің келісім-шарттарының орындалуы, шикізат сапасы мен құны
анықталады;
кәсіпорынға қаржы ресурстарының қажеттілігін талдау және қаржылық
жоспарлау кәсіпорын активтерін бағалауға, олардың өтімділігін,
нарықтық құнын, меншікті және қарыз капиталының үлесін, қаржылык саясаттың
стратегиясын бағалауға және бизнес - бағдарламаны қаржыландырудың ең
тиімді көздерін анықтауға бағыттылған;
ұйымдастырушылық жағдайларды талдау кәсіпорынды басқару тиімділігін,
менеджмент құрылымының ұтымдылығын, басқарушы құрамның біліктілік
деңгейін, акпараттық тасқындардың оңтайлығын бағалауды ескереді;
кәсіпорынның қызмет етуінің сыртқы жағдайларын бағалаудың да маңызы зор -
салалық қимадағы жағдай, өндірілетін тауарлар тобы бойынша бәсеке деңгейі,
бәсекелестердің стратегиясы мен қуаты, аймақтағы саяси және әлеуметтік
тұрақтылық, тұрғын халықтың төлем қабілеттілігі, экологиялық шектеулердің
әсері.
Осы аталған факторлардың және заңдылықтың ресми мөлшерлерінің
жиынтығы кәсіпорынның төлем қабілеттілігін анықтайды және оның құрылымын
кайта құру нысандары жайлы шешімдерді қабылдауға негіз болады.
Италияның банкроттылық туралы заңдылығы бірнеше құқықтық нормаларды
бөліп көрсетеді: банкроттық; банкроттық қаупі жағдайында кредиторлармен
келісу; банкроттық қаупі төнген жағдайдағы бақыланатын басқару; басқару
органдарын күштеп жою.
Германия тәжірибесінде белгіленгендей кәсіпорынды қаржылық сауықтыру
нысандарына ұқсас, бұл нормалар дәрменсіз фирмалардың құрылымын қайта
құрудың қатаң шараларын реттейді. Банкроттық- басқару және бақылау
функцияларын меншік иесінен тартып алуды, сондай-ақ оның мүлкін тікелей
сатуды қарастыратын ең өктемді шара болып табылады. Оның үстіне,
Италия банкроттығының еркіндік саясын және банкроттық құқық қабілеттілігін
шектейтін дербес салдары бар.
Кредиторлармен келісім, төлемдердің мерзімін борышкер бірқатар
шарттарды орындаған соң кейінге қалдыруды, оның ішінде мүліктік немесе
басқа заңмен белгіленген кепілдікті ұсыну да бар, ескеретін ымыралы шешім
болып табылады. Ең қолайлы нысаны болып, кәсіпорын санациясының дәйекті
жоспарын ұсынған кәсіпкерге, сот бақылауымен мүлікті және кәсіпорынды
басқаруды сақтап, екі жылға дейін төлеу мерзімін ұзартуға мүмкіндік беретін
бақыланатын басқару болып табылады.
Басқару органдарын күштеп тарату ерекшелігі - стратегиялық маңызы бар
бірқатар кәсіпорындар мемлекеттік басқару органдардың бақылауында
болғанымен анықталады. Осындай кәсіпорындардың каржылық дағдарысы
жағдайында олардың мүлкін тарату жүргізіледі. Бұл әкімшілік тәртіппен
мемлекеттік басқарудың тоқтатылғанын көрсетеді.
Банкроттық туралы Италияның заңдылығы үнемі жетілдіріліп отырғанын
айта кету керек және осы үрдіс мақсаттарының бірі болып, кәсіпорын
банкроттықка ұшыраған жағдайда азаматтарды әлеуметтік қорғау шараларының
кешенін енгізу табылады. Егер Германияда мемлекет банкрот болған
кәсіпорынның жұмысшыларына қарыздарын тікелей өтеуге қатысса, Италияда
экономикалық-әлеуметтік реттеудің басқа, икемді нысандары карастырылған. Ол
мемлекеттің қаржылық қиыншылықтары бар жеке компаниялардың жарғылық.
капиталына мемлекеттік басқаруды енгізу мақсатында үлеспен кіру және осы
шеңберде мемлекеттік үлесті қайтып берумен байланысты санациялық іс-
шараларды қаржыландыру. Осы шараны нақты қаржылық дағдарысты басынан
кешіріп отырған кәсіпорындарға ғана қатысты қолдануға болады. Сол себепті
олардың дағдарыс алдындағы диагностикасы мақсатында және оларды қайта құру
жайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін кәсіпорынның төлемқабілеттілігін
анықтаудың негізделген көрсеткіштері қажет.
Италияда дәрменсіздік жағдайды келесі көрсеткіштермен анықтайды:
* өмірді сақтандырумен айналысатын кәсіпорындарға міндетті
резервтер кепілдігі есебіне ұсынылатын активтердің жеткіліксіздігі;
* егер банктер немесе кооперативтік типті несие мекемелері үшін жарғылық
капиталдың 13 - і жоғалса;
* басқа типтегі несие мекемелер үшін, егер қалған жартысы қарыз
міндеттемелерін жабуға жеткілікті болғанына қарамастан, мүлкінің
жартысы жоғалса.
Чехия Республикасында өтпелі кезең экономикасының күрделігіне
қарамастан, кәсіпорындар қызметін дағдарыс кезінде реттеу-өркениетті бәсеке
және экономиканы мемлекеттік реттеудің айрылмас элементі болып табылды.
Банкроттық жағдайында конкурстық өндірістің басталғаны жайлы шешімді
конкурс соты қабылдайды. Конкурстық өндіріс үрдісі оңалту мерзімін (әдетте
3 ай) қамтиды, ол мерзім ішінде несиегерлер талаптары уақытша тоқтайды және
кәсіпорын өз қаржылық жағдайын жақсартуға мүмкіндік алады. Кредиторлар
комитеті осы мерзім ішінде кәсіпорын жұмысын бақылаудың бір нысаны жайлы
шешім қабылдауы мүмкін. Егер кәсіпорын төлем қабілеттілігін қалпына
келтірмесе, төлемдер конкурс массасына енгізілген борышкер мүлкін сатудан
түскен қаражаттар есебінен өтеледі. Бұл жерде талаптарды қанағаттандыру
тәртібі, ең алдымен еңбек талаптарымен қатар конкурстық басқарушының еңбек
ақысы қосылғандығымен ерекшеленеді. Банкроттылық туралы Чехия заңдылығының
тағы бірқатар ерекшеліктері бар:
* егер конкурстық өндіріс барысында қарыздарды бөліп өтеу
туралы шешім қабылданбаған болса, онда банкроттың өзі сотқа күштеп өтеу
жүргізуді ұсынуға құқылы, бұл кредиторлардың ѕ бөлігі келіскен жағдайда
мүмкін болады;
* мемлекеттік кәсіпорындарды банкрот деп танудың ерекше тәртібі
белгіленген: банкроттық туралы шешім қабылдау үшін халықтық мүлік және
жекешелендіру істері жөнінде Министрліктің шешімі қажет, қорғау мерзімі
борышкер кәсіпорындарды жекешелендіру жағдайында және оны жекешелендіру
мерзімі шеңберінде беріледі;
* банкроттылық туралы зандылық мемлекет қарыздары бойынша субсидиарлық
жауаптылықты өз мойнына алатын кәсіпорындарға қолданылмайды.
Чехия заңдылығында банкротты ажыратудың басқа елдерден ерекшелігі
жоқтың қасы-дәрменсіздік белгісі болып, кредиторлық қарыздардың
кәсіпорынның таза активтерінен жоғары болуы табылады.
Экономиканы дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің аспектілері әр елде
әртүрлі. Мысалы, АҚШ-та бұл, жұмысбастылық саласында заңдылықты жетілдіру,
әсіресе, жастарға жұмыс орындарын көбейту, аймақтық күрылымдық
бағдарламалар жасаудан көрінеді. АҚШ-тың заңдар жинағында үкіметтің тиімді
іс-шаралары жеке аймақтардағы жұпемыссыздықтың жоғары деңгейін төмендету
жөнінде арнайы әзірленген бағдарламаларды қамту, экспорт ролін көбейтуге
және ауыл-шаруашылықтың, машина жасаудың және өнеркәсіптің бәсеке
қабілеттілігін жақсартуға көбірік көңіл бөлу керек деп айтылған. Бұл
саясат жастарды жұмыс орындарымен қамтамасыз ету
бағдарламасын және штаттар, жалпы ел үшін маңызы зор салаларда жұмыс
орындарын құру бағдарламаларын қамтиды.
Конгресс мәліметтері бойынша, елдегі жұмыссыздардың көп бөлігі
жастардың үлесіне тиеді және бұл қылмыстың, нашақорлықтың, маскүнемдіктің
және т.б. жоғары деңгейде өсуіне жағдай жасайды. Жастарды жұмыспен
қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралармен бағдарламаларды әзірлеуде
американдық заңгерлер үкіметке жұмысты кәсіптік оқумен үйлестірудің
тәжірибелік әдістерін әзірлеу, жеке кәсіпкерлікті ынталандыру, өндірістен
қол үзбей кәсіптік білім алу тәжірибесі сияқты міндеттерді шешуді
қарастыруды ұсынады.
АҚШ-та дағдарысты мемлекеттік реттеуді жетілдірудің екінші маңызды
бағыты болып, экономикалық саясатты әзірлеу мен жүргізу жөніндегі әртүрлі
мемлекеттік ұйымдардың қызметтерін ғылыми жан-жақты негізделген үйлестіру
табылады. Осы мақсатта реттеуді жетілдіру жөніндегі Президенттік кеңес
құрылған. Оның басты міндеті болып, мемлекеттік аппарат алдында туындайтын
мәселелерді шешуді әзірлеу табылады. Оның қызметінде келесі басым бағыттар
бөліп көрсетіледі:
* қаржы ресурстарын басқаруды жетілдіру;
* басқару құралдары мен үрдістерін ұтымдау;
* бас инспектор қызметін үйлестіру;
* қылмыстар санын қысқарту жөніндегі әртүрлі ұйымдардың күшеюі және т. б.
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік басқару экстремальді даму кезеңдерінде
күшейеді-дағдарыс кезінде кәсіпорындар мен салаларды мемлекеттік бақылаудан
бастап, өндіріс және өнімді бөлу сфераларында орталықтандырылған
әкімшіліктің болуына дейін күшейеді. Мысалы, соғыстан кейінгі жылдардағы
Жапониядағы экономикалық механизм қорларды бөлу, айналыс үрдісін қатаң
реттеу, баға белгілеу, табыстар саясаты жүйесін реттеу, көптеген салалар
мен кәсіпорындарды тікелей мемлекеттік басқарумен сипатталады.
Ол кезеңдегі жапон бизнесі үшін күрделі мәселе- отандық тауарларының
қанағаттанарлықсыз сапасы болды. Сыртқы сауда және өнеркәсіп министрлігінің
ұсынуымен 1950 жылы Жапонияға осы салада белгілі маман профессор Э.Деминг
шақырылған, ол Жапон кәсіпкерлеріне "Жапон сапасы әлемде ең алдыңғы бола
алады" деп жариялаған. Демингтің бұл сөздері, болашақты болжағанын өмір
көрсетті .
Кей елдерде мемлекеттік органдар жекешелендіру бағдарламаларын
әзірлейді, ал олардың жүзеге асырылуы жеке кәсіпорындарды және тұтастай
экономикалық салаларды дағдарыстан шығаруға немесе оны болдырмауға
бағытталған оң шаралар ретінде қарастырылады. Ондай жекешелендірудің
мақсаты кәсіпорындардың жаңа, жетілдірілген құрылымдарын іздеу, олардың
бәсекеқабілеттілігін және тиімділігін жоғарылату. Жекешелендірудің әр елде
өз ерекшеліктері бар. Мысалы, Ұлыбританиядағы жекешелендіруге тән белгі
болып бірыңғайлылық, Германияда сақтық, Италияда анық көрсетілген
прагматизм табылады. Чехия Республикасындағы жекешелендірудің басты мақсаты-
жеке меншік бөлігіндегі мемлекеттің үлесін азайту және мемлекеттік мүліктің
үлес салмағын 10- 15 % - ға дейін жеткізу болды .
Дамыған елдердің банкроттық туралы заңдылық негіздерінің мұқият
әзірленгендігі, олардың үнемі дамуда болуы, нарықтық шаруашылық жүргізудің
өзгермелі жағдайларына бейімделуі көп жағдайда экономиканы мемлекеттік
реттеудің көп жылдық тәжірибесімен шартталған. Сонымен қатар, көптеген
елдің банкроттық заңдылығы мазмұнының ортақтығына қарамастан, әрбір
мемлекеттің экономикасына тән өз ерекшеліктері тән.
Америкалық құқық институтымен құрастырылған үлгілік қылмыстық кодексте
американ штаттарына жаңа қылмыстық кодекс құрастыру барысында оған "Төлем
қабілетсіздік жағдайындағы жалғандық" атты бап қосылу ұсынылған. Бұл бапта
кәсіпорынды әдейі банкроттыққа ұшыратқан тұлғалардың жауапқа тартылатыны
ашық ұсынылған. Американ штаттарының заң шығару жиналыстарының көбісі
қылмыстық заң реформасын жүзеге асыруда үлгілік қылмыстық кодекске
бағдарланып, банкроттық заңдылығын жасауда банкроттық кезіндегі
жауапкершіліктің сол түрін де қамтыған.
Француз заңы бойынша дәрменсіздік ұғымы тек алыпсатарларға
қолданылады, сондықтан саудаға жатпайтын маман тұлғаларға банкроттық жайлы
ережелер колданылмайды. Англо-американдық құкық, сондай-ақ Германия заңы
бойынша дәрменсіздік ұғымы сауда жұмыстарының тұлғаларымен шектелмейді,
сондықтан банкроттық субъектісі болып төлеуді тоқтатқан борышқор болады.
Швециялық қылмыстық кодексте төлем қабілетсіздікке әкелетін әрекеттер
жасайтын борышқордың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Факультет: Экономика
Кафедра: Экономика
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Кәсіпорындағы дағдарысқа қарсы басқару
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
I. КӘСІПОРЫННЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 6
1.1. Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Дағдарысқа қарсы басқару - кәсіпорынның экономикалық
қауіпсіздігін камтамасыз етудің негізі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
16
1.3 Дағдарыстарды мемлекеттік реттеу: шетел және отандық
тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ. ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ
БАСҚАРУЫН БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... .38
2.1. Қазақстан Республикасындағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің
дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..38
2.2. Алматы кілем АҚ-ның қаржылық сипаттамасы және дағдарысқа
қарсы басқаруын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
ІІІ . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ
КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ..70
3.1. Тоқыма және кілем өнеркәсібінің дағдарысқа қарсы басқару
механизмінің стратегиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3.2. Ғалам даму жағдайындағы тоқыма және кілем өнкеркәсібі
кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету бағыттары ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .77
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 81
Қосымшалар
Кіріспе
"Қазақстан-2030" Стратегиясында дамудың ұзақ мерзімді басым
мақсаттарына ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының аумақтық тұтастығын толық
сақтай отырып, Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын
дағдарысқа қарсы басқаруының, шетел инвестициялары мен ішкі
жинақталымдардың деңгейі жоғары ашық нарықтық экономикаға негізделген
экономикалық өсу жатады. Стратегия түйінді міндеттердің бірі ретінде
республикада индустриалдық әлуетке негізделген, әлемдік ғылыми-техникалық
прогрестің қазіргі кездегі жетістіктері есебімен, көп салалық, бәсеке
қабілетті өнеркәсіптік кешенді қалыптастыруды қарастырады.
Мемлекеттің ұлттық дағдарысқа қарсы басқаруының ұлттық мүдделері нақты
өз құрамына экономикалық, қорғаныс, білім, ақпараттық, т.б. құрамдас
бөліктерді біріктіреді. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік салалардың, жеке
кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару бағыттары ретінде қарастырылады.
Мемлекеттің экономикалық кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы басқару
импортты алмастыру арқылы ішкі өндірісті дамыту есебінен жүргізілетіні
белгілі.
Кәсіпорындарды дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету мақсатында қалыптасқан
көзқарастар мен сараптауларды, экономикалық қатерлерді талдауды, дағдарысқа
қарсы басқаруды, ғаламдану жағдайындағы қолдауды ғылыми негіздеу зерттеу
тақырыбынын өзектілігін айқындайды және ғылыми-тәжірибелік құндылығын
анықтайды.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын зерттеу өрісі
әлі көптеген сүрақтар бойынша кең болып қалып отыр. Кәсіпорындарды
дағдарысқа карсы қамтамасыз етудің бағалау көрсеткіштері, дағдарысқа карсы
басқаруды экономикалық кауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізі ретінде
қарастыру, мемлекет тарапынан дағдарысқа карсы реттеудің экономикалық
қауіпсіздікке тигізетін әсері, ғаламдану жағдайындағы саланың дамуын
қамтамасыз ету бағыттары, кәсіпорындардың маңызы, ауыл шаруашылығы, машина
жасау, химия өнеркәсіптерімен өзара тығыз байланыстарын назарға ала отырып,
тиімді даму тізбегін құру мәселелері жан-жақты сараптауды талап етеді.
Үдемелі қарқынмен дамып отырған технологиялық, инновациялық, ғылыми-
техникалық факторлар және нарық сұранысының өзгермелілігі тұтынушылар
зердесінен шығатын тауарлар өндіру қажеттілігін анықтайды. Кәсіпорынның
экономикалық дағдарысқа қарсы қамтамасыз ету теориялық және әдіснамалық
тұрғыдан саралау қажеттілігі дипломдық зерттеудің мақсаты мен міндеттерін
анықтауға негіз болды.
Дипломдық жүмыстың мақсаты кәсіпорындардың қызметтерін жан-жақты зерттей
отырып, олардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқару және оларды
қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Белгіленген максатқа жету үшін зертеу жұмысының келесі міндеттері
анықталды:
* дағдарысқа қарсы қатысты анықтамаларды зерттеу және
олардың мазмұнын ашу;
* дағдарысқа қарсы басқарудың экономикалық тигізетін әсерін
анықтау;
* жеңіл өнеркәсіп өнімдерінің әлемдік нарығының даму беталысын
бағамдау;
* Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің және
сала
кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
салыстырмалы түрде талдау;
* ғаламдану жағдайындағы кәсіпорындарының экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару бағдарларын негіздеу.
Экономикалық дағдарысқа карсы басқарумен байланысты ұйымдастырушылық -
экономикалық қатынастар жиынтығы кіреді.
Дипломдық жұмыстың максаты кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа
қарсы басқаруын қамтамасыз ету бойынша нақты тетіктерді ұсыну мен оларды
қолдану тиімділігін негіздеумен сипатталады.
КӘСІПОРЫННЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның дағдарысқа қарсы басқаруының мәні мен мазмұны
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынға қоршаған орта тарапынан
көптеген дағдарыс төнуі мүмкін. Бұл дағдарыс бәсекелестік күрестің
шиеленісуі, техникалық және бағдарламалық құралдарды заңсыз пайдаланумен,
елдегі саяси және экономикалық тұрақтылықтың болмауымен байланысты.
Сондықтан, кәсіпорын менеджеріне негізгі қызметінен, яғни кәсіпорынды
басқарудан басқа да, дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету сұрақтары
жүктелетіні сөзсіз. Бұл мәселе терең және көп қырлы болғандықтан, біз
зерттеу жұмысымызда кәсіпорынның тек экономикалық дағдарысқа қарсы
басқарудың қаматамасыз ету сұрақтарына тоқталамыз.
Қаржылық-экономикалық дағдарыстар, әдетте, өнеркәсіп кәсіпорындарға
кері әсерін тигізеді: негізгі капитал тозады, еңбек өнімділігі азаяды, жас
және білікті мамандар өндірістен кетеді.
Кәсіпорын алдына өзіне тән өндірістік қызметтерді орындауына байланысты
өзінің жағдайын бағалау мен болжау сияқты, яғни кәсіпорынға әсер ететін
ішкі және сыртқы факторлардан қорғау, қауіптілік индикаторларының
мониторингі жүйесін құру, олардың шектерін анықтау, қатерлерге қарсы
шаралар қабылдау сынды, өзекті мәселе туады.
Әрбір кәсіпорын үшін өзінің экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың
қамтамасыз ету сұрақтары, тек қана дағдарыс жағдайында ғана емес, тұрақты
экономикалық ортада да экономикалық дағдарысқа қарсы басқарудың міндеттері
өз көкейкестілігін жоймайды.
Кәсіпорын тұрақты қызмет ету жағдайында экономикалық дағдарыстын
сұрақтарын шешуде басты көңілді өндірістің және өнім өткізудің қалыпты
қарқынын сақтауға, материалдық және қаржылық залалдардың болмауына,
ақпараттардың компьютерлік базасының бұзылмауына, теріс пиғылды бәсекені
болдырмауға бағыттайды.
Дағдарыс жағдайында кәсіпорын әлуетінің (өндірістік, технологиялық,
ғылыми-техникалық және кадрлық ) бұзылуы оның қызметіне қауіп тудырады. Бұл
ретте, ұдайы өндіріске мүмкіндік болмай қалады. Кәсіпорында
инвестициялардың басты көздері - амортизациялық аударылымдар, таза табыс
және қарыз қаражаттары болғандықтан, дағдарыс жағдайында, айтылып кеткен
инвестиция көздерінің тартылып қалуы мүмкін. Кәсіпорын әлуетін біртіндеп
жаңалау (инновацияларды игеру, тұтыну сапасы артық тауарлар шығару) алдыңғы
қатарлы ғылыми-техникалық, конструкторлық, технологиялық және инвестициялық
құралдарды игеру арқылы жүргізілетіні белгілі. Ұдайы өндірісте осы
құралдарды ұзақ уақыт бойы қолданбау кәсіпорынның дамуын тоқтатады.
Қазақстан Республикасының егемендік алған кезеңінен бастап,
экономикалық дағдарыс термині елдің құқықтық - нормативті құжаттарынан
берік орын алды. Осындай нормативті құжаттардың қатарына ҚР-ның "ҚР-ның
Ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңы, ҚР-ның экономикалық қауіпсіздігінің
Мемлекеттік стратегиясы жатады. Ұлттық заңдылықта экономикалық дағдарыс
талаптары мен түсінігі, біздің ойымыз бойынша, анық көрсетілмегендіктен,
біз экономикалық дағдарыс түсінігін жан -жақты қарастыруды үйғардық.
Үлкен заңгерлік сөздікте экономикалық дағдарыс келесідей түсінік
беріледі: ...мемлекеттің үдемелі дамуы мен әлеуметтік, саяси және
қорғану қабілетін дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ететін
экономиканың жағдайы.
ҚР-ның ҚР-ның Ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңында экономикалық
қауіпсіздік ҚР-ның ұлттық экономикасының тұрақты дамуына және экономикалық
тәуелсіздігіне кері әсер ететін үрдістер мен факторлардан, ішкі және сыртқы
жағдайлардан қорғалған жағдайы деп көрсетілген .
Біз жоғарыда тоқталып өткен экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
түсінігіне берілген екі анықтамада да кәсіпорынның экономикалық дағдарысы
қарастырылмаған, экономикалық дағдарыс түсінігі мемлекет деңгейінде ғана
қарастырылған деп тұжырымдап, анықтамаларды зерттеуімізді ары қарай
жалғастырдық.
Отандық және ресейлік авторлардың ғылыми жұмыстарында кәсіпорынның
экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету көзқарастар
көрсетілген. Соларға шолу жасау арқылы, өз ойымызды білдірмекпіз.
Бір авторлардың пікірінше, кәсіпорынның (фирманың, ұйымның)
экономикалық қауіпсіздігі ғылыми - техникалық, технологиялық, өндірістік
және кадрлық әлуеттің сыртқы және ішкі экономикалық қатерлерден қорғалған
жағдайы және оның барлық ресурстарын тиімді қолдану арқылы ұдайы өндіріске
қабілеттілігі .
Келесі авторлар кәсіпорынның (шаруашылық субъектісінің) экономикалық
дағдарысқа қарсы басқаруды оның ғылыми - техникалық, технологиялық,
өндірістік және кадрлық әлуетінің тікелей (белсенді) және жанама (енжар)
экономикалық дағдарыс, мысалы, мемлекеттің тиімді емес ғылыми - өндірістік
саясатымен немесе қолайсыз сыртқы ортаның қалыптасуымен байланысты
дағдарыс, қорғалуы және ұдайы өндіріске қабілетті.
Басқа авторлардың пікірінше, экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
дегеніміз - жұмыс істеп тұрған кәсіпорынға мүмкін болатын экономикалық
қатерлердің қарсы шаралар жүйесіне немесе басқа сөзбен айтқанда,
кәсіпорындағы экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесіне тең болуы .
Кейбір авторлар экономикалық дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорын
қызметіне дағдарысты алдын алу үшін корпоративті ресурстарды неғұрлым
тиімді пайдалану және қазіргі кезде, болашақта кәсіпорынның тұрақты қызмет
етуін қамтамасыз етілуі деп түсіндіреді .
Осы пікірлерде кәсіпорынның экономикалық дағдарыспен байланыстыруға
талап болмағаны байқалады, дегенмен дағдарыстын алдын-алу туралы мәселе
қозғалған. Экономикалық дағдарыс ұштаса отырып, дағдарысқа әкелуі мүмкін
болғандықтан, айтылып кеткен көзқарастарды біз дағдарыстың алдын-алу
шараларымен байланыстыра көрсеткіміз келді. Біздің ойымызша, кәсіпорынның
экономикалық дағдарыспен мәнін келесідей түсінік толығымен ашар еді:
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын кәсіпорындағы барлық
ресурстарды (өндірістік, технологиялық, еңбек, ғылыми-инновациялық,
қаржылық, кәсіпкерлік) ұтымды пайдалана отырып, дағдарыстардың алдын-алу
және ұдайы даму шаралары жүйесінің тиімді қызмет ету жағдайы. Осы ретте,
бұл түсінікте ресурстарды толығымен пайдалану, дағдарыстардың алдын-алу,
ұдайы дамуды қамтитын жүйе толығымен қамтылып, кәсіпорынның экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару түсінігі толығымен ашылады деген ойдамыз.
Нарықтық экономика кәсіпорын менеджерлері тек қана дамудың нарықтық
стратегиясын ғана емес, өзінің құрамына міндетті түрде интеллектуалдық
меншікті және экономикалық дағдарыстан қорғаудың арнайы бағдарламаларын
қосатын экономикалық стратегияны жасауы керек. Кәсіпорындағы осы қызметке
жауапты бөлімшенің, дағдарыс ережелерін сақтауды бақылайтын және қорғау
жоспарын, құралдарын анықтайтын, бұзу әрекеті мен фактілерін анықтау және
нейтралдау жұмыстары бірінші жолға қойылады. Кәсіпорын инфрақұрылымының кез-
келген элементінің қызметінің босаңсуы экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару тікелей әсер ететін болғандықтан, кәсіпорынды басқару үрдісі
экономикалық қауіпсіздік сұрақтарымен тікелей байланысты.
Кәсіпорындағы экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын қамтамасыз ету
үшін меншікті корпоративті ресурстар пайдаланылады:
1. Капитал ресурсы;
1. Персонал ресурсы;
1. Ақпараттар және технологиялар ресурстары;
1. Техника және жабдықтар ресурстары;
5. Құқық ре сурстары: патенттер, лицензиялар, экспорттық квоталар және .
Экономикалық субъектілердің іс-әрекеттері әлеуметтік-экономикалық
мәртебені анықтайтын экономикалық қызығушылықтардан тұрады. Меншік
иелерінің және жалдамалы қызметкерлердін экономикалық мүдделерінің бар
екенін айта кеткен жөн. Меншік иесінің, сәйкесінше кәсіпорынның бар мүддесі
таза табыс алумен байланысты болғандықтан, оны алуға кедергі келтіретін
факторлардың бәрі сәйкесінше экономикалық қатер болып табылады. Осылайша
біз экономикалық қатер деп, таза табыс мөлшерінің төмендеуіне немесе
жойылуына әкелетін мүмкін жағдайды айтамыз.
Өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
бағалау өте маңызды. Себебі, қызметтегі белсенді әлует дағдарысқа қарсы
дамуды анықтайтын, экономикалық өсудің кепілі және елдің экономикалық
тәуелсіздігін, дағдарысқа қарсы басқару дағдарыстан сақтайтын тұрақты
фактор болып табылады. Оның босаңсуы кәсіпорынның, мемлекеттің болжауға
мүмкін болмайтын зардаптарға ұшырауына әкелуі мүмкін.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару ең алдымен
менеджерлердің мүмкін қатерлерді көре білу және алдын-алу, пайда бола
бастаған қиындықтарды тез шешіп, оң жолға түсу шараларын жүзеге асыруымен
байланысты.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруда төнетін
қатерлерді келесі түрде жіктейді:
* Субъективті, кәсіпорынның немесе оның басшылығының тиімсіз қызметімен
байланысты, қатерлер. Мысалы: төмен бәсеке қабілеттілік әсерінен өнімнің
нарықта өтпеуі, қаржылық тұрақсыздық жағдайы.
* Объективті, кәсіпорынға тәуелсіз жағдайлардан болатын қатерлер. Мысалы:
инфляция деңгейі, табиғат апаттары.
Кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару функционалдық
тұрғыдан келесі элементтерден тұрады:
* Технико-технологиялық;
* Интеллектуалдық және кадрлық;
* Қаржылық;
* Саяси-құқықтық;
* Ақпараттық;
* Экологиялық .
Осы элементтерге толығырақ тоқталып кетейік.
Технико-технологиялық элемент. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз етуде менеджерлердің кәсіпорындағы технология, құрал-жабдықтар
әлемдік стандарттарға сай келетінін, балама өнімдерді шығаратын
кәсіпорындарда қандай технология пайдаланатынын, қолданыстағы технологияны
ішкі резервтердің көмегімен жақсарту мүмкіндігін талдау және жаңа ғылыми
ізденістерді байқауы керек.
Интеллектуалдық және кадрлық элемент. Қазіргі экономикалық жағдайларда
экономикалық дағдарысқа қарсы басқару деңгейі көп жағдайда мамандардың
біліктілігімен анықталады. Сондықтан, кәсіпорында жұмыскерлерді іріктеу,
оқыту және ынталандыру жүйесі ұйымдастырылған деңгейде болуы керек. Оның
үстіне, кәсіпорынның басқару персоналы экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару жағдайын үнемі талдап отыруы, дағдарыс жағдайында сасып
қалмайтындай болуы керек.
Қаржылық элемент. Бұл элемент кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы
меншікті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен тығыз байланысты
болғандықтан маңызды болып саналады. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
тұрақтылығының жойылу себептері өндіріс көлемінің төмендеуімен, өнімнің
өзіндік құнының жоғары болуымен, активтерді тиімсіз жоспарлау және
басқарумен байланысты болады. Қаржылық тұрақтылықты сақтау үшін
кәсіпорынның қаржылық - экономикалық қызметінде нақты тапсырмаларды
жоспарлау және өткізу жолдарын қарастырған жөн. Келесідей стратегиялық
міндеттерді анықтауға болады: өнімді жетілдіру, өзіндік құнды төмендету, аз
шығындармен өндіріс тиімділігіне қол жеткізу, рентабельділіктің жеткілікті
деңгейін қамтамасыз ету.
Саяси - құқықтық элементті қорғаудың үрдісін келесі түрде жүргізуге
болады:
* кері әсерлерді анықтау;
* қорғаудың қазіргі деңгейін талдау;
* осы деңгейді жетілдіру бойынша шараларды жоспарлау.
Ақпараттық элемент. Кез-келген ұйым немесе кәсіпорынның құрамында
ақпараттарды жинап, сақтап, өңдейтін белгілі бір бөлімше болуы керек. Осы
бөлімшенің мақсаты болып, кәсіпорынға келетін барлық ақпараттарды талдап,
ары қарай дамуы үшін колдана білу табылады. Кәсіпкерлік құпияны сақтайтын
шараларда осы бөлім арқылы жүргізілуі керек.
Экологиялық элемент. Кәсіпорын экологиялық мөлшерлерді бұзудан болатын
айып пұлдары сияқты шығындарды төлегісі келмесе, халықаралық және ұлттық
экологиялық мөлшерлерді сақтауы керек.
Осы ретте, біздің ойымыз бойынша, келесі шаралар алгоритмі тиімді
болар еді:
1. Мүмкін болатын экономикалық қатерлерді талдау;
1. Қарсы шараларды жоспарлау;
1. Қабылданған шаралардың орындалуын бақылау;
4. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқару жүйесінің тиімділігін талдау.
Кейде экономикалық қауіпсіздікті заңдылықтағы, нарықтағы, экономикалық
тәуекелдерді есептеуде кеткен қателермен байланыстырып жатады. Осы
қателердің бәрі кәсіпорынның таза табысына кері әсер ететінін айта отырып,
біз мемлекетті, тұтынушыларды, табиғат факторларын экономикалық қатер
төндірушілер ретінде көрсетуден аулақпыз. Кәсіпорындағы экономикалық
дағдарысқа қарсы басқару менеджерінің басты қызметі - заңгердің,
экономисттің, жоспарлау бөлімінің алдына экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруды қамтамасыз ететін арнайы міндеттерді қоюда болып табылады.
Кәсіпорындардың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету
үрдісі, біздің ойымыз бойынша, бірнеше кезеңдерден тұрады. Бірінші кезеңде
кәсіпорын үшін қолайсыз жағдайлардың пайда болуының түрлері мен себептері
анықталуы қажет. Екінші кезеңде сол қатерлердің алдын-алатын шаралар жүйесі
іске қосылуы керек. Үшінші кезеңде олардың орындалуы бақылауға алынса,
төртінші кезенде тиімділігі талдануы мүмкін. Экономикалық дағдарысқа қарсы
басқару жүйесінің қызметі оң бағаланса, шараларды қайтадан бастауға болады,
қанағаттанарлықсыз деңгейде болса, тиімді қызмет жасайтын жүйе құру керек
болады. Осы айтылған кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқару
қамтамасыз ету циклын біз тереңірек талдайтын тоқыма-кілем кәсіпорындарына
да кеңінен қолдануға болады.
Тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы
басқаруды қамтамасыз етудің екінші кезеңінде дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз етуді дәл қазіргі жағдайы бағаланады. Осы ретте, кәсіпорынға
төнетін қатер және осы қатерден мүмкін болатын зиян толығынан талданады.
Әрбір кәсіпорында жоғарыда айтылғандай қатерлердің алдын-алу шараларынан
барынша оң әсер алатын ақпараттарды жинау, талдау және бағалаудың бірегей
жүйесі болуы тиіс. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің қазіргі жағдайын анықтау бірнеше басты бағыттарда жүргізілуі мүмкін.
Біріншіден, кәсіпорынның қаржы-экономикалық қызметі бағаланады. Есептік
мәліметтер негізінде кәсіпорын капиталының құрылымы мен серпіні, қарыз
қаражаттарынан тәуелсіздігі мен автономдығы, айналым қаржыларының ағымдағы
кезеңдегі және болашаққа өтімділігі мен төлем қабілеті талданады.
Осы тәріздес талдауға негізгі және айналым капиталының пайдалануы,
еңбек өнімділігі, кұрал - жабдықтың пайдалануы мен тозуы да ұшырайды.
Кәсіпорынның еңбек ресурстары мен еңбек ақы қорына ерекше назар аударылады.
Тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының шығындары құрылымын талдау
ресурстар үнемінің жасырын жолдарын, дамудың интенсивті, жоғары
технологиялық жолдарын анықтауға жол береді.
Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің ағымдағы
жағдайын бағалауда тоқыма-кілем өнеркәсібі кәсіпорнының өз өнімін өткізу
көлемі туралы ақпаратының мәні зор. Бұл жерде басты көрсеткіш болып,
сатылымдардың ассортименті мен аймақтық құрылымы анықталады. Маркетингтік
тұрғыдан кәсіпорынның тауар нарығындағы орнын, бәсекелестерінің
артықшылықтары мен әлсіз тұстарын анықтау кәсіпорынның нарықтағы үлесін,
баға-сапа қатынасын, баға саясатын, бәсекелік стратегиясын анықтауға-
мүмкіндік береді.
Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды камтамасыз етуді бағалауды
аяқтай отырып, кәсіпорынның табыстылығы мен рентабельділігін талдау жөн
болады. Экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етудің келесі
кезеңінде тоқыма- кілем өнеркәсібі кәсіпорнының кысқа және ұзақ мерзімге
даму бағдарын жасау жатады. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету экономикалық қатерлердің алдын алу шараларын өткізу арқылы
жұргізіледі. Егер қатер құшағын жайып тұрса, мысалы: кәсіпорыннан құрылтай
құжаттарын тартып алғандай қылып алса, фирманың бұрынғы қызметкерінен сотқа
арыз түссе, әріптестер қарыздарын қайтармай жатса, бәсекелестер
кәсіпорынның тауар белгісін рұқсатсыз пайдаланып жатса, кәсіпорынның
арғы экономикалық өмірін қалай анықтап, жоспарлаймыз. Тоқыма және кілем
өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық, өндірістік, қаржылық қызметін
талдау бізге дағдарысқа қарсы басқару кәсіпорынның экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізі болуы мүмкін деген ой салды. Біздің
елімізде кәсіпкерлер үшін нақты экономикалық еркіндікті қажет ететін нарық
аяғына тұрды. Мұндай қадам үшін нарыққа сай еңбек өнімділігін, тиімділікті,
тұтынушылар мен жабдықтаушылардың алуан түрлі талаптарына икемделетін
өндірісті қамтамасыз ететін фирма мәдениеті мен басқару жүйесі керек-ақ.
Дағдарысқа қарсы басқаруда, фирманың экономикалық ең тиімді басқару құралы
ретінде, осындай әлует бар.
Ешкім және ешқашан дағдарыстан қорғап қалуға кепілдік бермейді. Әдетте,
дағдарыстық жағдай аяқ астынан болады. Дағдарыс кәсіпорындарды қызмет
саласына, қызметкерлер санына, өнім сапасына және басқа жағдайларға қарамай-
ақ таңдайды. Дағдарыстық жағдайда менеджменттің әдеттегі, бәрімізге белгілі
шеңберінен тыс тұратын әдістері қолданылуы тиіс. Олардың кейбірі арнайы,
тек дағдарыс жағдайларында қолданылатын болса, кейбір әдеттегі әдістері
бизнестегі тиімді шараларға қол жеткізу құралдары сапасында қолданылады.
Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттер тәжірибесінде макро -
микродеңгейлерге дағдарысқа қарсы шаралардың бай қоржыны бар .
Қазақстан кәсіпорындарында дағдарыс мүлде күтпеген, "көктен түскендей"
тосын жай ретінде қабылданады да, оған, көп жағдайда, кәсіпорын персоналы
дайын еместігін байқатады. Нарықтық экономикада жекелеген компаниялардың
дағдарысы үйреншікті іс, сондай-ақ, қазір жекелеген елдерді ғана емес,
тұтастай континенттерді қамтитын жүйелік дағдарыстарға да етіміз үйреніп
келеді. Дағдарыстық құбылыстарға, мүмкіндігінше, әдеттегі табиғи құбылыс
ретінде қарап, алдын-ала мұқият түрде дайындалу керек. Сол кезде кәсіпорын
үшін зиян аз, ал дағдарыстан шығу жеңілірек болады. Дағдарысқа қарсы
басқару кәсіпорынның экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз
етуге қаншалықты қатысы бар екенін анықтау үшін, зерттеу жұмысымыздың
келесі бөлімін соған арнадық.
1.2 Дағдарысқа қарсы басқару - кәсіпорынның экономикалық
қауіпсіздігін камтамасыз етудің негізі ретінде.
Нарық қатынастарының қазіргі кезеңінде отандық фирмалардың көріп
отырған қаржы тапшылықтарына қарамай-ақ, нарықтағы орындарын бекітуге, өз
бизнесіне тұрақты нысан беруге деген талпынысын байқаймыз. Бұл шиеленіскен
бәсеке жағдайында өміршеңдікке ұмтылуды қажет ететін уақыт талабы.
Дағдарыстық жағдайлар көптеген себептердің әсерінен пайда болады.
Олардың ішінде, табиғат апаттарын, экологиялық , қаржы, азаматтық немесе
құқықтық дағдарыстар атап айтылып жүр. Бұл тізімді ары қарай жалғастыруға
болады, бірақ шет елдердегі, айрықша, біздің елдегі дағдарыстардың басты
себебі-қанағаттанарлықсыз менеджмент. Қазіргі қазақстандық жағдайлар
мамандарға дағдарыстардың түрлерін тәжірибеде зерттеуге мүмкіндік туғызады.
Әр дағдарыстың өзіндік ерекшелігі бар болғандықтан, олармен күресудің
бірдей жолы жоқ. Дегенмен, әлемдік тәжірибеде дағдарыстарға дайын болу
жағдайында қолданылатын іс-шаралардың қалыптасқан жүйесі бар. Ол жоспарлау
құралдарының көмегімен жүзеге асады. Болуы мүмкін дағдарыстық құбылыстарды
жоспарлау- сын сәтінде жасалатын қадамдардың механикалық бір ізділігін
алдын ала анықтау және ұйымға тез әрі тиімді әрекет жасау үрдісін қамтиды.
Шарықғаған бәсекелестік жағдайында, нарықта өз орнын табу үшін уақыт
талабы отандық экономикалық кызметте келесідей шешімдерде дұрыс жауап
іздеуді талап етеді:
шаруашылық механизмдерінің қызмет етуінің өзгеруі;
басқару шешімдерін қабылдау шарттарының өзгеруі;
жаңа жағдайлардағы кәсіпорынның стратегиясын жасау және жүзеге
асыру;
басқарудың жаңа мүмкіндіктерін белсенді пайдалану;
шаруашылық жүргізуде барлық заңды әдістерді пайдалану.
Осы жағдайда дағдарысқа қарсы басқарудың концепциясын анықтап алу
маңызды болып табылады. Осы мәселе бойынша зерттеулері бар көптеген
авторлардың пікірі бойынша, дағдарысқа қарсы шараларды нарықта қызмет етуші
кәсіпорынның қаржылық нәтижелері өте нашар болған жағдайда ғана пайдалану
қажет. Бұл - теріс көзқарас, себебі басты мақсат дағдарыстың алдын-алу
болғандықтан, біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы басқаруда ең бастысы
-қаржылық киындықтар тұрақты, күнделікті сипат алмайтын жағдайларды
қамтамасыз ету.
Экономикалық әдебиеттерде дағдарысқа қарсы басқарудың көптеген
анықтамалары бар.
Кейбір авторлар дағдарысқа қарсы басқарудың "нақты бір борышқор
кәсіпорында қолданатын дағдарысқа қарсы нысандар мен әдістердің жиынтығы"
деп түсінеді. Дағдарысқа қарсы басқару микроэкономикалық категория болып
табылады және кәсіпорынның жойылуы мен қайта жандануы кезіндегі өндірістік
қатынастарды қамтиды.
Ресейлік экономист- ғалым Э.А.Уткин дағдарысқа қарсы басқару дегенде,
ресейлік кәсіпорынның нарықтық қызметінде мүмкін қиыншылықтардың болмауына,
оның өз жеке қаржыларына негізделген, кеңейтілген, ұдайы өндіріске,
тұрақтылыққа бағытталған басқаруды түсінеді.
Профессор Э.М.Коротков былай жазады: "дағдарысқа қарсы басқару
-дағдарысты алдын-ала көре білуге көзделген басқару, оның белгілерін,
залалдарын азайту шаралары талдап, оны ары қарай дамуға пайдалану".
Келесі авторлар тобы дағдарысқа қарсы менеджментті қазіргі
менеджменттің барлық әлеуетін пайдаланып, бизнестегі қолайсыз жағдайларды
жою немесе алдын-алуға бағытталған кешенді,жүйелі басқару деп қарастырады.
Олардың пікірінше, кәсіпорында арнайы бағдарлама жасалып, жүзеге асырылуы
қажет, бағдарлама уақытша қиындықтарды жойып, өзіндік ресурстарды пайдалана
отырып, нарықтық позицияны сақтауы қажет.
Батыс Еуропалық экономистер дағдарысқа қарсы басқару деп, "негізгі
мәселе нарықта өз орнын сақтап қалу болатын, кәсіпорын қызметіне қауіп
төндіретін жағдайдан өтуге қажетті кызметті" айтады. Бұл қызмет келесі
түрде сипатталады: "кәсіпорынға қауіп төндіретін жағдайдан өту үшін қажетгі
әдістер мен тәсілдерді интенсивті қолдануды арттыру".
Бірақ та, Хаберландтың ойынша, барлық назар жедел, қысқа мерзімді
мәселелерге, қатал және тез шешуші шаралармен байланысты мәселелерге ауады.
Дағдарыстың еркін және оңтайлы жақтарын атап өткісі келетін авторлар,
дағдарысқа қарсы басқаруды керісінше, "жақындап келе жатқан қиын кезеңді
алдын-ала біліп, даму бағытын өзгертуге мүмкіндік береді деп анықтайды".
Қазақстандық экономист-ғалымдар дағдарысқа қарсы басқаруды
-кәсіпорындағы базистік, өзгермелі шамаларды сақтап қалуға бағытталған
шараларды жоспарлау мен жүзеге асыру деп анықтайды.
Сонымен қатар, Қазақстанда қалыптасқан кейбір көзқарастарға сәйкес,
дағдарысқа қарсы басқару банкроттығының функциясы немесе міндетті қосымшасы
болып табылады.
Көптеген елдердегі нарықтык экономиканың қалыптасуы мен даму тарихы,
оның қызмет ету үрдісінің бірқалыпсыздығын, өнім өндіру мен өткізу
көлемінің ауытқуын, өндірістің төмен құлдырауларын ашып көрсетеді. Бүл -
дағдарыстық жай деп қарастырылып, жалпы заңдылық болып табылады. Осы
айтылған зандылық кәсіпорынның өміршеңдік циклімен тығыз байланысты.
Отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың зерттеулерін қорытындылай
келе, біз "кәсіпорынның экономикалық кауіпсіздігін камтамасыз ету"
түсінігіне дағдарысқа қарсы тұрғысынан тоқталуды үйғардық.
Біздің көзқарасымыз бойынша, " Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз ету-кәсіпорынның күнделікті өмірінде қолданылып, стратегиялық
сипат алатын, менеджменттің бар мүмкін болатын әлеуетін кешенді, жүйелік
негізде қолданып, уақытша қиыншылықтарды жеңетін және нарықтағы өз
орындарын бекітіп, ары қарай дамытуға арналған дағдарысқа карсы басқару іс-
шараларының жиынтығы".
Осы тұрғыдан алғанда, дағдарысқа қарсы басқару экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету құралы ретінде, дағдарыс жағдайында ғана емес,
кәсіпорын қызметінің даму жағдайында да қолданылатын шаралар ретінде
көрінеді.
Экономикалык қауіпсіздікті қамтамасыз ету жағдайында уақытша қиыншылықтан
өту үшін беріліп, нақты жасалған еңбек ынталандырылады, сәйкесінше,
сыйақының жаңа түрлері мен басқарудың жаңа стильдері пайда болады.
Дағдарысты қабылдаудың екі концепциясы бар:
1. Дағдарысқа деген қатынас - қолда барды сақтап қалуға бағытталған.
Мұнда дағдарыс кауіп және тосқауыл деп қабылданып, қатысушы
тұлғалар немесе ұжым үшін тәуелсіздігін жоғалтып алу қаупі болады.
Осының нәтижесінде, жауапты тұлғалар дағдарысты теріс қабылдап,
дағдарысқа дейінгі қалыпқа жету шараларын жүзеге асырады.
1. Дағдарысқа деген қатынас - жаңашылдыққа бағытталған. Бұл
жағдайда дағдарыс кәсіпорынның эволюциялық даму үрдісіндегі
жаңартуға деген қажеттілік деп қарастырады. Мұнда дағдарыс,
белгілі бір иррационалдық немесе дұрыс емес жасалған мақсаттар,
ережелерден тазартудың әдісі болып табылады. Осының нәтижесінде,
дағдарысты туғызған, бұрынғы жағдайды өзгертуге әкелген талаптар
ұтымды шешіммен қарастырылады. Мұнда негізге дағдарыспен күрес
емес, өзіндік құрылымды жаңа қатынастарға сәйкес өзгерту алынады.
Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету төмендегі
белгілермен сипатталады: экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
негізгі мақсаты кез келген экономикалық, саяси және әлеуметтік құбылуларда
нарықта тұрақты бекіну және компанияның тұрақты қаржыларын қамтамасыз ету.
Сәйкесінше ол әрі жоспарлы және жан-жақты міндеттерді шеше алуы керек; оның
шеңберінде кәсіпорынның (тек уақытша қаржы қиындықтарын ғана емес) ағымдағы
міндеттерін шешуге, ерекше жағдайларға сай келетін басқару құралдары
қолданылады; экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мәні -жағдайларға
байланысты әр түрлі іс-әрекеттерді ескеретін, сыртқы ортада болған шамалы
өзгерістерге жедел немесе пәрменді әсер ету үшін, алдын-ала дайындалған
басқару шешімдерінің балама нұсқалары; экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің негізінде - кәсіпорынның іс-әрекетінің барлық салалары
мен бөлімшелерінде үнемі және тізбектей жаңашылдықтар енгізу үрдісі;
экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, кәсіпорын қандай қиын шаруашылық
жағдайға тап болмасын, бұл қиындықтардан кәсіпорынды ең аз шығындармен
шығара алатын , қаржылық және басқару механизмдерін іске қосуға
негізделеді.
Кәсіпорындағы дағдарысқа қарсы басқару механизмі келесі негізгі
элементтерден тұруы мүмкін:
1. Қаржы жағдайының диагностикасы;
1. Кәсіпорынның бизнесін бағалау;
1. Маркетинг;
1. Ұйымдастырушы - өндірістік менеджмент;
1. Персоналды басқару;
1. Қаржылық менеджмент;
1. Инвестициялық саясат;
1. Дағдарысқа карсы бизнес-жоспарлау;
1. Бизнесреинжиниринг үрдісі;
1. Кәсіпорынның таратылуын ұйымдастыру.
Кәсіпорындағы экономикалық кауіпсіздікті қамтамасыз ету оның құрылған
мезетінен басталады. Дәл осы мезетте кәсіпкерлік қызметті жүргізуші,
таңдалған миссиялы фмрманың қызмет ету үрдісі барысында, мүмкін болатын
потенциалды
мүмкіндіктер мен қауіп-катерлерді анықтайтын факторларды тереңінен зерттеу
және болашақ фирманың бағытын, яғни қызмет саласын бір жағынан, өзінің жеке
мүдделері мен мақсаттарына, екіншіден, оның объективті пайда болатын үлкен
қауіптерді кейін қайтарудың потенциалды мүмкіндіктеріне сәйкес анықтау
болып табылады.
Кәсіпорынның әр түрлі қызмет саласымен байланысты факторлар
кәсіпорынның құлдырауына өз әсерлерін тигізуі мүмкін, сонымен қатар әсер
ету тізбесі өте күрделі және шытырман болуы мүмкін, сондықтан экономикалық
қатердің алғашқы себебін не болғанын нақты айтуға болмайды.
Фирманы құру бастамасынан-ақ, фирманың экономикалық қорғау
(қауіпсіздік) жүйесін құру туралы сөз қозғау қажет. Егер кәсіпорынның
сәтсіздігінің негізгі сипаты оның төлем қабілетсіздігі болса, экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуде негізгі рөл қаржылық менеджментке беріледі.
Сөз жоқ, бұл экономикалық құралдың мүмкіндіктері үлкен, бірақ шексіз емес,
Қаржылық менеджменттің нәтижелері кәсіпорынның барлық нарықтық қызметінің
нәтижесі, барлық ұжымның сапалы жүмыс жасауының нәтижесі болып табылады.
Осылайша, кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
механизмін калыптастыру мәселесі тәжірибелік жағынан өте қиын және
әдістемелік жағынан толықтыруды талап етеді. Ол, біздің экономикалық
өндірістік нақты сектордың дамуын анықтайтын өзекті мәселе болып отыр.
1.3 Дағдарыстарды мемлекеттік реттеу: шетел
және отандық тәжірибелері
Мемлекет нарықтық экономиканың сыртқы жүйесі емес, оның құрамдас бөлігі
болып табылғандықтан, ұдайы өндіріс үрдірісінің әр түрлі сфераларына өз
әсерін тигізеді. Экономиканы мемлекеттік реттеу-мемлекеттің
макроэкономикалық тұрғыдан жасалатын қызметі, мемлекеттік құқылы
мекемелердің және қоғамдық ұйымдардың әлеуметтік-экономикалық жүйелерді
өзгеретін жағдайларға сәйкес, әртүрлі және өзара байланысты экономикалық
реттегіштерді қолдана отырып, зандылық, атқарушы және бақылау сипатындағы
жүргізетін типтік шаралардың жүйесі .
Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды міндеттерінің бірі болып,
кәсіпорын қызметіндегі дағдарыстық құбылыстардан өтуге жағдайлар жасау
табылады. Бұл міндет дағдарысты мемлекеттік реттеу шараларын жасау мен
өткізу арқылы шешіледі. Дағдарысты мемлекеттік реттеу-мемлекеттің
кәсіпорынды дағдарыстық жағдайлардан, банкроттықтың алдын - алудан қорғау
немесе оның арғы қызметін тоқтату үшін пайда болатын ұйымдастырушылық-
экономикалық және кұқықтық қатынастарын көрсететін макроэкономикалық
категория. Дағдарысты мемлекеттік реттеу-нормативті құбылыс. Ол қызметті
талдаудан және нақты, ашық мақсаттарды қоюдан, мүмкіндігінше дағдарыстық
жағдайларды оң түрде өзгертетін құралдардан тұрады .
Дағдарысқа қарсы басқару үрдістерін мемлекеттік реттеудің дамыған
елдердегі тәжірибесін талдай отырып, қолданылатын тәсілдердің ортақтығына
қарамастан әр мемлекеттің заңдылығы ұлттық экономиканың ерекшеліктерін,
қалыптасқан менталитетті, этикалық дәстүрлерді ескеретінін айта кету
орынды сияқты .
Біз осы зерттеу жұмысымызда нарықтық экономикалы, транзитты
экономикалы елдердің және Қазақстан Республикасының дағдарысты мемлекеттік
реттеу тәжірибелерін қарастыра отырып, кәсіпорын үшін оңтайлы, ұтымды
жақтарын анықтауға, жалпы дағдарысқа қарсы заңдылықтарды қандай да бір
белгілері арқылы жіктеуге тырыстық.
Осы жерде мынадай орынды сұрақ туады - кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі қандай белгілермен бағаланады және қандай көрсеткіштер
бойынша дәрменсіздікті алдын-ала болжауға болады ?
Жалпы түрде, кәсіпорынның банкроттығының ресми белгілері борышкердің
ақшалай міндеттемелерін және өзге де сипаттағы талаптарды орындауға
қабілетсіздігі-яғни төлем қабілетсіздігі. Дағдарысты мемлекеттік реттеу
үрдісін бастау үшін төлем қабілетсіздік белгісі Германияда- кәсіпорынның
өзінің тез өтімді қаражаттарынан көп соманы 1 ай ішінде төлемеуі, Францияда
несиегер куәлаган төлемді тоқтату фактісі, Англияда шаруашылық жүргізуші
субъект бір немесе бірнеше қарыздар бойынша ең кемі 750 фунт стерлинг, АҚШ
- та 5 мың доллар борышы болу керек. Бұрынғы социалистік елдерде
банкроттықтың ресми белгілерін-дәрменсіздікті белгілеуде негізгі назар
уақыт аспектісіне жасалады. Мысалы, Болгарияда, дәрменсіз болып, 60 күн
бойы өз міндеттемелерін банк шоттарында ақша қаржылары болмағандықтан
орындамаған фирма - төлем қабілетсіз деп жарияланады. Венгрияда дәрменсіз
болып, мойындаған қарызын 60 күн ішінде немесе талап қойғаннан кейін 30 күн
ішінде төлеуге кедергі болған себептерді кредиторға үсынбаған борышкер
табылады. Румынияда бұл мерзім 30 күнтізбелік күнмен шектеледі. Басқа
бұрынғы социалистік елдермен салыстарғанда дәрменсіздік институты ұзағырақ
қызмет ететін Чехия мен Польшада банкроттықтың ресми белгілері-кәсіпорынның
бірнеше кредитор алдында өз міндеттемелерін орындауға қабілетсіздігі болып
табылады. Ресей мемлекетінде, Қазақстан Республикасында үш ай мерзімде өз
міндеттемелері бойынша төлем төлемеуі саналады.
Банкроттықтың ресми белгілерімен қатар, мүмкін банкроттықты
білдіретін ресми емес белгілері бар.
Дағдарысты мемлекеттік реттеу тәжірибесін нарықтық экономикалы
елдердің бірі - Германия мысалынан бастадық. Ел экономикасының маңызды
ерекшеліктерінің бірі болып, өнеркәсіп шоғырлануының жоғары деңгейі
табылады. Басқа көптеген Еуропалық елдермен қатар, Германияны жеткілікті
деңгейде дамыған экономикалық инфрақұрылым және оның элементтерінің-
жылжымайтын мүлік, ақпараттар, технологиялар, қаржылар және бағалы қағаздар
нарықтарының бүтіндігі сипаттайды. Бұл бизнестің
жоғары деңгейін, және оның салдары ретінде жоғарғы ұйымдастыру
шығындарын анықтайды. Осындай макроэкономикалық тенденциялар
төлем қабілетсіз кәсіпорындарды басқару механизмдерінің типологиясын
қалыптастырады. Кәсіпорындар санациясын тікелей мемлекеттік қаржыландыру,
әдетте, аймақтық маңызы бар өте ірі зауыттарға ғана қолданылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің құралы ретінде банктік несиелер
бойынша кепілдік беру қолданылады. Кәсіпорындар санациясы, кредиторлар өз
капиталдарын қайтарып алатынына анық сенімді болған жағдайда жүргізіледі.
Санацияның міндетті шарттары болып кредиторлық борышты жартылай (кем
дегенде 35 % - ке) жабу және басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын
оңтайландыру үшін менеджерлік құрамды ауыстыру саналады.
Германияда, банкроттық механизм жетік әзірленген. Арбитрлық соттың
конкурстық өндірісті ашуына негіз болып кредиторлардың немесе борышкердің
өз арызы табылады. Кәсіпорын басшылығының арызды өз уақытында бермеуі
қылмыс ретінде қабылданады-мемлекет төлем қабілетсіз элементтердің
экономикадан кетуін қатаң бақылайды. Барлық сұрақтар кредиторлар
жиналысының бақылауымен қызмет ететін конкурстық басқарушының құдіретіне
жатады.
Заң жүзінде несие қарызын жабудың келесі кезектілігі белгіленген:
* мемлекетке салық борыштарын өтеу;
* әлеуметтік төлемдер, оның ішінде еңбек ақы (Германияда азаматтарға
әлеуметтік кепілдіктердің сенімді жүйесі әрекет етеді, жұмысшыларға еңбек
ақы қарыздарын төлеуге кәсіпорында қаражат жетпеген жағдайда мемлекет
төлейді);
* басқа да несиегерлер.
Дегенмен, коммерциялық банктермен несиелеу, әдетте, жылжымайтын
мүлікті кепілге алу арқылы жүргізілетіндіктен, конкурстық өндірісті ашқан
кезде кепілден бос мүлік аз қалады. Сондықтан, кредиторлар шешімінің кең
таралған түрі болып кәсіпорын санациясын жүргізу табылады.
Неміс заңдылығы конкурстық өндірісті екі талап орындалған жағдайда
қарастырады: банкпен несиелеу тоқтатылғанда және активтерден пассивтер
артып кеткен жағдайда. Елдің жоғары сотының шешіміне сәйкес, кәсіпорынды,
егер оның активтері қарыздарын өтемесе немесе өз дамуына негізделген
дәйекті бизнес-жоспары болмаса банкрот деп табады.
Әрине, кәсіпорынның дәрменсіздігін анықтаудың мұндай критерийлері
өте қатал. Сондықтан, кәсіпорынның нақты қаржылық жағдайын
анықтау бірнеше бағыттарды қамтитын оның дағдарысының себептерін талдау
жолымен жүргізіледі:
кәсіпорынның қызмет етуінің құқықтық жағдайларын талдау оның ұйымдық -
құқықтық нысанын, фирма қызметінің заңды кеңістігін қалыптастыратын
құрылтай құжаттарын қарастыруды ескереді;
кәсіпорын филиалдарының орналасуын, өндірістік бағдарламасын талдау
өндіріс жағдайларының және өткізу оңтайлылығын бағалауға бағытталған;
кәсіпорынды өндіріс ресурстарымен жабдықтау жүйесін талдау
барысында шикізат пен өнім қорының бар-жоғы, тауар айналым қарқыны, щикізат
жеткізудің келісім-шарттарының орындалуы, шикізат сапасы мен құны
анықталады;
кәсіпорынға қаржы ресурстарының қажеттілігін талдау және қаржылық
жоспарлау кәсіпорын активтерін бағалауға, олардың өтімділігін,
нарықтық құнын, меншікті және қарыз капиталының үлесін, қаржылык саясаттың
стратегиясын бағалауға және бизнес - бағдарламаны қаржыландырудың ең
тиімді көздерін анықтауға бағыттылған;
ұйымдастырушылық жағдайларды талдау кәсіпорынды басқару тиімділігін,
менеджмент құрылымының ұтымдылығын, басқарушы құрамның біліктілік
деңгейін, акпараттық тасқындардың оңтайлығын бағалауды ескереді;
кәсіпорынның қызмет етуінің сыртқы жағдайларын бағалаудың да маңызы зор -
салалық қимадағы жағдай, өндірілетін тауарлар тобы бойынша бәсеке деңгейі,
бәсекелестердің стратегиясы мен қуаты, аймақтағы саяси және әлеуметтік
тұрақтылық, тұрғын халықтың төлем қабілеттілігі, экологиялық шектеулердің
әсері.
Осы аталған факторлардың және заңдылықтың ресми мөлшерлерінің
жиынтығы кәсіпорынның төлем қабілеттілігін анықтайды және оның құрылымын
кайта құру нысандары жайлы шешімдерді қабылдауға негіз болады.
Италияның банкроттылық туралы заңдылығы бірнеше құқықтық нормаларды
бөліп көрсетеді: банкроттық; банкроттық қаупі жағдайында кредиторлармен
келісу; банкроттық қаупі төнген жағдайдағы бақыланатын басқару; басқару
органдарын күштеп жою.
Германия тәжірибесінде белгіленгендей кәсіпорынды қаржылық сауықтыру
нысандарына ұқсас, бұл нормалар дәрменсіз фирмалардың құрылымын қайта
құрудың қатаң шараларын реттейді. Банкроттық- басқару және бақылау
функцияларын меншік иесінен тартып алуды, сондай-ақ оның мүлкін тікелей
сатуды қарастыратын ең өктемді шара болып табылады. Оның үстіне,
Италия банкроттығының еркіндік саясын және банкроттық құқық қабілеттілігін
шектейтін дербес салдары бар.
Кредиторлармен келісім, төлемдердің мерзімін борышкер бірқатар
шарттарды орындаған соң кейінге қалдыруды, оның ішінде мүліктік немесе
басқа заңмен белгіленген кепілдікті ұсыну да бар, ескеретін ымыралы шешім
болып табылады. Ең қолайлы нысаны болып, кәсіпорын санациясының дәйекті
жоспарын ұсынған кәсіпкерге, сот бақылауымен мүлікті және кәсіпорынды
басқаруды сақтап, екі жылға дейін төлеу мерзімін ұзартуға мүмкіндік беретін
бақыланатын басқару болып табылады.
Басқару органдарын күштеп тарату ерекшелігі - стратегиялық маңызы бар
бірқатар кәсіпорындар мемлекеттік басқару органдардың бақылауында
болғанымен анықталады. Осындай кәсіпорындардың каржылық дағдарысы
жағдайында олардың мүлкін тарату жүргізіледі. Бұл әкімшілік тәртіппен
мемлекеттік басқарудың тоқтатылғанын көрсетеді.
Банкроттық туралы Италияның заңдылығы үнемі жетілдіріліп отырғанын
айта кету керек және осы үрдіс мақсаттарының бірі болып, кәсіпорын
банкроттықка ұшыраған жағдайда азаматтарды әлеуметтік қорғау шараларының
кешенін енгізу табылады. Егер Германияда мемлекет банкрот болған
кәсіпорынның жұмысшыларына қарыздарын тікелей өтеуге қатысса, Италияда
экономикалық-әлеуметтік реттеудің басқа, икемді нысандары карастырылған. Ол
мемлекеттің қаржылық қиыншылықтары бар жеке компаниялардың жарғылық.
капиталына мемлекеттік басқаруды енгізу мақсатында үлеспен кіру және осы
шеңберде мемлекеттік үлесті қайтып берумен байланысты санациялық іс-
шараларды қаржыландыру. Осы шараны нақты қаржылық дағдарысты басынан
кешіріп отырған кәсіпорындарға ғана қатысты қолдануға болады. Сол себепті
олардың дағдарыс алдындағы диагностикасы мақсатында және оларды қайта құру
жайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін кәсіпорынның төлемқабілеттілігін
анықтаудың негізделген көрсеткіштері қажет.
Италияда дәрменсіздік жағдайды келесі көрсеткіштермен анықтайды:
* өмірді сақтандырумен айналысатын кәсіпорындарға міндетті
резервтер кепілдігі есебіне ұсынылатын активтердің жеткіліксіздігі;
* егер банктер немесе кооперативтік типті несие мекемелері үшін жарғылық
капиталдың 13 - і жоғалса;
* басқа типтегі несие мекемелер үшін, егер қалған жартысы қарыз
міндеттемелерін жабуға жеткілікті болғанына қарамастан, мүлкінің
жартысы жоғалса.
Чехия Республикасында өтпелі кезең экономикасының күрделігіне
қарамастан, кәсіпорындар қызметін дағдарыс кезінде реттеу-өркениетті бәсеке
және экономиканы мемлекеттік реттеудің айрылмас элементі болып табылды.
Банкроттық жағдайында конкурстық өндірістің басталғаны жайлы шешімді
конкурс соты қабылдайды. Конкурстық өндіріс үрдісі оңалту мерзімін (әдетте
3 ай) қамтиды, ол мерзім ішінде несиегерлер талаптары уақытша тоқтайды және
кәсіпорын өз қаржылық жағдайын жақсартуға мүмкіндік алады. Кредиторлар
комитеті осы мерзім ішінде кәсіпорын жұмысын бақылаудың бір нысаны жайлы
шешім қабылдауы мүмкін. Егер кәсіпорын төлем қабілеттілігін қалпына
келтірмесе, төлемдер конкурс массасына енгізілген борышкер мүлкін сатудан
түскен қаражаттар есебінен өтеледі. Бұл жерде талаптарды қанағаттандыру
тәртібі, ең алдымен еңбек талаптарымен қатар конкурстық басқарушының еңбек
ақысы қосылғандығымен ерекшеленеді. Банкроттылық туралы Чехия заңдылығының
тағы бірқатар ерекшеліктері бар:
* егер конкурстық өндіріс барысында қарыздарды бөліп өтеу
туралы шешім қабылданбаған болса, онда банкроттың өзі сотқа күштеп өтеу
жүргізуді ұсынуға құқылы, бұл кредиторлардың ѕ бөлігі келіскен жағдайда
мүмкін болады;
* мемлекеттік кәсіпорындарды банкрот деп танудың ерекше тәртібі
белгіленген: банкроттық туралы шешім қабылдау үшін халықтық мүлік және
жекешелендіру істері жөнінде Министрліктің шешімі қажет, қорғау мерзімі
борышкер кәсіпорындарды жекешелендіру жағдайында және оны жекешелендіру
мерзімі шеңберінде беріледі;
* банкроттылық туралы зандылық мемлекет қарыздары бойынша субсидиарлық
жауаптылықты өз мойнына алатын кәсіпорындарға қолданылмайды.
Чехия заңдылығында банкротты ажыратудың басқа елдерден ерекшелігі
жоқтың қасы-дәрменсіздік белгісі болып, кредиторлық қарыздардың
кәсіпорынның таза активтерінен жоғары болуы табылады.
Экономиканы дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің аспектілері әр елде
әртүрлі. Мысалы, АҚШ-та бұл, жұмысбастылық саласында заңдылықты жетілдіру,
әсіресе, жастарға жұмыс орындарын көбейту, аймақтық күрылымдық
бағдарламалар жасаудан көрінеді. АҚШ-тың заңдар жинағында үкіметтің тиімді
іс-шаралары жеке аймақтардағы жұпемыссыздықтың жоғары деңгейін төмендету
жөнінде арнайы әзірленген бағдарламаларды қамту, экспорт ролін көбейтуге
және ауыл-шаруашылықтың, машина жасаудың және өнеркәсіптің бәсеке
қабілеттілігін жақсартуға көбірік көңіл бөлу керек деп айтылған. Бұл
саясат жастарды жұмыс орындарымен қамтамасыз ету
бағдарламасын және штаттар, жалпы ел үшін маңызы зор салаларда жұмыс
орындарын құру бағдарламаларын қамтиды.
Конгресс мәліметтері бойынша, елдегі жұмыссыздардың көп бөлігі
жастардың үлесіне тиеді және бұл қылмыстың, нашақорлықтың, маскүнемдіктің
және т.б. жоғары деңгейде өсуіне жағдай жасайды. Жастарды жұмыспен
қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралармен бағдарламаларды әзірлеуде
американдық заңгерлер үкіметке жұмысты кәсіптік оқумен үйлестірудің
тәжірибелік әдістерін әзірлеу, жеке кәсіпкерлікті ынталандыру, өндірістен
қол үзбей кәсіптік білім алу тәжірибесі сияқты міндеттерді шешуді
қарастыруды ұсынады.
АҚШ-та дағдарысты мемлекеттік реттеуді жетілдірудің екінші маңызды
бағыты болып, экономикалық саясатты әзірлеу мен жүргізу жөніндегі әртүрлі
мемлекеттік ұйымдардың қызметтерін ғылыми жан-жақты негізделген үйлестіру
табылады. Осы мақсатта реттеуді жетілдіру жөніндегі Президенттік кеңес
құрылған. Оның басты міндеті болып, мемлекеттік аппарат алдында туындайтын
мәселелерді шешуді әзірлеу табылады. Оның қызметінде келесі басым бағыттар
бөліп көрсетіледі:
* қаржы ресурстарын басқаруды жетілдіру;
* басқару құралдары мен үрдістерін ұтымдау;
* бас инспектор қызметін үйлестіру;
* қылмыстар санын қысқарту жөніндегі әртүрлі ұйымдардың күшеюі және т. б.
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік басқару экстремальді даму кезеңдерінде
күшейеді-дағдарыс кезінде кәсіпорындар мен салаларды мемлекеттік бақылаудан
бастап, өндіріс және өнімді бөлу сфераларында орталықтандырылған
әкімшіліктің болуына дейін күшейеді. Мысалы, соғыстан кейінгі жылдардағы
Жапониядағы экономикалық механизм қорларды бөлу, айналыс үрдісін қатаң
реттеу, баға белгілеу, табыстар саясаты жүйесін реттеу, көптеген салалар
мен кәсіпорындарды тікелей мемлекеттік басқарумен сипатталады.
Ол кезеңдегі жапон бизнесі үшін күрделі мәселе- отандық тауарларының
қанағаттанарлықсыз сапасы болды. Сыртқы сауда және өнеркәсіп министрлігінің
ұсынуымен 1950 жылы Жапонияға осы салада белгілі маман профессор Э.Деминг
шақырылған, ол Жапон кәсіпкерлеріне "Жапон сапасы әлемде ең алдыңғы бола
алады" деп жариялаған. Демингтің бұл сөздері, болашақты болжағанын өмір
көрсетті .
Кей елдерде мемлекеттік органдар жекешелендіру бағдарламаларын
әзірлейді, ал олардың жүзеге асырылуы жеке кәсіпорындарды және тұтастай
экономикалық салаларды дағдарыстан шығаруға немесе оны болдырмауға
бағытталған оң шаралар ретінде қарастырылады. Ондай жекешелендірудің
мақсаты кәсіпорындардың жаңа, жетілдірілген құрылымдарын іздеу, олардың
бәсекеқабілеттілігін және тиімділігін жоғарылату. Жекешелендірудің әр елде
өз ерекшеліктері бар. Мысалы, Ұлыбританиядағы жекешелендіруге тән белгі
болып бірыңғайлылық, Германияда сақтық, Италияда анық көрсетілген
прагматизм табылады. Чехия Республикасындағы жекешелендірудің басты мақсаты-
жеке меншік бөлігіндегі мемлекеттің үлесін азайту және мемлекеттік мүліктің
үлес салмағын 10- 15 % - ға дейін жеткізу болды .
Дамыған елдердің банкроттық туралы заңдылық негіздерінің мұқият
әзірленгендігі, олардың үнемі дамуда болуы, нарықтық шаруашылық жүргізудің
өзгермелі жағдайларына бейімделуі көп жағдайда экономиканы мемлекеттік
реттеудің көп жылдық тәжірибесімен шартталған. Сонымен қатар, көптеген
елдің банкроттық заңдылығы мазмұнының ортақтығына қарамастан, әрбір
мемлекеттің экономикасына тән өз ерекшеліктері тән.
Америкалық құқық институтымен құрастырылған үлгілік қылмыстық кодексте
американ штаттарына жаңа қылмыстық кодекс құрастыру барысында оған "Төлем
қабілетсіздік жағдайындағы жалғандық" атты бап қосылу ұсынылған. Бұл бапта
кәсіпорынды әдейі банкроттыққа ұшыратқан тұлғалардың жауапқа тартылатыны
ашық ұсынылған. Американ штаттарының заң шығару жиналыстарының көбісі
қылмыстық заң реформасын жүзеге асыруда үлгілік қылмыстық кодекске
бағдарланып, банкроттық заңдылығын жасауда банкроттық кезіндегі
жауапкершіліктің сол түрін де қамтыған.
Француз заңы бойынша дәрменсіздік ұғымы тек алыпсатарларға
қолданылады, сондықтан саудаға жатпайтын маман тұлғаларға банкроттық жайлы
ережелер колданылмайды. Англо-американдық құкық, сондай-ақ Германия заңы
бойынша дәрменсіздік ұғымы сауда жұмыстарының тұлғаларымен шектелмейді,
сондықтан банкроттық субъектісі болып төлеуді тоқтатқан борышқор болады.
Швециялық қылмыстық кодексте төлем қабілетсіздікке әкелетін әрекеттер
жасайтын борышқордың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz