Қазіргі мектептердегі педагог-психологтың қызметі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПЕДАГОГ.ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамдағы педагог.психолог қызметінің мәні
8.22
1.2 Мектептегі педагог.психолог маманның атқаратын іс.әрекетіне сипаттама
23.29
1.3 Мектептегі педагог.психолог маманның жоғары сынып оқушыларымен атқаратын қызметінің моделі
30.39
Бірінші тарау бойынша тұжырым
2 МЕКТЕПТЕГІ ПЕДАГОГ.ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Педагог.психолог маманның сабақтан тыс тәрбиелік іс.шаралар арқылы жоғары сынып оқушыларын жан.жақты қалыптастыру жолдары
40.56
2.2 Тәжірибелік.педагогикалық эксперименттің нәтижесі, ғылыми.әдістемелік ұсыныстар 57.70
Екінші тарау бойынша тұжырым
Қорытынды 71.72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 73.75
Қосымшалар 76.86
КІРІСПЕ 5
1 ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПЕДАГОГ.ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамдағы педагог.психолог қызметінің мәні
8.22
1.2 Мектептегі педагог.психолог маманның атқаратын іс.әрекетіне сипаттама
23.29
1.3 Мектептегі педагог.психолог маманның жоғары сынып оқушыларымен атқаратын қызметінің моделі
30.39
Бірінші тарау бойынша тұжырым
2 МЕКТЕПТЕГІ ПЕДАГОГ.ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Педагог.психолог маманның сабақтан тыс тәрбиелік іс.шаралар арқылы жоғары сынып оқушыларын жан.жақты қалыптастыру жолдары
40.56
2.2 Тәжірибелік.педагогикалық эксперименттің нәтижесі, ғылыми.әдістемелік ұсыныстар 57.70
Екінші тарау бойынша тұжырым
Қорытынды 71.72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 73.75
Қосымшалар 76.86
Кіріспе
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егемен еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”[1], “Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”[2],“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”[3], “Білім мазмұнын гуманитарландыру”[4] тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру Мемлекеттік бағдарламасы қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларға бағдарланған болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті мен педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына объективті жағдай туғызуда. Бүгінгі білім саласында Республикалық білім кеңістігін әлемдік деңгейге жеткізуге ұмтылыс барысында оқушыларға педагогикалық –психологиялық дайындықтың қажет екендігі мәлім.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі - заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптай келе ауыл жәнеи кейбір қала мектептерінде педагог-психолог қызметін сағат саны жетпей қалған пән мұғалімдері мен басқа сала мамандары атқарды. Бұл мамандар педагог-психолог қызметін өз деңгейінде атқара алмайтыны кімге болса да мәлім.
Осындай себептерден кейін оқушылармен педагогикалық-психологиялық жұмыс жасайтын, психологиялық кеңес беретін, тұлғалық, адами құндылық қасиеттерін қалыптастыруда мектепте педагог-психолог маманнының қажеттілігі туындап, штаттар мен арнайы бөлмелер ашыла бастады.
Мектептерде сабақтан тыс тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру мәселелерін отандық ғалымдардан З.Әбілова [5], С.Қалиев, Б.Имамбекова [6],
К. Абдімәжитов [7] және т.б. қарастырса, педагог-психологтың қызметін Т.С.
Сақтағанова [8], М. Әуренова [9], және т.б. ғалымдар айналысса, білім беру жүйесіндегі психокоррекциялық жаттығуларды қолдану мәселесімен Қ.Б Жарықбаев [9], С.М. Жақыпов, Ф. Бизақова [10], және т.б. ғалымдардың еңбектері болса, педагогикалық-психологиялық іс-әрекет мәселесімен әлемдік ғалымдардан Н.В Кузьмина., А.А Реан [11], В.А.Сластенин[12] және т.б. ғалымдар зерттеп, өзіндік үлес қосқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің зерттеу нысанымызға алып отырған қазіргі мектептердегі педагог-психолог қызметін қалыптастыру мәселесі әлі де болса жеткілікті дәрежеде ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе, кеңінен талданып педагогика және психология ғылымынан тиесілі орын алуы керек деп санаймыз. Өйткені, егеменді еліміздің ұрпақ жалғастығын дайындайтын мектептерде қызмет көрсететін педагог-психологтың еңбегінің мәні мен мазмұнын айқындап, соның негізінде дамытудың маңызы ерекше.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі күнге дейін өз деңгейінде шешімін таппаған. Сондықтан, мектептерде педагог-психологтың қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын “Қазіргі мектептердегі педагог-психологтың қызметі ” -деп таңдап толық мәлімет беру үшін жоғары сынып оқушыларын зерттеуді жөн көрдік.
Зерттеу объектісі: Жалпы білім беретін мектептердегі педагог-психологтың іс-әрекеті .
Зерттеу пәні: Жоғары сынып оқушыларымен педагог-психолог қызметінің жүйесі.
Зерттеу мақсаты: қазіргі мектептердегі жоғары сынып оқушыларымен педагог-психолог қызметінің педагогикалық шарттарын теориялық тұрғыда негіздеу және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
- жоғары сынып оқушыларына педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала отырып, жоғары сынып оқушыларының жан-жақты, тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет, психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету, психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің болжамы: Егер, мектептегі педагог-психологтың қызметі ғылыми теориялық тұрғыда негізделсе, онда оқушылардың білім сапасы артып, жоғары мәдениетті оқушы тұлғасының қалыптасуына мүмкіндігін тигізер еді.
Зерттеудің негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда мектепте қызмет жасайтын педагог-психолог мамандардың оқушыларды жан-жақты дамытуы компьютер, интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-қатынас құралдарымен тығыз байланысты. Педагог-психолог мамандар бұл ақпаратпен өзін-өзі қамтамассыз ету арқылы өзінің іскерлігін, белсенділігін, білімділігін, мәдениетін, жалпы айтқанда ғылымми көзқарасын дамытып, оқушылардың оқу-тәрбие сапасының жақсаруына тиімділігін тигізіп, адами-құндылық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Мектептерге педагог-психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, атқаратын қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: қазіргі мектептердегі педагог-психолог мамандардың қызметі психологиялық, әлеументтік, педагогикалық еңбектерді сараптап, басшылыққа алуымен қамтамассыз етілді. Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру: Зерттеу мәселесіне орай 2 мақала ұсындым. Біріншісі «Тәрбие сағаты», «Мектепті басқару», « Педагогика және психология» журналдарына (авторлық бірлестікте Ұ.Б. Төлешова) баспаға берілді.
Бітіру жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егемен еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”[1], “Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”[2],“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”[3], “Білім мазмұнын гуманитарландыру”[4] тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру Мемлекеттік бағдарламасы қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларға бағдарланған болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті мен педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына объективті жағдай туғызуда. Бүгінгі білім саласында Республикалық білім кеңістігін әлемдік деңгейге жеткізуге ұмтылыс барысында оқушыларға педагогикалық –психологиялық дайындықтың қажет екендігі мәлім.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі - заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптай келе ауыл жәнеи кейбір қала мектептерінде педагог-психолог қызметін сағат саны жетпей қалған пән мұғалімдері мен басқа сала мамандары атқарды. Бұл мамандар педагог-психолог қызметін өз деңгейінде атқара алмайтыны кімге болса да мәлім.
Осындай себептерден кейін оқушылармен педагогикалық-психологиялық жұмыс жасайтын, психологиялық кеңес беретін, тұлғалық, адами құндылық қасиеттерін қалыптастыруда мектепте педагог-психолог маманнының қажеттілігі туындап, штаттар мен арнайы бөлмелер ашыла бастады.
Мектептерде сабақтан тыс тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру мәселелерін отандық ғалымдардан З.Әбілова [5], С.Қалиев, Б.Имамбекова [6],
К. Абдімәжитов [7] және т.б. қарастырса, педагог-психологтың қызметін Т.С.
Сақтағанова [8], М. Әуренова [9], және т.б. ғалымдар айналысса, білім беру жүйесіндегі психокоррекциялық жаттығуларды қолдану мәселесімен Қ.Б Жарықбаев [9], С.М. Жақыпов, Ф. Бизақова [10], және т.б. ғалымдардың еңбектері болса, педагогикалық-психологиялық іс-әрекет мәселесімен әлемдік ғалымдардан Н.В Кузьмина., А.А Реан [11], В.А.Сластенин[12] және т.б. ғалымдар зерттеп, өзіндік үлес қосқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің зерттеу нысанымызға алып отырған қазіргі мектептердегі педагог-психолог қызметін қалыптастыру мәселесі әлі де болса жеткілікті дәрежеде ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе, кеңінен талданып педагогика және психология ғылымынан тиесілі орын алуы керек деп санаймыз. Өйткені, егеменді еліміздің ұрпақ жалғастығын дайындайтын мектептерде қызмет көрсететін педагог-психологтың еңбегінің мәні мен мазмұнын айқындап, соның негізінде дамытудың маңызы ерекше.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі күнге дейін өз деңгейінде шешімін таппаған. Сондықтан, мектептерде педагог-психологтың қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын “Қазіргі мектептердегі педагог-психологтың қызметі ” -деп таңдап толық мәлімет беру үшін жоғары сынып оқушыларын зерттеуді жөн көрдік.
Зерттеу объектісі: Жалпы білім беретін мектептердегі педагог-психологтың іс-әрекеті .
Зерттеу пәні: Жоғары сынып оқушыларымен педагог-психолог қызметінің жүйесі.
Зерттеу мақсаты: қазіргі мектептердегі жоғары сынып оқушыларымен педагог-психолог қызметінің педагогикалық шарттарын теориялық тұрғыда негіздеу және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
- жоғары сынып оқушыларына педагогикалық-психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала отырып, жоғары сынып оқушыларының жан-жақты, тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет, психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету, психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің болжамы: Егер, мектептегі педагог-психологтың қызметі ғылыми теориялық тұрғыда негізделсе, онда оқушылардың білім сапасы артып, жоғары мәдениетті оқушы тұлғасының қалыптасуына мүмкіндігін тигізер еді.
Зерттеудің негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда мектепте қызмет жасайтын педагог-психолог мамандардың оқушыларды жан-жақты дамытуы компьютер, интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-қатынас құралдарымен тығыз байланысты. Педагог-психолог мамандар бұл ақпаратпен өзін-өзі қамтамассыз ету арқылы өзінің іскерлігін, белсенділігін, білімділігін, мәдениетін, жалпы айтқанда ғылымми көзқарасын дамытып, оқушылардың оқу-тәрбие сапасының жақсаруына тиімділігін тигізіп, адами-құндылық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Мектептерге педагог-психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, атқаратын қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: қазіргі мектептердегі педагог-психолог мамандардың қызметі психологиялық, әлеументтік, педагогикалық еңбектерді сараптап, басшылыққа алуымен қамтамассыз етілді. Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру: Зерттеу мәселесіне орай 2 мақала ұсындым. Біріншісі «Тәрбие сағаты», «Мектепті басқару», « Педагогика және психология» журналдарына (авторлық бірлестікте Ұ.Б. Төлешова) баспаға берілді.
Бітіру жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы //Егемен Қазақстан, 1999, 1 маусым.
2. Қазақстан Республикасы азамат тарихының жаңа әлеуметтік-әкономикалық мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасы. –Алматы:Қазақстан, 1999- 33–40 б.
3. Қазақстан Республикасы этникалық-мәдени білім дберу тұжырымдамасы. //Егемен Қазақстан, 7 тамыз, 1996 -3 б
4. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақстан, 1994 ,Б.5-37
5. Набиев Б.Т. Формирование у учащихся позновательного интереса к предмету постсовеиском взаимосвязи урочных и внеурочных занятии. Дисс … канд.пед. наук–Алматы-1998 -146 б.
6. Тамаев А.Т. Әдебиет сабақтарында жоғары класс оқушыларының оқырмандық қызығушылығын қалыптастыру.Дисс … пед.ғыл.канд. –Алматы-1995 -25 б.
7. Актуальные психолого-педагогические проблемы обучения и воспитания. Тезисный доклад конференции… - Рига –АГУ- 1979.с17
8. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.,”Политиздат”, 1975г. с304
9. Жарықбаев Қ.Б. Психология. –Алматы, 1993- 272 б.
10. Ананьев Б.Г. Позновательные потребности интересов // Ленинградский гос. Университет-1959.
11. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания.Л., ЛГУ,1968г.с 339
12. Жарықбаев Қ.Б. Психология.-Алматы, 2000
13. Т.Т.Тәжібаев. Абай жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1964.
14. Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. Алматы, “Қазақ университеті”, 1991-112 б
15. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Педучилищелерге арналған. Алматы,”мектеп”, 1982
16. Жалпы псхология В.В.Богословский, А.А. Степанов, А.Г. Ковалев, редакциясымен. 2-басылымынан қазақ тіліне аударылған. Алматы.:1980
17. Жүсіпбек А. Психология. Алматы.: 1995 -310б.
18. ЛихачевБ.Т. ПедагогикаКурс лекций.М.,”Прометей”,1992 с 330
19. Психология позновательной деятельности // МГУ, М.,197 с 244.
20. Философиялық сөздік. Алматы, 1996-412 б.
21. Серкқалиұлы З. Дүниетану даналығы // Ғылыми және көркемдік таным ерекшеліктері. –Алматы.: Білім, 1994, 224 б.
22. Мадин И. Қазіргі дәуірдегі педагогикалық ой-пікірлердің дамуы. – Алматы, 1974, 5-14, 36 бб.
23. Педагогикалық-психологиялық іс-әрекеттің маңызы // Мектеп директоры, 2003, №4, 47-бет.
24. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004, 362-428 бб.
25. Ғаббасов С. Халық педагогикасы мен психологиясының негіздері. – Алматы: ҚазМемҚызПИ, 2005, 323-бет.
26. Әуренова М. Балалар үй жағдайындағы психолог іс-әрекеті // Мектептегі психология, 2006, №3, 12-13 бб.
27. Адам – қоғам – ғылым – Мәскеу: Педагогикалық психология, 1993, 20-21 ақпан, 121-бет.
28. Психологиялық қызмет көрсету // Мектептегі психология, 2006, №2, 27-бет.
29. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1982, 246-бет.
30. Сақтағанова Т.С. Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық- психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6-бет
31. Обухова Л.Ф. Возрастная психология. М.: Изд-во МГУ, 1997.-15-21 б.
32. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33б.
33. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Основы психологической антропологии. Психология развития человека. Развитие субъективной реальности в онтогенезе: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Школьная Пресса, 2000.-416.-291-292б.
34.Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33с.
35. Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков.-М.: 1988.-26-29с.
36. . (Кон И.С. Психология ранней юности. М:1980.106-107б.)
Краковский. А.П. О подростках. М.: Педагогика, 1970.-19-26.
37. (Фельдштейн Д.И. Психология развития личности в онтогенезе. М:,1989.-55-63б.)
38.Шмель. В. Основы психодиагностики. М:, 1996.-79-100 с.
39. Психология современного подростка / Под. Ред. Фельдштейн Д.И. М.:
Педагогика, 1987.-39-43 с.
40. Формирование личности старшекласника. / Под. Ред. Дубровиной И.В./М:, 1989.-121-124 с.
41. (Цукерман М. Психология саморазвития.М:, 1998.-166-169б.)
42. ( Школа и психическое здоровье учащихся. /Под. Ред. С.М. Громбаха. М: Медицина, 1988.-6-18б.)
43. (Веселова В.В. Билет в будущее. М:, 1990 7-10-18б.)
44. (Захаров Н.Н. Профессиональное самоопределение школьников. И:, 1988 7-78-85б.).
45. ( Мұқанов М.М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. А. 1979.-139б.)
46. (Мұқанов М.М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. А. 1979.-203-209б.)
47. (Абулханова-Славская К.А. Стратегия жизни. М:, 1990.)
48. /Под. Ред. С.М. Громбаха. М.: Медицина, 1988.-169-171б.).
49. (Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. СПб: Союз, 1997.-40-41б.).
50. Методические рекомендации и материалы к профессиограмме современного учителя /под ред. Г.А.Бордовского. - Л., 1987
51. Стефановская Т.А. Педагогика: наука и искусство. – М., 1998.
52. Есаулова М.Б., Лобанова Н.Н. Самоанализ профессиональной педагогической деятельности. - СПб. 1999
53. Поляков В.А. Технология карьеры. – М., 1995.
54. Рогов Е.И. Личность учителя: теория и практика. – Ростов-на-Дону. 1996.
55. Сорина Н. Необходимый имидж. – М., 1999.
56. Радионова Н.Ф. Взаимодействие педагогов и старших школьников. - Л., 1989
57. Бурбаев Т.К .Этномәдени архетип - ұлт менталитетінің өзегі //Қоғамның рухани дамуы: музыка және ғылым. - Алматы: Ғылым, 2002. -244 б.
58. Дүйсембекова.Ш.Д. Мұғалімнің жеке тұлғасы және оның кәсіби мәдениеті. – Семей, 2005.
59. Макаренко А.С. Педагогикалық шығармалар. - Алматы.1954.
60. Сухомлинский В.А. Балаѓа жүрек жылуы - Алматы.1987
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы //Егемен Қазақстан, 1999, 1 маусым.
2. Қазақстан Республикасы азамат тарихының жаңа әлеуметтік-әкономикалық мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасы. –Алматы:Қазақстан, 1999- 33–40 б.
3. Қазақстан Республикасы этникалық-мәдени білім дберу тұжырымдамасы. //Егемен Қазақстан, 7 тамыз, 1996 -3 б
4. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақстан, 1994 ,Б.5-37
5. Набиев Б.Т. Формирование у учащихся позновательного интереса к предмету постсовеиском взаимосвязи урочных и внеурочных занятии. Дисс … канд.пед. наук–Алматы-1998 -146 б.
6. Тамаев А.Т. Әдебиет сабақтарында жоғары класс оқушыларының оқырмандық қызығушылығын қалыптастыру.Дисс … пед.ғыл.канд. –Алматы-1995 -25 б.
7. Актуальные психолого-педагогические проблемы обучения и воспитания. Тезисный доклад конференции… - Рига –АГУ- 1979.с17
8. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.,”Политиздат”, 1975г. с304
9. Жарықбаев Қ.Б. Психология. –Алматы, 1993- 272 б.
10. Ананьев Б.Г. Позновательные потребности интересов // Ленинградский гос. Университет-1959.
11. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания.Л., ЛГУ,1968г.с 339
12. Жарықбаев Қ.Б. Психология.-Алматы, 2000
13. Т.Т.Тәжібаев. Абай жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1964.
14. Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. Алматы, “Қазақ университеті”, 1991-112 б
15. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Педучилищелерге арналған. Алматы,”мектеп”, 1982
16. Жалпы псхология В.В.Богословский, А.А. Степанов, А.Г. Ковалев, редакциясымен. 2-басылымынан қазақ тіліне аударылған. Алматы.:1980
17. Жүсіпбек А. Психология. Алматы.: 1995 -310б.
18. ЛихачевБ.Т. ПедагогикаКурс лекций.М.,”Прометей”,1992 с 330
19. Психология позновательной деятельности // МГУ, М.,197 с 244.
20. Философиялық сөздік. Алматы, 1996-412 б.
21. Серкқалиұлы З. Дүниетану даналығы // Ғылыми және көркемдік таным ерекшеліктері. –Алматы.: Білім, 1994, 224 б.
22. Мадин И. Қазіргі дәуірдегі педагогикалық ой-пікірлердің дамуы. – Алматы, 1974, 5-14, 36 бб.
23. Педагогикалық-психологиялық іс-әрекеттің маңызы // Мектеп директоры, 2003, №4, 47-бет.
24. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004, 362-428 бб.
25. Ғаббасов С. Халық педагогикасы мен психологиясының негіздері. – Алматы: ҚазМемҚызПИ, 2005, 323-бет.
26. Әуренова М. Балалар үй жағдайындағы психолог іс-әрекеті // Мектептегі психология, 2006, №3, 12-13 бб.
27. Адам – қоғам – ғылым – Мәскеу: Педагогикалық психология, 1993, 20-21 ақпан, 121-бет.
28. Психологиялық қызмет көрсету // Мектептегі психология, 2006, №2, 27-бет.
29. Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1982, 246-бет.
30. Сақтағанова Т.С. Өркениетті білім беру жүйесіндегі педагогикалық- психологиялық қызмет // Мектептегі психология, 2006, №2, 6-бет
31. Обухова Л.Ф. Возрастная психология. М.: Изд-во МГУ, 1997.-15-21 б.
32. Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33б.
33. Слободчиков В.И., Исаев Е.И. Основы психологической антропологии. Психология развития человека. Развитие субъективной реальности в онтогенезе: Учебное пособие для ВУЗ-ов.-М.: Школьная Пресса, 2000.-416.-291-292б.
34.Кон И.С. Психология старшеклассника. М: 1980.-31-33с.
35. Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков.-М.: 1988.-26-29с.
36. . (Кон И.С. Психология ранней юности. М:1980.106-107б.)
Краковский. А.П. О подростках. М.: Педагогика, 1970.-19-26.
37. (Фельдштейн Д.И. Психология развития личности в онтогенезе. М:,1989.-55-63б.)
38.Шмель. В. Основы психодиагностики. М:, 1996.-79-100 с.
39. Психология современного подростка / Под. Ред. Фельдштейн Д.И. М.:
Педагогика, 1987.-39-43 с.
40. Формирование личности старшекласника. / Под. Ред. Дубровиной И.В./М:, 1989.-121-124 с.
41. (Цукерман М. Психология саморазвития.М:, 1998.-166-169б.)
42. ( Школа и психическое здоровье учащихся. /Под. Ред. С.М. Громбаха. М: Медицина, 1988.-6-18б.)
43. (Веселова В.В. Билет в будущее. М:, 1990 7-10-18б.)
44. (Захаров Н.Н. Профессиональное самоопределение школьников. И:, 1988 7-78-85б.).
45. ( Мұқанов М.М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. А. 1979.-139б.)
46. (Мұқанов М.М. Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы. А. 1979.-203-209б.)
47. (Абулханова-Славская К.А. Стратегия жизни. М:, 1990.)
48. /Под. Ред. С.М. Громбаха. М.: Медицина, 1988.-169-171б.).
49. (Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. СПб: Союз, 1997.-40-41б.).
50. Методические рекомендации и материалы к профессиограмме современного учителя /под ред. Г.А.Бордовского. - Л., 1987
51. Стефановская Т.А. Педагогика: наука и искусство. – М., 1998.
52. Есаулова М.Б., Лобанова Н.Н. Самоанализ профессиональной педагогической деятельности. - СПб. 1999
53. Поляков В.А. Технология карьеры. – М., 1995.
54. Рогов Е.И. Личность учителя: теория и практика. – Ростов-на-Дону. 1996.
55. Сорина Н. Необходимый имидж. – М., 1999.
56. Радионова Н.Ф. Взаимодействие педагогов и старших школьников. - Л., 1989
57. Бурбаев Т.К .Этномәдени архетип - ұлт менталитетінің өзегі //Қоғамның рухани дамуы: музыка және ғылым. - Алматы: Ғылым, 2002. -244 б.
58. Дүйсембекова.Ш.Д. Мұғалімнің жеке тұлғасы және оның кәсіби мәдениеті. – Семей, 2005.
59. Макаренко А.С. Педагогикалық шығармалар. - Алматы.1954.
60. Сухомлинский В.А. Балаѓа жүрек жылуы - Алматы.1987
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ЭТНИКАЛЫҚ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ҚЫЗМЕТІ
РЕЗЮМЕ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ ПЕДАГОГИКА САЛАСЫНДА ҚОРҒАЛҒАН
Тақырыбы: Қазіргі мектептердегі педагог-психологтың қызметі
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін орта мектептердегі педагог-
психологтың іс-әрекеті.
Зерттеу пәні: Жоғары сынып оқушыларымен педагог-психолог қызметінің
жүйесі.
Зерттеу мақсаты: қазіргі мектептердегі педагог-психолог қызметінің
педагогикалық мүміндіктерін теориялық тұрғыда негіздеу және оны тәжірибеде
қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
- қазіргі мектептердегі барлық сынып оқушыларына педагогикалық-
психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, жоғары сынып оқушыларының жан-жақты, тұлғалық, жеке
даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің болжамы: Егер, мектептегі педагог-психологтың қызметі
ғылыми теориялық тұрғыда негізделсе, онда оқушылардың білім сапасы артып,
жоғары мәдениетті оқушы тұлғасының қалыптасуына мүмкіндігін тигізер еді.
Зерттеудің негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда мектепте қызмет
жасайтын педагог-психолог мамандардың оқушыларды жан-жақты дамытуы
компьютер, интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-қатынас
құралдарымен тығыз байланысты. Педагог-психолог мамандар бұл ақпаратпен
өзін-өзі қамтамассыз ету арқылы өзінің іскерлігін, белсенділігін,
білімділігін, мәдениетін, жалпы айтқанда ғылымми көзқарасын дамытып,
оқушылардың оқу-тәрбие сапасының жақсаруына тиімділігін тигізіп, адами-
құндылық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Мектептерге педагог-
психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, атқаратын
қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ
ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамдағы педагог-психолог қызметінің мәні 8-22
1.2 Мектептегі педагог-психолог маманның атқаратын іс-әрекетіне 23-29
сипаттама
1.3 Мектептегі педагог-психолог маманның жоғары сынып оқушыларымен30-39
атқаратын қызметінің моделі
Бірінші тарау бойынша тұжырым
2 МЕКТЕПТЕГІ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Педагог-психолог маманның сабақтан тыс тәрбиелік іс-шаралар 40-56
арқылы жоғары сынып оқушыларын жан-жақты қалыптастыру
жолдары
2.2 Тәжірибелік-педагогикалық эксперименттің нәтижесі, 57-70
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
Екінші тарау бойынша тұжырым
Қорытынды 71-72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 73-75
Қосымшалар 76-86
Кіріспе
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егемен еліміздегі білім
мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру
және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты
білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”[1], “Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын
қалыптастыру”[2],“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”[3],
“Білім мазмұнын гуманитарландыру”[4] тұжырымдамаларында білім беру
ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып
өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу
талап етіледі.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру
Мемлекеттік бағдарламасы қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларға
бағдарланған болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті мен педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына объективті жағдай туғызуда.
Бүгінгі білім саласында Республикалық білім кеңістігін әлемдік деңгейге
жеткізуге ұмтылыс барысында оқушыларға педагогикалық –психологиялық
дайындықтың қажет екендігі мәлім.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі - заман
сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптай келе ауыл жәнеи
кейбір қала мектептерінде педагог-психолог қызметін сағат саны жетпей
қалған пән мұғалімдері мен басқа сала мамандары атқарды. Бұл мамандар
педагог-психолог қызметін өз деңгейінде атқара алмайтыны кімге болса да
мәлім.
Осындай себептерден кейін оқушылармен педагогикалық-психологиялық жұмыс
жасайтын, психологиялық кеңес беретін, тұлғалық, адами құндылық
қасиеттерін қалыптастыруда мектепте педагог-психолог маманнының қажеттілігі
туындап, штаттар мен арнайы бөлмелер ашыла бастады.
Мектептерде сабақтан тыс тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру мәселелерін
отандық ғалымдардан З.Әбілова [5], С.Қалиев, Б.Имамбекова [6],
К. Абдімәжитов [7] және т.б. қарастырса, педагог-психологтың қызметін Т.С.
Сақтағанова [8], М. Әуренова [9], және т.б. ғалымдар айналысса, білім
беру жүйесіндегі психокоррекциялық жаттығуларды қолдану мәселесімен Қ.Б
Жарықбаев [9], С.М. Жақыпов, Ф. Бизақова [10], және т.б. ғалымдардың
еңбектері болса, педагогикалық-психологиялық іс-әрекет мәселесімен әлемдік
ғалымдардан Н.В Кузьмина., А.А Реан [11], В.А.Сластенин[12] және т.б.
ғалымдар зерттеп, өзіндік үлес қосқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің
зерттеу нысанымызға алып отырған қазіргі мектептердегі педагог-психолог
қызметін қалыптастыру мәселесі әлі де болса жеткілікті дәрежеде ғылыми-
педагогикалық тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе, кеңінен талданып
педагогика және психология ғылымынан тиесілі орын алуы керек деп
санаймыз. Өйткені, егеменді еліміздің ұрпақ жалғастығын дайындайтын
мектептерде қызмет көрсететін педагог-психологтың еңбегінің мәні мен
мазмұнын айқындап, соның негізінде дамытудың маңызы ерекше.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі
күнге дейін өз деңгейінде шешімін таппаған. Сондықтан, мектептерде педагог-
психологтың қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің
бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын
көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын
“Қазіргі мектептердегі педагог-психологтың қызметі ” -деп таңдап толық
мәлімет беру үшін жоғары сынып оқушыларын зерттеуді жөн көрдік.
Зерттеу объектісі: Жалпы білім беретін мектептердегі педагог-
психологтың іс-әрекеті .
Зерттеу пәні: Жоғары сынып оқушыларымен педагог-психолог қызметінің
жүйесі.
Зерттеу мақсаты: қазіргі мектептердегі жоғары сынып оқушыларымен
педагог-психолог қызметінің педагогикалық шарттарын теориялық тұрғыда
негіздеу және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
- жоғары сынып оқушыларына педагогикалық-психологиялық жеке
көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, жоғары сынып оқушыларының жан-жақты, тұлғалық, жеке
даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің болжамы: Егер, мектептегі педагог-психологтың қызметі
ғылыми теориялық тұрғыда негізделсе, онда оқушылардың білім сапасы артып,
жоғары мәдениетті оқушы тұлғасының қалыптасуына мүмкіндігін тигізер еді.
Зерттеудің негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда мектепте қызмет
жасайтын педагог-психолог мамандардың оқушыларды жан-жақты дамытуы
компьютер, интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-қатынас
құралдарымен тығыз байланысты. Педагог-психолог мамандар бұл ақпаратпен
өзін-өзі қамтамассыз ету арқылы өзінің іскерлігін, белсенділігін,
білімділігін, мәдениетін, жалпы айтқанда ғылымми көзқарасын дамытып,
оқушылардың оқу-тәрбие сапасының жақсаруына тиімділігін тигізіп, адами-
құндылық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Мектептерге педагог-
психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, атқаратын
қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: қазіргі мектептердегі
педагог-психолог мамандардың қызметі психологиялық, әлеументтік,
педагогикалық еңбектерді сараптап, басшылыққа алуымен қамтамассыз етілді.
Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру: Зерттеу мәселесіне
орай 2 мақала ұсындым. Біріншісі Тәрбие сағаты, Мектепті басқару,
Педагогика және психология журналдарына (авторлық бірлестікте Ұ.Б.
Төлешова) баспаға берілді.
Бітіру жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қоғамдағы педагог-психолог қызметінің мәні
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында жеке тұлғаның уақыт талабына
сәйкес дамуы: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік
деңгейімен айқындалады (Астана, 19 наурыз, 2004 жыл) деп нақты тоқталып
өткен [13].
Жаңа формацияда білім беру саласындағы барлық процесте, пән
оқушылары мен топ тәлімгерлеріне кәсіби дайындықтарын өзгертіп, толықтыру
онда білімдердің жекелік ерекшелігін ескеру, қабілетіне және тұлғалық
бағыттылық ықпалына қарай жағдай туғызуды қажет етеді.
Осындай психологиялық міндеттерді шешуде теориялық және
пратикалық негізде педагогикалық-психолгиялық қызмет көрсету қажеттілігі
туындады.
Педагогика-психология мамандығы Қазақстан Республикасының
Білім және ғылым министрлігінің білім беру мекемелеріне педагог-психолог
мамандығын енгізу туралы нұсқау хаты негізінде, еңбекақы қорынан жалақысы
бекітілген, Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан
Республикасы үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы педагог-психолог мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі.
Келешекте Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде педагог-психолог маманы болуға
тиiстi. Әзірге тоғыз мыңдай педагог-психологты қажет ететін, елімізде оның
үштен біріндей ғана болатын маман бар.
Кез – келген білім беру жүйесінде білім алушы адам үйренуші болып
табылады. Осы түсінікте адамның өзі басқалардың көмегімен оқитыны атап
көрсетіледі, яғни, ол білім беру процесінің белсенді субъектісі бола тұрып,
барлық қарастырылған субъектілік сапалармен, қырлармен сипатталады.
Сонымен бірге барлық үйренушілер білім беру жүйесінің белгілі бір
сатысында бастапқы, жалпы және тек оларға тән ерекшеліктермен, қырлармен
сипатталады. Бұл, әр білім беру сатысы, әдетте, адам өмірінің белгілі бір
кезеңімен теңестірілуімен түсіндіріледі. Мысалы, дүние жүзінде бастауыш
мектепте 10 жасқа дейінгі балалар оқиды ( алайда, экстремалды әлеуметтік
ситуацияларда, мысалы, сауатсыздықты жоюда бұл сатыға үлкендерде кіреді ).
Жас ерекшелік кезеңдерге бөлу психологиядағы күрделі және бір
жақты шешілмейтін проблемалардың бірі болып келеді (А. Валон, Ж.Пиаже,
В.Штерн, П.П. Блонский, Л.С. Выготский және т.б.) [14].
Яғни педагог-психологтардың басты міндеті оқушылардың жас
ерекшклігіне қарай білім беріп қалыптастыру болып табылатын болса,
оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты Л.С.Выготский бастауыш мектеп,
кіші мектеп және жоғарғы мектеп оқушылары деп үш топқа бөліп қарастырды.
Бастауыш мектеп оқушысы – бұл адамның іс-әрекет берілген жағдайда оқу іс-
әрекетінің субъекті ретіндегі қоғамдық болмысының бастауы. Осы сапада
бастауыш мектеп оқушысы, ең алдымен, оған дайындығымен сипатталады. Бұл оқу
мүмкіндігін қамтамассыз ететін физиологиялық және психикалық, ең алдымен
интеллектуалдық даму деңгейімен анықталады. Мектепке оқуға дайындық
мектепке, оқуға, танымға деген жаңаны ашуға қуану, жаңа дүниеге , үлкендер
дүниесіне ену ретіндегі қатынасын білдіреді. Бұл жаңа міндеттерге: мектеп,
мұғалімдер, сынып алдындағы жауапкершілікке дайындық. Жаңаны тосу оған
қызығу бастауыш мектеп оқушысының мотивациясының негізінде жатыр.
Бұл дайындық бүкіл алдыңғы психикалық дамудың қорытындысы ретінде,
отбасындағы және бала бақшадағы тәрбиелеу мен оқытудың бүкіл жүйесінің
нәтижесі ретінде түсіндіріледі. Оларға жататындар: Баланың жалпы физикалық
дамуы, жеткілікті білімдер көлемінің болуы, өзін-өзі күтудің, мінез-құлық
мәдениетінің, қарым-қатынастың, қарапайым еңбектің, тұрмыстық дағдылардың
болуы; тілдің дамуы; жазудың алғышарттарының болуы; оқуға ниеттену.
Бастауыш мектепте, кіші мектеп оқушысында, осы кезеңдегі жетекші іс-
әрекеттің негізгі элеметтері, қажетті оқу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады. Осы кезеңде ойлау формалары дамиды, олар ары қарайғы ғылыми
білімдер жүйесін меңгеруді, ғылыми, теоретикалық ойлаудың дамуын
қамтамассыз етеді. Мұндай оқуда, күнделікті өмірде өз бетінше бағдарланудың
алғышарттары қалыптасады. Осы кезеңде баладан тек елеулі ақыл-ой
жұмсауды ғана емес, сондай-ақ үлкен физикалық төзімділікті талап ететін
психологиялық қайта құру жүреді.
Өмір жағдайының өзгеруімен, отбасынан немесе бала бақшадан мектепке
ауысуымен байланысты бастауыш мектеп оқушысында үстем беделдер біршама
өзгереді. Ата-ана беделімен қатар мұғалім беделі де пайда болады. Ал
мұғалім былай айтты, - деп бала шешесінің айтқанына қарсы шығады. Осындай
балалардың жаңа кезеңге келіп түсініспейтін жағдайлардың пайда болу
езднрінде педагог-психологтардың қолдау беріп көмектесуі, кеңестер беруінің
пайдасы өте зор. Бастауыш мектептің соңына қарай, дамудың макрофазасы
ретінде негізгі бейімделу кезеңі аяқталғанда, оқушы тек қана оқу іс-
әрекетінің ғана емес, сондай-ақ, белсенді тұлға аралық өзара әрекеттесудің
де субъекті бола бастайды,оның өзі өте маңызды. Кіші мектеп оқушысы
жеткіншек бола бастайды.
Орта мектеп жасында (10-11-ден 14-15 дейін ) жеткіншек өз іс-әрекеті
контексінде құрдастармен қарым-қатынасқа түсу жетекші рөл ойнайды. Осы
жастағы балаларға тән іс-әрекет оның оқу, қоғамдық-ұйымдастырушылық,
спорттық, көркемдік, еңбек сияқты түрлерін қамтиды. Пайдалы іс-әрекеттің
осы түрлерін орындауда жеткіншекте қоғамдық қажетті жұмысқа қатысуға,
қоғамдық мәнді болуға саналы ұмтылу пайда болады. Ол түрлі ұжымдарда
қабылданған нормаларды есепке ала отырып, қарым-қатынас орнатуды, өз
Менінің мүмкіндіктерін бағалау іскерліктерін үйренеді. Бұл балалықтан
ересектікке өтудің неғұрлым күрделі жасы, бұл кезде адамның орталық
психикалық, тұлғалық жаңа құрылымдары - ересектік сезімі пайда болады.
Егер кіші мектеп жасы үшін оқу іс-әрекеті жетекші болса, онда орта жас
оқушысы үшін жетекші ретінде сан алуан формалардағы қоғамдық пайдалы іс-
әрекет болады, оның арнасында құрдастарымен интимдік – тұлғалық қарым-
қатынаста, басқа жыныс өкілімен өте маңызды қарым-қатынас та жатыр. Бұл
жерде оқу іс-әрекеті іске асырылып жатқан белсенділік бола бастайды – ол
жасөспірімнің даралануын қамтамасыз етеді. Әсіресе, оқу іс-әрекетінің
құралдарын, тәсілдерін таңдауда ол өзін мақұлдап, бекітеді.
Жеткіншек жас үшін беделге деген қатынас та тән. Егер кіші мектеп
жасында мұғалім беделі отбасы беделінен кем болмаса, жеткіншек үшін үлкен
адам беделі проблемасы білімбейді. Бір жағынан, жеткіншектің мен – ересек
адам позициясы оны үлкендерге қарама-қарсы қоятындай, ал келесі жағынан
- олардың беделі жеткіншек өмірінің маңызды факторы болып қалады. Үлкен
адам беделінің сақталуына ықпал ететін жағдайлар: 1. жеткіншек қоғамдық
жағдайының өзгеріссіздігі, ол оқушы болды және болып қалады; 2. оның ата-
анадан толықтай материалдық тәуелсіздігі, олар мұғаліммен қатар тәрбиелеуші
рөлінде болады; 3. жеткіншекте өз бетімен әрекеттену іскерлігінің болмауы
.
Жеткіншек оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде тек қана өз
мотивациясымен, позициясымен, қатынастарымен, Мен - тұжырымдамасымен
өзгеше емес, сондай-ақ үздіксіз, көп сатылы білім беру қиындысындағы
өмірдегі орнымен өзгеше. Ол өзі үшін осы білім беруді жалғастыру формасын
болжайды, шешеді және осыған байланысты не оқудың, не еңбек іс-әрекетінің,
қоғамдық айналысу, тұлға аралық өзара әрекеттесу құндылығына бағдарланады ,
осы уақыттарда педагог-психологтардың кеңесі ауадай қажет. Оқуға
бағдарлануда жеткіншек жоғары мектеп оқушысы мәртебесіне өтеді. Жоғары
мектеп оқушысы оқу іс-әрекеті субъектісі ретінде - бұл оқуды жалғастыруды
таңдаған адам. Жоғары сынып оқушысы (ерте жастық шақ кезеңі 14-15-тен 17
жасқа дейін) орта буынан жоғары сыныпқа немесе жаңа оқу орындарына –
гимназияларға, колледждерге, училищелерге өткен кезде бірден дамудың жаңа
әлеуметтік ситуациясын атайды. Таңдау жасауға өмірлік ситуациялар мәжбүр
етеді, ата-аналар тарапынан ынталандырады және оқу орны бағыттайды. Осы
кезеңде құндылық бағдар белсенділігі негізгі мәнге ие болады. Бұл
автономия, өзі болуға ұмтылу мен байланыстырылады. И.С.Кон атап
көрсеткендей, қазіргі күнгі психология нақты, мінез-құлықтық автономияны
(жас өспірімнің тек өзіне ғана қатысты мәселелерді өз бетінше шешу
қажеттілігі мен құқығы ), эмоционалдық автономия (ата-аналарынан тәелсіз
таңдалған , өзінің соған деген қызығушылығының, қажеттілігі мен құқығының
болуы ), мораль және құндылықтық автономияны (іс жүзінде өз көзқарасының
болуы қажеттілігі мен құқығы ), ажырата отырып, ер жеткен балаларды
автономилау мәселесін қояды . Осы жаста достық сенімді қатынастар өте
маңызды. Жоғары сыныпта оқушылардың формалды емес өзара қатынастары
біртіндеп құндылыққа ие болад, - дейді М.Ю.Кондратьев, олар қандай да бір
зерттеу полигонының рөлін атқарады, онда бозбалалар мен бойжеткендер
болашақ үлкендер өмірінің стратегиялары мен тактикаларына жаттықтырылып,
сынақтан өткізіліп, сенімділікке тексеріледі. Осы кезеңде жоғары сынып
оқушылары өмірлік жоспарлар құрып, мамандық таңдау жайлы саналы түрде
ойлана бастайды. Бұл таңдау тек, адам өзін дәрігер, педагог, зерттеуші
ретінде басқалар үшін максималды пайдалы сезінетін іс-әрекет саласында
бейімділікке , өмірлік талаптарға бағдарланудан ғана емес, сондай-ақ
берілген мамандықтың елдің қоғамдық дамуының нақты ситуациясындағы
конъюктурасынан, пайдасынан, практикалық құндылығынан туындайды. Тек қана
мақсатқа ұмтылған және шынымен де әуестенген 15-17 жасар адамдар ғана ары
қарайғы кәсіби қалыптасуы, тұлғалық өзін-өзі анықталу жолында табиғи
бейімділікке адалдығын сақтап қалады. Жеткіншектік және жас өспірімдік жас
шебінде пайда болатын өзін-өзі анықтау қажеттілігі жоғарғы сынып оқушысының
оқу іс-әрекетінің сипатына ғана әсер етіп қоймай, кейде оны анықтайды.
[15].
Жоғары сынып оқушысы жетекші іс-әрекеттің жаңа түріне енеді- оқу-
кәсіптік, оның дұрыс ұйымдастырылуы көп жағынан оқушының келесі еңбек іс-
әрекетінде субъекті ретіндегі қалыптасуын, оның еңбекке деген қатынасын
анықтайды. Бұл одан да жоғары дәрежеде оқу іс-әрекетін неғұрлым маңызды
мақсатқа бағындыратындай: болашақ кәсіби немесе кәсіби бағдарланған іс-
әрекетке. Оқу іс-әрекетінің өзіндік құндылығы кәсіби өзін-өзі анықтаудың
неғұрлым алыс мақсаттарына бағынады. Адам тек білімнің өзі үшін ғана
оқымайды, болашақта неғұрлым мәнді нәрсе үшін оқиды, бұл студенттік жаста
неғұрлым көп дәреже де көрінеді. Педагог-психологтар әр түрлі кезеңдегі
жастардың бейімделуі кезінде пайда болатын проблемаларды шешіп және
кеңестер беріп қана қоймай, сонымен қатар сол сыныптағы балалардың ішінен
дарынды, қиын балаларды анықтап әрқайсымен жеке сұқпатаса отырып кеңес
беруі қажет.
Білім мен тәрбие - егіз ұғым. Бұл екеуі әрдайым бірге жүргенде ғана
адамның рухани байлығы кең болмақ. Ел болу үшін де ең алдымен тәртіп керек.
Қазақ халқында ел боламын десең, бесігіңді түзе деп тегін айтылмаса
керек. Әлемдегі екінші ұстаз Әбу Насыр әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім
емес, рухани білім керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы
деген. Демек, тәрбиесіз берілген білім апат әкеледі.
Тегінде, тәрбие – үлкен жауапкершілікті, жүйелі көңіл бөлуді талап
ететін өзгеше бір әлем. Ғылымда осы өзгеше тәрбие мәселесімен айналысатын
педагогика-психология саласы – халық педагогикасын зерделеуге, бала
психологиясын, оның эстетикалық талғамын, ұлттың дәстүрлі мәдениетін,
әскери мекемелер мен әскерилер психологиясын, өмірдегі жаман-жақсы адамдар
психологиясын зерттеуге арналған бірден-бір ғылым. Осы ғылымның терең
тамырлы, жан-жақты халықтық тәрбие, еңбек тәрбиесі, әскери тәрбие,
патриоттық тәрбие, экономикалық тәрбие салалары бар. Барлық салалардың
көздеген мақсаты - біреу ғана, ол – адам тәрбиелеу, яғни бүгінгі ұлттың
менталитетіне лайық икемді, жан-жақты жетілген, нарықтық экономикаға бейім,
парасатты ұлт азаматын тәрбиелеу.
Сонымен қатар адам бойындағы ешқандай аспаппен өлшеп болмайтын асыл
қасиет – адамгершілік нәрін адам бойына сіңіру. Содан кейін ғана еліміздің
болашағы – жастарға білім беру жолындағы тәрбие. Әр жастың санасын білім
нәрімен сусындатып, оны ары қарай тереңдете жалғастырып, қазіргі заманның
талабына сай етіп даярлау, т.б. Бұлардың бәрі – педагог-психологтың
қызметі. Міне, осындай түзу жолдан шығып кетпес үшін арнайы педагог-
психологтардың кеңесіне сүйенеміз, үйренеміз және өзгеге үйретеміз.
Тек бұл тұрғыдан емес, көзімізді ашып, айналамызға зер салып
қарасақ, көптеген қателіктерге толы прцестер болып жатады. Біреуі – арақ
пен темекінің соңынан жүріп, түнгі клубтарға барып, нашақорлықпен
айналысып, өмірдің мағынасы мен мәнін түсінбейді. Осындай кереғар
қылықтармен айналысып, жастайынан түрме азабын көргендер қаншама? Жаңа
туған, өмірге шыр етіп келген бөбектерін тастап кеткен аналар қаншама? Неге
олар мұндай жолға түсіп кеткен? Осындай өмірдің тар жолдарына түсіп қалған,
қара түнекте өмір сүретін жандардың көзін ашуда осы педагог-психологтар
бірінші орында тұрады. Олардың көзін ашып, өмірге қайта әкеліп, алдына
мақсат қойдырып, оны да елінің кірпіші болып қаланатын психологтардың
қазіргі таңда саны жетпейді.
Ал өмірде жолы болмай, тек басы қиыншылықтар мен зардаптардан
таусылмайтын жандар қаншама? Осы тұрғыдан да қарасақ, педагог-психологтар
оларға күш-жігер, бағыт-бағдар берсе, оларға сүйеніш болып әрдайым қолдап
отыратын жан – ол педагог-психолог.
Қазіргі педагог-психологтың алдына: болашақ өркениетті, дәстүрлі
демократиялық мемлекетті құратын жас ұрпақтың ең әуелі адамгершілік
қасиеттерін қалыптасиырып, содан кейін оның жан сапасын, тән сапасын
арттырып, техникалық прогреске сәйкес жан-жақты қолданбалы білім беру
міндеттері қойылады. Ол үшін мектептер қаражатпен, техникалық құралдармен,
мәдени қажеттіліктермен толық қамтамасыз етілуі тиіс.
Нағыз педагог-психологтар қоғамдағы саяси-экономикалық жағдайларда
кездесетін келеңсіз үрдістермен күрес жүргізе алатын – күрескер болуы
керек. Өйткені ол халықтың қамын, шәкірттің болашағын ойлайтын және сол
үшін еңбек тететін тұлға.
Мақсаты:
- бейімділік
- ойлау
- зейін тұрақтандыру
- тілдік таңбаларды дұрыс қолдану
- сөздік қорын байыту
Тәрбиелік:
- адамгершілік
- еңбексүйгіш
- эстетикалық
- ұйымшылдық
- патриоттық
Дамытушылық:
- қабілетін
- тіл байлығын
- өз бетінше жұмыс істеуін
- ізденімпаздық
- қорытынды жасауға үйрету.
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет: ғылыми, қолданбалы және
практикалық сияқты үш тұрғыда қарастырылады.
Ғылыми жағы білім берудегі психологиялық қызмет мәселелерінің
зерттелуін, теориялық және әдіснамалық негіздемесін, психодиагностика
жасау, қазіргі мектептегі білім берудің нақты жағдайына сай психологиялық
білімді қолдану түрлері мен әдістерін дамыту және психологиялық түзетулерді
қамтиды.
Қолданбалы жағы оқыту мен тәрбиенің, оқулықтың дидактикалық және
әдістемелік материалдардың, оқу бағдарламаларының психологиялық негіздерін
жасау және оны талдауды қоса алғандағы барлық үрдістерін психологиялық
жағынан қамтамасыз ету.
Практикалық жағы психологтардың білім беру мекемелеріндегі
(балабақшалар, мектептер, гимназиялар мен интернаттардағы) немесе білім
беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет орталықтарындағы
жұмыстарына тікелей қатысты.
Білім беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет Білім және
ғылым министрлігінің педагогикалық және психологиялық қызмет бөлімі,
білімдегі педагогикалық-психологиялық қызметтің аймақтық орталығы,
облыстық, аудандық орталықтары арнайы білім мекемесінің педагогикалық-
психологиялық қызметі сияқты еліміздің білім кеңістігіндегі біртұтас
тікелей құрылым күйінде жобаланады. Бұлардың әрқайсысы білімдегі
педагогикалық-психологиялық қызметтің тиімділігіне кепілдік бере отырып,
өздеріне қатысты да тиісті мәселелерде бірлесіп жұмыс істеуді нақты білуі
тиіс.
Мектеп педагог-психологының қызметтік міндеттері:
• жалпы білім беретін орта мектептердегі оқытудың барлық
кезеңдерінде балаларға қажетті жағдайларды жеке көмек беру үшін
педагогикалық-психологиялық зерттеуді жүзеге асыру;
• писхологиялық ғылымның жетістіктерін негізге ала отырып,
мектеп оқушыларының әркелкі жас кезеңінде жан-жақты, тұлғалық, интеллектілі
дамуын қамтуға ықпал етеді;
• мектеп әкімшілігі мен мұғалімдердің сұраныстары бойынша
оқушылармен, мұғалімдермен, ата-аналармен психологиялық сақтандыру,
диагностикалық, түзеу және кеңес беру жұмыстарын жүргізеді, мектеп
оқушыларының интеллектуаоды, тұлғалық, эмоциялық және ерік-жігер
ерекшеліктерін, олардың қызығушылықтары мен қабілеттерін зерттейді; оқуға
психологиялық дайындық жеткіліксіздігін ерте анықтауды мақсат ете отырып,
бірінші сыныпқа бала қабылдауға қатысады;
• педагогикалық кеңестің әдістемелік бірлестіктердің,
сыныптардағы, сондай-ақ мектептегі ата-аналар жиналыстарына қатысады,
оқушыларға ықпал етіп, жеке көмек көрсетуге байланысты негізгі
проблемаларды шешуге арналған педагогикалық консилиумдар мен педагогикалық
кеңестерге қажетті ақпараттар дайындайды;
• мектептегі психология бөлмесінқұруды және қажетті құжаттарды
сақтауды, оларды дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуді жауапкершілігіне
алады;
• мектептегі писхологиялық қызметтің писхологиялық-
педагогикалық жұмыстарының нәтижесі мен есебінің ғылыми-әдістемелік
орталықтар тағайындаған талаптарына сай болуын қатаң түрде жүзеге асырады.
Мектеп психологы: жалпы, орта және кәсіптіс білім беретін
мектептердің жұмыстарын көрсететін құжаттар мен материалдарды,
педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы жайында арнайы әдебиеттерді,
қазіргі психодиагностиканың және психологиялық түзетудің әдістерін
пайдаланып, зерттеу материалдарын талдауды, педагогиканың, дидактиканың
сабақ беру әдістемесінің, дефектологияның негіздерін білуге, мектептің
психологиялық қызметі құжаттарының толтырылу тәртібін, мектеп құжаттары мен
нормативті құжаттарды білуге тиісті.
Психологтың негізгі мақсаты – психологиялық саулықтың негізі –
баланың рухани өсуіне, оның жанының жайлы болуына психологиялық жағдай
жасау, оқушылар мен мұғалімдердің шығармашылық қабілетін ашу болып
табылады.
Педагогикалық үрдіс кезінде туындайтын қиындықтар мен олардың
психологиялық себептерін анықтау, оңтайлы қарым-қатынас ұстанымдарын
қалыптастыру, ата-ана, мұғалім, басқа да қызметкерлерге психологиялық
қызмет көрсету, оқушылардың мамандыққа қабілеттілігін анықтау, т.б. –
мектеп психологының тікелей міндеттері.
Психолог оқушылардың жан-жақты және үйлесімді дамуын мақсат етіп,
өзінің іс-әрекетін педагогикалық ұжыммен, дәрігерлік қызметпен,
социологтар, дефектологтар, сондай-ақ қоғам өкілдерімен тығыз байланыста
ұйымдастырады. Психологтың жұмыс тртібі осы ереже негізінде қабылданған
психологиялық қызмет бағдарламасының мақсаты мен міндеттерін ескере отырып,
оқу мекемесінің жалпы жұмыс тәртібіне сәйкес анықталады және оқу
мекемелерінің директоры бекітеді. Оқу мекемелері мамандардың кәсіптік іс-
әрекеттерін кешенді психоллогиялық-педагогикалық сараптауға, білім басқару
орындарының немесе жеке оқу мекемелерінің ұсыныстары арқылы жүргізілетін
оқу бағдарламалары мен жобаларды, оқу-әдістемелік құралдарды құрастыру
немесе жазуға қатысады. [16].
Отандық және шетелдік психологиядағы жетістіктерді оқу мекемелеріне
тарату және енгізуге, педагогикалық қызметкерлердің іс-әрекетін психология
саласындағы ғылыми-әдістемелік құралдармен қамтамасыз етуге ат салысады.
Педагогикалық-психологиялық білім. Бұл тәрбиеленушілердің
мәдени-құқықтық орнын және біліктілігін ұғынып түсіну, тәрбиелік
адамгершілік деңгейін анықтау, қайта тәрбиелену, не тәрбиелену мүмкіндік
терін көре білу, өз жұмыс практикасына қатысты тарихи-педагогикалық
тәжірибелерді меңгеруі; теориялық білімін іс жүзінде пайдалану мүмкіндігі,
әр түрлі категориядағы адамдармен қарым-қатынас орнату технологиясының
инновациялық тәсілдерінен хабардар болуы; тәрбиелеу мен оқытудың әдіс-
тәсілдерін модернизациялау жолдарын меңгеру және т.б.
Біз құрып отырған қоғамда педагог-психолог маманы өте маңызды орынға
ие. Қоғам болғандықтан ол бірнеше компоненттерден құралады: ұжым, топ, ұйым
және т.б. Аталған компоненттердің мүшесімен және мүшесіне мәдени,
Шығармашылық-рухани дүниесі, коммуникативтілігі, әлеуметтік міндетін,
этикалық және эстетикалық талғамдардың болуын қазіргі заманға сай
қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Педагог-психолог қоғамдағы тұлғаның биологиялық және әлеуметтік
дамуына көңіл бөледі. Биологиялық тұрғыдан морфологиялық, физиологиялық,
биохимиялық жетілуі болса, әлеуметтік дамуына психикалық, рухани,
интеллектуалдық жағдайлары жатады. Демек, педагог-психолог маманын адам
баласы өмірге келгеннен оң мен солды, ақ пен қараны ажырата алғаннан
бастап, келешек толыққанды азамат және тұлға болып, оның әрі қарай
жетілуіне әсерін тигізеді. Педагог-психолог – отбасында ана, мектепте
мұғалім, балабақшада тәрбиеші, жоғары оқу орнында оқытушы, жұмыста
қызметкер, өз ісіне жауапты маман.
Ұстаздық жолды ұстанған тұлға үшін педагогикалық шеберлікті жетілдіру
негізгі мақсат болып саналады. Өйткені мұғалімнің шеберлігі шәкіртті қалай,
қалайша оқыту үшін оның психологиясын білу - екінші жағынан, оқытып
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін, жолдарын терең білу және оларды қолдана білу.
Психология адамдардың өзін-өзі тәрбиелеуіне жл сілтейді, оның өз
ерекшеліктерін ажырата білуге жәрдемдеседі.
Қай елдің болсын, өсіп-өркендеуі өркениетті дүниеде өз орнын алуы
оны ұлттық білім беру жүйесінің қалыптасуына, даму бағытына тікелей
байланысты.
Педагог-психолог адамдардың рухани-моральдық нормаларын бала бойына
сіңіре біледі.
Педагог бала бойына жақсы қасиеттерді қалыптастыра білетін іс-әрекеті
- баланың шығармашылық қабілетін немесе өз бетінше шығармашылық
ізденісін дамыту;
- пәнге терең қызығушылығын арттыру;
- оқушының әсерлік сезімін қалыптастыру;
- оқушының белсенділігін арттыру мақсатында даму деңгейін, танымдық
белсенділігін арттыра оқыту;
- жалпы білім-білік дағдыларын дамыта оқыту;
- білім базасын арттыру;
- пәндердің ғылыми негізінде оқушылардың білім сапаларының деңгейін
жоғарылата дамыта оқыта отырып, интеллектуалдық жаңашылдыққа,
әдептілікке, жеке тұлғалардың эстетикалық мәдениетінің жоғары дамуына
ықпал жасауда білімді мықты құрал ретінде қолдану.
- педагог; психолог; тәрбиеші; ақылшы; қамқоршы; жетекші;
мейірімді жан.
Ал Педагог-психологтың бойында әділдік, тапқырлық, қамқорлық,
шыдамдылық, адамшылық, кең пейілдік қасиеттері басым болуы қажет.
Педагогтың оқушылармен, олардың ата-аналарымен қарым-қатынас сипатына
негізінен педагогикалық ұжымда қалыптасқан моральді-психологиялық хал-
ахуалы әсер етеді. Мұғалімнің өз әріптестерімен мектеп әкімшілігімен
іскерлік, тату байланыстары бүкіл мұғалімдер ұжымының өз оқушылары мен
олардың ата-аналарымен қарым-қатынас жасауында тәрбиелік ықпалының
біртіндеп және бірыңғай бағыт алушылығын қалыптастыруға жәрдемдеседі.
Көрнекті психолог, профессор С.М.Жақыповтың еңбегінде оқу
процесінің педагогикалық-психологиялық модельдеудің қызметтік деңгейінің
бірінші сатысы оқытушы мен оқушылардың ішкі жүйелік қарым-қатынасы ретінде
білімнің мазмұндық жанамалығы, оқытудың әдіс-құралдары көрсетілген. Оқу
процесі жүйесінің құрылымдық бағдарын анықтай отырып, білімнің объективті
және субъективті мазмұндылығын айыру қажеттілігі туындайды. [17].
Моральді-психологиялық хал-ахуал негізінде ұжымда басымырақ көрінген
өнегелі күй танылады. Бұл кейде адамдардың тіршілік әрекеті үшін басты деп
саналған жан құбылысы мен толқыны адамдар әрекетінің реттелуі, олардың бір-
біріне, жұмысына, әлемдегі болып жатқан оқиғаларына деген қатынасы өз
бастауын алады.
Педагог пен оқушылардың арақатынасы әрқашан көптеген күтпеген
жағдайларға толы. Үнемі болатын рухани өсу, мінездің қалыптаса бастауы
(мектеп жасындағы байсалдылықтан жасөапірім жасындағы күрт өзгерістерге
дейін), көңіл күйдегі ауытқулар (өзін еркін сезінуден ызаланғанға дейін)
лезде талдауға келмейтіндіктен, ұстазға бір қарағанда оқушылармен жақсы
қарым-қатынасы өзін тыныш тандыруға мүмкіндік бермейді, себебі нақты әр
жағдайда педагог қарым-қатынаста тура бағытты табуы керек.
Педагог пен оқушы қарым-қатынасы өз алдына бір-бірімен байланысқан
және өзара шартты тізбек болып, түрлі формалар мен жағдайларда жүзеге
асады. Бұл тізбектк мұғалім ерекше рөл атқарады.
Педагог-психолог мамандығына талдау жасағанда, мектептегі кәсіби
қатынас мәдениетінің төмен екекнін көрсетеді. Мұнда ең аз дегенде үш себеп
айтуға болады:
1. Мұғалім оқу-тәрбие процесінде қарым-қатынасқа көп көңіл бөлмейді және
оны ұйымдастыруды ойламайды.
2. Мұғалім практикалық жұмысында адам психикасына көз жұма қарайды.
3. Әр мұғалімнің өзінің ортадағы кәсіби мәдениетінің жоғарылауына мән
бермейді.
Үш мәселеде мынадай педагогикалық ситуацияда кездеседі:
1. Сабақта материалдарды қандай мөлшерде және қалай жеткізу;
2. Уақтылы оқу бағдарламасын орындау;
3. Қайталауға және сабақты қорытындылауға қандай материалдар беру.
Мұғалім сабақ жүргізу барысында көп сөйлемейтін балалардың сенімділігін
арттыру, белсенді балалардың белсенділігін түсірмеуді жоспарлайды.
Педагог-психологтар тек мектепте ғана емес, қоғамдағы түрлі
мекемелерде де жетекші қызметтер атқарады.
Қазіргі кезеңде мектепте және кәсіби орта оқу орындарында педагог-
психологтың қызметі өте қажет. Біз педагогикалық практика барысында
байқағанымыздай, көптеген мектептерде кәсіби мамандығы педагог-психологтар
емес, сағат жетіспеген физик, математик, тарихшы мамандар педагог-психолог
қызметін атқарып жатыр. Олар тек тәрбиелік іс-шаралар, сынып жетекшісінің
қызметі деңгейінде жұмыс жасайды. Ол дұрыс емес, біз осы тақырыпты
алғаннан бастап, ізденушілік жұмыс барысында №138, №81 және Дарын
гимназияларына барып, бірнеше топ мүшелеріне сауалнамалар жүргіздік.
Сыныпқа мінездеме жаздық. Енді ары қарай әлі де педагогикалық-
психологиялық тест, тренинг, іскерлік ойындар, ой толғау, т.б. іс-
шараларын жүргіземіз деп жоспарлап отырмыз.
Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский (1824-1870) өзінің оқытушыларға
арналған Адам-тәрбиенің объектісі деген еңбегінде оқытушының балалардың
жан дүниесін жете білуі өте қажет екенін айрықша ескере отырып, Егер
педагогика адамды барлық жағынан тәрбиелегісі келсе, онда ол, ең алдымен,
оны барлық жағынан білуі тиіс деген болатын. Ұстаздың айтуынша, тек
жағдайлар ғана емес, сондай-ақ балалардың психикасы да, мінез-құлқы да әр
түрлі болып кездеседі. Сондықтан тіпті дұрыс деп саналатын педагогикалық
әдістің өзі де кейбір жағдайда айтарлықтай нәтиже берсе, ал басқа бір
жағдайда нәтиже бере алмайтыны осыдан болады.
К.Д.Ушинскийдің осы пікірлеріне сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмысында
балалардың өзіндік ерекшеліктерімен санаса білу жөнініде тамаша ойлар
таратқан және оны қазақ мектебінің тәжірибесіне тұңғыш егізген Ы.Алтынсарин
болатын [18].
Кеңес үкіметі аясында педагогика-психология ғылымының дамып,
өркендей түсуіне біраз тұсау салынып, кедергі болғаны рас. Мәселен, 1947
жылы КазГУ-де ашылған логика және психология бөлімі 1953 жылы жабылды.
Содан 35 жылдан кейін ғана жұртшылықтың үлкен дабылынан кейін орыс тілді
жиырма бес шәкіртке педагогика-психологиядан білім алуға мүмкіндік туды.
Оның қазақ бөлімі төрт жылдан кейін ғана барып ашылды.
Өркениетті елдерде жас ұрпаққа психологиялық білім беру ертеден
келе жатқан дәстүр және ол жақсы жолға қойылған. Бізбен тағдырлас Ресей,
Украина, Өзбекстан, Армения, т.б. ТМД елдерінде педагогика-психология пәні
орта мектептерде оқытылып жүр.
Елдік пен еркіндікке қол жеткен қазақ елі бүгін де қоғам іргесін
бекемдеп, саяси-экономикалық, әлеуметтік жағынан өркениетті елдер қатарынан
орын алуда. Осындай еліміздің ары қарай алға қарай дамуына өзіндік үлес
қоса білетін азаматты тәрбиелеп шығару үшін, алдымен біз мектеп
қабырғасындағы тәрбиеге аса мән беруіміз қажет.
Тәрбие беру сынып жетекшілерінің немесе пән мұғалімдерінің
міндеттері ғана емес, сонымен қатар қазіргі кезде мектептерде педагог-
психолог мамандарының құзырында.
Білім беру мекемелерінде педагогика және психология
мамандарының қандай қызмет атқаратындығына тоқталмай тұрып, осы сала
бойынша қандай ғалымдар қарастырғандығына тоқтала кететін болсақ, әлемдегі
екінші ұстаз Әбу Насыр Әл-Фараби білімнің мазмұнын – мағынасын анықтау және
оған жіктеу жасау жөніндегі Фараби ілімі орта ғасырдағы ғылыми ой –
пікірдің ең маңызды жетістіктерінің бірі болды. [15].
Сөйтіп ол білім салаларының дамуында және оларды жүйелеуде елеулі рөл
атқарады. Әл-Фараби тәрбиенің барлық мәселелерін логикамен, тәрбие
мұратымен, білім алумен, үйренумен, үлгілі тәжірибемен және оқумен
байланыстыра уағыздағанын білеміз.Ол өзі жазған Ақыл мен түсінік атты
еңбегінде адалдық пен адамгершілік үлгілі тәрбиеге байланысты, оның негізі
таза еңбекте, еңбек өз кезегінде – тәрбиенің негізінен туындайды деген еді.
Ал Бақытқа жету тағы басқа шығармаларында ғылымды меңгеруді бұл дүниедегі
бақыт, кемел табудың қажетті шарты деп санайды. Ол өз заманындағы
ғылымдардың барлық салаларынан адамгершілік, ақыл – ой, еңбек тәрбиелерін
адамды ақылдылыққа үйретіп, еңбекке үйретіп баулудың, күнделікті еңбек
етуге үйретеді. Сонымен қатар жас ұрпақ тәрбиесі, жеке бала тәрбиесі, тіпті
кейде жеке адам тәрбиесі, жастар тәрбиесі, жас жұбайлар тәрбиесі жайлы жан
– жақты ұлағатты ұғымдар, өсиеттер трактаттар, үлгілі - өнеге сөздер,
пікірлер біздің заманымызға дейін сақталып, халық педагогикасының
қазынасына айналды.
Сонымен қатар психология саласы бойынша адамның жан қуаттарының әр қилы
жақтарын түсіндіруде Жанның мәні туралы, Түс көру туралы сөз, Жан
туралы, қыл және ұғым, Жас өспірімнің ақылы туралы кітап,
Ересектердің ақылы туралы кітап , Темперамент туралы, жазған еңбектері
бар. [19].
XV ғасырдың бірінші жартысындағы психологиялық ойлар дала философы
атанған Асан Қайғы толғауларымен, қара үзген шипагер Өтегібойдақ
Тілеуқабылұлының Шипагерлік баянынан ерекше көрініс тапқан. Дала ғалымы –
аталған еңбегінде адамның жан құбылыстары (түйсік, ойлау, сөйлеу, қиял,
дағды, мінез, қабілет т.б.) туралы біраз мағлұматтар келтіреді. Ғұлама адам
иіс түйсігін – мұңк (қазіргіше иіс), татым (дәм), ойлауды ойламалық,
сөйлеуді сөйлемелік, миды миақ, атауларымен өрнектейді. Оның адам
есіне, ойлауына байланысты ой түйіндері мен нақты мысалдары қазіргі ғылым
тұрғысынан дәйекті де, нанымды.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы педагогикалық – психологиялық ой –
пікірлердің қазақтың үш ой алыптары Ыбырай, Шоқан, Абай есімдерімен
байланысты.Ыбырай Алтынсарин ағартушы – педагог тек мектеп ашумен шектеліп
қалуға болмайтынын, бұған лайықты оқу-әдістемелік құрал – жабдықтар керек
екенін жақсы түсінді. Сондықтан Ушинский, Паульсон, Водовозов, Бунаков
тәрізді педагогтардың әліппе, оқулықтарын негізге ала отырырып, қазақ
балаларына арнап Оқу құралын жазды. Сондай – ақ ол әдістемелік мәні бар
Семья мен мектеп, Халық мектебі журналдары басылып шығарылған. [19].
Абай Құнанбаевтің педагогикалық мұраларының негізгі идеяларының бірі –
адамдардың өзара қарым – қатынасы, әсіресе, жастарды еңбекке баулу.
Шоқан Уалиханов еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты әр
түрлі сипаттағы деректер баршылық осылардың ішінде басқа мәселелерден
көбірек сөз болғаны – халқымыздың ұлттық санасы, оның ішінде өзіндік
психологиялық ерекшеліктері туралы мәселе еді.
Көркем очерк түрінде жазылған Шоқан күнделіктері мен қол жазбалары –
құлжа сапарының күнделігі Қашқария сапарының күнделігі психологиялық
жағынан құнды дүниелер. Табиғатты көз алдына әкеліп кісіні қызықтыратындай.
[20].
XX ғасырдың бірінші ширегіндегі педагогикалық – психологиялық ой –
пікірлердің дамуы – А. Байтұрсынов, Ш. Құдайбердіұлы, М. Жұмабаев, Ж.
Аймауытов т.б. еңбектерімен айырықша ерекшеленеді.
Ш. Құдайбердиев психологияға байланысты көзқарасын Анық пен танық,
Қазақ айнасы, Мұсылмандық шарттары т.б. шығармаларынан
кездестіреміз. Бұларды ғұлама адамдарға сыртқы дүниенің, қоршаған
табиғаттың жұмбақ сырын ұқ, танып – біл оның өлшеусіз байлығын мұратыңа,
қажетіңе жарат, бұл үшін жаратқан адамға ми берді білу, нану, ұғыну, тану –
бәрі ақыл ісі, олар мидан шығады деп тұжырым жасайды.
Ж. Аймауытовтың психология саласындағы еңбектерінің (Тәрбиеге жетекші,
Психология, Жан жүйесі және өнер таңдау, Комплекс пен оқыту жолдары
т.б.) басты бір ерекшелігі бұлар төл тіліміздегі тұңғыш психологиялық
туындылар болуымен қатар, бұрынғы кеңес елін мекендеген түркі тілдес
халықтар тілдерінде (қырғыз, өзбек, түрікпен, әзербайжан, башқұрт, т.б.)
алғашқы жарық көрген басылымдар екендігінде.
М. Жұмабаев ұстаздық етумен шұғылданған, оның үстіне оқу- әдістемелік
құралдарын жазған. Ал ақынның педагогика кітабы, бүгінге дейін мұғалім,
жалпы қазақ қауымы үшін таптырмайтын үлгі, тұнғыш қолтума оқулық.
М. Жұмабаевтің Педагогика оқулығы әрі оқулық, әрі әдістемелік
тұрғыдағы құрал, автордың көзінің тірісінде екі мәрте жарық көрген. Бірі
1922 ж. Орынборда, екіншісі 1923 ж. Ташкент қаласында басылған.
XX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда психология ғылымының дамуына
үлес қосқан академик Т. Тәжібаев пен профессор М. Мұқанов, доцент Ә.
Сыдықов т.б. қазақ ғалымдарының еңбектерін қамтиды. [21].
Т. Тәжібаевтің ғылыми ізденістері негізінен екі бағыттың төңірегінде,
атап айтқанда ұлт тілінде психологиядан оқу құралдарын құрастыру мен
халқымыздың педагогикалық және психологиялық ой–пікірлерінің даму,
қалыптасу жолын зерттеу ісіне бағышталады. Т. Тәжібаев бұрын әр жерде
шашырап, белгілі жүйеге түспей жүрген ұлттық психологиялық терминдерді
саралап, бұл ғылымның төл тілімізде тамыр жол түсуіне жағдай жасады. Т.
Тәжібаевтің Жалпы психология деген атпен Қазақ Университеті баспасынан
жарық көрген еңбегіне ( 1992 ) психология ғылымының теориялық негіздері
баяндалады.
Қазақстандағы ғылыми психологияның дамуына ерекше үлес қосқандардың бірі
– М. М. Мұқанов. Оның 1979 жылы жарық көрген Дәстүрлі мәдениет
өкілдеріндегі когнетивті эмпатия мен рефлексияның зерттелінуі атты ғылыми
мақаласы мен 1980 жылы жарық көрген Ақыл ой - өрісі кітабынан жекелеген
тараулары да осы кітапта орын алып отыр.
Профессор М. Мұқановтың қазақ психологиясына сіңірген еңбегі өлшеусіз.
Ол өзінің артына 10-нан астам жеке кітап (оқу құралдары, монография,
әдістемелік жинақтар т.б.) қалдырды. Өзінің 20 жылға созылған
этнопсихологиялық еңбектерінде қазақ халқының сонау ерте замандардың өзінде
– ақ ой - өрісі өте жоғары болғанын эксперимент арқылы дәлелдеп берген.
[23].
Шәрапи Әлжанов 30 жылдары мұғалімдерге арнап Ес және есте сақтау
мәселелері, Ой мәселелері, Дағдылану мәселелері атты көлемді еңбегінде
шәкірт психологиясының жас және жеке дара ерекшеліктері жайлы сөз
қозғалады. [24].
Ғалым психологиялық мәселелерді өз еңбектерінің қай – қайсысында
болмасын кең пайдаланып отырған. Мәселен оның Оқу кітабы коммунистік
тәрбие беру жөніндегі құрал, Эстетикалық тәрбие негіздері т.б.
мақалаларында жалпы психологияның көптеген теориялық қисындары, жекелеген
терминдік сөздері біршама сөз болды.
Ресейдің педагогика – психология ғылымдарының негізін салушылардың бірі
– А. П. Начаев. Ол араласпаған психология саласы кемде – кем. А.П. Начаев
елуден астам кітаптың, жүздеген ғылыми мақалалардың авторы. Олардың кейбірі
Қазіргі эксперименттік психология және оның мектеп ісіне қатысы (1908),
Кітапхана ісінің психологиялық мәселелері (1922) Дене тәрбиесінің
психологиясы (1927) Шахмат ойынының психологиясы (1928) Ес және оны
тәрбиелеу (1930) т.б. Ол өмірінің соңғы жылдарында Семейдің Н. К.
Крупская атындағы педагогикалық институтында психология пәнінен сабақ
берді, сырттан оқитын студенттерге арнап Психология оқулығының қол
жазбасын даярлады. Оның 1940 жылы жазып бітірген Психофизиологиялық
синдромдар жүйесі атты еңбегі бұл автордың психология саласындағы қырық
жылдық еңбегінің қорытындысы. [23].
XVII ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың аяғына дейін. Песталоццидің айтуы
бойынша, педагогиканы психологияландыруды сезіну қажеттілігіне қарай
жалпы дидактикалық деп атауға болады. Бұл кезең ең алдымен, Ян Амос
Коменскийдің (1592-1670), Жан-Жак Руссо (1712-1778), Иоганн Песталоцци
(1746-1827), Иоганн Гербарт (1776-1841), Адольф Дистерберг (1790-1866),
К.Д. Ушинский (1824-1870), П.Ф.Каптеревтің (1849-1922) өзінің есімдерімен
көрсетілуі мүмкін. Бұл ойшыл-педагогтардың педагогикалық психологияның
дамуына қосқан үлестері өздері қарастырған мәселелермен анықталады: даму,
оқу және тәрбие байланысы; оқушының шығармашылық белсенділігі, баланың
қабілеттілігі және оны дамыту, мұғалімнің рөлі, оқытуды ұйымдастыру және
көптеген басқа мәселелер. Алайда бұл – аталған процестің мәнін ғылыми
тұрғыдан түсіндірудің тек алғашқы әрекеттері еді. Осы мәселелердің шынайы
психологиялық жақтары толығымен ашылмағандығы жөнінде П.Ф. Каптерев
Дидактикалық очерктер. Білім беру теориясы атты кітабында осы кезеңдегі
педагогикалық теорияның дамуына терең және жүйелі талдау жүргізу негізінде
дәлелдер келтіреді. П.Ф.Каптерев ... Коменскийдің дидактикасына тым
маңызды кемшіліктер тән: бұл сыртқы механикалық құрал ретінде ұсынылған
әдіс дидактикасы; Бұл дидактикада оқушылардың қабілеттерін оқыту
арқылы дамыту туралы мүлдем сөз жоқ; ... Коменскийдің дидактикасына
психология жетіспейді [24 ].
Ал, И.Песталоццидің рөліне талдау жүргізе келе, П.Ф.Каптерев
Песталоцци оқудың барлығын оқушының өз шығармашылығы деп түсінген, ал
барлық білімді әрекеттің іштен дамуы, өз бетімен әрекет жасау, өзін-өзі
дамыту акт ретінде түсінген . Алайда, сонымен қатар П.Ф.Каптерев айтқандай
...Оның оқытуда әдістің әсерін тым асыра көтеріп, оқытуда мектепте
қолданылатын әдіс, тәсілдерді механизациялауға көп мойын бұрғаны анық.
Мектептегі көрнекті фактор ретіндегі мұғалімнің жанды тұлғасы әлі
түсініксіз. Жалпы, Песталоцци білім беру процесінің психологиялық жағын,
оның негіздері, жолдары мен нысандарын қажетті деңгейде ашпаған .
Педагогикалық психологияға И.Гербарттың қосқан үлесін бағалай келе,
П.Ф.Каптерев ...Гербарт дидактикасының аса маңызды басымдылықтары бар: ол
педагогикалық әдіске психологиялық талдау берді, ол оқуға қызығушылық
туралы аса маңызды мәселені көтереді, ол оқыту мен тәрбие беруді бір-
бірінен ажыратпайды. Гербарт дидактикасының жетіспеушілігі- оның бір жақты
интеллектуализмі және кейбір мәселелерді толығымен игермеуінде, мысалы,
оқушылардың қызығушылықтары жөнінде .
Бұл жерде тәрбиелеп оқыту ұғымы И.Гербарттың тұжырымдамасынан бастау
алады. [25]. ынтығы, педагог пен оқушы әрекетінің байланысы ретіндегі
білім беру ұғымын кіргізді. Сонымен бірге мұғалім еңбегі мен мұғалім
дайындаудың педагогикалық психологиялық мәселелері, эстетикалық даму мен
тәрбие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ЭТНИКАЛЫҚ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТЫҢ ҚЫЗМЕТІ
РЕЗЮМЕ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ ПЕДАГОГИКА САЛАСЫНДА ҚОРҒАЛҒАН
Тақырыбы: Қазіргі мектептердегі педагог-психологтың қызметі
Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін орта мектептердегі педагог-
психологтың іс-әрекеті.
Зерттеу пәні: Жоғары сынып оқушыларымен педагог-психолог қызметінің
жүйесі.
Зерттеу мақсаты: қазіргі мектептердегі педагог-психолог қызметінің
педагогикалық мүміндіктерін теориялық тұрғыда негіздеу және оны тәжірибеде
қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
- қазіргі мектептердегі барлық сынып оқушыларына педагогикалық-
психологиялық жеке көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, жоғары сынып оқушыларының жан-жақты, тұлғалық, жеке
даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің болжамы: Егер, мектептегі педагог-психологтың қызметі
ғылыми теориялық тұрғыда негізделсе, онда оқушылардың білім сапасы артып,
жоғары мәдениетті оқушы тұлғасының қалыптасуына мүмкіндігін тигізер еді.
Зерттеудің негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда мектепте қызмет
жасайтын педагог-психолог мамандардың оқушыларды жан-жақты дамытуы
компьютер, интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-қатынас
құралдарымен тығыз байланысты. Педагог-психолог мамандар бұл ақпаратпен
өзін-өзі қамтамассыз ету арқылы өзінің іскерлігін, белсенділігін,
білімділігін, мәдениетін, жалпы айтқанда ғылымми көзқарасын дамытып,
оқушылардың оқу-тәрбие сапасының жақсаруына тиімділігін тигізіп, адами-
құндылық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Мектептерге педагог-
психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, атқаратын
қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ
ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамдағы педагог-психолог қызметінің мәні 8-22
1.2 Мектептегі педагог-психолог маманның атқаратын іс-әрекетіне 23-29
сипаттама
1.3 Мектептегі педагог-психолог маманның жоғары сынып оқушыларымен30-39
атқаратын қызметінің моделі
Бірінші тарау бойынша тұжырым
2 МЕКТЕПТЕГІ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Педагог-психолог маманның сабақтан тыс тәрбиелік іс-шаралар 40-56
арқылы жоғары сынып оқушыларын жан-жақты қалыптастыру
жолдары
2.2 Тәжірибелік-педагогикалық эксперименттің нәтижесі, 57-70
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
Екінші тарау бойынша тұжырым
Қорытынды 71-72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 73-75
Қосымшалар 76-86
Кіріспе
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егемен еліміздегі білім
мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру
және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты
білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”[1], “Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын
қалыптастыру”[2],“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”[3],
“Білім мазмұнын гуманитарландыру”[4] тұжырымдамаларында білім беру
ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып
өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу
талап етіледі.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру
Мемлекеттік бағдарламасы қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларға
бағдарланған болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті мен педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына объективті жағдай туғызуда.
Бүгінгі білім саласында Республикалық білім кеңістігін әлемдік деңгейге
жеткізуге ұмтылыс барысында оқушыларға педагогикалық –психологиялық
дайындықтың қажет екендігі мәлім.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі - заман
сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптай келе ауыл жәнеи
кейбір қала мектептерінде педагог-психолог қызметін сағат саны жетпей
қалған пән мұғалімдері мен басқа сала мамандары атқарды. Бұл мамандар
педагог-психолог қызметін өз деңгейінде атқара алмайтыны кімге болса да
мәлім.
Осындай себептерден кейін оқушылармен педагогикалық-психологиялық жұмыс
жасайтын, психологиялық кеңес беретін, тұлғалық, адами құндылық
қасиеттерін қалыптастыруда мектепте педагог-психолог маманнының қажеттілігі
туындап, штаттар мен арнайы бөлмелер ашыла бастады.
Мектептерде сабақтан тыс тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру мәселелерін
отандық ғалымдардан З.Әбілова [5], С.Қалиев, Б.Имамбекова [6],
К. Абдімәжитов [7] және т.б. қарастырса, педагог-психологтың қызметін Т.С.
Сақтағанова [8], М. Әуренова [9], және т.б. ғалымдар айналысса, білім
беру жүйесіндегі психокоррекциялық жаттығуларды қолдану мәселесімен Қ.Б
Жарықбаев [9], С.М. Жақыпов, Ф. Бизақова [10], және т.б. ғалымдардың
еңбектері болса, педагогикалық-психологиялық іс-әрекет мәселесімен әлемдік
ғалымдардан Н.В Кузьмина., А.А Реан [11], В.А.Сластенин[12] және т.б.
ғалымдар зерттеп, өзіндік үлес қосқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің
зерттеу нысанымызға алып отырған қазіргі мектептердегі педагог-психолог
қызметін қалыптастыру мәселесі әлі де болса жеткілікті дәрежеде ғылыми-
педагогикалық тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе, кеңінен талданып
педагогика және психология ғылымынан тиесілі орын алуы керек деп
санаймыз. Өйткені, егеменді еліміздің ұрпақ жалғастығын дайындайтын
мектептерде қызмет көрсететін педагог-психологтың еңбегінің мәні мен
мазмұнын айқындап, соның негізінде дамытудың маңызы ерекше.
Зерттеу барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі
күнге дейін өз деңгейінде шешімін таппаған. Сондықтан, мектептерде педагог-
психологтың қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш мәселенің
бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап отырғанын
көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-зерттеу жұмысының тақырыбын
“Қазіргі мектептердегі педагог-психологтың қызметі ” -деп таңдап толық
мәлімет беру үшін жоғары сынып оқушыларын зерттеуді жөн көрдік.
Зерттеу объектісі: Жалпы білім беретін мектептердегі педагог-
психологтың іс-әрекеті .
Зерттеу пәні: Жоғары сынып оқушыларымен педагог-психолог қызметінің
жүйесі.
Зерттеу мақсаты: қазіргі мектептердегі жоғары сынып оқушыларымен
педагог-психолог қызметінің педагогикалық шарттарын теориялық тұрғыда
негіздеу және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
- жоғары сынып оқушыларына педагогикалық-психологиялық жеке
көмек беру;
- педагогикалық, психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, жоғары сынып оқушыларының жан-жақты, тұлғалық, жеке
даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- мектеп әкімшілігімен сынып жетекшілерінің және ата-аналардың
сұраныстары бойынша педагогикалық-психологиялық қызмет,
психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Зерттеудің болжамы: Егер, мектептегі педагог-психологтың қызметі
ғылыми теориялық тұрғыда негізделсе, онда оқушылардың білім сапасы артып,
жоғары мәдениетті оқушы тұлғасының қалыптасуына мүмкіндігін тигізер еді.
Зерттеудің негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда мектепте қызмет
жасайтын педагог-психолог мамандардың оқушыларды жан-жақты дамытуы
компьютер, интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-қатынас
құралдарымен тығыз байланысты. Педагог-психолог мамандар бұл ақпаратпен
өзін-өзі қамтамассыз ету арқылы өзінің іскерлігін, белсенділігін,
білімділігін, мәдениетін, жалпы айтқанда ғылымми көзқарасын дамытып,
оқушылардың оқу-тәрбие сапасының жақсаруына тиімділігін тигізіп, адами-
құндылық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал етер еді.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Мектептерге педагог-
психолог мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, атқаратын
қызметінің моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: қазіргі мектептердегі
педагог-психолог мамандардың қызметі психологиялық, әлеументтік,
педагогикалық еңбектерді сараптап, басшылыққа алуымен қамтамассыз етілді.
Зерттеудің нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру: Зерттеу мәселесіне
орай 2 мақала ұсындым. Біріншісі Тәрбие сағаты, Мектепті басқару,
Педагогика және психология журналдарына (авторлық бірлестікте Ұ.Б.
Төлешова) баспаға берілді.
Бітіру жұмысының құрылымы: бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. ҚАЗІРГІ МЕКТЕПТЕРДЕГІ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қоғамдағы педагог-психолог қызметінің мәні
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында жеке тұлғаның уақыт талабына
сәйкес дамуы: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік
деңгейімен айқындалады (Астана, 19 наурыз, 2004 жыл) деп нақты тоқталып
өткен [13].
Жаңа формацияда білім беру саласындағы барлық процесте, пән
оқушылары мен топ тәлімгерлеріне кәсіби дайындықтарын өзгертіп, толықтыру
онда білімдердің жекелік ерекшелігін ескеру, қабілетіне және тұлғалық
бағыттылық ықпалына қарай жағдай туғызуды қажет етеді.
Осындай психологиялық міндеттерді шешуде теориялық және
пратикалық негізде педагогикалық-психолгиялық қызмет көрсету қажеттілігі
туындады.
Педагогика-психология мамандығы Қазақстан Республикасының
Білім және ғылым министрлігінің білім беру мекемелеріне педагог-психолог
мамандығын енгізу туралы нұсқау хаты негізінде, еңбекақы қорынан жалақысы
бекітілген, Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан
Республикасы үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы педагог-психолог мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі.
Келешекте Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде педагог-психолог маманы болуға
тиiстi. Әзірге тоғыз мыңдай педагог-психологты қажет ететін, елімізде оның
үштен біріндей ғана болатын маман бар.
Кез – келген білім беру жүйесінде білім алушы адам үйренуші болып
табылады. Осы түсінікте адамның өзі басқалардың көмегімен оқитыны атап
көрсетіледі, яғни, ол білім беру процесінің белсенді субъектісі бола тұрып,
барлық қарастырылған субъектілік сапалармен, қырлармен сипатталады.
Сонымен бірге барлық үйренушілер білім беру жүйесінің белгілі бір
сатысында бастапқы, жалпы және тек оларға тән ерекшеліктермен, қырлармен
сипатталады. Бұл, әр білім беру сатысы, әдетте, адам өмірінің белгілі бір
кезеңімен теңестірілуімен түсіндіріледі. Мысалы, дүние жүзінде бастауыш
мектепте 10 жасқа дейінгі балалар оқиды ( алайда, экстремалды әлеуметтік
ситуацияларда, мысалы, сауатсыздықты жоюда бұл сатыға үлкендерде кіреді ).
Жас ерекшелік кезеңдерге бөлу психологиядағы күрделі және бір
жақты шешілмейтін проблемалардың бірі болып келеді (А. Валон, Ж.Пиаже,
В.Штерн, П.П. Блонский, Л.С. Выготский және т.б.) [14].
Яғни педагог-психологтардың басты міндеті оқушылардың жас
ерекшклігіне қарай білім беріп қалыптастыру болып табылатын болса,
оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты Л.С.Выготский бастауыш мектеп,
кіші мектеп және жоғарғы мектеп оқушылары деп үш топқа бөліп қарастырды.
Бастауыш мектеп оқушысы – бұл адамның іс-әрекет берілген жағдайда оқу іс-
әрекетінің субъекті ретіндегі қоғамдық болмысының бастауы. Осы сапада
бастауыш мектеп оқушысы, ең алдымен, оған дайындығымен сипатталады. Бұл оқу
мүмкіндігін қамтамассыз ететін физиологиялық және психикалық, ең алдымен
интеллектуалдық даму деңгейімен анықталады. Мектепке оқуға дайындық
мектепке, оқуға, танымға деген жаңаны ашуға қуану, жаңа дүниеге , үлкендер
дүниесіне ену ретіндегі қатынасын білдіреді. Бұл жаңа міндеттерге: мектеп,
мұғалімдер, сынып алдындағы жауапкершілікке дайындық. Жаңаны тосу оған
қызығу бастауыш мектеп оқушысының мотивациясының негізінде жатыр.
Бұл дайындық бүкіл алдыңғы психикалық дамудың қорытындысы ретінде,
отбасындағы және бала бақшадағы тәрбиелеу мен оқытудың бүкіл жүйесінің
нәтижесі ретінде түсіндіріледі. Оларға жататындар: Баланың жалпы физикалық
дамуы, жеткілікті білімдер көлемінің болуы, өзін-өзі күтудің, мінез-құлық
мәдениетінің, қарым-қатынастың, қарапайым еңбектің, тұрмыстық дағдылардың
болуы; тілдің дамуы; жазудың алғышарттарының болуы; оқуға ниеттену.
Бастауыш мектепте, кіші мектеп оқушысында, осы кезеңдегі жетекші іс-
әрекеттің негізгі элеметтері, қажетті оқу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады. Осы кезеңде ойлау формалары дамиды, олар ары қарайғы ғылыми
білімдер жүйесін меңгеруді, ғылыми, теоретикалық ойлаудың дамуын
қамтамассыз етеді. Мұндай оқуда, күнделікті өмірде өз бетінше бағдарланудың
алғышарттары қалыптасады. Осы кезеңде баладан тек елеулі ақыл-ой
жұмсауды ғана емес, сондай-ақ үлкен физикалық төзімділікті талап ететін
психологиялық қайта құру жүреді.
Өмір жағдайының өзгеруімен, отбасынан немесе бала бақшадан мектепке
ауысуымен байланысты бастауыш мектеп оқушысында үстем беделдер біршама
өзгереді. Ата-ана беделімен қатар мұғалім беделі де пайда болады. Ал
мұғалім былай айтты, - деп бала шешесінің айтқанына қарсы шығады. Осындай
балалардың жаңа кезеңге келіп түсініспейтін жағдайлардың пайда болу
езднрінде педагог-психологтардың қолдау беріп көмектесуі, кеңестер беруінің
пайдасы өте зор. Бастауыш мектептің соңына қарай, дамудың макрофазасы
ретінде негізгі бейімделу кезеңі аяқталғанда, оқушы тек қана оқу іс-
әрекетінің ғана емес, сондай-ақ, белсенді тұлға аралық өзара әрекеттесудің
де субъекті бола бастайды,оның өзі өте маңызды. Кіші мектеп оқушысы
жеткіншек бола бастайды.
Орта мектеп жасында (10-11-ден 14-15 дейін ) жеткіншек өз іс-әрекеті
контексінде құрдастармен қарым-қатынасқа түсу жетекші рөл ойнайды. Осы
жастағы балаларға тән іс-әрекет оның оқу, қоғамдық-ұйымдастырушылық,
спорттық, көркемдік, еңбек сияқты түрлерін қамтиды. Пайдалы іс-әрекеттің
осы түрлерін орындауда жеткіншекте қоғамдық қажетті жұмысқа қатысуға,
қоғамдық мәнді болуға саналы ұмтылу пайда болады. Ол түрлі ұжымдарда
қабылданған нормаларды есепке ала отырып, қарым-қатынас орнатуды, өз
Менінің мүмкіндіктерін бағалау іскерліктерін үйренеді. Бұл балалықтан
ересектікке өтудің неғұрлым күрделі жасы, бұл кезде адамның орталық
психикалық, тұлғалық жаңа құрылымдары - ересектік сезімі пайда болады.
Егер кіші мектеп жасы үшін оқу іс-әрекеті жетекші болса, онда орта жас
оқушысы үшін жетекші ретінде сан алуан формалардағы қоғамдық пайдалы іс-
әрекет болады, оның арнасында құрдастарымен интимдік – тұлғалық қарым-
қатынаста, басқа жыныс өкілімен өте маңызды қарым-қатынас та жатыр. Бұл
жерде оқу іс-әрекеті іске асырылып жатқан белсенділік бола бастайды – ол
жасөспірімнің даралануын қамтамасыз етеді. Әсіресе, оқу іс-әрекетінің
құралдарын, тәсілдерін таңдауда ол өзін мақұлдап, бекітеді.
Жеткіншек жас үшін беделге деген қатынас та тән. Егер кіші мектеп
жасында мұғалім беделі отбасы беделінен кем болмаса, жеткіншек үшін үлкен
адам беделі проблемасы білімбейді. Бір жағынан, жеткіншектің мен – ересек
адам позициясы оны үлкендерге қарама-қарсы қоятындай, ал келесі жағынан
- олардың беделі жеткіншек өмірінің маңызды факторы болып қалады. Үлкен
адам беделінің сақталуына ықпал ететін жағдайлар: 1. жеткіншек қоғамдық
жағдайының өзгеріссіздігі, ол оқушы болды және болып қалады; 2. оның ата-
анадан толықтай материалдық тәуелсіздігі, олар мұғаліммен қатар тәрбиелеуші
рөлінде болады; 3. жеткіншекте өз бетімен әрекеттену іскерлігінің болмауы
.
Жеткіншек оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде тек қана өз
мотивациясымен, позициясымен, қатынастарымен, Мен - тұжырымдамасымен
өзгеше емес, сондай-ақ үздіксіз, көп сатылы білім беру қиындысындағы
өмірдегі орнымен өзгеше. Ол өзі үшін осы білім беруді жалғастыру формасын
болжайды, шешеді және осыған байланысты не оқудың, не еңбек іс-әрекетінің,
қоғамдық айналысу, тұлға аралық өзара әрекеттесу құндылығына бағдарланады ,
осы уақыттарда педагог-психологтардың кеңесі ауадай қажет. Оқуға
бағдарлануда жеткіншек жоғары мектеп оқушысы мәртебесіне өтеді. Жоғары
мектеп оқушысы оқу іс-әрекеті субъектісі ретінде - бұл оқуды жалғастыруды
таңдаған адам. Жоғары сынып оқушысы (ерте жастық шақ кезеңі 14-15-тен 17
жасқа дейін) орта буынан жоғары сыныпқа немесе жаңа оқу орындарына –
гимназияларға, колледждерге, училищелерге өткен кезде бірден дамудың жаңа
әлеуметтік ситуациясын атайды. Таңдау жасауға өмірлік ситуациялар мәжбүр
етеді, ата-аналар тарапынан ынталандырады және оқу орны бағыттайды. Осы
кезеңде құндылық бағдар белсенділігі негізгі мәнге ие болады. Бұл
автономия, өзі болуға ұмтылу мен байланыстырылады. И.С.Кон атап
көрсеткендей, қазіргі күнгі психология нақты, мінез-құлықтық автономияны
(жас өспірімнің тек өзіне ғана қатысты мәселелерді өз бетінше шешу
қажеттілігі мен құқығы ), эмоционалдық автономия (ата-аналарынан тәелсіз
таңдалған , өзінің соған деген қызығушылығының, қажеттілігі мен құқығының
болуы ), мораль және құндылықтық автономияны (іс жүзінде өз көзқарасының
болуы қажеттілігі мен құқығы ), ажырата отырып, ер жеткен балаларды
автономилау мәселесін қояды . Осы жаста достық сенімді қатынастар өте
маңызды. Жоғары сыныпта оқушылардың формалды емес өзара қатынастары
біртіндеп құндылыққа ие болад, - дейді М.Ю.Кондратьев, олар қандай да бір
зерттеу полигонының рөлін атқарады, онда бозбалалар мен бойжеткендер
болашақ үлкендер өмірінің стратегиялары мен тактикаларына жаттықтырылып,
сынақтан өткізіліп, сенімділікке тексеріледі. Осы кезеңде жоғары сынып
оқушылары өмірлік жоспарлар құрып, мамандық таңдау жайлы саналы түрде
ойлана бастайды. Бұл таңдау тек, адам өзін дәрігер, педагог, зерттеуші
ретінде басқалар үшін максималды пайдалы сезінетін іс-әрекет саласында
бейімділікке , өмірлік талаптарға бағдарланудан ғана емес, сондай-ақ
берілген мамандықтың елдің қоғамдық дамуының нақты ситуациясындағы
конъюктурасынан, пайдасынан, практикалық құндылығынан туындайды. Тек қана
мақсатқа ұмтылған және шынымен де әуестенген 15-17 жасар адамдар ғана ары
қарайғы кәсіби қалыптасуы, тұлғалық өзін-өзі анықталу жолында табиғи
бейімділікке адалдығын сақтап қалады. Жеткіншектік және жас өспірімдік жас
шебінде пайда болатын өзін-өзі анықтау қажеттілігі жоғарғы сынып оқушысының
оқу іс-әрекетінің сипатына ғана әсер етіп қоймай, кейде оны анықтайды.
[15].
Жоғары сынып оқушысы жетекші іс-әрекеттің жаңа түріне енеді- оқу-
кәсіптік, оның дұрыс ұйымдастырылуы көп жағынан оқушының келесі еңбек іс-
әрекетінде субъекті ретіндегі қалыптасуын, оның еңбекке деген қатынасын
анықтайды. Бұл одан да жоғары дәрежеде оқу іс-әрекетін неғұрлым маңызды
мақсатқа бағындыратындай: болашақ кәсіби немесе кәсіби бағдарланған іс-
әрекетке. Оқу іс-әрекетінің өзіндік құндылығы кәсіби өзін-өзі анықтаудың
неғұрлым алыс мақсаттарына бағынады. Адам тек білімнің өзі үшін ғана
оқымайды, болашақта неғұрлым мәнді нәрсе үшін оқиды, бұл студенттік жаста
неғұрлым көп дәреже де көрінеді. Педагог-психологтар әр түрлі кезеңдегі
жастардың бейімделуі кезінде пайда болатын проблемаларды шешіп және
кеңестер беріп қана қоймай, сонымен қатар сол сыныптағы балалардың ішінен
дарынды, қиын балаларды анықтап әрқайсымен жеке сұқпатаса отырып кеңес
беруі қажет.
Білім мен тәрбие - егіз ұғым. Бұл екеуі әрдайым бірге жүргенде ғана
адамның рухани байлығы кең болмақ. Ел болу үшін де ең алдымен тәртіп керек.
Қазақ халқында ел боламын десең, бесігіңді түзе деп тегін айтылмаса
керек. Әлемдегі екінші ұстаз Әбу Насыр әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім
емес, рухани білім керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы
деген. Демек, тәрбиесіз берілген білім апат әкеледі.
Тегінде, тәрбие – үлкен жауапкершілікті, жүйелі көңіл бөлуді талап
ететін өзгеше бір әлем. Ғылымда осы өзгеше тәрбие мәселесімен айналысатын
педагогика-психология саласы – халық педагогикасын зерделеуге, бала
психологиясын, оның эстетикалық талғамын, ұлттың дәстүрлі мәдениетін,
әскери мекемелер мен әскерилер психологиясын, өмірдегі жаман-жақсы адамдар
психологиясын зерттеуге арналған бірден-бір ғылым. Осы ғылымның терең
тамырлы, жан-жақты халықтық тәрбие, еңбек тәрбиесі, әскери тәрбие,
патриоттық тәрбие, экономикалық тәрбие салалары бар. Барлық салалардың
көздеген мақсаты - біреу ғана, ол – адам тәрбиелеу, яғни бүгінгі ұлттың
менталитетіне лайық икемді, жан-жақты жетілген, нарықтық экономикаға бейім,
парасатты ұлт азаматын тәрбиелеу.
Сонымен қатар адам бойындағы ешқандай аспаппен өлшеп болмайтын асыл
қасиет – адамгершілік нәрін адам бойына сіңіру. Содан кейін ғана еліміздің
болашағы – жастарға білім беру жолындағы тәрбие. Әр жастың санасын білім
нәрімен сусындатып, оны ары қарай тереңдете жалғастырып, қазіргі заманның
талабына сай етіп даярлау, т.б. Бұлардың бәрі – педагог-психологтың
қызметі. Міне, осындай түзу жолдан шығып кетпес үшін арнайы педагог-
психологтардың кеңесіне сүйенеміз, үйренеміз және өзгеге үйретеміз.
Тек бұл тұрғыдан емес, көзімізді ашып, айналамызға зер салып
қарасақ, көптеген қателіктерге толы прцестер болып жатады. Біреуі – арақ
пен темекінің соңынан жүріп, түнгі клубтарға барып, нашақорлықпен
айналысып, өмірдің мағынасы мен мәнін түсінбейді. Осындай кереғар
қылықтармен айналысып, жастайынан түрме азабын көргендер қаншама? Жаңа
туған, өмірге шыр етіп келген бөбектерін тастап кеткен аналар қаншама? Неге
олар мұндай жолға түсіп кеткен? Осындай өмірдің тар жолдарына түсіп қалған,
қара түнекте өмір сүретін жандардың көзін ашуда осы педагог-психологтар
бірінші орында тұрады. Олардың көзін ашып, өмірге қайта әкеліп, алдына
мақсат қойдырып, оны да елінің кірпіші болып қаланатын психологтардың
қазіргі таңда саны жетпейді.
Ал өмірде жолы болмай, тек басы қиыншылықтар мен зардаптардан
таусылмайтын жандар қаншама? Осы тұрғыдан да қарасақ, педагог-психологтар
оларға күш-жігер, бағыт-бағдар берсе, оларға сүйеніш болып әрдайым қолдап
отыратын жан – ол педагог-психолог.
Қазіргі педагог-психологтың алдына: болашақ өркениетті, дәстүрлі
демократиялық мемлекетті құратын жас ұрпақтың ең әуелі адамгершілік
қасиеттерін қалыптасиырып, содан кейін оның жан сапасын, тән сапасын
арттырып, техникалық прогреске сәйкес жан-жақты қолданбалы білім беру
міндеттері қойылады. Ол үшін мектептер қаражатпен, техникалық құралдармен,
мәдени қажеттіліктермен толық қамтамасыз етілуі тиіс.
Нағыз педагог-психологтар қоғамдағы саяси-экономикалық жағдайларда
кездесетін келеңсіз үрдістермен күрес жүргізе алатын – күрескер болуы
керек. Өйткені ол халықтың қамын, шәкірттің болашағын ойлайтын және сол
үшін еңбек тететін тұлға.
Мақсаты:
- бейімділік
- ойлау
- зейін тұрақтандыру
- тілдік таңбаларды дұрыс қолдану
- сөздік қорын байыту
Тәрбиелік:
- адамгершілік
- еңбексүйгіш
- эстетикалық
- ұйымшылдық
- патриоттық
Дамытушылық:
- қабілетін
- тіл байлығын
- өз бетінше жұмыс істеуін
- ізденімпаздық
- қорытынды жасауға үйрету.
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет: ғылыми, қолданбалы және
практикалық сияқты үш тұрғыда қарастырылады.
Ғылыми жағы білім берудегі психологиялық қызмет мәселелерінің
зерттелуін, теориялық және әдіснамалық негіздемесін, психодиагностика
жасау, қазіргі мектептегі білім берудің нақты жағдайына сай психологиялық
білімді қолдану түрлері мен әдістерін дамыту және психологиялық түзетулерді
қамтиды.
Қолданбалы жағы оқыту мен тәрбиенің, оқулықтың дидактикалық және
әдістемелік материалдардың, оқу бағдарламаларының психологиялық негіздерін
жасау және оны талдауды қоса алғандағы барлық үрдістерін психологиялық
жағынан қамтамасыз ету.
Практикалық жағы психологтардың білім беру мекемелеріндегі
(балабақшалар, мектептер, гимназиялар мен интернаттардағы) немесе білім
беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет орталықтарындағы
жұмыстарына тікелей қатысты.
Білім беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет Білім және
ғылым министрлігінің педагогикалық және психологиялық қызмет бөлімі,
білімдегі педагогикалық-психологиялық қызметтің аймақтық орталығы,
облыстық, аудандық орталықтары арнайы білім мекемесінің педагогикалық-
психологиялық қызметі сияқты еліміздің білім кеңістігіндегі біртұтас
тікелей құрылым күйінде жобаланады. Бұлардың әрқайсысы білімдегі
педагогикалық-психологиялық қызметтің тиімділігіне кепілдік бере отырып,
өздеріне қатысты да тиісті мәселелерде бірлесіп жұмыс істеуді нақты білуі
тиіс.
Мектеп педагог-психологының қызметтік міндеттері:
• жалпы білім беретін орта мектептердегі оқытудың барлық
кезеңдерінде балаларға қажетті жағдайларды жеке көмек беру үшін
педагогикалық-психологиялық зерттеуді жүзеге асыру;
• писхологиялық ғылымның жетістіктерін негізге ала отырып,
мектеп оқушыларының әркелкі жас кезеңінде жан-жақты, тұлғалық, интеллектілі
дамуын қамтуға ықпал етеді;
• мектеп әкімшілігі мен мұғалімдердің сұраныстары бойынша
оқушылармен, мұғалімдермен, ата-аналармен психологиялық сақтандыру,
диагностикалық, түзеу және кеңес беру жұмыстарын жүргізеді, мектеп
оқушыларының интеллектуаоды, тұлғалық, эмоциялық және ерік-жігер
ерекшеліктерін, олардың қызығушылықтары мен қабілеттерін зерттейді; оқуға
психологиялық дайындық жеткіліксіздігін ерте анықтауды мақсат ете отырып,
бірінші сыныпқа бала қабылдауға қатысады;
• педагогикалық кеңестің әдістемелік бірлестіктердің,
сыныптардағы, сондай-ақ мектептегі ата-аналар жиналыстарына қатысады,
оқушыларға ықпал етіп, жеке көмек көрсетуге байланысты негізгі
проблемаларды шешуге арналған педагогикалық консилиумдар мен педагогикалық
кеңестерге қажетті ақпараттар дайындайды;
• мектептегі психология бөлмесінқұруды және қажетті құжаттарды
сақтауды, оларды дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуді жауапкершілігіне
алады;
• мектептегі писхологиялық қызметтің писхологиялық-
педагогикалық жұмыстарының нәтижесі мен есебінің ғылыми-әдістемелік
орталықтар тағайындаған талаптарына сай болуын қатаң түрде жүзеге асырады.
Мектеп психологы: жалпы, орта және кәсіптіс білім беретін
мектептердің жұмыстарын көрсететін құжаттар мен материалдарды,
педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы жайында арнайы әдебиеттерді,
қазіргі психодиагностиканың және психологиялық түзетудің әдістерін
пайдаланып, зерттеу материалдарын талдауды, педагогиканың, дидактиканың
сабақ беру әдістемесінің, дефектологияның негіздерін білуге, мектептің
психологиялық қызметі құжаттарының толтырылу тәртібін, мектеп құжаттары мен
нормативті құжаттарды білуге тиісті.
Психологтың негізгі мақсаты – психологиялық саулықтың негізі –
баланың рухани өсуіне, оның жанының жайлы болуына психологиялық жағдай
жасау, оқушылар мен мұғалімдердің шығармашылық қабілетін ашу болып
табылады.
Педагогикалық үрдіс кезінде туындайтын қиындықтар мен олардың
психологиялық себептерін анықтау, оңтайлы қарым-қатынас ұстанымдарын
қалыптастыру, ата-ана, мұғалім, басқа да қызметкерлерге психологиялық
қызмет көрсету, оқушылардың мамандыққа қабілеттілігін анықтау, т.б. –
мектеп психологының тікелей міндеттері.
Психолог оқушылардың жан-жақты және үйлесімді дамуын мақсат етіп,
өзінің іс-әрекетін педагогикалық ұжыммен, дәрігерлік қызметпен,
социологтар, дефектологтар, сондай-ақ қоғам өкілдерімен тығыз байланыста
ұйымдастырады. Психологтың жұмыс тртібі осы ереже негізінде қабылданған
психологиялық қызмет бағдарламасының мақсаты мен міндеттерін ескере отырып,
оқу мекемесінің жалпы жұмыс тәртібіне сәйкес анықталады және оқу
мекемелерінің директоры бекітеді. Оқу мекемелері мамандардың кәсіптік іс-
әрекеттерін кешенді психоллогиялық-педагогикалық сараптауға, білім басқару
орындарының немесе жеке оқу мекемелерінің ұсыныстары арқылы жүргізілетін
оқу бағдарламалары мен жобаларды, оқу-әдістемелік құралдарды құрастыру
немесе жазуға қатысады. [16].
Отандық және шетелдік психологиядағы жетістіктерді оқу мекемелеріне
тарату және енгізуге, педагогикалық қызметкерлердің іс-әрекетін психология
саласындағы ғылыми-әдістемелік құралдармен қамтамасыз етуге ат салысады.
Педагогикалық-психологиялық білім. Бұл тәрбиеленушілердің
мәдени-құқықтық орнын және біліктілігін ұғынып түсіну, тәрбиелік
адамгершілік деңгейін анықтау, қайта тәрбиелену, не тәрбиелену мүмкіндік
терін көре білу, өз жұмыс практикасына қатысты тарихи-педагогикалық
тәжірибелерді меңгеруі; теориялық білімін іс жүзінде пайдалану мүмкіндігі,
әр түрлі категориядағы адамдармен қарым-қатынас орнату технологиясының
инновациялық тәсілдерінен хабардар болуы; тәрбиелеу мен оқытудың әдіс-
тәсілдерін модернизациялау жолдарын меңгеру және т.б.
Біз құрып отырған қоғамда педагог-психолог маманы өте маңызды орынға
ие. Қоғам болғандықтан ол бірнеше компоненттерден құралады: ұжым, топ, ұйым
және т.б. Аталған компоненттердің мүшесімен және мүшесіне мәдени,
Шығармашылық-рухани дүниесі, коммуникативтілігі, әлеуметтік міндетін,
этикалық және эстетикалық талғамдардың болуын қазіргі заманға сай
қалыптасуына ықпалын тигізеді.
Педагог-психолог қоғамдағы тұлғаның биологиялық және әлеуметтік
дамуына көңіл бөледі. Биологиялық тұрғыдан морфологиялық, физиологиялық,
биохимиялық жетілуі болса, әлеуметтік дамуына психикалық, рухани,
интеллектуалдық жағдайлары жатады. Демек, педагог-психолог маманын адам
баласы өмірге келгеннен оң мен солды, ақ пен қараны ажырата алғаннан
бастап, келешек толыққанды азамат және тұлға болып, оның әрі қарай
жетілуіне әсерін тигізеді. Педагог-психолог – отбасында ана, мектепте
мұғалім, балабақшада тәрбиеші, жоғары оқу орнында оқытушы, жұмыста
қызметкер, өз ісіне жауапты маман.
Ұстаздық жолды ұстанған тұлға үшін педагогикалық шеберлікті жетілдіру
негізгі мақсат болып саналады. Өйткені мұғалімнің шеберлігі шәкіртті қалай,
қалайша оқыту үшін оның психологиясын білу - екінші жағынан, оқытып
тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін, жолдарын терең білу және оларды қолдана білу.
Психология адамдардың өзін-өзі тәрбиелеуіне жл сілтейді, оның өз
ерекшеліктерін ажырата білуге жәрдемдеседі.
Қай елдің болсын, өсіп-өркендеуі өркениетті дүниеде өз орнын алуы
оны ұлттық білім беру жүйесінің қалыптасуына, даму бағытына тікелей
байланысты.
Педагог-психолог адамдардың рухани-моральдық нормаларын бала бойына
сіңіре біледі.
Педагог бала бойына жақсы қасиеттерді қалыптастыра білетін іс-әрекеті
- баланың шығармашылық қабілетін немесе өз бетінше шығармашылық
ізденісін дамыту;
- пәнге терең қызығушылығын арттыру;
- оқушының әсерлік сезімін қалыптастыру;
- оқушының белсенділігін арттыру мақсатында даму деңгейін, танымдық
белсенділігін арттыра оқыту;
- жалпы білім-білік дағдыларын дамыта оқыту;
- білім базасын арттыру;
- пәндердің ғылыми негізінде оқушылардың білім сапаларының деңгейін
жоғарылата дамыта оқыта отырып, интеллектуалдық жаңашылдыққа,
әдептілікке, жеке тұлғалардың эстетикалық мәдениетінің жоғары дамуына
ықпал жасауда білімді мықты құрал ретінде қолдану.
- педагог; психолог; тәрбиеші; ақылшы; қамқоршы; жетекші;
мейірімді жан.
Ал Педагог-психологтың бойында әділдік, тапқырлық, қамқорлық,
шыдамдылық, адамшылық, кең пейілдік қасиеттері басым болуы қажет.
Педагогтың оқушылармен, олардың ата-аналарымен қарым-қатынас сипатына
негізінен педагогикалық ұжымда қалыптасқан моральді-психологиялық хал-
ахуалы әсер етеді. Мұғалімнің өз әріптестерімен мектеп әкімшілігімен
іскерлік, тату байланыстары бүкіл мұғалімдер ұжымының өз оқушылары мен
олардың ата-аналарымен қарым-қатынас жасауында тәрбиелік ықпалының
біртіндеп және бірыңғай бағыт алушылығын қалыптастыруға жәрдемдеседі.
Көрнекті психолог, профессор С.М.Жақыповтың еңбегінде оқу
процесінің педагогикалық-психологиялық модельдеудің қызметтік деңгейінің
бірінші сатысы оқытушы мен оқушылардың ішкі жүйелік қарым-қатынасы ретінде
білімнің мазмұндық жанамалығы, оқытудың әдіс-құралдары көрсетілген. Оқу
процесі жүйесінің құрылымдық бағдарын анықтай отырып, білімнің объективті
және субъективті мазмұндылығын айыру қажеттілігі туындайды. [17].
Моральді-психологиялық хал-ахуал негізінде ұжымда басымырақ көрінген
өнегелі күй танылады. Бұл кейде адамдардың тіршілік әрекеті үшін басты деп
саналған жан құбылысы мен толқыны адамдар әрекетінің реттелуі, олардың бір-
біріне, жұмысына, әлемдегі болып жатқан оқиғаларына деген қатынасы өз
бастауын алады.
Педагог пен оқушылардың арақатынасы әрқашан көптеген күтпеген
жағдайларға толы. Үнемі болатын рухани өсу, мінездің қалыптаса бастауы
(мектеп жасындағы байсалдылықтан жасөапірім жасындағы күрт өзгерістерге
дейін), көңіл күйдегі ауытқулар (өзін еркін сезінуден ызаланғанға дейін)
лезде талдауға келмейтіндіктен, ұстазға бір қарағанда оқушылармен жақсы
қарым-қатынасы өзін тыныш тандыруға мүмкіндік бермейді, себебі нақты әр
жағдайда педагог қарым-қатынаста тура бағытты табуы керек.
Педагог пен оқушы қарым-қатынасы өз алдына бір-бірімен байланысқан
және өзара шартты тізбек болып, түрлі формалар мен жағдайларда жүзеге
асады. Бұл тізбектк мұғалім ерекше рөл атқарады.
Педагог-психолог мамандығына талдау жасағанда, мектептегі кәсіби
қатынас мәдениетінің төмен екекнін көрсетеді. Мұнда ең аз дегенде үш себеп
айтуға болады:
1. Мұғалім оқу-тәрбие процесінде қарым-қатынасқа көп көңіл бөлмейді және
оны ұйымдастыруды ойламайды.
2. Мұғалім практикалық жұмысында адам психикасына көз жұма қарайды.
3. Әр мұғалімнің өзінің ортадағы кәсіби мәдениетінің жоғарылауына мән
бермейді.
Үш мәселеде мынадай педагогикалық ситуацияда кездеседі:
1. Сабақта материалдарды қандай мөлшерде және қалай жеткізу;
2. Уақтылы оқу бағдарламасын орындау;
3. Қайталауға және сабақты қорытындылауға қандай материалдар беру.
Мұғалім сабақ жүргізу барысында көп сөйлемейтін балалардың сенімділігін
арттыру, белсенді балалардың белсенділігін түсірмеуді жоспарлайды.
Педагог-психологтар тек мектепте ғана емес, қоғамдағы түрлі
мекемелерде де жетекші қызметтер атқарады.
Қазіргі кезеңде мектепте және кәсіби орта оқу орындарында педагог-
психологтың қызметі өте қажет. Біз педагогикалық практика барысында
байқағанымыздай, көптеген мектептерде кәсіби мамандығы педагог-психологтар
емес, сағат жетіспеген физик, математик, тарихшы мамандар педагог-психолог
қызметін атқарып жатыр. Олар тек тәрбиелік іс-шаралар, сынып жетекшісінің
қызметі деңгейінде жұмыс жасайды. Ол дұрыс емес, біз осы тақырыпты
алғаннан бастап, ізденушілік жұмыс барысында №138, №81 және Дарын
гимназияларына барып, бірнеше топ мүшелеріне сауалнамалар жүргіздік.
Сыныпқа мінездеме жаздық. Енді ары қарай әлі де педагогикалық-
психологиялық тест, тренинг, іскерлік ойындар, ой толғау, т.б. іс-
шараларын жүргіземіз деп жоспарлап отырмыз.
Орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский (1824-1870) өзінің оқытушыларға
арналған Адам-тәрбиенің объектісі деген еңбегінде оқытушының балалардың
жан дүниесін жете білуі өте қажет екенін айрықша ескере отырып, Егер
педагогика адамды барлық жағынан тәрбиелегісі келсе, онда ол, ең алдымен,
оны барлық жағынан білуі тиіс деген болатын. Ұстаздың айтуынша, тек
жағдайлар ғана емес, сондай-ақ балалардың психикасы да, мінез-құлқы да әр
түрлі болып кездеседі. Сондықтан тіпті дұрыс деп саналатын педагогикалық
әдістің өзі де кейбір жағдайда айтарлықтай нәтиже берсе, ал басқа бір
жағдайда нәтиже бере алмайтыны осыдан болады.
К.Д.Ушинскийдің осы пікірлеріне сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмысында
балалардың өзіндік ерекшеліктерімен санаса білу жөнініде тамаша ойлар
таратқан және оны қазақ мектебінің тәжірибесіне тұңғыш егізген Ы.Алтынсарин
болатын [18].
Кеңес үкіметі аясында педагогика-психология ғылымының дамып,
өркендей түсуіне біраз тұсау салынып, кедергі болғаны рас. Мәселен, 1947
жылы КазГУ-де ашылған логика және психология бөлімі 1953 жылы жабылды.
Содан 35 жылдан кейін ғана жұртшылықтың үлкен дабылынан кейін орыс тілді
жиырма бес шәкіртке педагогика-психологиядан білім алуға мүмкіндік туды.
Оның қазақ бөлімі төрт жылдан кейін ғана барып ашылды.
Өркениетті елдерде жас ұрпаққа психологиялық білім беру ертеден
келе жатқан дәстүр және ол жақсы жолға қойылған. Бізбен тағдырлас Ресей,
Украина, Өзбекстан, Армения, т.б. ТМД елдерінде педагогика-психология пәні
орта мектептерде оқытылып жүр.
Елдік пен еркіндікке қол жеткен қазақ елі бүгін де қоғам іргесін
бекемдеп, саяси-экономикалық, әлеуметтік жағынан өркениетті елдер қатарынан
орын алуда. Осындай еліміздің ары қарай алға қарай дамуына өзіндік үлес
қоса білетін азаматты тәрбиелеп шығару үшін, алдымен біз мектеп
қабырғасындағы тәрбиеге аса мән беруіміз қажет.
Тәрбие беру сынып жетекшілерінің немесе пән мұғалімдерінің
міндеттері ғана емес, сонымен қатар қазіргі кезде мектептерде педагог-
психолог мамандарының құзырында.
Білім беру мекемелерінде педагогика және психология
мамандарының қандай қызмет атқаратындығына тоқталмай тұрып, осы сала
бойынша қандай ғалымдар қарастырғандығына тоқтала кететін болсақ, әлемдегі
екінші ұстаз Әбу Насыр Әл-Фараби білімнің мазмұнын – мағынасын анықтау және
оған жіктеу жасау жөніндегі Фараби ілімі орта ғасырдағы ғылыми ой –
пікірдің ең маңызды жетістіктерінің бірі болды. [15].
Сөйтіп ол білім салаларының дамуында және оларды жүйелеуде елеулі рөл
атқарады. Әл-Фараби тәрбиенің барлық мәселелерін логикамен, тәрбие
мұратымен, білім алумен, үйренумен, үлгілі тәжірибемен және оқумен
байланыстыра уағыздағанын білеміз.Ол өзі жазған Ақыл мен түсінік атты
еңбегінде адалдық пен адамгершілік үлгілі тәрбиеге байланысты, оның негізі
таза еңбекте, еңбек өз кезегінде – тәрбиенің негізінен туындайды деген еді.
Ал Бақытқа жету тағы басқа шығармаларында ғылымды меңгеруді бұл дүниедегі
бақыт, кемел табудың қажетті шарты деп санайды. Ол өз заманындағы
ғылымдардың барлық салаларынан адамгершілік, ақыл – ой, еңбек тәрбиелерін
адамды ақылдылыққа үйретіп, еңбекке үйретіп баулудың, күнделікті еңбек
етуге үйретеді. Сонымен қатар жас ұрпақ тәрбиесі, жеке бала тәрбиесі, тіпті
кейде жеке адам тәрбиесі, жастар тәрбиесі, жас жұбайлар тәрбиесі жайлы жан
– жақты ұлағатты ұғымдар, өсиеттер трактаттар, үлгілі - өнеге сөздер,
пікірлер біздің заманымызға дейін сақталып, халық педагогикасының
қазынасына айналды.
Сонымен қатар психология саласы бойынша адамның жан қуаттарының әр қилы
жақтарын түсіндіруде Жанның мәні туралы, Түс көру туралы сөз, Жан
туралы, қыл және ұғым, Жас өспірімнің ақылы туралы кітап,
Ересектердің ақылы туралы кітап , Темперамент туралы, жазған еңбектері
бар. [19].
XV ғасырдың бірінші жартысындағы психологиялық ойлар дала философы
атанған Асан Қайғы толғауларымен, қара үзген шипагер Өтегібойдақ
Тілеуқабылұлының Шипагерлік баянынан ерекше көрініс тапқан. Дала ғалымы –
аталған еңбегінде адамның жан құбылыстары (түйсік, ойлау, сөйлеу, қиял,
дағды, мінез, қабілет т.б.) туралы біраз мағлұматтар келтіреді. Ғұлама адам
иіс түйсігін – мұңк (қазіргіше иіс), татым (дәм), ойлауды ойламалық,
сөйлеуді сөйлемелік, миды миақ, атауларымен өрнектейді. Оның адам
есіне, ойлауына байланысты ой түйіндері мен нақты мысалдары қазіргі ғылым
тұрғысынан дәйекті де, нанымды.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы педагогикалық – психологиялық ой –
пікірлердің қазақтың үш ой алыптары Ыбырай, Шоқан, Абай есімдерімен
байланысты.Ыбырай Алтынсарин ағартушы – педагог тек мектеп ашумен шектеліп
қалуға болмайтынын, бұған лайықты оқу-әдістемелік құрал – жабдықтар керек
екенін жақсы түсінді. Сондықтан Ушинский, Паульсон, Водовозов, Бунаков
тәрізді педагогтардың әліппе, оқулықтарын негізге ала отырырып, қазақ
балаларына арнап Оқу құралын жазды. Сондай – ақ ол әдістемелік мәні бар
Семья мен мектеп, Халық мектебі журналдары басылып шығарылған. [19].
Абай Құнанбаевтің педагогикалық мұраларының негізгі идеяларының бірі –
адамдардың өзара қарым – қатынасы, әсіресе, жастарды еңбекке баулу.
Шоқан Уалиханов еңбектерінде психологиялық мәселелерге байланысты әр
түрлі сипаттағы деректер баршылық осылардың ішінде басқа мәселелерден
көбірек сөз болғаны – халқымыздың ұлттық санасы, оның ішінде өзіндік
психологиялық ерекшеліктері туралы мәселе еді.
Көркем очерк түрінде жазылған Шоқан күнделіктері мен қол жазбалары –
құлжа сапарының күнделігі Қашқария сапарының күнделігі психологиялық
жағынан құнды дүниелер. Табиғатты көз алдына әкеліп кісіні қызықтыратындай.
[20].
XX ғасырдың бірінші ширегіндегі педагогикалық – психологиялық ой –
пікірлердің дамуы – А. Байтұрсынов, Ш. Құдайбердіұлы, М. Жұмабаев, Ж.
Аймауытов т.б. еңбектерімен айырықша ерекшеленеді.
Ш. Құдайбердиев психологияға байланысты көзқарасын Анық пен танық,
Қазақ айнасы, Мұсылмандық шарттары т.б. шығармаларынан
кездестіреміз. Бұларды ғұлама адамдарға сыртқы дүниенің, қоршаған
табиғаттың жұмбақ сырын ұқ, танып – біл оның өлшеусіз байлығын мұратыңа,
қажетіңе жарат, бұл үшін жаратқан адамға ми берді білу, нану, ұғыну, тану –
бәрі ақыл ісі, олар мидан шығады деп тұжырым жасайды.
Ж. Аймауытовтың психология саласындағы еңбектерінің (Тәрбиеге жетекші,
Психология, Жан жүйесі және өнер таңдау, Комплекс пен оқыту жолдары
т.б.) басты бір ерекшелігі бұлар төл тіліміздегі тұңғыш психологиялық
туындылар болуымен қатар, бұрынғы кеңес елін мекендеген түркі тілдес
халықтар тілдерінде (қырғыз, өзбек, түрікпен, әзербайжан, башқұрт, т.б.)
алғашқы жарық көрген басылымдар екендігінде.
М. Жұмабаев ұстаздық етумен шұғылданған, оның үстіне оқу- әдістемелік
құралдарын жазған. Ал ақынның педагогика кітабы, бүгінге дейін мұғалім,
жалпы қазақ қауымы үшін таптырмайтын үлгі, тұнғыш қолтума оқулық.
М. Жұмабаевтің Педагогика оқулығы әрі оқулық, әрі әдістемелік
тұрғыдағы құрал, автордың көзінің тірісінде екі мәрте жарық көрген. Бірі
1922 ж. Орынборда, екіншісі 1923 ж. Ташкент қаласында басылған.
XX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда психология ғылымының дамуына
үлес қосқан академик Т. Тәжібаев пен профессор М. Мұқанов, доцент Ә.
Сыдықов т.б. қазақ ғалымдарының еңбектерін қамтиды. [21].
Т. Тәжібаевтің ғылыми ізденістері негізінен екі бағыттың төңірегінде,
атап айтқанда ұлт тілінде психологиядан оқу құралдарын құрастыру мен
халқымыздың педагогикалық және психологиялық ой–пікірлерінің даму,
қалыптасу жолын зерттеу ісіне бағышталады. Т. Тәжібаев бұрын әр жерде
шашырап, белгілі жүйеге түспей жүрген ұлттық психологиялық терминдерді
саралап, бұл ғылымның төл тілімізде тамыр жол түсуіне жағдай жасады. Т.
Тәжібаевтің Жалпы психология деген атпен Қазақ Университеті баспасынан
жарық көрген еңбегіне ( 1992 ) психология ғылымының теориялық негіздері
баяндалады.
Қазақстандағы ғылыми психологияның дамуына ерекше үлес қосқандардың бірі
– М. М. Мұқанов. Оның 1979 жылы жарық көрген Дәстүрлі мәдениет
өкілдеріндегі когнетивті эмпатия мен рефлексияның зерттелінуі атты ғылыми
мақаласы мен 1980 жылы жарық көрген Ақыл ой - өрісі кітабынан жекелеген
тараулары да осы кітапта орын алып отыр.
Профессор М. Мұқановтың қазақ психологиясына сіңірген еңбегі өлшеусіз.
Ол өзінің артына 10-нан астам жеке кітап (оқу құралдары, монография,
әдістемелік жинақтар т.б.) қалдырды. Өзінің 20 жылға созылған
этнопсихологиялық еңбектерінде қазақ халқының сонау ерте замандардың өзінде
– ақ ой - өрісі өте жоғары болғанын эксперимент арқылы дәлелдеп берген.
[23].
Шәрапи Әлжанов 30 жылдары мұғалімдерге арнап Ес және есте сақтау
мәселелері, Ой мәселелері, Дағдылану мәселелері атты көлемді еңбегінде
шәкірт психологиясының жас және жеке дара ерекшеліктері жайлы сөз
қозғалады. [24].
Ғалым психологиялық мәселелерді өз еңбектерінің қай – қайсысында
болмасын кең пайдаланып отырған. Мәселен оның Оқу кітабы коммунистік
тәрбие беру жөніндегі құрал, Эстетикалық тәрбие негіздері т.б.
мақалаларында жалпы психологияның көптеген теориялық қисындары, жекелеген
терминдік сөздері біршама сөз болды.
Ресейдің педагогика – психология ғылымдарының негізін салушылардың бірі
– А. П. Начаев. Ол араласпаған психология саласы кемде – кем. А.П. Начаев
елуден астам кітаптың, жүздеген ғылыми мақалалардың авторы. Олардың кейбірі
Қазіргі эксперименттік психология және оның мектеп ісіне қатысы (1908),
Кітапхана ісінің психологиялық мәселелері (1922) Дене тәрбиесінің
психологиясы (1927) Шахмат ойынының психологиясы (1928) Ес және оны
тәрбиелеу (1930) т.б. Ол өмірінің соңғы жылдарында Семейдің Н. К.
Крупская атындағы педагогикалық институтында психология пәнінен сабақ
берді, сырттан оқитын студенттерге арнап Психология оқулығының қол
жазбасын даярлады. Оның 1940 жылы жазып бітірген Психофизиологиялық
синдромдар жүйесі атты еңбегі бұл автордың психология саласындағы қырық
жылдық еңбегінің қорытындысы. [23].
XVII ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың аяғына дейін. Песталоццидің айтуы
бойынша, педагогиканы психологияландыруды сезіну қажеттілігіне қарай
жалпы дидактикалық деп атауға болады. Бұл кезең ең алдымен, Ян Амос
Коменскийдің (1592-1670), Жан-Жак Руссо (1712-1778), Иоганн Песталоцци
(1746-1827), Иоганн Гербарт (1776-1841), Адольф Дистерберг (1790-1866),
К.Д. Ушинский (1824-1870), П.Ф.Каптеревтің (1849-1922) өзінің есімдерімен
көрсетілуі мүмкін. Бұл ойшыл-педагогтардың педагогикалық психологияның
дамуына қосқан үлестері өздері қарастырған мәселелермен анықталады: даму,
оқу және тәрбие байланысы; оқушының шығармашылық белсенділігі, баланың
қабілеттілігі және оны дамыту, мұғалімнің рөлі, оқытуды ұйымдастыру және
көптеген басқа мәселелер. Алайда бұл – аталған процестің мәнін ғылыми
тұрғыдан түсіндірудің тек алғашқы әрекеттері еді. Осы мәселелердің шынайы
психологиялық жақтары толығымен ашылмағандығы жөнінде П.Ф. Каптерев
Дидактикалық очерктер. Білім беру теориясы атты кітабында осы кезеңдегі
педагогикалық теорияның дамуына терең және жүйелі талдау жүргізу негізінде
дәлелдер келтіреді. П.Ф.Каптерев ... Коменскийдің дидактикасына тым
маңызды кемшіліктер тән: бұл сыртқы механикалық құрал ретінде ұсынылған
әдіс дидактикасы; Бұл дидактикада оқушылардың қабілеттерін оқыту
арқылы дамыту туралы мүлдем сөз жоқ; ... Коменскийдің дидактикасына
психология жетіспейді [24 ].
Ал, И.Песталоццидің рөліне талдау жүргізе келе, П.Ф.Каптерев
Песталоцци оқудың барлығын оқушының өз шығармашылығы деп түсінген, ал
барлық білімді әрекеттің іштен дамуы, өз бетімен әрекет жасау, өзін-өзі
дамыту акт ретінде түсінген . Алайда, сонымен қатар П.Ф.Каптерев айтқандай
...Оның оқытуда әдістің әсерін тым асыра көтеріп, оқытуда мектепте
қолданылатын әдіс, тәсілдерді механизациялауға көп мойын бұрғаны анық.
Мектептегі көрнекті фактор ретіндегі мұғалімнің жанды тұлғасы әлі
түсініксіз. Жалпы, Песталоцци білім беру процесінің психологиялық жағын,
оның негіздері, жолдары мен нысандарын қажетті деңгейде ашпаған .
Педагогикалық психологияға И.Гербарттың қосқан үлесін бағалай келе,
П.Ф.Каптерев ...Гербарт дидактикасының аса маңызды басымдылықтары бар: ол
педагогикалық әдіске психологиялық талдау берді, ол оқуға қызығушылық
туралы аса маңызды мәселені көтереді, ол оқыту мен тәрбие беруді бір-
бірінен ажыратпайды. Гербарт дидактикасының жетіспеушілігі- оның бір жақты
интеллектуализмі және кейбір мәселелерді толығымен игермеуінде, мысалы,
оқушылардың қызығушылықтары жөнінде .
Бұл жерде тәрбиелеп оқыту ұғымы И.Гербарттың тұжырымдамасынан бастау
алады. [25]. ынтығы, педагог пен оқушы әрекетінің байланысы ретіндегі
білім беру ұғымын кіргізді. Сонымен бірге мұғалім еңбегі мен мұғалім
дайындаудың педагогикалық психологиялық мәселелері, эстетикалық даму мен
тәрбие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz