Сауынды сиырларды толық қанды азықтандыру
Кіріспе ... ... ... ... ... 3
І Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Азықтың қоректілігі, қоректілікке түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Азықтарды жіктеу ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Рациондарға түсініктеме, олардың типі..
ІІ Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1 Сауынды сиырларды толық қанды азықтандырудың мөлшері мен рациондары ...
2.1.1 Сауын сиырларды азықтандыру ... 15
2.1.2 Сауын сиырлардың азықтандыру рациондары ... ... ... ... ... ...22
2.1.3 Сүттілігі жоғары өнімді сиырларды
азықтандырудың ерекшеліктері ... ... ..31
2.1.4 Сауылатын сиырларға арналған үлгілік
типтік рациондары.
І Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Азықтың қоректілігі, қоректілікке түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Азықтарды жіктеу ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Рациондарға түсініктеме, олардың типі..
ІІ Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1 Сауынды сиырларды толық қанды азықтандырудың мөлшері мен рациондары ...
2.1.1 Сауын сиырларды азықтандыру ... 15
2.1.2 Сауын сиырлардың азықтандыру рациондары ... ... ... ... ... ...22
2.1.3 Сүттілігі жоғары өнімді сиырларды
азықтандырудың ерекшеліктері ... ... ..31
2.1.4 Сауылатын сиырларға арналған үлгілік
типтік рациондары.
Бұрын жыл бойы қой, жылқы шаруашылықтарын жайылымда кезекпен бағып, оны экономикалық тұрғыда тиімді пайдалану мал санын көбейтіп, оның өнімділігін ұлғайтатын. Осы жұмысты қолға ала отырып және жайылымды тиімді пайдалану, қазіргі заман талабы. Ал оның негізгі мақсаты малды толыққұнды азықтандыру.
Малға күнделікті берілетін азық көлемін мейлінше нақтылынған мөлшерлер бойынша анықтағанда, бұрынғы Одақ кезіндегі азық мөлшерлері бойынша қолданылып келген орташа 22 көрсеткіштің орнына, қазіргі уақытта сүт бағытындағы мал үшін23-25, ет бағытындағы мал шарушылықтарында азықтың 15-17, жылқы үшін 28-30, ал қой, ешкі, түйе шаруашылығында 17-20, құс пен шошқа саласында 25-30 алмасатын ықпал етуші көрсеткіштері есепке алады. Мал қажет ететін жалпы қуат мөлшері алмасатын қуат өлшемі мен азық өлшемі түрінде берілген.
Соңғы жылдары мемлекет тарапынан ауыл шаруашылығының нарықтық қатынасқа көшуіне байланысты өндірістік кәсіпорындардың түрлері көбейді. Оның ішінде жеке ірі, орташа және ұсақ шаруашылықтар. Бұл шаруашылықтарда өнім өндіріп, оның тиімділігін арттырудың негізгі мақсаты азық қорын ғылыми негізде пайдалану. Өйткені, мал өнімдерінің өзіндік құнының негізгі бөлігін 60-73% азық құны құрайды.
Қазіргі шаруашылық иелерінің басым көпшілігі зоотехникалық ілімді игермеген, ауыл шаруашылық малын және үй құстарын қажетті деңгейде азықтандырып, оларды күтіп-бағуға іс жүзінде маман есебінде жақсы көңіл бөлінбейді. Мал азығының, физиологиялық және биохимиялық ерекшеліктерін білмейтіндігін айтпағанның өзінде, тіпті малдан сапалы өнім алу істерін ұйымдастыра алмайды.
Малға күнделікті берілетін азық көлемін мейлінше нақтылынған мөлшерлер бойынша анықтағанда, бұрынғы Одақ кезіндегі азық мөлшерлері бойынша қолданылып келген орташа 22 көрсеткіштің орнына, қазіргі уақытта сүт бағытындағы мал үшін23-25, ет бағытындағы мал шарушылықтарында азықтың 15-17, жылқы үшін 28-30, ал қой, ешкі, түйе шаруашылығында 17-20, құс пен шошқа саласында 25-30 алмасатын ықпал етуші көрсеткіштері есепке алады. Мал қажет ететін жалпы қуат мөлшері алмасатын қуат өлшемі мен азық өлшемі түрінде берілген.
Соңғы жылдары мемлекет тарапынан ауыл шаруашылығының нарықтық қатынасқа көшуіне байланысты өндірістік кәсіпорындардың түрлері көбейді. Оның ішінде жеке ірі, орташа және ұсақ шаруашылықтар. Бұл шаруашылықтарда өнім өндіріп, оның тиімділігін арттырудың негізгі мақсаты азық қорын ғылыми негізде пайдалану. Өйткені, мал өнімдерінің өзіндік құнының негізгі бөлігін 60-73% азық құны құрайды.
Қазіргі шаруашылық иелерінің басым көпшілігі зоотехникалық ілімді игермеген, ауыл шаруашылық малын және үй құстарын қажетті деңгейде азықтандырып, оларды күтіп-бағуға іс жүзінде маман есебінде жақсы көңіл бөлінбейді. Мал азығының, физиологиялық және биохимиялық ерекшеліктерін білмейтіндігін айтпағанның өзінде, тіпті малдан сапалы өнім алу істерін ұйымдастыра алмайды.
1. Аликаев В.А., Петухова Е.А., Халенова Л.Д. Руководство по контролю качества кормов и полноценности кормления сельскхозяйственных животных. –М.:Колос, 1967.
2. Баканов В.Н., Менькин В.К. Кормление сельскохозяйственных животных. – М.:В.О.Агропромиздат, 1989.
3. Богданов Г.А. Кормление сельскохозяйственных животных. – М.:Колос, 1990.
4. Георгиевский В.И., Анненков Б.Н.,Самохин В.Т. Минеральное питание животных. – М.:Колос, 1979.
5. Дмитриченко А.П., Пшеничный П.Д. Кормление сельскохозяйственных животных. –Л.:Колос, 1975.
6. Менькин В.К. Кормление сельскохозяйственных животных. – М.:Колос, 1977.
7. Нормы и рационы кормление сельскохозяйственных животных: Справочное пособие. –М.:Агропромиздат,1985.
8. Нормы и рационы кормление сельскохозяйственных животных.Справочное пособие 3-е издание переработанное и дополненное/ Подред.А.П.Калашникова, В.И. Фисинина, В.В.Щеглова, Н.Н.Клейменова. –Москва, 2003.394
9. Омарқожаұлы Н. Мал азығын бағалау және малды азықтандыру. –Алматы: ИздатМаркет, 2005.
10. Попов И.С.: Кормление сельскохозяйственных животных. изд.Сельхозиздат Москва, 1957.
11. А.Ә.Төреханов, Н.Ә.Жазылбеков, М. А. Кинеев. Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы: Анықтамалық. – Алматы: «Бастау», 2006. – 452 бет.
12. Н.А.Жазылбеков, А.И.Мырзахметов, М.А.Кинеев, А.А.Тореханов, А.И.Ашанин, К.П.Таджиев. Кормление крупного рогатого скота в Казахстане в соввременных условиях? Справочное пособие. – Алматы, 2005. – 331стр.
2. Баканов В.Н., Менькин В.К. Кормление сельскохозяйственных животных. – М.:В.О.Агропромиздат, 1989.
3. Богданов Г.А. Кормление сельскохозяйственных животных. – М.:Колос, 1990.
4. Георгиевский В.И., Анненков Б.Н.,Самохин В.Т. Минеральное питание животных. – М.:Колос, 1979.
5. Дмитриченко А.П., Пшеничный П.Д. Кормление сельскохозяйственных животных. –Л.:Колос, 1975.
6. Менькин В.К. Кормление сельскохозяйственных животных. – М.:Колос, 1977.
7. Нормы и рационы кормление сельскохозяйственных животных: Справочное пособие. –М.:Агропромиздат,1985.
8. Нормы и рационы кормление сельскохозяйственных животных.Справочное пособие 3-е издание переработанное и дополненное/ Подред.А.П.Калашникова, В.И. Фисинина, В.В.Щеглова, Н.Н.Клейменова. –Москва, 2003.394
9. Омарқожаұлы Н. Мал азығын бағалау және малды азықтандыру. –Алматы: ИздатМаркет, 2005.
10. Попов И.С.: Кормление сельскохозяйственных животных. изд.Сельхозиздат Москва, 1957.
11. А.Ә.Төреханов, Н.Ә.Жазылбеков, М. А. Кинеев. Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы: Анықтамалық. – Алматы: «Бастау», 2006. – 452 бет.
12. Н.А.Жазылбеков, А.И.Мырзахметов, М.А.Кинеев, А.А.Тореханов, А.И.Ашанин, К.П.Таджиев. Кормление крупного рогатого скота в Казахстане в соввременных условиях? Справочное пособие. – Алматы, 2005. – 331стр.
Кіріспе
Бұрын жыл бойы қой, жылқы шаруашылықтарын жайылымда кезекпен бағып, оны экономикалық тұрғыда тиімді пайдалану мал санын көбейтіп, оның өнімділігін ұлғайтатын. Осы жұмысты қолға ала отырып және жайылымды тиімді пайдалану, қазіргі заман талабы. Ал оның негізгі мақсаты малды толыққұнды азықтандыру.
Малға күнделікті берілетін азық көлемін мейлінше нақтылынған мөлшерлер бойынша анықтағанда, бұрынғы Одақ кезіндегі азық мөлшерлері бойынша қолданылып келген орташа 22 көрсеткіштің орнына, қазіргі уақытта сүт бағытындағы мал үшін23-25, ет бағытындағы мал шарушылықтарында азықтың 15-17, жылқы үшін 28-30, ал қой, ешкі, түйе шаруашылығында 17-20, құс пен шошқа саласында 25-30 алмасатын ықпал етуші көрсеткіштері есепке алады. Мал қажет ететін жалпы қуат мөлшері алмасатын қуат өлшемі мен азық өлшемі түрінде берілген.
Соңғы жылдары мемлекет тарапынан ауыл шаруашылығының нарықтық қатынасқа көшуіне байланысты өндірістік кәсіпорындардың түрлері көбейді. Оның ішінде жеке ірі, орташа және ұсақ шаруашылықтар. Бұл шаруашылықтарда өнім өндіріп, оның тиімділігін арттырудың негізгі мақсаты азық қорын ғылыми негізде пайдалану. Өйткені, мал өнімдерінің өзіндік құнының негізгі бөлігін 60-73% азық құны құрайды.
Қазіргі шаруашылық иелерінің басым көпшілігі зоотехникалық ілімді игермеген, ауыл шаруашылық малын және үй құстарын қажетті деңгейде азықтандырып, оларды күтіп-бағуға іс жүзінде маман есебінде жақсы көңіл бөлінбейді. Мал азығының, физиологиялық және биохимиялық ерекшеліктерін білмейтіндігін айтпағанның өзінде, тіпті малдан сапалы өнім алу істерін ұйымдастыра алмайды.
Осы мәселелерді ескере отырып, негізінен мал шаруашылығы саласынан алынатын өнімдердің сапасын арттыру үшін, азық қорын нығайтуға құрама жем өндірісін молайтуға, ірі, шырынды және құнарлы азықтармен толыққұнды азықтандыруға, сондай-ақ оларды ұтымды пайдалануға көңіл бөлуінуі керек.
Қазіргі кезде, белгілі бір аймақтың табиғаты мен ауа райы жағдайларына бейімделген технология негіздерін, мейлінше мол өнім беретін азықтық дақылдарын пайдалану үшін, оларды қарқынды агротехникалық тәсілдерді қолдана отырып өсіруге көңіл бөлінуі керек.
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Азықтың қоректілігі, қоректілікке түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Азықтарды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Рациондарға түсініктеме, олардың типі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
ІІ Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Сауынды сиырларды толық қанды азықтандырудың
мөлшері мен рациондары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1.1 Сауын сиырларды азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1.2 Сауын сиырлардың азықтандыру рациондары ... ... ... ... ... ...22
2.1.3 Сүттілігі жоғары өнімді сиырларды
азықтандырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .31
2.1.4 Сауылатын сиырларға арналған үлгілік
типтік рациондары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
І Әдебиетке шолу
1.1 Азықтың қоректілігі, қоректілікке түсініктеме
Азықтың қоректілігі оның құрамындағы кездесетін жұғымды заттардың мөлшеріне байланысты болады. Мал мен құс азығының құрамына: алмасу қуаты, ақуыз (белок), май, минералдық заттар (макро-және микроэлементтер), көмірсулар, дәрумендер кіреді, немесе мал азығының қуаттық, ақуыздық, минералдық, дәрумендік жұғымдылықтары деп аталады.
Мал мен құс азықтарының жұғымдылығын бір ғана көрсеткіш бойынша бағалау мүмкін емес. Сондықтан да, қазіргі кезде және құс азықтары мен мерзімдік азық үлесінің жұғымдылығын құрамында қуаттық жұғымдылық, жемшөп пен мерзімдік азық үлесінің ақуздық, майлар, көмірсулар, минералдық заттар, дәрумендер сияқты көрсеткіштері бар кешенді бағалау әдәсі қолдалынады.
Мал азығының қоректілігі соңғы кезде көбінесе, алмасу қуаты бойынша бағаланады. Алмасу қуаты мал ағзасына, олардың тіршілік етуіне, алатын өніміне қажетті үрдіс. Алмасу қуаты тікелей баланстық зерттеумен немесе жанама әдістермен есептелінеді.
Қазіргі кезде көбінесе, сұлылық және қуаттылық азық өлшемі немесе алмасу қуаты МДж қолданылады. Біз дайындаған Анықтамалық оқулығында көрсеткіштер алмасу қуатымен (МДж) келтірілген.
Бір қуаттылық азық өлшемі (ҚАӨ) = 10 МДж алмасу қуатына тең болады. 1 МегаДжоуль =1млн Джоуль; 1 Дж = 0,2388 ккал. Ал, 1 кал =4,1868 Дж. Алмасу қуаты бойынша малдың қуатқа қажеттілігін есептеген кезде, оның қорытылуына және алмасуына байланысты шығыстары есептелінеді. Қуат алмасу сызбасы төменде көрсетілген. Сұлылық азық өлшемі әдістемелік тұрғыда жетілдірілмегендігіне байланысты, қазіргі кезде қолданылудан қалып бара жатыр. Ал, МДж-қуаттық (қуаттылық) бірлік қазіргі кезде азық қорын санау және экономист мамандарға азықтың салмақ өнімі құрамындағы МДж қуатын есептеу үшін керек.
Кейбір азықтардың құрамындағы су 75-80%-ға дейін жетеді. Азық құрамында су көп болса оның қоректік құнарлығы кем болады. Мал мен құс азықтарындағы құрғақ зат. Малға және құсқа берілетін азықты мөлшерлеуде маңызды көрсеткіштердің бірі-
мерзімдік азық үлесіндегі құрғақ заттың ең қолайлы деңгейін белгілеп алу болып табылады. Өйткені малды қуатты пен қоректік заттарға деген қажеттілігін қамтамасыз ету осыған байланысты.
Мерзімдік азық үлесіндегі құрғақ заттың қорытылу деңгейі төмен болған сайын мал, әсірісе, мол өнімді мал, оны аз жейді. Мол өнімді мал, мерзімдік
Сызба-1. Қуат алмасу сызбасы
азық үлесіндегі 1 кг құрғақ затқа шаққанда, азықтағы қуаттың мейлінше мол шоғырлануын қажет етеді.
Ақуыз (Белок) - мал азығындағы қоректік заттардың ең бастысы.Оның құрамына: оттегі, сутегі, көміртегі, міндетті түрде азот, үнемі дерлік күкірт және кейде фосфор кіреді. Протеинде орта есеппен 16% азот бар дегенді еске ала отырып, мал және құс азығындағы шикі протеин құрамындағы азот мөлшерін 6,25 коэффициентіне көбейту арқылы анықтайды. Ақуыз малдың тіршілігіне, жас малдың өсуіне, ірі малдың ет құруына, сүтінің артуына қажет. Оның жетімсіздігін басқа қоректік заттардың ешқайсысы алмастыра алмайды. Ақуыз барлық азықтардың құрамына кіреді деуге болады. Азықтарда оның мөлшері түрліше болады. Ал малға азық бергенде ақуздың организмге сіңірілген мөлшері ғана қорытылған протеин мөлшері болып есепке алынады.
Малдың протеинге қажеттілігін, жалпы протеин көлемін бұрынғыдай шикі протеинмен қоса есептеп, қосымша ыдырайтын (ЫП) және ыдырамайтын (ЫРП) протеинді, оның бөлшектерімен қорытылатын протеинді және құрамындағы аминқышқылдарында есептеген дұрыс.
Орта есеппен ыдырайтын және ыдырамайтын бөлшектердің қатынасы 60-70:30-40 болуы керек. Протеин құрамында жалпы азоты бар органикалық заттар кіреді. Күрделі ақуыздар және өнім бөлшектері, қарапайым амидтер, амин тұздары, нитрит және нитраттар жатады.
Аминқышқылдары көбінесе ақуыздың құрамына кіреді, бірақ олар бос түрлерінде азықтың құрамында болады. Ақуыздың негізгі атқаратын жұмысы мал денесінің құрылыс материалы болғандықтан, торша мен ұлпаның жаңаланып тұруын реттейді. Осыған байланысты күйіс қайтармайтын малды азықтандырғанда, әсіресе ақуыздың мөлшерін ескеру керек.
Азықтың құрамындағы ақуыздар өзінің еру қабілеті бойынша қарапайым және күрделі болып екі түрге бөлінеді. Қарапайым ақуыздарға: альбуминдер, проламин, глютамин, протамин және склеропротеин жатады.
Күрделі протеиндер құрамында қарапайым ақуыз бен қосымша қосылған түрлі қызмет атқаратын азотсыз заттар бар. Құрамындағы қоспаларға байланысты олар: глюкопротеиндер, липопротеиндер, нуклеопротеидтер, хромопротеидтер және басқа заттарға бөлінеді. Бұл заттар жалпы азықтың құрамында күнжара мен зығырда 30-45%, бұршақ тұқымдас дәндерде 25-30% және пішенде 12-15%, тамыртүйнекті жемістілерде 0,5-1,0% болады.
Жануар тектес азықтардың 70-90% мөлшерін негізінен ақуыздардың құрамындағы аминқышқылдары құрайды. Олардың қазіргі кезде 200 аса түрі бар, олардың 80-і жақсы зерттелген. Атқаратын жұмыстарына қарай аминқышқылдары екі топқа бөлінеді.
Бірінші топ малдың денесінде түзелмейді, сондықтан олар ауыспайтын аминқышқылдары деп аталып, жалпы малдың түріне қарай орташа саны 10 деп саналады.
Екінші топ азот құрамында бар азық бөлшектерден құралады - оларды ауысатын аминқышқылдары деп санайды.
Азық ақуыздарының құрамындағы аминқышқылдардың көлеміне қарай толыққұнды және толыққұнды емес болып бөлінеді. Ақуыздың құрамында ауыспайтын аминқышқылдары жеткілікті болса, ол протеиндер толыққұнды деп, ал жетпесе керісінше толыққұнды емес деп аталады. Шикі протеиннің құрамында қарапайым азотты заттар, амидтер, азот-қышқылды тұздар, нуклеиндік қышқылдар бар.
Амидтер деп ақуыздың құрамында аяқталмаған ақуыздық синтездің өнімі, азотқышқылы мен, аммиактан немесе ақуыздың ыдырау өнімі аталады. Сондықтан амидтер өсуі тоқтамаған немесе дайындалған кезде азықтардың құрамында көп болады. Амидтер құрамында несеп нәрі негізгі орын алады. Өте көп несеп нәрі жануар тектес азықтардың құрамында болады.
Күйіс қайтаратын малдың мес қарынында микробтардың симбиозы арқылы жеткілікті түрде ақуыз құрылады. Сондықтан күйіс қайтаратын малды азықтандырған кезде біз аминқышқылдарының мөлшеріне аса көңіл бөлмейміз. Осыған байланысты ірі қараны азықтандырғанда ыдырайтын және ыдырамайтын протеинді есептеуміз керек (3-кесте).
Көңіл бөле кететін жағдай азотқышқылының тұздары (нитрат және нитрит) өте улы заттар болып саналады. Бұлардың көлемі тыңайтқыш қолданған кезде, азықтың құрамында өте көп болады. Малдың денесінде нитриттер қанның гемоглобинын байлап, оны метгемоглобинге аударады, осының әсерінен торша тынысы бұзылады. Азықтың құрғақ затының құрамындағы азот қышқылы тұздарының мөлшері: жайылым өсімдіктерінің құрамында орташа есеппен 0,02 мен 0,6%, қызылшада - 0,24%, жүгері көк сабағында - 0,50-1,1%-ға дейін. Орта есеппен азықтың құрғақ затында 0,2% аспауы керек. Жалпы азықтың құрамында азоттық топ Кельдаль әдісімен зерттелінеді. Табылған азот мөлшерін азықтың түріне байланысты тиісті көрсеткішке көбейтеді.
Азықтың құрамындағы азотсыз заттардың ішінде көмірсулардың ең көп мөлшері 80%-ға дейін болады. Көмірсулар мал азықтандыруда, өсімдік тектес азықтар мен мерзімдік азық үлесіндегі құрғақ заттың басты құрамдас бөлігі және олар мал организмінде зат алмасу кезінде бірінші орында болады.
Көмірсулар бірқантты - глюкоза, фруктоза, галактоза, манноза, рибоза, ксилоза, арабиноза; екіқантты - сахароза, мальтоза, лактоза, целлобиоза; үшқантты - рафиноза, көпқантты - крахмал, целлюлоза (жасұнық), декстрин, инулин, екі гликоген, пектиндік заттар, гемицеллюлоза, тағы да басқа болып бөлінеді.
Көмірсулардың қуат қоры ретінде - крахмал, сахароза, глюкоза, мальтоза, фруктоза тағы басқа; құрылыс материалдары ретінде - лактоза, манноза, галактоза, рафиноза, рибоза қолданылады. Лактоза - сүттің құрамында, манноза - арпамен, бидайдың дәнінде, ашытқыда, қылқан жапырақта; галактоза - тамыртүйнектер мен жемістерде, күнжарада, зығыр дәнінде; рафиноза - қант қызылшасында, қара бидай, бидай дәнінде көп болады. Малдың асқазанында қорытылу кезінде бір, екіқантты және көп қанттының ішінен - крахмал тез қорытылады, ал - көпқанттының крахмалдан басқа түрлері қиын қорытылады. Көмірсулар шикі жасұныққа және азотсыз шырынды заттарға (АШЗ) бөлінеді.
Шикі жасұнықтың құрамына целлюлоза, гемицеллюлоза және инкрустік заттар: лигнин, кутин, суберин кіреді. Шикі жасұнық нейтралдық - детергендірген (НДК) және қышқыл детергендірген (КДК) болып бөлінеді. Азықтың құрамындағы мөлшері азықтың түріне, дайындалған өсімдіктің өсу, даму кезіне, дайындау және сақтау технологиясына байланысты болады. Көп жағдайда ірі азықта: пішенде 20-30%, сабанда 35-40%, сұлы, арпа дәнінде 10-12%, көк шөпте 5-13%, ал тамыртүйнек жемістерде 0,5-1,4% аз мөлшерде кездеседі. Шикі жасұнықтың мөлшері азық құнарлығының төмен екендігін білдіреді.
Азотсыз шырынды зат (АШЗ) тарға - крахмал, қант, кейбір қышқылдар, инулин, пектин жатады. Крахмал өсімдіктің құрамында қоры ретінде көп мөлшерде дәнде, жеміс, тамыртүйнектердің тамырында 60-70%-ға дейін, ал аз түрде жапырақта, өсімдік сабағында 2%-ға дейін болады. Көбінесе малдың денесінде крахмалға ұқсас гликоген қор ретінде пайда болады. Азықтың құрамында қант - көбінесе жүзім қанты, фруктоза, манноза және күрделі қант түрінде кездеседі: қызылшада 18%, сәбізде 16% жас астықтұқымдас шөптің құрамында 13%, пішенде 1,5-8%-ға дейін болады. Лактоза - малдың сүтіндегі қанттың бір түрі. Азотсыз заттардың құрамына майлар жатады. Майдың құрамы глицеринмен май қышқылдарының тұзы, бір тектес май қышқылы болса, қарапайым боп саналады, күрделісінде әр түрлі болады. Күрделі майлардың құнарлылығы, үйлесімдігі және басқа көрсеткіштері құрамындағы май қышқылдарына байланысты. Май қышқылдары толтырылған (стеарин, пальмитин, май, каприн, миристин, тағыда басқа) және толықтырылмаған (олеин, линол, линолен және арахидон) май қышқылы болып бөлінеді.
Май азық құрамында әртүрлі мөлшерде болады: бидайдың, қара бидайдың дәнінде - 1,2%; жүгері, сұлы дәнінде - 5-6%, өте көп өсімдіктерде: зығыр, күнбағыс, қытай бұршақ, рапста 30-40%-ға дейін. Өсімдіктің сабағында, жапырағында, тамыртүйнекті жемістердің тамырында өте аз: дәнмен, тұқымда көбірек, көк шөпте, сүрлемде, пішенде 1,2% дейін болады. Малдың жасына, тұқымына, күйіне байланысты денесінде 3-50%-ға дейін май болады. Май көбінесе қуат үшін пайдаланылады. Малдың денесінде май қоры көмірсулар мен ақуыздан синтезделеді, бірақ олардың өзінің химиялық, физикалық көрсеткіштері малда ұқсас болады.
Минералдық заттар (шикі күл). Шикі күлдің құрамына макро-және микроэлементтер, топырақ, құм тағыда басқа күймейтін заттар кіреді.
Макроэлементтер сілтілі - кальций, магний, калий және натрий; қышқылды - күкірт, фосфор, хлор, бұларграммен, ал микроэлементтер: темір, кобальт, мыс, марганец, мырыш, бор, иод, бұлар милиграммен өлшенеді. Минералдық заттар азықтың құрамында органикалық және минералдық қышқылдарының тұзы ретінде, ал фосфордың бір бөлігі, күкірт, кремний, темір, магний және басқа органикалық заттар (ақуыз, майлар, көмірсулар) құрамында болады(3-кесте, қосымша).
Дәрумендер мал азықтарында өте аз болады. Осыншалық аз болуына қарамастан малдың өсуіне, денсаулығына, төлдің өсіп жетілуіне т.б. физиологиялық жағдайына өте қажет. Дәрумендер организмге жеткілікті болу үшін малды жазда, өрісте көп жаю керек, өйткені көк шөпте дәрумендер мөлшері мол болады. Қыста, мал қолда тұрғанда, жақсы сапалы пішен, шырынды азықтар беру керек.
Өсімдік тектес азықтарда орта есеппен 5%-ға дейін шикі күл, кейбір шөлейт жерде өскен өсімдіктерде 10%-ға дейін болады. Өсімдіктің дәніне, тамырына қарағанда сабағы мен жапырағында күл екі есе көп болады. Жалпы күлдің мөлшері, минералдық заттардың мөлшері қосымша кестелерде келтірілген (2-сызба).
Азықтың органикалық бөлігіне азотты, азотсыз заттар, дәрумендер, гармондар және басқа биологиялық заттар кіреді. Олардың азық құрамындағы мөлшері қосымша кестелерде келтірілген. Малды, азықтандырған кезде тағы да көңіл бөлетін жағдай ол толыққұнды рационды құру.
1.2 Азықтарды жіктеу
Мал шаруашылығының өркендеп өсуі малды толыққұнды азықтандыру мен құнарлы азықпен қамтамасыз ету және азық қорының жеткілікті болуын қажет етеді. Қазіргі қолданылып жүрген азықтардың құрамы, құнарлылығы, технологиялық қасиеттері өте айрықша. Осы жағдайды ескере отырып, шаруашылықтардағы азықтарды топтастыру, ал олардың ұқсас көрсеткіштерін азық дайындаған кездегі қолданған технологияға байланысты, құрамына, қоректілігіне, малдың ағзасына тигізген әсеріне назар аудару керек.
Азықтар қоректілігіне, құнарлығына және басқа қасиеттеріне қарай келесі топтарға бөлінеді: ірі, шырынды және жем құнарлы азықтары.
Ірі азықтарға организмге сіңуі біршама қиын, құрамында пішен, сабан, топан, бұтақты, жапырақты, табиғи және ірі жасанды кептірілген (жүгері сабаны, мақта қабығы және паясы, күнбағыс себеті) азықтар жатады.
Табиғи ауамен және жасанды кептірілген өсімдіктер ірі азыққа жатады. Олар: табиғи, екпе шөптің пішені, пішеннен дайындалған ұн, ұнтақ, пішендеме, сабан, топан, кептірілген жапырақ, сабақтар. Ірі азықтың негізгі көрсеткіші: құрамында шикі жасұнықтың мөлшері өте мол. Мысалы: пішенде - 18-32%, сабанда 42% дейін, топанда -25-35%, пішен ұнында - 15-28%, пішендемеде - 13-18%.
Құрамындағы шикі жасұнықтың мөлшері азықтың құнарлылығына әсер етеді. Пішендердің 1кг-да 5,5-8,0 МДж алмасу қуаты, 30-40 г қорытылатын протеин, пішендемеде - 3,5-5,0; 45-115, сабанда - 3,7-6,9; 5-35, пішен ұнында - 7,3-8,6; 80-150 г. Ірі азық көмірсуларға, протеинге, дәрумендерге және минералдық заттарға бай, сондықтан ірі азықтар аулшаруашылық малдары үшін маңызды азық болып есептелінеді. Күйіс қайтаратын малға ірі азық ас қорытатын жолдарды толықтырып, малдың тойуына, сонымен қоса ас қорытуына әсер етеді.
Малға бұл топтағы азықтар қуат және протеин қоры болып табылады. Орташа 1кг азықта: 7,8-13 МДж алмасу қуаты және 80-400г протеин болады.
Шырынды азықтардың құрамында көп мөлшерде су болады. Оларға: көк шөп, балауса шөп, сүрлем, тамыр-түйнекті жемістер (қант және мал азықты қызылша, сәбіз), тамыр жемістерінің пәлегі, тамыртүйнектілер - картоп, топинамбур жатады. Ірі және сүрлем сияқты көлемді азықтарға пішендеме де жатады. Бұларды сүтейтүші азықтар деп те атайды.
Жемазықтар (құнарлы азықұтар) қуатты, маңызды, малға жұғымды келеді. Жемге: сұлы, қара бидай, арпа, тары, жүгері, қытай бұршақ т.б. дәндер жатады. Өндірістік өнімдер, өндірістік өнеркәсіптерден қалған қалдықтар, жануар тектес азықтар, жасанды және түрлі химиялық, миккробиологиялық минералдық, дәруменді қоспалар, құрама жемдер (3-сызба).
Көк азық: бұл топқа табиғи және қолдан егілген шабындықпен, жайылымдардағы көк өсімдіктер, тамыртүйнекті жеміс өсімдіктерінің сабағы тағыда басқа өнімдер жатады. Көк азықтың құрам ында 70-83% су болады. Құрғақ затында протеин, минералды заттар және дәрумендідер мөлшері көбірек, орта есеппен 13-25% шикі протеин, 4-5% шикі май, 13-18% жасұнық, 45% дейін азотсыз шырынды заттар және 8-11% шикі күл болады.
Көк азықтың құрғақ затының алмасу қуаты (1,0-1,2 МДж), қорытылатын протеин (120-220гкг) құнарлылығы өсімдік тектес азық дәнімен бірдей болғанымен, олардың биологиялық құнарлылығы және дәрумендер мөлшері соңғысында көбірек. Өсу жүйесіне байланысты едәуір өскен сайын құрамындағы протеин мен каротин мөлшері азаяды да, жасұнықтары көбейеді, құнарлылығы осыған байланысты төмендейді. Көк азықтың қоректілігі өсімдік түріне, өсу кезеңіне, ауа райына, агротехникалық шараларға, дайындау технологиясына және мерзіміне, пайдалану кезіне байланысты болады.
Дәнді азықтар (құнарлы азықтар) және олардан өндірілген өнімдер үш топқа бөлінеді: бірінші құрамында көмірсулар көп, көбінесе астықтұқымдас; екінші - протеині көп - (бұршақтұқымдас); үшінші - майға бай - майлы өсімдіктер.
Өндіріс өнімдеріне - ұн, кебек, шрот, күнжара тағы басқалар қосымша өнім қалдықтары жатады.
Астық тұқымдас дақылдар дәндері мен олардан алынған өнімдердің негізгі қорынан құрама жем дайындалады. Олардың құрамында 14%-ға дейін шикі протеин, оның ішінде 75% қорытылады. Астық тұқымдас азықтардың биологиялық құнарлылығы төмен. Әсіресе, олардың құрамында лизин аминқышқылы жетіспейді, құрама жем дайындағанда құнарлылығын көтеру өте қиын. Құрамында 2-5% шикі май, кальций мөлшері төмен (0,12-0,01%), фосфор жоғары (0,45-0,47%). Үштен бір бөлшегіне дейін дәндердің құрамында крахмал болады. Соның арқасында қуаттылық құнарлылығы жоғары болады. Құрамында 6% шикі жасұнық болады. Бірақ, жасұнық мөлшері әр түрлі 2,2% жүгерінің дәнінде болса, 12% сұлының дәнінде, сондықтан олардың қуаттылық құнарлылығы әр түрлі. Астық тұқымдас азықтар көмірсулары құнарлы азықтарға жатады, бұл топқа бидай, арпа, сұлы, жүгері, қара бидай, құмай тағы басқалар кіреді. Арпа дәнінің орташа құрамында 1 кг 10,3-11,0 МДж алмасу қуаты, 100-105 г қортылған протеин, 22 г май, 40 г жасұнық, 4,1 г лизин, 3,6 г метионин+цистидин бар. Барлық малға қолданады, құрама жемге қосылады, диеталық азық болып саналады.
Жүгері - астық тұқымдас дақылдардың ішіндегі өте қуатты азық 1 кг 12,2 МДж алмасу қуаты, 70-75 г қортылған протеин, 40-45 г май, 38-45 г жасұнық, 2,1-2,8 г лизин, 1,8-2 г метионин+цистидин бар. Құсты азықтандырған кезде өте қажет.
Сұлы - барлық малға диеталық азық. Оның 1 кг 9,5-10,5 МДж алмасу қуаты, 75-80 г қортылған протеин, 40 г май, 95-100 г жасұнық, 3,6 г лизин, 3,2 г метионин-цистидин бар.
Бидай - малға құнарлылығы төмен басқа дәндермен араластырылып қолданады. 1кг бидайда орта есеппен - 10,7-10,8 МДж алмасу қуаты, 135 г шикі протеин, 3,7 г жасұнық, 20 г май, 0,6 г кальций, 4 г фосфор бар. Құрама жемнің құрамында ірі ұнтақталған түрінде қолданады. Ұн ретінде қолданғанда малдың қарнында қорытылмай, қорытылу үрдістеріне әсер етеді. Жаңа шабылған кезде өте қауіпті.
Қара бидай - құрамы бидайға ұқсас, бірақ бидайға қарағанда құнарлылығы төмен. Малды азықтандырған кезде, қара түсті дәндерді сақтықпен пайдалану есте болуы керек. Бұзылған азықты бордақыланатын малдың рационына 10% қосып қолданады.
Тары - құнарлылығы сұлыға ұқсас. 1кг тарының құрамында 9,0 МДж АҚ, 110 шикі протеин, 40 г май, 90 г дейін жасұнық бар.
Құмай - құнарлығы өте жоғары азық. Құрамында протеин көбірек, май аз. Басқа дақылдарға қарағанда дәні өте қатты, сондықтан ұнтақтап беру керек.
Бұршақты дақылдардың дәні - бұршақ, қытай бұршағы, сиыржоңышқа, жасымық, бөрі бұршақ - құрамы біркелкі. Құнарлылығы өте жоғары - астық тұқымдас дақылдарға қарағанда шикі протеин 2-3 есеге, лизин 3-5 есеге көп.
Ас бұршақ - шошқаларға, құсқа құрама жем ретінде қосылады. 1 кг ас бұршақта 11,0 МДж азық қуаты (АҚ), көмірсулар негізінен крахмал болып келеді, 50 г жасұнық бар. Негізі протеинді азық мегежіндерге және бордақыланатын шошқаларға (қытай бұршағы) беріледі. Ең құнарлы өсімдік азық болып саналады. Құрамында 330 г шикі протеин, 30,9 г лизин, 170 г май, 14,0-14,5 МДж АҚ бар.
Қытай бұршағы - дәнінің құрамында қорытылу үрдісіне әсер ететін трипсин ингибитор бар. Сондықтан малды азықтандырған кезде дәндер арнайы дайындықтан өтуі керек.
Өнеркәсіптік өнімдердің (ұн, қанттық, ашыту) қалдықтары. Өнеркәсіп дайындаған кезде көптеген үрдістерді қолданады. Сондықтан өнеркәсіп қалдығында құнарлылығы өте төмен заттар қалады. Олардың құнарлылығының ауытқуы 1 кг өнімде 1,13 МДж алмасу қуаты (сығынды, бөртпе, сірне), 12,9 МДж алмасу қуаты (күнжара); қорытылатын протеин 8-10 г бастап 350-400 г.
Көбінесе қолданылатын қант және май өндірісінің қалдықтары.
Жом (қызылшаның сығындысы), жас немесе сүрлем түрде сауын сиырға және бордақыланатын малға қолданады. 1кг сығындының құрамында 1,13 МДж алмасу қуаты, 16 г қорытылатын протеин, 2,5 г қант, 3 г май, 33 г жасұнық бар. Сірне, қант жетіспеген кезде жеңіл қорытылатын қанттың қоры ретінде қолданады.
Сірненің құрамында 0,8 МДж алмасу қуаты, 500-550 г қант болады. Спирт өндірілген кезде қалған өнімдер 1 кг топта (барда) 0,9-1,2 МДж алмасу қуаты, (200-300 г 1 кг құрғақ зат) 20-30 г қорытылатын протеин, 5-9 г май, 7-11 г жасұнық бар. Малды бордақылаған кезде өте қажетті азық.
Кебек - (бидай, қара бидай). Құрамы өнеркәсіпте қолданылған шикі-затқа байланысты. Қауыздың құрамында көп мөлшерде 8-10% шикі жасұнық болады. Соның әсерінен құнарлылығы дәннен төмен. 1кг кебектің құрамы 9,0 МДж алмасу қуаты, 150 г дейін шикі протеин, 35-40 г май, 3,5-7,8 г аминқышқылы лизиннен тұрады. Кебек - фосфордың қоры, бірақ біразы қортылмайтын түрде фитинин құрамына кіреді, малдың іш өтуіне әсер етеді.
Жануар - тектес және микробтық азықтар
Бұл топ азықтарының ерекшелігі құрамында толыққұнды протеиннің мөлшері өте көп (280-нен 800 г дейін). Көбінесе азық ретінде сүт өнімдері және ет, балық өңдейтін өнеркәсіп қалдықтары (көксүт, сүйек және балық ұндары) қолданылады.
Сүт өнімдері - төлге ең керек азық. Көк сүт, сары су, май суы. Сүт таза түрінде немесе алмастырылған жасанды сүт ретінде беріледі. Ет өндірісінің өнімдері (ет, ет-сүйек, қан ұны) құрамында 30-80% жоғары биологиялық протеин, 1кг 40-60 г лизин, 20-25 г метионин+цистин бар.
Балық ұны - құрамына биологиялық құнарлы протеиндер кіреді. Аминқышқылыдары, тағы басқа заттар. Мысалы: 1 кг балық ұнында - 9,9-14,5 МДж алмасу қуаты, 650г дейін протеин, 45-55 г лизин, 25-30 г метионин+цистин бар. Шошқаға, құсқа беретін азықтарды толыққұнды ету үшін көп қолданады.
Микроб - синтезден қолданатын азықтар - ашытқылар және мұнайдың қалдықтарынан алынған өнім. Бұл азықтар құнарлылығы жағынан орта дәрежеде, жануар тектестен төмен, өсімдік азықтарынан артықтау болады.
Құрама жем. Құрама жемнің құрамы малдың түріне, рационына, оның құнарлылығына және азық қорының ерекшелігіне қарай құрылады. Құрама жемге қойылатын талап - құрамында толыққұнды малға қажетті қоректі заттар болуы керек.
1.3 Рациондарға түсініктеме, олардың типі
Рациондардың түрі сүт өндірісінде қолданылатын аймақтарда мал шаруашылығы саласына, мал азығын өндіретін шаруашылықтардың әр түрлі дамуына байланысты болады. Осы жағдайларға қарай малды азықтандыру үшін топтастырады, топтық азықтандыру енгізіледі. Азықтандыратын жеке тип құрған кезде рациондарын, олардың құрамындағы азық мөлшері (нормасы) мен рационын малдың тірілей салмағына қарай анықтайды.
Көбінесе ірі қара мал азығын типтестіреді: пішенді, жемді, сүрлемді, сүрлемді-пішенді, сүрлемді-тамыржемісті т.б. Жаз кезінде - шөпті, шөпті-сүрлемді, шөпті-сүрлемді+жемді береді. Типтік азықтандыруды көбінесе ауыл шаруашылығы жүйесіне, азық өндіру саласына және шабындық пен жайылымның көлеміне байланыстырады.
Азықтандыру үдерісін бағалаған кезде малдың өнімділігін, құндылығын, өнімнің сапасын анықтайды. Азықтың мөлшеріне қарай рацион құрылады. Рационның құрамындағы азықтар табиғи жағдай бойынша сол аймақта өндірілген азықтар болуы керек, ол рацион типтескен деп саналады.
Типтескен рациондарды ғылыми-зерттеу мекемелері, шаруашылықтарға қолдану үшін ұсынылады, олар азықтарды зерттеп, жетіспеген заттармен толықтыру туралы нұсқаулар береді.
Мысалы, оңтүстік-шығыс тау бөктеріндегі аймақтағы сүт өндіру шаруашылықтарында сүрлем-пішенділер жемді типтескен рацион түрінде қолданады, оның құрамында пішеннің мөлшері өте аз.
Барлық қолданылатын рациондардың мақсаты мәні малды қоректі заттармен толықтырылған мөлшер бойынша азықтандыру.
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Сауын сиырларды толық қанды азықтандырудың мөлшері мен рациондары
2.1.1 Сауын сиырларды азықтандыру
Сүт күрделі үрдістер нәтижесінде желінген азықтың құрамынан алынған қоректі заттардың синтезі арқылы пайда болатын жаңа заттардан құрылады. Бұл үдерістер өте жедел түрде өтеді. Сүт құрамы өте күрделі 1кг сүт өндіру үшін 500-600 л қан желін арқылы өтеді. Сүт құрамындағы қоректі заттардың мөлшері азықтың құрамына қарағанда басқа. Сүт құрамында ақуыздар мен 20 аминқышқылдары, липидтермен, 30-дан астам май қышқылдары, әртүрлі көмірсулардан басқа 17 түрлі дәрумендер, ондаған ферменттер, 40-қа жуық минералды заттар бар.
Сүтті қанның плазмасымен салыстырғанда, сүт құрамында 90 есе қант, 18-20 есе май көлемі жоғары келеді, ал қальций мен фосфор көлемі едәуір көп болды. Қан құрамында казеин болмайды. Ал азық құарамында сүттің қанты мен майы (лактоза), казеин мен альбумині де болмайды. Сондықтан азықтың коректік заттары қанмен араласқанда, тез өзгеріске ұшырайды.
Кесте-1. Қанның және сүттің құрамы, %
Қанның плазмасы
Сүт
су
0,1
Су
87
глюкоза
0,05
лактоза
4,9
альбумин
3,2
сүт альбумины
0,52
глобулин
4,4
глобулин
0,05
аминқышқылдары
0,003
казеин
3,9
май
0,20
май
3,7
фосфолипидтер
0,15
фосфолпидтер
0,04
холестерин
0,09
холестерин
0,30
фальций
0,09
кальций
0,12
фосфор
0,011
фосфор
0,10
натрий
0,34
натрий
0,05
калий
0,03
калий
0,15
хлор
0,35
хлор
0,11
лимон қышқылы
-
лимон қышқылы
0,20
Мысалы: қан құрамындағы глюкоза сүттік қантқа айналады. Сүттегі ақуыз қан құрамындағы аминқышқылдарынан және оның бөлшектері полиптерден бөлінеді.
Қанның құрамындағы бейтарап майлар мен фосфаттар, сірке қышқылдары сүт құрамындағы майларға айналады.
Сызба-2. Қанның құрамынан сүттің құрамына ауысқан заттар
Сиыр сүтіндегі майлардың көлемі қарындағы ас қорытуға тікелей байланысты болып келеді. Олар жекеленген май қышқылдарынан пайда болады. Қан құрамындағы дәрумендермен минералды заттар сүт құрамына еш өзгеріссіз енеді (2-кесте).
Толыққұнды азықтандырудың негізі, сүтті сиырларды қуатпен, қоректі, минералды заттармен және дәрумендермен жеткілікті түрде қамтамасыз ету.
Сүттің сапасы малдың тұқымына, сүттену кезеңіндегі азықтандыру қоректілігіне, малды қорада және жайылымда ұстау мезгіліне және олардың физиологиялық жағдайларына байланысты. Сүттің құрамында: құрғақ зат-11-16%, ақуыз-3-4,3; май-3,3-6,5; қант-4,2-4,8 және күл-0,6-0,8%. Құнарлығы 3,3 МДЖ. Ақуыз құрамында барлық ауыспайтын амин қышқылдары, оның ішінде лизин қышқылы 8,5%, метионин 2,7% болады.
Орта есеппен сауын сиыр сүттену кезінде әр 100 кг тірілей салмаққа 2,8-3,2 құрғақ затты пайдаланады, ал сүттілігі жоғары сиырлар 3,5-3,8 кг, кей кезде 4-4,7 кг құрғақ зат жей алады. Сиырдың сүттілігі мол болған кезде құрғақ заттың құнарлылығы қуат тұрғысында мол болуы керек. Құрғақ затта қуат мөлшерінің аз болуына, азық мөлшерінің төмендеуіне байланысты қажеттілікті қамтамасыз ету үшін азықты толыққұнды етіп толықтыру қажет. Орташа өнімділікте 1 кг сүтке 0,7-1,3 МДж қажет.
Сүттілігі 20 кг сиыр өнімділігіне 8,5-9,5 МДж қажет етеді. 20кг сүттіліктен асқан кезде 8,9-10,12 МДж, құрғақ заттың құнарлылық қуатын 8 МДж-дан төмендетуге болмайды. Орта өнімділік кезінде қортылаын протеин мөлшері 1 МДж 8-9 г, жоғары өнімділікте 10-10,5 г қажет (2-кесте).
Кесте-2. Сауын сиырдың құрғақ затқа және қуатқа қажеттіліг(тәулігіне бір басқа)
Күндік өнім
Құрғақ зат
Құрғақ затқа қуатның мөлшері, МДж
тірілей салмағы, кг
500
600
700
200
600
700
10
12,5
14,1
15,7
8,6
8
8
15
13,7
15,6
17,1
9,8
9,1
8,6
20
15,2
17,1
18,9
10,9
10
9,4
25
15,7
18,4
20,6
11,5
10,8
10
30
18,3
20,4
22,0
11,8
11,0
10,3
35
19,7
21,9
23,8
12,2
11,4
10,7
40
21
23,1
25,2
12,5
11,8
11,2
1 МДж есептеген кезде қоректі заттардың көлемі 3-кестеде келтірілген. Сүттенудің алғашқы кезеңінде азық қоректілігінің және олардың қуаттылығының төмендеуін тәуліктік рационынды толыққұнды азықтармен (дәнді жемдермен, шөп ұнымен, тамыртүйнекті азықтармен) толтыру керек.
Сүттену кезеңінің екінші жартысында сауын сиырының тәуліктік рационын құрама және қоспа азықтарымен күшейтіп, сүт өнімділігін арттырып протеині көп азықтармен толтырылуы керек. Бұл сүттену кезеңінде сауын сиыры буаздықтың екінші жартысын өткізіп жатқанда, яғни құрсағындағы төлдің өсуіне және дамуына үлкен әсер етеді. Әсіресе осы уақытта желіндеген сиырға органикалық және минеаралдық қоспа азықтарды мейлінше толық берілуі керек. Тууға 2 ай қалғанда буаз сиырмен құнажындар жақсы қоңды болу керек, тек артық семіз болмауы керек. Осы сауылмайтын уақытта буаз сиырдың тірідей салмағының артуы 10-12 пайыз болу керек, немесе тәуліктік қосымша салмағы 800-900г өсіп отыруы керек.
Сондықтанда сауылмайтын буаз сиырмен құнажындардың бойында азықтардың қоректілігімен қуаты және оларға деген мұқтаждығы татымды әрі қанағаттанарлық болу керек. Сауылмайтын сиырмен буаз құнаждындардың қоректік заттарға деген мұқтаждығы олардың тірідей салмағының көлеміне, жоспарланған сауын сүтіне және азықтың қоектік заттарына байланысты болады.
Жоғары өнімді сүтті сиырлар (4000-6000 кг) сүттену кезеңі бойынша сүтпен бірге 144-220 кг ақуыз, 150-300 кг май, 200-300 кг лактоза, 6-9 кг калций, 4,5-7 кг фосфор бөліп шығарады. Сондықтан сауылмайтын буаз сиырдың тәуліктік рационында жоғарыдағы көрсетілген қоректік заттардың барлық түрлері жоғарғы мөлшерде болуы шарт.
Сиырларды азықтандырғанда лизин, метионин, амин қышқылдары өте
қажетті болып саналады. Олардың қатынасы 3:1 болуы керек.
Кесте-3. Сауын сиырдың қоректік заттарға мұқтаждығы (1 МДж есептегенде)
Көрсеткіштер
Сүттілігі (майлылығы 3,8-4,0%, )
10 дейін
11-20
21-30
35 аса
шикі протеин, г
12,3
12,5-13,6
13,8-14,7
14,9-15,4
қорытылатын протеин, г
7,9
8,2-9,2
9,3-10,0
10,2-10,4
шикі жасұнық, г
23,3-35,0
15,3-27,0
9,0-14,5
6 дейін
қант, г
6,2
7-9
9,4-10,6
10,8-11
крахмал, г
9,3
11,4-13,8
14,2-15,6
16,0-16,2
шикі май, г
2,4
2,3-3,1
3,2-3,5
3,6-3,7
ас тұз, г
0,55-0,65
кальций,г
0,55-0,65
фосфор,г
0,4-0,5
магний, г
0,2-0,15
калий, г
орташа 0,6
күкірт, г
орташа 0,2
темір, мг
60-70
мыс, мг
0,7-1
мырыш, мг
4,5-6,5
кобальт, мг
0,05-0,08
марганец, мг
4,5-6,5
йод, мг
0,06-0,9
каротин,мг
33
38
40
46
Д дәрумені, мың Х.Ө.
орташа 0,09
Е дәрумені, мг
0,3-305
Азықтың сапасы, (ірі, шырынды және құнарлы) өнімнің құрамындағы ыдырайтын протеин бөлшектеріне әсер етеді. Қант және протеиннің көлемі басқа қоректік, минералдық, дәрумендік заттарға байланысты. Протеин сапасы сиырлардың рационында шикі және қорытылатын боп көрсетіледі, ол месқарында ыдырайтын (ЫП) және ыдырамайтын (ЫДП) болып бөлінеді (3-кесте).
Осы протеиннің бөлшектерін (фракциясын) толық пайдалану сүт өнімінің жоғары болуына әсер етеді. Зерттеулер бойынша сауын сиырлардың протеиндеріндегі ыдырайтын бөлігі шикі протеинге қарағанда бірінші 100 күн сауын мерзімінде -60-65%; екінші 100 күнде -65-70, соңғы мезгілде 70% ыдырайтынын көрсетеді. Сауын сиырлардың рационындағы құрғақ затта 18-28% жасұнық болуы тиіс, егер осы мөлшерден не көп, не аз болған жағдайда азықтандырудың сіңімділігі 20%-ға дейін кемиді. Жасұнықтың сіңімділігі оның құрамындағы лигниннің мөлшеріне байланысты.
Рациондағы құрғақ заттың көлемі жасұнықтың көлеміне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы: сүттілігі 10кг сиырдың тәуліктік рационында жасұнықтың мөлшері 28%-дан, сүттілігі 11-20 кг арасында - 27-24%, 21-30 кг-23-19%; 30 кг асқанда-19% және оданда кем болмауы керек.
Көмірсулар қуат көзі ғана емес, ол ағзада зат пен қуат алмасуын реттеуші, олар жетіспеген кезде азықтың азотты пайдалануы төмендейді. Сиырлардың рационында қант, крахмал, шикі жасұнық, қанттың протеинмен ара қатынасына, сонымен қатар жеңіл ферменттелген көмірсулар крахмал мен қанттың шикі жасұнықпен арақатынасына көңіл бөлу керек. Протеин:қант қатынасы 1,0:1,2 болуы керек, крахмал мен қант арасы орташа 1,5. Ағзаның тіршілік қызметіне майдың зор маңызы бар, оның құрамына линол, линолен және арахидон сияқты алмаспайтын май қышқылдары кіреді. Мал рационында олар болмаған кезде сүт майының мөлшеріне, физикалық-химиялық көрсеткіштеріне әсерін тигізеді.
Көктем кезінде жас балаусамен азықтандырған кезде және көптеген екпе шөп қолданғанда, олар сүттің құрамындағы майды пайдаланады, керісінше пішен, жем және қызылшамен азықтандырылғанда физикалық-химиялық көрсеткіштері ұлғайып, малдың қоңдылығы жоғарылайды. Орташа сиырлардың шикі майды қажетсінуі құрғақ заттардың 2-4%, немесе 60-65% күнделікті өндірілген сүттің құрамындағы майға тең.
Сауын сиырды мөлшерге сай азықтандырғанда минералдық заттардың шоғырлану мөлшері де байқалады. Олар ферменттердің, гемоглобиннің фосфотидтердің, нуклеотидтердің және басқа көптеген ағзадағы заттардың құрамына кіреді, сондай-ақ азық қорыту мен қоректік заттарды бойға сіңіру, зат және қуат алмасу, осмос қысымын ретке келтіру, сонымен қатар қышқыл, сілті элементтердің тепе-теңдігін сақтап, алмасу үрдісіне қатысады.
Минералдық элементтердің тапшылығы сүйек ұлпасының минералдық қорының азаюына, сүт мөлшерінің және оның майлылығының төмендеуіне, өсімталдықтың және төлдің тіршілік әрекетінің төмендеуіне әкеліп соқтырады. Сүттілігіне, майлылығына және салмағына байланысты азық мөлшеріндегі қуатқа, қоректі заттарға қажеттілік 4, 5, 6, 7 кестелерде келтірілген.
Тіршілікке қажетті минералды заттарға - кальций, фосфор, калий, натрий, магний, күкірт, хлор, темір, мыс, мырыш, кобальт, марганец, йод, қалайы жатады. Сауын сиырлардың рационын жеткілікті мөлшерде дәрумендермен толықтыру керек, олар өнімділікті ұлғайтуды, төлдеу, төлдің ауруға шалдықпауын реттейді. В тобы мен С дәрумендері мес қарындағы микробиологиялық синтез бойынша толтырылады.
Кесте-4. Сақа сауын сиырды азықтандыру мөлшері, тірілей салмағы 400 кг, тәулігіне бір басқа
Көрсеткіштер
Күнделікті сүттілігі 3,8-4,0% майлылығымен
8
10
12
14
16
18
20
22
24
26
28
алмасу қуаты, МДж
96
106
117
127
138
139
160
172
185
197
210
құрғақ зат, кг
10,7
11,6
12,5
13,3
14,1
15
15,8
16,7
17,6
18,0
18,4
шикі протеин, г
1170
1355
1540
1652
1845
2015
2185
2440
2700
2908
3115
қорытылатын протеин, г
760
880
1000
1100
1200
1310
1420
1590
1755
1880
2025
крахмал, г
900
1125
1350
1485
1620
1770
1920
2275
2630
2835
3040
ыдырайтын протеин, г
850
449
1046
1137
1235
1333
1432
1540
1655
1763
1880
ыдырамайтын протеин, г
320
385
494
528
600
682
770
870
965
1087
1200
лизин,г
75
81
88
93
99
105
111
117
123
126
129
метионин + цистин,г
38
41
44
47
50
53
56
59
62
63
65
триптофан, г
27
29
31
33
35
38
40
42
44
45
46
шикі жасұнық, г
3000
3250
3380
3590
3670
3750
3790
3840
3870
3780
3680
қант, г
600
700
900
990
1080
1180
1280
1515
1755
1890
2025
шикі май, г
225
270
320
350
385
420
455
525
600
640
695
ас тұз, г
52
60
68
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұрын жыл бойы қой, жылқы шаруашылықтарын жайылымда кезекпен бағып, оны экономикалық тұрғыда тиімді пайдалану мал санын көбейтіп, оның өнімділігін ұлғайтатын. Осы жұмысты қолға ала отырып және жайылымды тиімді пайдалану, қазіргі заман талабы. Ал оның негізгі мақсаты малды толыққұнды азықтандыру.
Малға күнделікті берілетін азық көлемін мейлінше нақтылынған мөлшерлер бойынша анықтағанда, бұрынғы Одақ кезіндегі азық мөлшерлері бойынша қолданылып келген орташа 22 көрсеткіштің орнына, қазіргі уақытта сүт бағытындағы мал үшін23-25, ет бағытындағы мал шарушылықтарында азықтың 15-17, жылқы үшін 28-30, ал қой, ешкі, түйе шаруашылығында 17-20, құс пен шошқа саласында 25-30 алмасатын ықпал етуші көрсеткіштері есепке алады. Мал қажет ететін жалпы қуат мөлшері алмасатын қуат өлшемі мен азық өлшемі түрінде берілген.
Соңғы жылдары мемлекет тарапынан ауыл шаруашылығының нарықтық қатынасқа көшуіне байланысты өндірістік кәсіпорындардың түрлері көбейді. Оның ішінде жеке ірі, орташа және ұсақ шаруашылықтар. Бұл шаруашылықтарда өнім өндіріп, оның тиімділігін арттырудың негізгі мақсаты азық қорын ғылыми негізде пайдалану. Өйткені, мал өнімдерінің өзіндік құнының негізгі бөлігін 60-73% азық құны құрайды.
Қазіргі шаруашылық иелерінің басым көпшілігі зоотехникалық ілімді игермеген, ауыл шаруашылық малын және үй құстарын қажетті деңгейде азықтандырып, оларды күтіп-бағуға іс жүзінде маман есебінде жақсы көңіл бөлінбейді. Мал азығының, физиологиялық және биохимиялық ерекшеліктерін білмейтіндігін айтпағанның өзінде, тіпті малдан сапалы өнім алу істерін ұйымдастыра алмайды.
Осы мәселелерді ескере отырып, негізінен мал шаруашылығы саласынан алынатын өнімдердің сапасын арттыру үшін, азық қорын нығайтуға құрама жем өндірісін молайтуға, ірі, шырынды және құнарлы азықтармен толыққұнды азықтандыруға, сондай-ақ оларды ұтымды пайдалануға көңіл бөлуінуі керек.
Қазіргі кезде, белгілі бір аймақтың табиғаты мен ауа райы жағдайларына бейімделген технология негіздерін, мейлінше мол өнім беретін азықтық дақылдарын пайдалану үшін, оларды қарқынды агротехникалық тәсілдерді қолдана отырып өсіруге көңіл бөлінуі керек.
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Азықтың қоректілігі, қоректілікке түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Азықтарды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Рациондарға түсініктеме, олардың типі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
ІІ Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Сауынды сиырларды толық қанды азықтандырудың
мөлшері мен рациондары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1.1 Сауын сиырларды азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.1.2 Сауын сиырлардың азықтандыру рациондары ... ... ... ... ... ...22
2.1.3 Сүттілігі жоғары өнімді сиырларды
азықтандырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .31
2.1.4 Сауылатын сиырларға арналған үлгілік
типтік рациондары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
І Әдебиетке шолу
1.1 Азықтың қоректілігі, қоректілікке түсініктеме
Азықтың қоректілігі оның құрамындағы кездесетін жұғымды заттардың мөлшеріне байланысты болады. Мал мен құс азығының құрамына: алмасу қуаты, ақуыз (белок), май, минералдық заттар (макро-және микроэлементтер), көмірсулар, дәрумендер кіреді, немесе мал азығының қуаттық, ақуыздық, минералдық, дәрумендік жұғымдылықтары деп аталады.
Мал мен құс азықтарының жұғымдылығын бір ғана көрсеткіш бойынша бағалау мүмкін емес. Сондықтан да, қазіргі кезде және құс азықтары мен мерзімдік азық үлесінің жұғымдылығын құрамында қуаттық жұғымдылық, жемшөп пен мерзімдік азық үлесінің ақуздық, майлар, көмірсулар, минералдық заттар, дәрумендер сияқты көрсеткіштері бар кешенді бағалау әдәсі қолдалынады.
Мал азығының қоректілігі соңғы кезде көбінесе, алмасу қуаты бойынша бағаланады. Алмасу қуаты мал ағзасына, олардың тіршілік етуіне, алатын өніміне қажетті үрдіс. Алмасу қуаты тікелей баланстық зерттеумен немесе жанама әдістермен есептелінеді.
Қазіргі кезде көбінесе, сұлылық және қуаттылық азық өлшемі немесе алмасу қуаты МДж қолданылады. Біз дайындаған Анықтамалық оқулығында көрсеткіштер алмасу қуатымен (МДж) келтірілген.
Бір қуаттылық азық өлшемі (ҚАӨ) = 10 МДж алмасу қуатына тең болады. 1 МегаДжоуль =1млн Джоуль; 1 Дж = 0,2388 ккал. Ал, 1 кал =4,1868 Дж. Алмасу қуаты бойынша малдың қуатқа қажеттілігін есептеген кезде, оның қорытылуына және алмасуына байланысты шығыстары есептелінеді. Қуат алмасу сызбасы төменде көрсетілген. Сұлылық азық өлшемі әдістемелік тұрғыда жетілдірілмегендігіне байланысты, қазіргі кезде қолданылудан қалып бара жатыр. Ал, МДж-қуаттық (қуаттылық) бірлік қазіргі кезде азық қорын санау және экономист мамандарға азықтың салмақ өнімі құрамындағы МДж қуатын есептеу үшін керек.
Кейбір азықтардың құрамындағы су 75-80%-ға дейін жетеді. Азық құрамында су көп болса оның қоректік құнарлығы кем болады. Мал мен құс азықтарындағы құрғақ зат. Малға және құсқа берілетін азықты мөлшерлеуде маңызды көрсеткіштердің бірі-
мерзімдік азық үлесіндегі құрғақ заттың ең қолайлы деңгейін белгілеп алу болып табылады. Өйткені малды қуатты пен қоректік заттарға деген қажеттілігін қамтамасыз ету осыған байланысты.
Мерзімдік азық үлесіндегі құрғақ заттың қорытылу деңгейі төмен болған сайын мал, әсірісе, мол өнімді мал, оны аз жейді. Мол өнімді мал, мерзімдік
Сызба-1. Қуат алмасу сызбасы
азық үлесіндегі 1 кг құрғақ затқа шаққанда, азықтағы қуаттың мейлінше мол шоғырлануын қажет етеді.
Ақуыз (Белок) - мал азығындағы қоректік заттардың ең бастысы.Оның құрамына: оттегі, сутегі, көміртегі, міндетті түрде азот, үнемі дерлік күкірт және кейде фосфор кіреді. Протеинде орта есеппен 16% азот бар дегенді еске ала отырып, мал және құс азығындағы шикі протеин құрамындағы азот мөлшерін 6,25 коэффициентіне көбейту арқылы анықтайды. Ақуыз малдың тіршілігіне, жас малдың өсуіне, ірі малдың ет құруына, сүтінің артуына қажет. Оның жетімсіздігін басқа қоректік заттардың ешқайсысы алмастыра алмайды. Ақуыз барлық азықтардың құрамына кіреді деуге болады. Азықтарда оның мөлшері түрліше болады. Ал малға азық бергенде ақуздың организмге сіңірілген мөлшері ғана қорытылған протеин мөлшері болып есепке алынады.
Малдың протеинге қажеттілігін, жалпы протеин көлемін бұрынғыдай шикі протеинмен қоса есептеп, қосымша ыдырайтын (ЫП) және ыдырамайтын (ЫРП) протеинді, оның бөлшектерімен қорытылатын протеинді және құрамындағы аминқышқылдарында есептеген дұрыс.
Орта есеппен ыдырайтын және ыдырамайтын бөлшектердің қатынасы 60-70:30-40 болуы керек. Протеин құрамында жалпы азоты бар органикалық заттар кіреді. Күрделі ақуыздар және өнім бөлшектері, қарапайым амидтер, амин тұздары, нитрит және нитраттар жатады.
Аминқышқылдары көбінесе ақуыздың құрамына кіреді, бірақ олар бос түрлерінде азықтың құрамында болады. Ақуыздың негізгі атқаратын жұмысы мал денесінің құрылыс материалы болғандықтан, торша мен ұлпаның жаңаланып тұруын реттейді. Осыған байланысты күйіс қайтармайтын малды азықтандырғанда, әсіресе ақуыздың мөлшерін ескеру керек.
Азықтың құрамындағы ақуыздар өзінің еру қабілеті бойынша қарапайым және күрделі болып екі түрге бөлінеді. Қарапайым ақуыздарға: альбуминдер, проламин, глютамин, протамин және склеропротеин жатады.
Күрделі протеиндер құрамында қарапайым ақуыз бен қосымша қосылған түрлі қызмет атқаратын азотсыз заттар бар. Құрамындағы қоспаларға байланысты олар: глюкопротеиндер, липопротеиндер, нуклеопротеидтер, хромопротеидтер және басқа заттарға бөлінеді. Бұл заттар жалпы азықтың құрамында күнжара мен зығырда 30-45%, бұршақ тұқымдас дәндерде 25-30% және пішенде 12-15%, тамыртүйнекті жемістілерде 0,5-1,0% болады.
Жануар тектес азықтардың 70-90% мөлшерін негізінен ақуыздардың құрамындағы аминқышқылдары құрайды. Олардың қазіргі кезде 200 аса түрі бар, олардың 80-і жақсы зерттелген. Атқаратын жұмыстарына қарай аминқышқылдары екі топқа бөлінеді.
Бірінші топ малдың денесінде түзелмейді, сондықтан олар ауыспайтын аминқышқылдары деп аталып, жалпы малдың түріне қарай орташа саны 10 деп саналады.
Екінші топ азот құрамында бар азық бөлшектерден құралады - оларды ауысатын аминқышқылдары деп санайды.
Азық ақуыздарының құрамындағы аминқышқылдардың көлеміне қарай толыққұнды және толыққұнды емес болып бөлінеді. Ақуыздың құрамында ауыспайтын аминқышқылдары жеткілікті болса, ол протеиндер толыққұнды деп, ал жетпесе керісінше толыққұнды емес деп аталады. Шикі протеиннің құрамында қарапайым азотты заттар, амидтер, азот-қышқылды тұздар, нуклеиндік қышқылдар бар.
Амидтер деп ақуыздың құрамында аяқталмаған ақуыздық синтездің өнімі, азотқышқылы мен, аммиактан немесе ақуыздың ыдырау өнімі аталады. Сондықтан амидтер өсуі тоқтамаған немесе дайындалған кезде азықтардың құрамында көп болады. Амидтер құрамында несеп нәрі негізгі орын алады. Өте көп несеп нәрі жануар тектес азықтардың құрамында болады.
Күйіс қайтаратын малдың мес қарынында микробтардың симбиозы арқылы жеткілікті түрде ақуыз құрылады. Сондықтан күйіс қайтаратын малды азықтандырған кезде біз аминқышқылдарының мөлшеріне аса көңіл бөлмейміз. Осыған байланысты ірі қараны азықтандырғанда ыдырайтын және ыдырамайтын протеинді есептеуміз керек (3-кесте).
Көңіл бөле кететін жағдай азотқышқылының тұздары (нитрат және нитрит) өте улы заттар болып саналады. Бұлардың көлемі тыңайтқыш қолданған кезде, азықтың құрамында өте көп болады. Малдың денесінде нитриттер қанның гемоглобинын байлап, оны метгемоглобинге аударады, осының әсерінен торша тынысы бұзылады. Азықтың құрғақ затының құрамындағы азот қышқылы тұздарының мөлшері: жайылым өсімдіктерінің құрамында орташа есеппен 0,02 мен 0,6%, қызылшада - 0,24%, жүгері көк сабағында - 0,50-1,1%-ға дейін. Орта есеппен азықтың құрғақ затында 0,2% аспауы керек. Жалпы азықтың құрамында азоттық топ Кельдаль әдісімен зерттелінеді. Табылған азот мөлшерін азықтың түріне байланысты тиісті көрсеткішке көбейтеді.
Азықтың құрамындағы азотсыз заттардың ішінде көмірсулардың ең көп мөлшері 80%-ға дейін болады. Көмірсулар мал азықтандыруда, өсімдік тектес азықтар мен мерзімдік азық үлесіндегі құрғақ заттың басты құрамдас бөлігі және олар мал организмінде зат алмасу кезінде бірінші орында болады.
Көмірсулар бірқантты - глюкоза, фруктоза, галактоза, манноза, рибоза, ксилоза, арабиноза; екіқантты - сахароза, мальтоза, лактоза, целлобиоза; үшқантты - рафиноза, көпқантты - крахмал, целлюлоза (жасұнық), декстрин, инулин, екі гликоген, пектиндік заттар, гемицеллюлоза, тағы да басқа болып бөлінеді.
Көмірсулардың қуат қоры ретінде - крахмал, сахароза, глюкоза, мальтоза, фруктоза тағы басқа; құрылыс материалдары ретінде - лактоза, манноза, галактоза, рафиноза, рибоза қолданылады. Лактоза - сүттің құрамында, манноза - арпамен, бидайдың дәнінде, ашытқыда, қылқан жапырақта; галактоза - тамыртүйнектер мен жемістерде, күнжарада, зығыр дәнінде; рафиноза - қант қызылшасында, қара бидай, бидай дәнінде көп болады. Малдың асқазанында қорытылу кезінде бір, екіқантты және көп қанттының ішінен - крахмал тез қорытылады, ал - көпқанттының крахмалдан басқа түрлері қиын қорытылады. Көмірсулар шикі жасұныққа және азотсыз шырынды заттарға (АШЗ) бөлінеді.
Шикі жасұнықтың құрамына целлюлоза, гемицеллюлоза және инкрустік заттар: лигнин, кутин, суберин кіреді. Шикі жасұнық нейтралдық - детергендірген (НДК) және қышқыл детергендірген (КДК) болып бөлінеді. Азықтың құрамындағы мөлшері азықтың түріне, дайындалған өсімдіктің өсу, даму кезіне, дайындау және сақтау технологиясына байланысты болады. Көп жағдайда ірі азықта: пішенде 20-30%, сабанда 35-40%, сұлы, арпа дәнінде 10-12%, көк шөпте 5-13%, ал тамыртүйнек жемістерде 0,5-1,4% аз мөлшерде кездеседі. Шикі жасұнықтың мөлшері азық құнарлығының төмен екендігін білдіреді.
Азотсыз шырынды зат (АШЗ) тарға - крахмал, қант, кейбір қышқылдар, инулин, пектин жатады. Крахмал өсімдіктің құрамында қоры ретінде көп мөлшерде дәнде, жеміс, тамыртүйнектердің тамырында 60-70%-ға дейін, ал аз түрде жапырақта, өсімдік сабағында 2%-ға дейін болады. Көбінесе малдың денесінде крахмалға ұқсас гликоген қор ретінде пайда болады. Азықтың құрамында қант - көбінесе жүзім қанты, фруктоза, манноза және күрделі қант түрінде кездеседі: қызылшада 18%, сәбізде 16% жас астықтұқымдас шөптің құрамында 13%, пішенде 1,5-8%-ға дейін болады. Лактоза - малдың сүтіндегі қанттың бір түрі. Азотсыз заттардың құрамына майлар жатады. Майдың құрамы глицеринмен май қышқылдарының тұзы, бір тектес май қышқылы болса, қарапайым боп саналады, күрделісінде әр түрлі болады. Күрделі майлардың құнарлылығы, үйлесімдігі және басқа көрсеткіштері құрамындағы май қышқылдарына байланысты. Май қышқылдары толтырылған (стеарин, пальмитин, май, каприн, миристин, тағыда басқа) және толықтырылмаған (олеин, линол, линолен және арахидон) май қышқылы болып бөлінеді.
Май азық құрамында әртүрлі мөлшерде болады: бидайдың, қара бидайдың дәнінде - 1,2%; жүгері, сұлы дәнінде - 5-6%, өте көп өсімдіктерде: зығыр, күнбағыс, қытай бұршақ, рапста 30-40%-ға дейін. Өсімдіктің сабағында, жапырағында, тамыртүйнекті жемістердің тамырында өте аз: дәнмен, тұқымда көбірек, көк шөпте, сүрлемде, пішенде 1,2% дейін болады. Малдың жасына, тұқымына, күйіне байланысты денесінде 3-50%-ға дейін май болады. Май көбінесе қуат үшін пайдаланылады. Малдың денесінде май қоры көмірсулар мен ақуыздан синтезделеді, бірақ олардың өзінің химиялық, физикалық көрсеткіштері малда ұқсас болады.
Минералдық заттар (шикі күл). Шикі күлдің құрамына макро-және микроэлементтер, топырақ, құм тағыда басқа күймейтін заттар кіреді.
Макроэлементтер сілтілі - кальций, магний, калий және натрий; қышқылды - күкірт, фосфор, хлор, бұларграммен, ал микроэлементтер: темір, кобальт, мыс, марганец, мырыш, бор, иод, бұлар милиграммен өлшенеді. Минералдық заттар азықтың құрамында органикалық және минералдық қышқылдарының тұзы ретінде, ал фосфордың бір бөлігі, күкірт, кремний, темір, магний және басқа органикалық заттар (ақуыз, майлар, көмірсулар) құрамында болады(3-кесте, қосымша).
Дәрумендер мал азықтарында өте аз болады. Осыншалық аз болуына қарамастан малдың өсуіне, денсаулығына, төлдің өсіп жетілуіне т.б. физиологиялық жағдайына өте қажет. Дәрумендер организмге жеткілікті болу үшін малды жазда, өрісте көп жаю керек, өйткені көк шөпте дәрумендер мөлшері мол болады. Қыста, мал қолда тұрғанда, жақсы сапалы пішен, шырынды азықтар беру керек.
Өсімдік тектес азықтарда орта есеппен 5%-ға дейін шикі күл, кейбір шөлейт жерде өскен өсімдіктерде 10%-ға дейін болады. Өсімдіктің дәніне, тамырына қарағанда сабағы мен жапырағында күл екі есе көп болады. Жалпы күлдің мөлшері, минералдық заттардың мөлшері қосымша кестелерде келтірілген (2-сызба).
Азықтың органикалық бөлігіне азотты, азотсыз заттар, дәрумендер, гармондар және басқа биологиялық заттар кіреді. Олардың азық құрамындағы мөлшері қосымша кестелерде келтірілген. Малды, азықтандырған кезде тағы да көңіл бөлетін жағдай ол толыққұнды рационды құру.
1.2 Азықтарды жіктеу
Мал шаруашылығының өркендеп өсуі малды толыққұнды азықтандыру мен құнарлы азықпен қамтамасыз ету және азық қорының жеткілікті болуын қажет етеді. Қазіргі қолданылып жүрген азықтардың құрамы, құнарлылығы, технологиялық қасиеттері өте айрықша. Осы жағдайды ескере отырып, шаруашылықтардағы азықтарды топтастыру, ал олардың ұқсас көрсеткіштерін азық дайындаған кездегі қолданған технологияға байланысты, құрамына, қоректілігіне, малдың ағзасына тигізген әсеріне назар аудару керек.
Азықтар қоректілігіне, құнарлығына және басқа қасиеттеріне қарай келесі топтарға бөлінеді: ірі, шырынды және жем құнарлы азықтары.
Ірі азықтарға организмге сіңуі біршама қиын, құрамында пішен, сабан, топан, бұтақты, жапырақты, табиғи және ірі жасанды кептірілген (жүгері сабаны, мақта қабығы және паясы, күнбағыс себеті) азықтар жатады.
Табиғи ауамен және жасанды кептірілген өсімдіктер ірі азыққа жатады. Олар: табиғи, екпе шөптің пішені, пішеннен дайындалған ұн, ұнтақ, пішендеме, сабан, топан, кептірілген жапырақ, сабақтар. Ірі азықтың негізгі көрсеткіші: құрамында шикі жасұнықтың мөлшері өте мол. Мысалы: пішенде - 18-32%, сабанда 42% дейін, топанда -25-35%, пішен ұнында - 15-28%, пішендемеде - 13-18%.
Құрамындағы шикі жасұнықтың мөлшері азықтың құнарлылығына әсер етеді. Пішендердің 1кг-да 5,5-8,0 МДж алмасу қуаты, 30-40 г қорытылатын протеин, пішендемеде - 3,5-5,0; 45-115, сабанда - 3,7-6,9; 5-35, пішен ұнында - 7,3-8,6; 80-150 г. Ірі азық көмірсуларға, протеинге, дәрумендерге және минералдық заттарға бай, сондықтан ірі азықтар аулшаруашылық малдары үшін маңызды азық болып есептелінеді. Күйіс қайтаратын малға ірі азық ас қорытатын жолдарды толықтырып, малдың тойуына, сонымен қоса ас қорытуына әсер етеді.
Малға бұл топтағы азықтар қуат және протеин қоры болып табылады. Орташа 1кг азықта: 7,8-13 МДж алмасу қуаты және 80-400г протеин болады.
Шырынды азықтардың құрамында көп мөлшерде су болады. Оларға: көк шөп, балауса шөп, сүрлем, тамыр-түйнекті жемістер (қант және мал азықты қызылша, сәбіз), тамыр жемістерінің пәлегі, тамыртүйнектілер - картоп, топинамбур жатады. Ірі және сүрлем сияқты көлемді азықтарға пішендеме де жатады. Бұларды сүтейтүші азықтар деп те атайды.
Жемазықтар (құнарлы азықұтар) қуатты, маңызды, малға жұғымды келеді. Жемге: сұлы, қара бидай, арпа, тары, жүгері, қытай бұршақ т.б. дәндер жатады. Өндірістік өнімдер, өндірістік өнеркәсіптерден қалған қалдықтар, жануар тектес азықтар, жасанды және түрлі химиялық, миккробиологиялық минералдық, дәруменді қоспалар, құрама жемдер (3-сызба).
Көк азық: бұл топқа табиғи және қолдан егілген шабындықпен, жайылымдардағы көк өсімдіктер, тамыртүйнекті жеміс өсімдіктерінің сабағы тағыда басқа өнімдер жатады. Көк азықтың құрам ында 70-83% су болады. Құрғақ затында протеин, минералды заттар және дәрумендідер мөлшері көбірек, орта есеппен 13-25% шикі протеин, 4-5% шикі май, 13-18% жасұнық, 45% дейін азотсыз шырынды заттар және 8-11% шикі күл болады.
Көк азықтың құрғақ затының алмасу қуаты (1,0-1,2 МДж), қорытылатын протеин (120-220гкг) құнарлылығы өсімдік тектес азық дәнімен бірдей болғанымен, олардың биологиялық құнарлылығы және дәрумендер мөлшері соңғысында көбірек. Өсу жүйесіне байланысты едәуір өскен сайын құрамындағы протеин мен каротин мөлшері азаяды да, жасұнықтары көбейеді, құнарлылығы осыған байланысты төмендейді. Көк азықтың қоректілігі өсімдік түріне, өсу кезеңіне, ауа райына, агротехникалық шараларға, дайындау технологиясына және мерзіміне, пайдалану кезіне байланысты болады.
Дәнді азықтар (құнарлы азықтар) және олардан өндірілген өнімдер үш топқа бөлінеді: бірінші құрамында көмірсулар көп, көбінесе астықтұқымдас; екінші - протеині көп - (бұршақтұқымдас); үшінші - майға бай - майлы өсімдіктер.
Өндіріс өнімдеріне - ұн, кебек, шрот, күнжара тағы басқалар қосымша өнім қалдықтары жатады.
Астық тұқымдас дақылдар дәндері мен олардан алынған өнімдердің негізгі қорынан құрама жем дайындалады. Олардың құрамында 14%-ға дейін шикі протеин, оның ішінде 75% қорытылады. Астық тұқымдас азықтардың биологиялық құнарлылығы төмен. Әсіресе, олардың құрамында лизин аминқышқылы жетіспейді, құрама жем дайындағанда құнарлылығын көтеру өте қиын. Құрамында 2-5% шикі май, кальций мөлшері төмен (0,12-0,01%), фосфор жоғары (0,45-0,47%). Үштен бір бөлшегіне дейін дәндердің құрамында крахмал болады. Соның арқасында қуаттылық құнарлылығы жоғары болады. Құрамында 6% шикі жасұнық болады. Бірақ, жасұнық мөлшері әр түрлі 2,2% жүгерінің дәнінде болса, 12% сұлының дәнінде, сондықтан олардың қуаттылық құнарлылығы әр түрлі. Астық тұқымдас азықтар көмірсулары құнарлы азықтарға жатады, бұл топқа бидай, арпа, сұлы, жүгері, қара бидай, құмай тағы басқалар кіреді. Арпа дәнінің орташа құрамында 1 кг 10,3-11,0 МДж алмасу қуаты, 100-105 г қортылған протеин, 22 г май, 40 г жасұнық, 4,1 г лизин, 3,6 г метионин+цистидин бар. Барлық малға қолданады, құрама жемге қосылады, диеталық азық болып саналады.
Жүгері - астық тұқымдас дақылдардың ішіндегі өте қуатты азық 1 кг 12,2 МДж алмасу қуаты, 70-75 г қортылған протеин, 40-45 г май, 38-45 г жасұнық, 2,1-2,8 г лизин, 1,8-2 г метионин+цистидин бар. Құсты азықтандырған кезде өте қажет.
Сұлы - барлық малға диеталық азық. Оның 1 кг 9,5-10,5 МДж алмасу қуаты, 75-80 г қортылған протеин, 40 г май, 95-100 г жасұнық, 3,6 г лизин, 3,2 г метионин-цистидин бар.
Бидай - малға құнарлылығы төмен басқа дәндермен араластырылып қолданады. 1кг бидайда орта есеппен - 10,7-10,8 МДж алмасу қуаты, 135 г шикі протеин, 3,7 г жасұнық, 20 г май, 0,6 г кальций, 4 г фосфор бар. Құрама жемнің құрамында ірі ұнтақталған түрінде қолданады. Ұн ретінде қолданғанда малдың қарнында қорытылмай, қорытылу үрдістеріне әсер етеді. Жаңа шабылған кезде өте қауіпті.
Қара бидай - құрамы бидайға ұқсас, бірақ бидайға қарағанда құнарлылығы төмен. Малды азықтандырған кезде, қара түсті дәндерді сақтықпен пайдалану есте болуы керек. Бұзылған азықты бордақыланатын малдың рационына 10% қосып қолданады.
Тары - құнарлылығы сұлыға ұқсас. 1кг тарының құрамында 9,0 МДж АҚ, 110 шикі протеин, 40 г май, 90 г дейін жасұнық бар.
Құмай - құнарлығы өте жоғары азық. Құрамында протеин көбірек, май аз. Басқа дақылдарға қарағанда дәні өте қатты, сондықтан ұнтақтап беру керек.
Бұршақты дақылдардың дәні - бұршақ, қытай бұршағы, сиыржоңышқа, жасымық, бөрі бұршақ - құрамы біркелкі. Құнарлылығы өте жоғары - астық тұқымдас дақылдарға қарағанда шикі протеин 2-3 есеге, лизин 3-5 есеге көп.
Ас бұршақ - шошқаларға, құсқа құрама жем ретінде қосылады. 1 кг ас бұршақта 11,0 МДж азық қуаты (АҚ), көмірсулар негізінен крахмал болып келеді, 50 г жасұнық бар. Негізі протеинді азық мегежіндерге және бордақыланатын шошқаларға (қытай бұршағы) беріледі. Ең құнарлы өсімдік азық болып саналады. Құрамында 330 г шикі протеин, 30,9 г лизин, 170 г май, 14,0-14,5 МДж АҚ бар.
Қытай бұршағы - дәнінің құрамында қорытылу үрдісіне әсер ететін трипсин ингибитор бар. Сондықтан малды азықтандырған кезде дәндер арнайы дайындықтан өтуі керек.
Өнеркәсіптік өнімдердің (ұн, қанттық, ашыту) қалдықтары. Өнеркәсіп дайындаған кезде көптеген үрдістерді қолданады. Сондықтан өнеркәсіп қалдығында құнарлылығы өте төмен заттар қалады. Олардың құнарлылығының ауытқуы 1 кг өнімде 1,13 МДж алмасу қуаты (сығынды, бөртпе, сірне), 12,9 МДж алмасу қуаты (күнжара); қорытылатын протеин 8-10 г бастап 350-400 г.
Көбінесе қолданылатын қант және май өндірісінің қалдықтары.
Жом (қызылшаның сығындысы), жас немесе сүрлем түрде сауын сиырға және бордақыланатын малға қолданады. 1кг сығындының құрамында 1,13 МДж алмасу қуаты, 16 г қорытылатын протеин, 2,5 г қант, 3 г май, 33 г жасұнық бар. Сірне, қант жетіспеген кезде жеңіл қорытылатын қанттың қоры ретінде қолданады.
Сірненің құрамында 0,8 МДж алмасу қуаты, 500-550 г қант болады. Спирт өндірілген кезде қалған өнімдер 1 кг топта (барда) 0,9-1,2 МДж алмасу қуаты, (200-300 г 1 кг құрғақ зат) 20-30 г қорытылатын протеин, 5-9 г май, 7-11 г жасұнық бар. Малды бордақылаған кезде өте қажетті азық.
Кебек - (бидай, қара бидай). Құрамы өнеркәсіпте қолданылған шикі-затқа байланысты. Қауыздың құрамында көп мөлшерде 8-10% шикі жасұнық болады. Соның әсерінен құнарлылығы дәннен төмен. 1кг кебектің құрамы 9,0 МДж алмасу қуаты, 150 г дейін шикі протеин, 35-40 г май, 3,5-7,8 г аминқышқылы лизиннен тұрады. Кебек - фосфордың қоры, бірақ біразы қортылмайтын түрде фитинин құрамына кіреді, малдың іш өтуіне әсер етеді.
Жануар - тектес және микробтық азықтар
Бұл топ азықтарының ерекшелігі құрамында толыққұнды протеиннің мөлшері өте көп (280-нен 800 г дейін). Көбінесе азық ретінде сүт өнімдері және ет, балық өңдейтін өнеркәсіп қалдықтары (көксүт, сүйек және балық ұндары) қолданылады.
Сүт өнімдері - төлге ең керек азық. Көк сүт, сары су, май суы. Сүт таза түрінде немесе алмастырылған жасанды сүт ретінде беріледі. Ет өндірісінің өнімдері (ет, ет-сүйек, қан ұны) құрамында 30-80% жоғары биологиялық протеин, 1кг 40-60 г лизин, 20-25 г метионин+цистин бар.
Балық ұны - құрамына биологиялық құнарлы протеиндер кіреді. Аминқышқылыдары, тағы басқа заттар. Мысалы: 1 кг балық ұнында - 9,9-14,5 МДж алмасу қуаты, 650г дейін протеин, 45-55 г лизин, 25-30 г метионин+цистин бар. Шошқаға, құсқа беретін азықтарды толыққұнды ету үшін көп қолданады.
Микроб - синтезден қолданатын азықтар - ашытқылар және мұнайдың қалдықтарынан алынған өнім. Бұл азықтар құнарлылығы жағынан орта дәрежеде, жануар тектестен төмен, өсімдік азықтарынан артықтау болады.
Құрама жем. Құрама жемнің құрамы малдың түріне, рационына, оның құнарлылығына және азық қорының ерекшелігіне қарай құрылады. Құрама жемге қойылатын талап - құрамында толыққұнды малға қажетті қоректі заттар болуы керек.
1.3 Рациондарға түсініктеме, олардың типі
Рациондардың түрі сүт өндірісінде қолданылатын аймақтарда мал шаруашылығы саласына, мал азығын өндіретін шаруашылықтардың әр түрлі дамуына байланысты болады. Осы жағдайларға қарай малды азықтандыру үшін топтастырады, топтық азықтандыру енгізіледі. Азықтандыратын жеке тип құрған кезде рациондарын, олардың құрамындағы азық мөлшері (нормасы) мен рационын малдың тірілей салмағына қарай анықтайды.
Көбінесе ірі қара мал азығын типтестіреді: пішенді, жемді, сүрлемді, сүрлемді-пішенді, сүрлемді-тамыржемісті т.б. Жаз кезінде - шөпті, шөпті-сүрлемді, шөпті-сүрлемді+жемді береді. Типтік азықтандыруды көбінесе ауыл шаруашылығы жүйесіне, азық өндіру саласына және шабындық пен жайылымның көлеміне байланыстырады.
Азықтандыру үдерісін бағалаған кезде малдың өнімділігін, құндылығын, өнімнің сапасын анықтайды. Азықтың мөлшеріне қарай рацион құрылады. Рационның құрамындағы азықтар табиғи жағдай бойынша сол аймақта өндірілген азықтар болуы керек, ол рацион типтескен деп саналады.
Типтескен рациондарды ғылыми-зерттеу мекемелері, шаруашылықтарға қолдану үшін ұсынылады, олар азықтарды зерттеп, жетіспеген заттармен толықтыру туралы нұсқаулар береді.
Мысалы, оңтүстік-шығыс тау бөктеріндегі аймақтағы сүт өндіру шаруашылықтарында сүрлем-пішенділер жемді типтескен рацион түрінде қолданады, оның құрамында пішеннің мөлшері өте аз.
Барлық қолданылатын рациондардың мақсаты мәні малды қоректі заттармен толықтырылған мөлшер бойынша азықтандыру.
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Сауын сиырларды толық қанды азықтандырудың мөлшері мен рациондары
2.1.1 Сауын сиырларды азықтандыру
Сүт күрделі үрдістер нәтижесінде желінген азықтың құрамынан алынған қоректі заттардың синтезі арқылы пайда болатын жаңа заттардан құрылады. Бұл үдерістер өте жедел түрде өтеді. Сүт құрамы өте күрделі 1кг сүт өндіру үшін 500-600 л қан желін арқылы өтеді. Сүт құрамындағы қоректі заттардың мөлшері азықтың құрамына қарағанда басқа. Сүт құрамында ақуыздар мен 20 аминқышқылдары, липидтермен, 30-дан астам май қышқылдары, әртүрлі көмірсулардан басқа 17 түрлі дәрумендер, ондаған ферменттер, 40-қа жуық минералды заттар бар.
Сүтті қанның плазмасымен салыстырғанда, сүт құрамында 90 есе қант, 18-20 есе май көлемі жоғары келеді, ал қальций мен фосфор көлемі едәуір көп болды. Қан құрамында казеин болмайды. Ал азық құарамында сүттің қанты мен майы (лактоза), казеин мен альбумині де болмайды. Сондықтан азықтың коректік заттары қанмен араласқанда, тез өзгеріске ұшырайды.
Кесте-1. Қанның және сүттің құрамы, %
Қанның плазмасы
Сүт
су
0,1
Су
87
глюкоза
0,05
лактоза
4,9
альбумин
3,2
сүт альбумины
0,52
глобулин
4,4
глобулин
0,05
аминқышқылдары
0,003
казеин
3,9
май
0,20
май
3,7
фосфолипидтер
0,15
фосфолпидтер
0,04
холестерин
0,09
холестерин
0,30
фальций
0,09
кальций
0,12
фосфор
0,011
фосфор
0,10
натрий
0,34
натрий
0,05
калий
0,03
калий
0,15
хлор
0,35
хлор
0,11
лимон қышқылы
-
лимон қышқылы
0,20
Мысалы: қан құрамындағы глюкоза сүттік қантқа айналады. Сүттегі ақуыз қан құрамындағы аминқышқылдарынан және оның бөлшектері полиптерден бөлінеді.
Қанның құрамындағы бейтарап майлар мен фосфаттар, сірке қышқылдары сүт құрамындағы майларға айналады.
Сызба-2. Қанның құрамынан сүттің құрамына ауысқан заттар
Сиыр сүтіндегі майлардың көлемі қарындағы ас қорытуға тікелей байланысты болып келеді. Олар жекеленген май қышқылдарынан пайда болады. Қан құрамындағы дәрумендермен минералды заттар сүт құрамына еш өзгеріссіз енеді (2-кесте).
Толыққұнды азықтандырудың негізі, сүтті сиырларды қуатпен, қоректі, минералды заттармен және дәрумендермен жеткілікті түрде қамтамасыз ету.
Сүттің сапасы малдың тұқымына, сүттену кезеңіндегі азықтандыру қоректілігіне, малды қорада және жайылымда ұстау мезгіліне және олардың физиологиялық жағдайларына байланысты. Сүттің құрамында: құрғақ зат-11-16%, ақуыз-3-4,3; май-3,3-6,5; қант-4,2-4,8 және күл-0,6-0,8%. Құнарлығы 3,3 МДЖ. Ақуыз құрамында барлық ауыспайтын амин қышқылдары, оның ішінде лизин қышқылы 8,5%, метионин 2,7% болады.
Орта есеппен сауын сиыр сүттену кезінде әр 100 кг тірілей салмаққа 2,8-3,2 құрғақ затты пайдаланады, ал сүттілігі жоғары сиырлар 3,5-3,8 кг, кей кезде 4-4,7 кг құрғақ зат жей алады. Сиырдың сүттілігі мол болған кезде құрғақ заттың құнарлылығы қуат тұрғысында мол болуы керек. Құрғақ затта қуат мөлшерінің аз болуына, азық мөлшерінің төмендеуіне байланысты қажеттілікті қамтамасыз ету үшін азықты толыққұнды етіп толықтыру қажет. Орташа өнімділікте 1 кг сүтке 0,7-1,3 МДж қажет.
Сүттілігі 20 кг сиыр өнімділігіне 8,5-9,5 МДж қажет етеді. 20кг сүттіліктен асқан кезде 8,9-10,12 МДж, құрғақ заттың құнарлылық қуатын 8 МДж-дан төмендетуге болмайды. Орта өнімділік кезінде қортылаын протеин мөлшері 1 МДж 8-9 г, жоғары өнімділікте 10-10,5 г қажет (2-кесте).
Кесте-2. Сауын сиырдың құрғақ затқа және қуатқа қажеттіліг(тәулігіне бір басқа)
Күндік өнім
Құрғақ зат
Құрғақ затқа қуатның мөлшері, МДж
тірілей салмағы, кг
500
600
700
200
600
700
10
12,5
14,1
15,7
8,6
8
8
15
13,7
15,6
17,1
9,8
9,1
8,6
20
15,2
17,1
18,9
10,9
10
9,4
25
15,7
18,4
20,6
11,5
10,8
10
30
18,3
20,4
22,0
11,8
11,0
10,3
35
19,7
21,9
23,8
12,2
11,4
10,7
40
21
23,1
25,2
12,5
11,8
11,2
1 МДж есептеген кезде қоректі заттардың көлемі 3-кестеде келтірілген. Сүттенудің алғашқы кезеңінде азық қоректілігінің және олардың қуаттылығының төмендеуін тәуліктік рационынды толыққұнды азықтармен (дәнді жемдермен, шөп ұнымен, тамыртүйнекті азықтармен) толтыру керек.
Сүттену кезеңінің екінші жартысында сауын сиырының тәуліктік рационын құрама және қоспа азықтарымен күшейтіп, сүт өнімділігін арттырып протеині көп азықтармен толтырылуы керек. Бұл сүттену кезеңінде сауын сиыры буаздықтың екінші жартысын өткізіп жатқанда, яғни құрсағындағы төлдің өсуіне және дамуына үлкен әсер етеді. Әсіресе осы уақытта желіндеген сиырға органикалық және минеаралдық қоспа азықтарды мейлінше толық берілуі керек. Тууға 2 ай қалғанда буаз сиырмен құнажындар жақсы қоңды болу керек, тек артық семіз болмауы керек. Осы сауылмайтын уақытта буаз сиырдың тірідей салмағының артуы 10-12 пайыз болу керек, немесе тәуліктік қосымша салмағы 800-900г өсіп отыруы керек.
Сондықтанда сауылмайтын буаз сиырмен құнажындардың бойында азықтардың қоректілігімен қуаты және оларға деген мұқтаждығы татымды әрі қанағаттанарлық болу керек. Сауылмайтын сиырмен буаз құнаждындардың қоректік заттарға деген мұқтаждығы олардың тірідей салмағының көлеміне, жоспарланған сауын сүтіне және азықтың қоектік заттарына байланысты болады.
Жоғары өнімді сүтті сиырлар (4000-6000 кг) сүттену кезеңі бойынша сүтпен бірге 144-220 кг ақуыз, 150-300 кг май, 200-300 кг лактоза, 6-9 кг калций, 4,5-7 кг фосфор бөліп шығарады. Сондықтан сауылмайтын буаз сиырдың тәуліктік рационында жоғарыдағы көрсетілген қоректік заттардың барлық түрлері жоғарғы мөлшерде болуы шарт.
Сиырларды азықтандырғанда лизин, метионин, амин қышқылдары өте
қажетті болып саналады. Олардың қатынасы 3:1 болуы керек.
Кесте-3. Сауын сиырдың қоректік заттарға мұқтаждығы (1 МДж есептегенде)
Көрсеткіштер
Сүттілігі (майлылығы 3,8-4,0%, )
10 дейін
11-20
21-30
35 аса
шикі протеин, г
12,3
12,5-13,6
13,8-14,7
14,9-15,4
қорытылатын протеин, г
7,9
8,2-9,2
9,3-10,0
10,2-10,4
шикі жасұнық, г
23,3-35,0
15,3-27,0
9,0-14,5
6 дейін
қант, г
6,2
7-9
9,4-10,6
10,8-11
крахмал, г
9,3
11,4-13,8
14,2-15,6
16,0-16,2
шикі май, г
2,4
2,3-3,1
3,2-3,5
3,6-3,7
ас тұз, г
0,55-0,65
кальций,г
0,55-0,65
фосфор,г
0,4-0,5
магний, г
0,2-0,15
калий, г
орташа 0,6
күкірт, г
орташа 0,2
темір, мг
60-70
мыс, мг
0,7-1
мырыш, мг
4,5-6,5
кобальт, мг
0,05-0,08
марганец, мг
4,5-6,5
йод, мг
0,06-0,9
каротин,мг
33
38
40
46
Д дәрумені, мың Х.Ө.
орташа 0,09
Е дәрумені, мг
0,3-305
Азықтың сапасы, (ірі, шырынды және құнарлы) өнімнің құрамындағы ыдырайтын протеин бөлшектеріне әсер етеді. Қант және протеиннің көлемі басқа қоректік, минералдық, дәрумендік заттарға байланысты. Протеин сапасы сиырлардың рационында шикі және қорытылатын боп көрсетіледі, ол месқарында ыдырайтын (ЫП) және ыдырамайтын (ЫДП) болып бөлінеді (3-кесте).
Осы протеиннің бөлшектерін (фракциясын) толық пайдалану сүт өнімінің жоғары болуына әсер етеді. Зерттеулер бойынша сауын сиырлардың протеиндеріндегі ыдырайтын бөлігі шикі протеинге қарағанда бірінші 100 күн сауын мерзімінде -60-65%; екінші 100 күнде -65-70, соңғы мезгілде 70% ыдырайтынын көрсетеді. Сауын сиырлардың рационындағы құрғақ затта 18-28% жасұнық болуы тиіс, егер осы мөлшерден не көп, не аз болған жағдайда азықтандырудың сіңімділігі 20%-ға дейін кемиді. Жасұнықтың сіңімділігі оның құрамындағы лигниннің мөлшеріне байланысты.
Рациондағы құрғақ заттың көлемі жасұнықтың көлеміне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы: сүттілігі 10кг сиырдың тәуліктік рационында жасұнықтың мөлшері 28%-дан, сүттілігі 11-20 кг арасында - 27-24%, 21-30 кг-23-19%; 30 кг асқанда-19% және оданда кем болмауы керек.
Көмірсулар қуат көзі ғана емес, ол ағзада зат пен қуат алмасуын реттеуші, олар жетіспеген кезде азықтың азотты пайдалануы төмендейді. Сиырлардың рационында қант, крахмал, шикі жасұнық, қанттың протеинмен ара қатынасына, сонымен қатар жеңіл ферменттелген көмірсулар крахмал мен қанттың шикі жасұнықпен арақатынасына көңіл бөлу керек. Протеин:қант қатынасы 1,0:1,2 болуы керек, крахмал мен қант арасы орташа 1,5. Ағзаның тіршілік қызметіне майдың зор маңызы бар, оның құрамына линол, линолен және арахидон сияқты алмаспайтын май қышқылдары кіреді. Мал рационында олар болмаған кезде сүт майының мөлшеріне, физикалық-химиялық көрсеткіштеріне әсерін тигізеді.
Көктем кезінде жас балаусамен азықтандырған кезде және көптеген екпе шөп қолданғанда, олар сүттің құрамындағы майды пайдаланады, керісінше пішен, жем және қызылшамен азықтандырылғанда физикалық-химиялық көрсеткіштері ұлғайып, малдың қоңдылығы жоғарылайды. Орташа сиырлардың шикі майды қажетсінуі құрғақ заттардың 2-4%, немесе 60-65% күнделікті өндірілген сүттің құрамындағы майға тең.
Сауын сиырды мөлшерге сай азықтандырғанда минералдық заттардың шоғырлану мөлшері де байқалады. Олар ферменттердің, гемоглобиннің фосфотидтердің, нуклеотидтердің және басқа көптеген ағзадағы заттардың құрамына кіреді, сондай-ақ азық қорыту мен қоректік заттарды бойға сіңіру, зат және қуат алмасу, осмос қысымын ретке келтіру, сонымен қатар қышқыл, сілті элементтердің тепе-теңдігін сақтап, алмасу үрдісіне қатысады.
Минералдық элементтердің тапшылығы сүйек ұлпасының минералдық қорының азаюына, сүт мөлшерінің және оның майлылығының төмендеуіне, өсімталдықтың және төлдің тіршілік әрекетінің төмендеуіне әкеліп соқтырады. Сүттілігіне, майлылығына және салмағына байланысты азық мөлшеріндегі қуатқа, қоректі заттарға қажеттілік 4, 5, 6, 7 кестелерде келтірілген.
Тіршілікке қажетті минералды заттарға - кальций, фосфор, калий, натрий, магний, күкірт, хлор, темір, мыс, мырыш, кобальт, марганец, йод, қалайы жатады. Сауын сиырлардың рационын жеткілікті мөлшерде дәрумендермен толықтыру керек, олар өнімділікті ұлғайтуды, төлдеу, төлдің ауруға шалдықпауын реттейді. В тобы мен С дәрумендері мес қарындағы микробиологиялық синтез бойынша толтырылады.
Кесте-4. Сақа сауын сиырды азықтандыру мөлшері, тірілей салмағы 400 кг, тәулігіне бір басқа
Көрсеткіштер
Күнделікті сүттілігі 3,8-4,0% майлылығымен
8
10
12
14
16
18
20
22
24
26
28
алмасу қуаты, МДж
96
106
117
127
138
139
160
172
185
197
210
құрғақ зат, кг
10,7
11,6
12,5
13,3
14,1
15
15,8
16,7
17,6
18,0
18,4
шикі протеин, г
1170
1355
1540
1652
1845
2015
2185
2440
2700
2908
3115
қорытылатын протеин, г
760
880
1000
1100
1200
1310
1420
1590
1755
1880
2025
крахмал, г
900
1125
1350
1485
1620
1770
1920
2275
2630
2835
3040
ыдырайтын протеин, г
850
449
1046
1137
1235
1333
1432
1540
1655
1763
1880
ыдырамайтын протеин, г
320
385
494
528
600
682
770
870
965
1087
1200
лизин,г
75
81
88
93
99
105
111
117
123
126
129
метионин + цистин,г
38
41
44
47
50
53
56
59
62
63
65
триптофан, г
27
29
31
33
35
38
40
42
44
45
46
шикі жасұнық, г
3000
3250
3380
3590
3670
3750
3790
3840
3870
3780
3680
қант, г
600
700
900
990
1080
1180
1280
1515
1755
1890
2025
шикі май, г
225
270
320
350
385
420
455
525
600
640
695
ас тұз, г
52
60
68
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz