Корпорациялық басқару
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 тарау. Корпорациялық құрылымдар қалыптасуының теориялық негіздері
1.1. Корпорациялық құрылымдар:ұғым, мән,белгілер
және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.Корпорациялық құрылымдардың қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Ұйымдастыру қағидалары,критерийлері және әдістемесі ... ... ... ...
1.4.Экономиканы қайта құрылымдау жағдайындағы корпорациялық
біріктіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 тарау. Корпорациялық секторды мемлекеттік реттеу
2.1.Корпорациялық құрылымдардың жұмыс істеу үдерісіне
мемлекеттің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.Корпорациялық құрылымдар қызметін ұйымдық.құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 тарау. Корпорациялық басқару жүйесі
3.1.Елдің ұзақ мерзімді экономикалық дамыту негізін нығайтудағы
корпорациялық бақсқару жүйесінің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2.Корпорациялық басқару жүйесінің қазіргі заманғы үлгілері және
олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.тарау. Корпорациялық мәдениетті кәсіпорындарда қалыптастырудың теориялық әдіснамалық аспектілері
4.1.Корпорациялық мәдениеттің жалпы түсінгі мен мәні ... ... ... ... ...
4.2.Корпорациялық мәдениеттің элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.3.Корпорациялық мәдениетті қалыптастыру бойынша әлемдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.4.Корпорациялық мәдениетті қалыптастыру технологиясы ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 тарау. Корпорациялық құрылымдар қалыптасуының теориялық негіздері
1.1. Корпорациялық құрылымдар:ұғым, мән,белгілер
және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2.Корпорациялық құрылымдардың қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Ұйымдастыру қағидалары,критерийлері және әдістемесі ... ... ... ...
1.4.Экономиканы қайта құрылымдау жағдайындағы корпорациялық
біріктіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 тарау. Корпорациялық секторды мемлекеттік реттеу
2.1.Корпорациялық құрылымдардың жұмыс істеу үдерісіне
мемлекеттің әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.Корпорациялық құрылымдар қызметін ұйымдық.құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 тарау. Корпорациялық басқару жүйесі
3.1.Елдің ұзақ мерзімді экономикалық дамыту негізін нығайтудағы
корпорациялық бақсқару жүйесінің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2.Корпорациялық басқару жүйесінің қазіргі заманғы үлгілері және
олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.тарау. Корпорациялық мәдениетті кәсіпорындарда қалыптастырудың теориялық әдіснамалық аспектілері
4.1.Корпорациялық мәдениеттің жалпы түсінгі мен мәні ... ... ... ... ...
4.2.Корпорациялық мәдениеттің элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.3.Корпорациялық мәдениетті қалыптастыру бойынша әлемдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.4.Корпорациялық мәдениетті қалыптастыру технологиясы ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Халықаралық бизнес пен экономикалық даму проблемасы тұрғысынан корпорациялық басқару үлкен қызығушылық туғызып отыр. Оның жүйесiз болуы инсайдерлерге компания қаражатын немесе мемлекеттiк меншiктi акционерлердiң, кредит берушiлердің және басқа да мүдделi тараптардың мүддесiне зиянын келтiрiп, тиiмсiз пайдалануға мүмкiндiк бередi. Сонымен қатар қазiргi заманғы ғаламдық экономиканың ұйымдастыру шарттарында корпорациялық басқарудың әлсiз жүйесiмен өз қызметi үдерiсiнде қолайсыз жағдайлармен кездеседi. Әлемдiк жаһандану ғасырында корпорациялық басқару әдiстерi деген түсінік барған сайын нығаюда, айтарлықтай дәрежеде жеке ұйымдардың тағдырын және толық экономикалық жүйелерiн анықтайды.
Корпорациялық басқару жүйесi компаниямен елдерге инвестиция тартуға, ұзақ мерзiмдi экономикалық даму негiзiн нығайтуға және түрлi бағыттардың бүкiл жылыны бойынша бәсекелестiк қабiлетiң қамтамасыз етуге көмектеседi. Сондай-ақ, ол активтерге қисынды пайда алуға кепiлдiк беретiн болғандықтан жеке компанияларға ғана емес, мемлекеттiк кәсiпорындарға да қажет.
Корпорациялық басқаруды ендiру менеджерлер мен басқаруға компания қызметiнiң ойластырылған стратегиясын әзiрлеуге, басқарушылардың алынған нәтижелерге сыйақысының байланыстылығын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бере отырып, фирманың басқару сапасын арттыруға әкеледi.
Шетелдер тәжiрибесi осындай жүйемен мүмкiншiлiгi бар мемлекеттер iрi көлемдi және өтiмдiк капитал нарығын куәландырады. Сондықтан оларды жүргiзу компания қыметiн басқару ережелерiн жасаудың ғана ұйғармайды, сондай-ақ нарықтың экономика қағидаларын сәйкестiрушi демократиялық құруды қалыптастырады.
Бизнес ұйымының корпорациялық нысаны әлемде үлкен ауқымды қызметi бар кәсiпорындарға пайдаланылатын бизнес басымдық болып табылады. Ол бiр жағынан, қоғамның эволюциялық дамуының сипатты мысалы болып табылады, екiншi жағынан, нарықтық экономика шеңберiнде одан әрi дамуға едәуiр бейiмделген болып ұсынылады.
Субъектiнiң тиiмдi қызмет iстеуi олармен таңдап алынған корпорациялық басқару жүйесiне байланысты. Өйткенi ол қоғамға инвесторлар мен кредит берушiлердiң өз қаражаттарын сенiп тапсыруға болатын, корпорацияның жақсы басқарылатын ұйым болып табылатынына көз жеткiзедi.
Корпорациялық менеджмент басқарушылық қызметкерлер кәсiпқойлығына жоғары талап қояды. Корпорациялық басқарудың негiзi болатын қағидалардың бiрi меншiк құқығы мен бақылауды бөлу қағидасы болып табылады. Акционерлер — корпорация капиталының меншiктенушiсi, бiрақ бұл үдерiстің бақылау және басқару құқығы iстiң мәнiсi бойынша менеджментке тиiстi. Бұл қағида кәсiпқой менеджментке тән кәсiпкерлiк тәсiлдi бизнестi түрлi көздерден қаржыландыру тәсiлiн бiрiктіруге мүмкiндiк бередi. Осыған қажеттi кәсiпқой дағдысы, бiлiмi, сапасы бар менеджмент капиталды жақсы пайдалануға бағытталған шешiмдер қабылдауға және iске асыруға қабiлеттi. Бұл корпорациялық басқарудың теориялық және әдiстемелiк негiздерiн, Қазақстандағы көкейтестiлiктiң өсуiне байланысты осы саладағы шетел тәжiрибесiмен танысуға басты мән берiлген.
Бұл дипломдық жұмыста корпорациялық басқару жүйесi туралы толық мәлiметтi қалыптастыруға, сондай-ақ iс-тәжiрибелiк қызмет үшiн қажеттi дағды қалыптастырылады.
Халықаралық бизнес пен экономикалық даму проблемасы тұрғысынан корпорациялық басқару үлкен қызығушылық туғызып отыр. Оның жүйесiз болуы инсайдерлерге компания қаражатын немесе мемлекеттiк меншiктi акционерлердiң, кредит берушiлердің және басқа да мүдделi тараптардың мүддесiне зиянын келтiрiп, тиiмсiз пайдалануға мүмкiндiк бередi. Сонымен қатар қазiргi заманғы ғаламдық экономиканың ұйымдастыру шарттарында корпорациялық басқарудың әлсiз жүйесiмен өз қызметi үдерiсiнде қолайсыз жағдайлармен кездеседi. Әлемдiк жаһандану ғасырында корпорациялық басқару әдiстерi деген түсінік барған сайын нығаюда, айтарлықтай дәрежеде жеке ұйымдардың тағдырын және толық экономикалық жүйелерiн анықтайды.
Корпорациялық басқару жүйесi компаниямен елдерге инвестиция тартуға, ұзақ мерзiмдi экономикалық даму негiзiн нығайтуға және түрлi бағыттардың бүкiл жылыны бойынша бәсекелестiк қабiлетiң қамтамасыз етуге көмектеседi. Сондай-ақ, ол активтерге қисынды пайда алуға кепiлдiк беретiн болғандықтан жеке компанияларға ғана емес, мемлекеттiк кәсiпорындарға да қажет.
Корпорациялық басқаруды ендiру менеджерлер мен басқаруға компания қызметiнiң ойластырылған стратегиясын әзiрлеуге, басқарушылардың алынған нәтижелерге сыйақысының байланыстылығын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бере отырып, фирманың басқару сапасын арттыруға әкеледi.
Шетелдер тәжiрибесi осындай жүйемен мүмкiншiлiгi бар мемлекеттер iрi көлемдi және өтiмдiк капитал нарығын куәландырады. Сондықтан оларды жүргiзу компания қыметiн басқару ережелерiн жасаудың ғана ұйғармайды, сондай-ақ нарықтың экономика қағидаларын сәйкестiрушi демократиялық құруды қалыптастырады.
Бизнес ұйымының корпорациялық нысаны әлемде үлкен ауқымды қызметi бар кәсiпорындарға пайдаланылатын бизнес басымдық болып табылады. Ол бiр жағынан, қоғамның эволюциялық дамуының сипатты мысалы болып табылады, екiншi жағынан, нарықтық экономика шеңберiнде одан әрi дамуға едәуiр бейiмделген болып ұсынылады.
Субъектiнiң тиiмдi қызмет iстеуi олармен таңдап алынған корпорациялық басқару жүйесiне байланысты. Өйткенi ол қоғамға инвесторлар мен кредит берушiлердiң өз қаражаттарын сенiп тапсыруға болатын, корпорацияның жақсы басқарылатын ұйым болып табылатынына көз жеткiзедi.
Корпорациялық менеджмент басқарушылық қызметкерлер кәсiпқойлығына жоғары талап қояды. Корпорациялық басқарудың негiзi болатын қағидалардың бiрi меншiк құқығы мен бақылауды бөлу қағидасы болып табылады. Акционерлер — корпорация капиталының меншiктенушiсi, бiрақ бұл үдерiстің бақылау және басқару құқығы iстiң мәнiсi бойынша менеджментке тиiстi. Бұл қағида кәсiпқой менеджментке тән кәсiпкерлiк тәсiлдi бизнестi түрлi көздерден қаржыландыру тәсiлiн бiрiктіруге мүмкiндiк бередi. Осыған қажеттi кәсiпқой дағдысы, бiлiмi, сапасы бар менеджмент капиталды жақсы пайдалануға бағытталған шешiмдер қабылдауға және iске асыруға қабiлеттi. Бұл корпорациялық басқарудың теориялық және әдiстемелiк негiздерiн, Қазақстандағы көкейтестiлiктiң өсуiне байланысты осы саладағы шетел тәжiрибесiмен танысуға басты мән берiлген.
Бұл дипломдық жұмыста корпорациялық басқару жүйесi туралы толық мәлiметтi қалыптастыруға, сондай-ақ iс-тәжiрибелiк қызмет үшiн қажеттi дағды қалыптастырылады.
Қолданылған әдебииеттер
1. Маркс К., Экгельс Ф. Соч. 2-ое изд., т.4. - С. 133.
2. Большой экономический словарь / под ред. АН. Азрильна — М.: «Институт новой экономики», 1999.— С.343, 393, 906, 991, 993.
3. Копранцев Г.С. Актуальные проблемы диалектической взаимосвязи экономических категорий. — Тбилиси: Тбилисский университет, 1979.— С. 8.
4. Фишер С., Дорнбуш Р., Юмалеизи. Экономика / Пер. с англ. - М.: 1995.-С. 123.
5. Борисов А.Б. Большой экономический словарь. — М.: Книжный мир, 2004. — С.88, 89, 103, 136, 210, 211, 337, 434.
6. Вивслов Ю., Мелентьев А. Развитие интегрированных корпоративных структур в России //Российский экономический журнал, 2002, - С. 28.
7. Авдашева С., Дементьев В. Акционерные и неимущественнные механизмы интеграции в Казахстанских бизнес-группах //Казахстанкий экономический журнал, 2001, -С. 14.
8. Дж.К.Ван Хорн. Основы управления финансами. — М.: Финансы и статистика, 1996.
9. Анисимов А. Феномен крупной конкуренции, или какой рынок нам нужен // Казахстанский экономический журнал, 2003, - С. 5—6.
10. Калин А. Национальные особенности корпоративного развития // Экономика и жизнь, 1998, май, - С. 6.
11. Статистический ежегодник Казахстана /Под ред. А.А. Смаилова — Алматы,2004.-С.96, 353, 354, 393, 360, 361, 362.
12. Системньий анализ в экономике и организации производства, под ред. С.А. Валуева и ВИ. Волковой. — Ленинград: «Политехникал, 2001.-С. 18, 32, 33.
13. Абалкин Л. Роль государства и борьба с экономическими долгами // Экономист. 1998.
14. Батчиков С., Петров Ю. Концепция и программа стабилизации финансовой сферы. Россия /Российский экономический журнал. 1996, - С. 38-39.
15. Постановление Президента РК «О государственных холдинговых компаниях» от 5.03.93 г. Приватизация: нормативные документы. — Алматы, 1993, т.2.—С. 14.
16. Балабаева Н.В. Международные финансово-промышленные группы: проблемы перспективы //Проблемы прогвозпровавия, 2004.- С. 79-81.
17. Кенжегузин М.В., Космамбетова В.И., Сидорец Г.П. Крупные экономические структуры в условиях перехода Казахстана к рынку (организация и управление). — Алматы: «Гылым», 2003.
18. Мураньев А., Совулькин Л. Корпоративное управление и его влияние на поведение приватизированных предприятий // Вопросы экономики, 2005. — С. 111—112.
19. Указ Президента РК, имеющий силу Закона «О приватизации» // Казахстанская правда, 1995, 22 декабря.
20. Постановление Президента Республики Казахстан «Об управлении собственностью в строительном комплексе и мерах по ее приватизации», 1992, 30 января.
21. Ноздрева Р.Б., Цыличко Л.И. Маркетинг: как побеждать на рынке. — М.: Финансы и статистика, 2001. - С. 154.
1. Маркс К., Экгельс Ф. Соч. 2-ое изд., т.4. - С. 133.
2. Большой экономический словарь / под ред. АН. Азрильна — М.: «Институт новой экономики», 1999.— С.343, 393, 906, 991, 993.
3. Копранцев Г.С. Актуальные проблемы диалектической взаимосвязи экономических категорий. — Тбилиси: Тбилисский университет, 1979.— С. 8.
4. Фишер С., Дорнбуш Р., Юмалеизи. Экономика / Пер. с англ. - М.: 1995.-С. 123.
5. Борисов А.Б. Большой экономический словарь. — М.: Книжный мир, 2004. — С.88, 89, 103, 136, 210, 211, 337, 434.
6. Вивслов Ю., Мелентьев А. Развитие интегрированных корпоративных структур в России //Российский экономический журнал, 2002, - С. 28.
7. Авдашева С., Дементьев В. Акционерные и неимущественнные механизмы интеграции в Казахстанских бизнес-группах //Казахстанкий экономический журнал, 2001, -С. 14.
8. Дж.К.Ван Хорн. Основы управления финансами. — М.: Финансы и статистика, 1996.
9. Анисимов А. Феномен крупной конкуренции, или какой рынок нам нужен // Казахстанский экономический журнал, 2003, - С. 5—6.
10. Калин А. Национальные особенности корпоративного развития // Экономика и жизнь, 1998, май, - С. 6.
11. Статистический ежегодник Казахстана /Под ред. А.А. Смаилова — Алматы,2004.-С.96, 353, 354, 393, 360, 361, 362.
12. Системньий анализ в экономике и организации производства, под ред. С.А. Валуева и ВИ. Волковой. — Ленинград: «Политехникал, 2001.-С. 18, 32, 33.
13. Абалкин Л. Роль государства и борьба с экономическими долгами // Экономист. 1998.
14. Батчиков С., Петров Ю. Концепция и программа стабилизации финансовой сферы. Россия /Российский экономический журнал. 1996, - С. 38-39.
15. Постановление Президента РК «О государственных холдинговых компаниях» от 5.03.93 г. Приватизация: нормативные документы. — Алматы, 1993, т.2.—С. 14.
16. Балабаева Н.В. Международные финансово-промышленные группы: проблемы перспективы //Проблемы прогвозпровавия, 2004.- С. 79-81.
17. Кенжегузин М.В., Космамбетова В.И., Сидорец Г.П. Крупные экономические структуры в условиях перехода Казахстана к рынку (организация и управление). — Алматы: «Гылым», 2003.
18. Мураньев А., Совулькин Л. Корпоративное управление и его влияние на поведение приватизированных предприятий // Вопросы экономики, 2005. — С. 111—112.
19. Указ Президента РК, имеющий силу Закона «О приватизации» // Казахстанская правда, 1995, 22 декабря.
20. Постановление Президента Республики Казахстан «Об управлении собственностью в строительном комплексе и мерах по ее приватизации», 1992, 30 января.
21. Ноздрева Р.Б., Цыличко Л.И. Маркетинг: как побеждать на рынке. — М.: Финансы и статистика, 2001. - С. 154.
Шығарылым
Құрметті мемлекеттік аттестациялық комиссияның төрағалары мен мүшелері,
сіздердің назарларынызға Корпорациялық басқару деген тақырыпқа дипломдық
жұмысымды ұсынамын.
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 тарау. Корпорациялық құрылымдар қалыптасуының теориялық негіздері
1.1. Корпорациялық құрылымдар:ұғым, мән,белгілер
және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1.2.Корпорациялық құрылымдардың
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
1.3.Ұйымдастыру қағидалары,критерийлері және әдістемесі ... ... ... ...
1.4.Экономиканы қайта құрылымдау жағдайындағы корпорациялық
біріктіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2 тарау. Корпорациялық секторды мемлекеттік реттеу
2.1.Корпорациялық құрылымдардың жұмыс істеу үдерісіне
мемлекеттің
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.2.Корпорациялық құрылымдар қызметін ұйымдық-құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
3 тарау. Корпорациялық басқару жүйесі
3.1.Елдің ұзақ мерзімді экономикалық дамыту негізін нығайтудағы
корпорациялық бақсқару жүйесінің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2.Корпорациялық басқару жүйесінің қазіргі заманғы үлгілері және
олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
4-тарау. Корпорациялық мәдениетті кәсіпорындарда қалыптастырудың теориялық
әдіснамалық аспектілері
4.1.Корпорациялық мәдениеттің жалпы түсінгі мен
мәні ... ... ... ... ...
4.2.Корпорациялық мәдениеттің
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.3.Корпорациялық мәдениетті қалыптастыру бойынша әлемдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
4.4.Корпорациялық мәдениетті қалыптастыру технологиясы ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Кіріспе
Халықаралық бизнес пен экономикалық даму проблемасы тұрғысынан
корпорациялық басқару үлкен қызығушылық туғызып отыр. Оның жүйесiз болуы
инсайдерлерге компания қаражатын немесе мемлекеттiк меншiктi
акционерлердiң, кредит берушiлердің және басқа да мүдделi тараптардың
мүддесiне зиянын келтiрiп, тиiмсiз пайдалануға мүмкiндiк бередi. Сонымен
қатар қазiргi заманғы ғаламдық экономиканың ұйымдастыру шарттарында
корпорациялық басқарудың әлсiз жүйесiмен өз қызметi үдерiсiнде қолайсыз
жағдайлармен кездеседi. Әлемдiк жаһандану ғасырында корпорациялық басқару
әдiстерi деген түсінік барған сайын нығаюда, айтарлықтай дәрежеде жеке
ұйымдардың тағдырын және толық экономикалық жүйелерiн анықтайды.
Корпорациялық басқару жүйесi компаниямен елдерге инвестиция тартуға,
ұзақ мерзiмдi экономикалық даму негiзiн нығайтуға және түрлi бағыттардың
бүкiл жылыны бойынша бәсекелестiк қабiлетiң қамтамасыз етуге көмектеседi.
Сондай-ақ, ол активтерге қисынды пайда алуға кепiлдiк беретiн
болғандықтан жеке компанияларға ғана емес, мемлекеттiк кәсiпорындарға да
қажет.
Корпорациялық басқаруды ендiру менеджерлер мен басқаруға компания
қызметiнiң ойластырылған стратегиясын әзiрлеуге, басқарушылардың алынған
нәтижелерге сыйақысының байланыстылығын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бере
отырып, фирманың басқару сапасын арттыруға әкеледi.
Шетелдер тәжiрибесi осындай жүйемен мүмкiншiлiгi бар мемлекеттер iрi
көлемдi және өтiмдiк капитал нарығын куәландырады. Сондықтан оларды жүргiзу
компания қыметiн басқару ережелерiн жасаудың ғана ұйғармайды, сондай-ақ
нарықтың экономика қағидаларын сәйкестiрушi демократиялық құруды
қалыптастырады.
Бизнес ұйымының корпорациялық нысаны әлемде үлкен ауқымды қызметi бар
кәсiпорындарға пайдаланылатын бизнес басымдық болып табылады. Ол бiр
жағынан, қоғамның эволюциялық дамуының сипатты мысалы болып табылады,
екiншi жағынан, нарықтық экономика шеңберiнде одан әрi дамуға едәуiр
бейiмделген болып ұсынылады.
Субъектiнiң тиiмдi қызмет iстеуi олармен таңдап алынған корпорациялық
басқару жүйесiне байланысты. Өйткенi ол қоғамға инвесторлар мен кредит
берушiлердiң өз қаражаттарын сенiп тапсыруға болатын, корпорацияның жақсы
басқарылатын ұйым болып табылатынына көз жеткiзедi.
Корпорациялық менеджмент басқарушылық қызметкерлер кәсiпқойлығына
жоғары талап қояды. Корпорациялық басқарудың негiзi болатын қағидалардың
бiрi меншiк құқығы мен бақылауды бөлу қағидасы болып табылады. Акционерлер
— корпорация капиталының меншiктенушiсi, бiрақ бұл үдерiстің бақылау және
басқару құқығы iстiң мәнiсi бойынша менеджментке тиiстi. Бұл қағида
кәсiпқой менеджментке тән кәсiпкерлiк тәсiлдi бизнестi түрлi көздерден
қаржыландыру тәсiлiн бiрiктіруге мүмкiндiк бередi. Осыған қажеттi кәсiпқой
дағдысы, бiлiмi, сапасы бар менеджмент капиталды жақсы пайдалануға
бағытталған шешiмдер қабылдауға және iске асыруға қабiлеттi. Бұл
корпорациялық басқарудың теориялық және әдiстемелiк негiздерiн,
Қазақстандағы көкейтестiлiктiң өсуiне байланысты осы саладағы шетел
тәжiрибесiмен танысуға басты мән берiлген.
Бұл дипломдық жұмыста корпорациялық басқару жүйесi туралы толық
мәлiметтi қалыптастыруға, сондай-ақ iс-тәжiрибелiк қызмет үшiн қажеттi
дағды қалыптастырылады.
1 тарау. Корпорациялық құрылымдар қалыптасуының теориялық негіздері
Корпорациялық құрылымдар: ұғым, мән, белгілер және ерекшеліктер
Нарықтық экономикадағы үдерiстер меншiктiң әрбiр субъектiсi қызметiнiң
еркiн құқымен анықталады. Нарық бұрын қабылданған ең сәттi шешiмдердi
қайта қарауға, үнемi тәуекелге баруға мәжбүрлеп, кәсiпкерлер мүддесiн
тоғыстырады. Мұндай жағдайда кәсiпорын қатаң бәсекелестiк күреске төтеп
беруi үшiн өз капиталы құрылымын болжауға және мерзiмiнде өзгертулер
жүргiзуге мәжбур. Осыған байланысты нарықтағы табыс тұтынушымен анықталады,
өндiрушi бәсекелестiкке қабiлеттi болатын өнiм өндiруге мүдделi.
Нарықтық экономика жағдайында өндiрiстi басқарудың мүлде жаңа
ұйымдастыру нысандары мен әдiстерiне қажеттілiк пайда болды. Нарықтық
сапаға қоятын талабы өсiп қана қойған жоқ, өндiрiс сипаты мен оларды
басқаруды түбегейлi өзгерттi.
Өтпелi экономикадағы бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдар тұрапатты
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң пайда болуы олардың түрлендiру
жағдайында әкiмшiл-әмiршiл экономиканың нарықтық экономикаға айналғандағы
қалыптасатын қоғамдық өндiрiстегi мәнi мен орнын теориялық түсiну
қажеттiлiгiн туындатады.
Экономикалық құбылыстарды зерттеу факторларды талдаудан басталады,
соңғысы олардың тұтастығы мен өзара байланыстылығынан алынады. Бұл үдерiс
нақты болмысы эмпирикалық зерттеу, оның маңызды ерекшелiктерi, тек және
түр белгiлерiн анықтау арқылы жүзеге асырылады. Осы негiзде логикалық
ойлау түсiнiк пен санатты қалыптастырады. Осылайша, түсiнiк танымның ұзақ
үдерiсiнiң нәтижесi. Ақыл тiрi құбылысты танып бiлумен басталады, түсiнiк
қалыптастырумен аяқтайды.
Түсiнiк - нақты-жалпы табиғатқа немесе белгiлi бiр құбылыстар тобының
(тегiнiң) жалпы тұрпатын көрсететiн ойлау қозғалысының басты формасы;
iстiң мәнiсiн түсiнудiң синонимi, яғни осы құбылыс үлгiсiне имманенттi
олардың заңының болуына, олардың кейбiр объективтi бөлiнген бүтiннiң
құрамында нақты (өз iшiнен бiрнеше рет және заңды мүшелерге бөлiнген)
бiрiгуi. Түсiнiк өзiнiң толық және аяқталған нысаның белгiлi құбылыс
кешенiнiң кең жайылған теориялық бейнесiнiң құрамында анықтамалардың даму
үдерiсiнде ғана алады. Жекелеген абстрактiлi анықтамалар түсiнiк сәттерiн
ғана құрайды, ал олардың өз ұғымы бiрлiк арқылы көрiнедi. Сондықтан
Түсiнiк анықтауда басқа белгiде мән немесе мағына белгiлерiн
анықтауда термин сөз көрiнедi, ал жиынтық белгiлер термин сөздер арқылы
ғана көрiнген сол ерекше саланың құбылысы түрлi сөздердің объективтi
бiрлiгi осы ұгымның объектiсiн құрайды.[1]
Түсiнiктi анықтау үшiн тек жалпыны бөлу жеткiлiксiз, жалпының
айрықшалық ерекшелiгiн түсiну керек. Одан да жалпы түсiнiктер санаттан
көрiнедi.
Санаттар — бұл түсiнiк, бiрақ олардың әрқайсысы санатты болмайды. Оның
себебi болмысты танудың өз рөлi бойынша, белгiленген құбылыстардың
маңыздылық дәрежесi бойынша түсiнiк тең бағада емес. К. Маркс санат — бұл
барлық көп түрлiлiктiң мәндi, типтiк мазмұны, олар — өндiрiстiң теориялық
көрiнiсi, қогамдық қатынастарының абстракциясы.
Экономикалық санаттар – экономикалық үрдiстер мен құбылыстардың мәндi
тұстарын көрсететiн экономика ғылымындағы маңызды ұғым.Олар зерттелетiн
объектiнiң сыртқы және iшкi қасиетiн көрсетедi. Ойлау объективтi шындықты
ешқашан дәл сол күйiнше көрсете алмайтыны белгiлi, сондықтан қандай да бiр
экономикалық санат тану үдерiсiнде тиiстi құбылыстың барлық көп жақтылығын
толық қамтымай, тек жақындатып бередi. Осыдан шығатыны, санат нақты
өндiрiстiк қатынастың қоғамдық санасында тұрақтандыру болып табылады. Санат
қозғалысы қоғамдық өндiрiстің даму заңдылығын ғана сипаттап қоймайды,
сонымен қатар, танымның қарама-қайшылығын растайды. Санаттың объективтi
негiзiн өндiрiстiк қатынастар құрайды, бiрақ соңғылары оларды тудыратын
құбылыстарды барлық уақытта дәл бере алмайды.
Нақты өндiрiстiк қатынастар (қоғамдық тұрмыспен) мен тиiстi
экономикалық санаттар (қоғамдық санада) арасындағы байланыс күрделi жанама
сипат алса, оған қоса өндiрiстiк қатынастар үздiксiз қозғалыста және дамуда
болатындықтан, бұл түрiнде ұйымдастырылады. Ондағы акциялардың көбiсiнiң
бiр ғана иесi болады, бiр отбасына немесе акционерлер тобына тиiстi болады.
Корпорация бiр тұрпатты өнiмнiң негiзгi өндiрушiлерiн бiрiктiредi, бұл
өндiрiстi монополияландыруға алып келедi. Олар инвестициялық ахуалдың
шоғырлануына жәрдемдеседi, ғылыми-техникалық дамуды қамтамасыз етедi және
өндiрiс дамуына, өнiмнiң техникалық деңгейiн көтеруге және бәсекелестiкке
қабiлеттiлiгiн қамтамасыз етуге әсер етедi. Сонымен қатар бұйымның жаңа
кезеңiн енгiзу кезiндегi өндiрiстi меңгеруде жүрiп жатқан салалары жедел
дамиды.[2]
Корпорация – дамыған елдерде кең таралған кәсiпқой басқарушылардың
жоғарғы эшелоны қолына үлестiк меншiктi, заңды мәртебенi және басқару
қызметiнiң жинақталуын қарастыратын кәсiпкерлiк қызметтi‚ ұйымдастыру
нысаны.
Корпорация қызметiндегi бағыт пен басты бағдар әлемдiк экономиканың
дамуында бiрiншi орынға шығаратын мәселелерге байланысты өзгердi.
Әлемдiк және Қазақстан экономикасындағы өзгерiс әсерiнен елдiң
бәсекелестiкке қабiлеттiлiгiн көтерудің тиiмдi құралы ретiнде
құрастырылатың корпорациялық құрылымның бiрiгу үдерiсi кең таралады.
50-60 жылдары бiрiгу ұғымы халықаралық бiрлестiктер деңгейiнде кең
таралды, одан кейiн ұйым деңгейiне көтерiлдi. Жалпы экономикалық бiрiгулер
әсерiнен өздiгiнен қызмет ететiн ұйымдар негiзiнде iрi құрылымдар қалыптаса
бастады. Түрлi экономикалық құрылымдар қайта бiрiгiп, бiр-бiрiн толықтырып,
шаруашылық жүргiзушi субъектiлер арасында өзара әрекеттiң айқын және
сенiмдi желiсi және салынды; бiрiктiретiн құрылымдардың тиiмдi өсуiне алып
келетiн синергиялық әсер құрылды.
Осылай, Ю.Винслов, А.Мелентьев бiрiктiрiлген корпорациялық құрылым
(БКҚ) деп активтердi шоғырландыру немесе ортақ мақсатқа жету үшiн келiсiм-
шарттық, өзара шарттық қатынастар активтерi негiзiнде бiрiгiп бiрлесiп
қызмет iстейтiн кәсiпорындарды (ұйымдарды), заңды немесе шаруашылық дербес
топтарын айтуға болады.
Ресей экономист - ғалымдары С. Авдашеваның және В. Дементьевтiң пiкiрi
бойынша бiрiктiрiлген корпорациялық құрылым деп бiрлескен қызметi нарықтың
өзара шарт шеңберiнен шығатын кез келген кәсiпорьтн бiрлестiктерi түсiнуге
болады.
Ю. Якутин бiрiктiрiлген корпорациялық құрылым — 6ұл өз активтерiн
акционерлiк негіздегi немесе келiсiм-шарттық қатынастар базасында
шоғырландыратын өндiрiстiк, қаржы-кредиттiк, саудалық, жаңартпалық
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң және 6асқа да кәсіпкерлердiң
бiрлестiктерiмен берiлген iрi корпорациялық сектор деп санайды.[3]
Тиiстi көзқарас талдауы және жүргiзiлген зерттеу зерделенiп жатқан
экономикалық феноменге авторлық түсiндiрiп беруге мүмкiндiк бередi.
Бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдар макро, мезо және микродеңгейдегi
шаруашылық жүргiзушi құрылымдардың дамыған бiрiгулерiмен шарттасылған,
еңбектi қоғамдық бөлудiң шартында туындаған және кеңейтiлген ауқым
негiзiндегi және жағдайында бiртұтас өндiрiстiк-экономикалық жүйенi
бiлдiредi. Бұл үрдiстiң экономикалық мазмұнын өзара байланысты болса да,
жеке, жекелеген қызмет түрлерiнiң (түрлi салалардың, инфрақұрылымдардың,
банк қаржыларының, оның iшiнде қызмет сату бағытына карай түрлерге
бөлiнуiмен) қойылған мақсаттарға жету үшiн бiрыңғай өндiрiске айналуында.
БКҚ-ның қалыптасуының және дамуының маңызды қағидасы мына талаптар
түрiнде құрылған жиынтықтылық болып табылады:
— БКҚ тиiмдiлiгiнiң бағасын өнеркәсiптiк кәсiпорындар, банктілер, сауда-
өткiзу ұйымдарының құрылымдық қызметiнiң ерекшелiгiн ескеру мiндет етiледi;
— тиiмдiлiкке әсер ететiн сыртқы және iшкi факторлар жиынтығы;
— экономикалық, жаңартпалық және әлеуметтiк тиiмдiлiк;
— БКҚ-ның тиімділігін талдаудың келесі үрдістік қағидасы, оған
мыналар кiредi:
— өндіріс көлемін ұлғайту;
— инвестиция құрылымын жетідіру;
— Өндiрiстiк құжаттарды және басқарушылық аппаратты қайта
құрылымдау;
— Қаржылық өзара есеп айырысуларды жеделдету және өнімді
игеру, мерзімін қысқарту, өндіру және жүзеге асыру;
Синергия мен байланысты бағдарламалық қағидасына мыналар кіреді:
— тиiмдi бағдарламаларда инвестициялық ағымдарды пайдалану;
— өндірістік қуаттарды қарқынды пайдалану;
— қаржы шығындарын үнемдеу;
— корпорациялық қорлар есебiнен қаржыландыру;
— еңбектi бөлу,
Бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдар ерекшелiгiнен өзара әрекет
үдерiстерiн көрсететiн көрсеткiштер блогы бар есепке алу қағидасы шығады:
— бас компания еншiлесiмен;
— оның iшкi өнеркәсiптiк кәсiпорындарында;
— өнеркәсiптiк кәсiпорындар мен банкiлер арасында.
Соңгы ақпараттық қағида, БКҚ басқару органдары есеп алуы үшiн қажеттi
корпорация iшiнде ақпарат алмасу.
Iрi бiрiктiрiлген құрылымдар ресурстарды бiрiктiру есебiнен бәсекелестік
артықшылығын қамтамасыз етушi дамыған елдердiң және әлемдiк шаруашылық
экономикасының ядросын құрайды. Олардың iшiнде едәуiр көп таралған iрi
бiрiктiрiлген құрылым нысандары холдинг үлгiсiндегi компаниялар, қаржы-
өнеркәсiптiк топттар. 1-кестеде жаңартпалық құрылымдардың нысаны, мәнi және
мақсаты берiлген. Бiрiгудiң едәуiр тартымы ұйымдастыру нысандары болып
қаржы-өнеркәсiптiк топттар нысанындағы корпорациялық бiрлестiктер
саналады.
1. Біріктірілген корпорациялық құрылымдарын ұйымдастыру нысандарының
салыстырмалы сипаты.
Нысаны Мазмұны Біріктіру мақсаты
1.Синдикат (грек тілінен syndikos – Бұйымды жалпылай сату кеңсесі арқылы
жариялап әрекет етуші) жалпы өткізу.
сату кеңсесіне біртекті Тауардың сату бағасын және босату
өнеркәсіп кәсіпорындарын шарттарын белгілеу.
біріктіру, ерекше сауда Әрбір қатысушы үшін өткізу ауданын
серіктестіктері нысанына анықтау.
(акционерлік қоғамға, Әрбір қатысушының нарыққа тауар
жауапкершілігі шектеулі топтамасын жеткізу көлемін
серіктестіктерге және т.б.) белгілеу.
ұйымдастырылған, ол бойынша Монополиялық бағалардың өсуі
синдикаттың әрбір қатысушы есебінен кіріс алудың тұрақтылық
өз бұйымдарын келісімшарт кепілі.
талаптары бойынша өткізуде
бірдей қорытындылайды.
2.Трест (ағылшын тілінен trust – Меншіктенушілер кірісін көбейту
бірлестік) бұл бірлестіктің және пайда мөлшерінің болжалды
құрамына кіретін кәсіпорындар ауытқуына кепілдіктер. Трестің
өзінің өндірістік және жалпы кірісі жекелеген
коммерциялық дербестігі кәсіпорындардың үлестік қатысуына
жоғалады, ал олардың сәйкес бөлінеді.
қызметіне басшылық ету бір
орталықтан жүзеге асырылады.
3.Картель. (французшадан cartel, итальян,Картельдік келісімге енген фирмалар
cartello – хабарландыру, өзінің заңдық, қаржылық, өндірістік
маңдайша жазу) - әдетте, бір және коммерциялық дербестігін
саладағы кәсіпорынның бағасы,сақтайды.
өткізу нарығы, өндіріс көлемі
және өткізілуі, серіктестермен
айырбас туралы келісім.
4.Корпорация (латыншыдан corporatio – Ең көп пайда табу. Оның
бірлестік, қоғамдастық) қатысушыларының қандай да бір
дамыған елдерде меншік үлесінартықшылығын қорғау. Қазіргі заманғы
қарастыратын кәсіпкерлік нарықтық экономикадағы негізгі рөл
қызметті ұйымдастыру нысаны атқарады.
кең таратылған, жалға алу
бойынша жұмыс істейтін заңдық
мәртебе мен басқару қызметін
шоғырландыру кәсіптік
басқарушылардың жоғарғы
эшелоны қолында. Корпорациялар
мемлекеттік және жеке болуы
мүмкін.
5.Конгломерат (латыншыдан conglomeratus – өндірісті әртараптандыру ауқымын
жиналған)өндіріс үдерісінде және қаржы операцияларының көлемін
немесе өндірістік ұлғайту шін. Бас компанияның
ортақтығынсыз бір-бірімен конгломераты ретінде концерн,банк,
байланысты концерннің бір сондай-ақ холдингілік компания
түрі, ұйымдастыру жағынан сияқты шыға алады. Акцияның бақылау
бір-бірімен компанияның пакеттерін сатып алуға қызығушы
көптеген сандарын жұтылу өндірістік және қаржылық
нәтижесінде тудыратын, компаниялар.
монополиялық одақтар фирмалары
нысандарының бір түрі.
Басқаруды
орталықсыздандыруының жоғары
деңгейі тән.
6.Концерн (ағылшынша concern – Кәсіпорынның дербестігін жоғалтпай,
қызығушылық, қатысу) капиталғанарықтың жалпы көлемінде пайданың
қатысу жүйесі арқылы бас ең үлкен үлесін баып алу. Көптеген
компаниямен бақыланатын өткізу, қызмет
бір-бірімен ұйымдастырушылық көрсету,қаржы,сақтандыру,ғылыми-зе рт
жағынан байланысқан көп салалытеу және өндірістік кәсіпорындардың
бірлестік. Концернге кіретін өзара іс-қимылы.
кәсіпорын атаулы түрде дербес Банкілердің және басқа да қаржылық
болып қалады, ал іс жүзінде құрылымдардың қаржы қаражатын
бірыңғай шаруашылық басшылыққажинақтау.
бағынады.
7.Консорциум (латынша consortium – бірге Үлкен қаржы және материалдық
қатысу) қандай да бір ресурстарды қажет ететін
жобаларды үйлестірілген кәсіпкерлік қызмет
(экологиялық,ғылыми-техникалықтүр лері.
және т.б.) жүзеге асыру
үдерісінде туындайтын нақты
міндеттерді шешу үшін уақытша
құрылған тәуелсіз өндірістік
және қаржы компаниялар одағы
8. Компания (французша compagnie – Нақты өндірістік қызметті жүзеге
бірлестік) сауда, асыру. Кірістің ортадан жоғары
өнеркәсіптік,көлік,сақтандыру көтерілуіне бағдарланады. Капитал
және т.б. кәсіпкерлер қатысу үлесіне бөлінеді.
бірлестігі.
9. Холдинг. (ағылшынша holding – иелік) Бірегей саясат жүргізу. Ірі
өзінің барлық қаражатын басқа корпорациялар мүдделерінің
компанияның капитал үлесін сақталуын бақылау. әртараптандыруды
алуға бағыттайтын әрі жеделдету. Ресурстарды шоғырландыру
өнеркәсіптік немесе
қаржы-өнеркәсіптік топтардың
құрамына кіретін,корпорацияның
байланыстырушы басқару буыны
болып табылатын корпорация
немесе компания.
10. Ассоциация (латынша associatic – қосылу, Жалпы шаруашылық немесе қандай да
бірігу) компаниялардың бір бір басқа мақсатқа жету үшін. Барлық
немесе бірнеше шаруашылық мүшелердің өзара мүдделерін есепке
атқарылымдарға бірігіп жүзегеалу базасында келісілген
асыру үшін өз еріктерімен іс-әрекеттеді дайындау. Мүшелерді
бірігуі. қызықтыратын ақпарат жиыны, бағалар
мен стандартты әзірлеу және келісу.
Кадрларды даярлау.
11.Қаржы-өнеркәҰзақ мерзімді байланыстарға Банкілердің өнеркәсіппен өзара
сіптік топтар және корпорация капиталына іс-әрекеті. Экономика секторлары
қатысудың түрлі жүйесіне арасындағы алшақтықты жеңу.
негізделетін өнеркәсіптік және
қаржы капиталының бірігуі
Қазақстан экономикасының көтерiлуiне және тұрақты дамуына жағдай жасау
белгiлi бiр дәрежеде iрi корпорациялардың қызметiне байланысты болады.
Корпорациялық бiрлестiктер өнеркәсiптiк саясаттың негiзгi жүргiзушi болып,
экономиканың стратегиялық мақсаттарына жетуге жәрдемдесуi тиiс. Бiздiң
елiмiзде жүргiзiлiп жатқан реформалар мәнi бойынша шаруашылық жүйенi ұсақ
тауарлы өңдiрiске алып баратын жолға бағыттайды. Iрi кешендердiң,
технологиялық және экономикалық кәсiпорындарға байланысты құлдырауы 1991
жылы қабылданған Жекешелендіру және мемлекет иелiгiнен алу туралы,
Монополиясыздандыру туралы заңдардан бастап, 1991-1993 жылдардағы
Мемлекет иелiгiнен алу және жекешелендіру бағдарламаларымен анықталды. Бұл
үдерiс өндiрiстiң институционалдық құрылымының құлдырауына және осы негiзде
көре тұра әлсiз шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң құрылуына алып келедi.
Қазақстанда жалпы ұлттық корпорация қалыптастыру жолымен жинақтау
бұйымдарын дайындайтын және әр түрлi шикiзат түрлерiн өңдейтiн шағын
кәсiпорындар құруды жеделдетуге мүмкiндiк бередi. Шағын-зауыттардың тамақ
өнеркәсiбiнде ғана емес, машина жасаудын да болашағы зор. Олардың құрылуы
соңғы өнiмдi салыстырмалы түрде аз шығынмен шығаруды көбейтудi қамтамасыз
етедi.
Жылу-энергетикалық кешенде, металлургияда, химия өнеркәсiбiнде, машина
жасауда iрi корпорация ұйымдастыру республика аймақтарындағы казiргi
шарттастырылған кәсiпорындардың тиiмдi жұмыс iстеуiне көмектесетiн
салааралық және шаруашылық-аралық байланыстарды нығайтуға, өнiм шығаруды
ұлғайтуға және оның табыстылығын көтеруге мүмкiндiк бередi. Мұндай
корпорациялық құрылымдар өндiрiстi әртараптандыруды күшейту, ұйымдастыру
мен басқаруды жақсарту, маркетинг атқарымен дамыту жолымен барлық
шаруашылық жүйелердiң тиiмдi қызмет iстеуiне жағдай жасайды; нарықтық
жүйенiң экономикалық тұтқалары тым кешендi және оңтайлы пайдаланылуы
мүмкiн; келешекке бағыттайтын жоспарлауды қолдану негiзінде стратегиялық
мiндеттердi табысты шешу үшiн нақты мүмкiндiктер пайда болады.
Нарықтық экономика дамыған елдерде орташа және iрi корпорациялық
кәсiпорындары (акционерлiк компаниялар) бар. Ондай корпорацияларды, оның
iшiнде салааралық және мемлекетаралық корпорацияларды куәлік бойынша
интегралдық жүйе деп атауға болады. АҚШ-та өзiнiң саны бойынша, мысалы,
басқа мемлекетгер кәсiпорындардың жалпы санында үлес салмағы бар. Бiрақ
ЖІӨ-дегi және мемлекеттiк бюджет кiрiсiндегi үлес салмағы бойынша олар
алдыңғы қатарда. Осылай АҚШ-та корпорациялар барлық компаниялардың 1%
құрап, жалпы тауар мен қызметтiң өткiзедi. Фирмалардың жалпы санының 73%
жеке иелiктер, оның iшiнде фермерлер және 9% - серiктестiктер немесе шағын
кәсiпорындар құрайды. Корпорациялардың жалпы санында алдыңғы орынды, өз
кезегiнде, олардың iшiндегi iрiлерi алады. 300 ең iрi корпорацияда барлық
ЖІӨ-нiң 40% жуығы өндiрiледi.
Экономиканың табысты дамуына өздерiнiң ерекше ролiн аттыратын шағын
және iрi фирмалар қажет. Алайда экономикалық өсудiң орталығы ХIХ ғасырдың
соңғы ширегiнен бастап бүгiнгi күнге дейiн әлемнiң барлық жетекшi елдерiнде
капиталды және ғылымды қажет ететiн салалары болып қала бередi. Электро-
техникалық саласында экономикалық дамуы өткен ғасырдың 80-жылдары құрылған
және қазiрде басым болатын салыстырмалы түрде қуатты бiрқатар компаниялар:
Джәнерал электрик, Вестингауз, Сименс және басқалары анықтайды. Iрi
фирмалар электрондық өнеркәсiптің де дамуын анықтайды.
Iрi корпорациялық құрылым құру идеясы Қазақстан экономикасы үшiн
жаңалық емес, бұл үрдiс бұрыңғы орталықтандырылған жоспарлы экономикада
орын алған.
1970-1991 жылдардағы КСРО-да, оның iшiнде Қазақстандағы
агроөнеркәсiптiк және аумақтық-өндiрiстiк кешендерiндегi өндiрiстiк және
ғылыми-өндiрiстiк бiрлестiктер құрудың iрi ауқымды iс-тәжiрибесi белгiлi.
Алайда бұл бiрiктiрiлген корпорациялық құрылым нысандары мемлекеттiк
меншiктің үстемдiк сату және басқарудың орталықтандыру жағдайында қаржы
және өнеркәсiптiк капиталдың нақты қосылуын және бәсекелестiкке
қабiлеттілiктiң нарықтық тетiктерiн қолданудың қамтамасыз ете алмады; бұл
нысандарды нарықтық құрылымға түрлендiру ассоциативтiк үлгiдегi қазiргi
заманғы корпорациялардың пайда болуына себiн тигiзедi. Бiрiктiрудің жаңа
нысанын iздеуге өндiрiс көлемiнiң күрт төмендеп кетуi, инвестициялық
жетiспеуi, даму болашағындағы белгiсiздiк себеп болды.
Қазақстандағы бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдардың қалыптасу және
даму үдерiсiн қамтамасыз етудiң маңызды факторлары:
– ұйымдастырушылық;
– технологиялық;
– нарықтық;
– басқару болып табылады.
Ұйымдастыру факторлары: Бiздiң республикамыздың жағдайында акционерлiк
меншiктiң пайда болуымен, дамыған бәсекелестiк жағдайының және қаржы
капиталының қалыптасының болмауымен байланысты.
Технологиялық факторлар - бұл, ең алдымен өндiрiстi және ғылыми-
техникалық әлеуеттi әртараптандыру, шығындарды азайту, өндiрiс көлемiн және
әсерiн ұлғайту. БКҚ-ның қалыптасуының нарықтық факторлары негiзiнен
трансакция санын, яғни салық төлемдерiнен үнемдеуге мүмкiндiк беретiн
келiсiм-шарттар мен өзара шарттар санын қысқарту стратегиясымен байланысты.
Басқару факторларына ұйымдастыру, технологиялық және нарықтық факторларды
шоғырландыру мен басқару құрылымын оңтайландыру жатады.
Кәсiпорындардың iрi құрылымға бiрiгуiне түрткi болатын Қазақстандық
айрықшалықты факторлар қатарына жатады, атап айтқанда, жүргiзiлетiн
экономикалық реформаларды өткiзу барысында кәсiпорындар арасындағы өзара
қатынасы сипатының өзгеруi.
Бұзылған шаруашылық байланыстарын қалпына келтiруде және өндiрiстi
құрылымдық қайта құру технологиялық тiзбектiң барлық буындарының қызметiн
шоғырландырмай және қаржы ресурстарын тартпай мүмкiн болмайды.
Корпорациялық сектор қазiргi заманғы экономиканың негiзi екенi
белгiлi.Индустриясы дамыған елдерде iрi корпорациялар мен бiрлестiктер
технологиялық прогрестi, экономикалық дамуды және азаматтарды әлеуметтiк
қорғауды қамтамасыз етедi. Мысалы, ҰАҚ әлемдiк өнеркәсiптiк өнiмнiң 50%-ын
өндіредi және халықаралық сауданың жартысын бақылайды.
Далелдi фактiлер бойынша дамыған мемлекеттердiң ұлттық экономикасы
айналасына орта және шағын бизнес кәсiпорындар желiсi құрылады iрi
бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдарға орналастырылады, Батыс Еуропа,
Америка және Азия-Тынық Мұхит аймағы елдерiнiң даму тәжiрибесi тиiмдi
реттелетiн және мемлекет қолдайтын өзiнiң едәуiр бөлiгiнде қаржы-
өнеркәсiптiк-сауда корпорациялық өзегiне құрылымданса, ұлттық капитал
бәсекелестiкке қабiлеттi күш ретiнде көрiнуге мүмкiндiк алады.
Қазақстан Республикасында жекешелендiру жүргiзген кезеңде өндiрiстiк,
ғылыми-өндiрiстiк, ауқымның, салааралық өндiрiстiк бiрлестiктерге кiретiн
кәсiпорындар арасындағы өзара қатынас iс жүзiнде бұзылды. Қолданыстағы
заңдар бiрлестiктердiң ұдайы өндiрiсiне тыйым салды және негiзделген
өндiрiстiк құрылымдардың негiзделген сақталуын (кейде негiзделмеген)
ынталандырды. Нәтижесiнде кәсiпорындар арасындағы өндiрiстiк өзара
байланыстардың бұзылуынан өндiрiстiң құлдырауы көбейдi, төлемеу дағдарысы
және жоғарыда айтылған жағымсыз нотюкелер туындады. Сондықтан көптеген
өндiрiстiк кәсiпорындар басында бiр-бiрiмен бiрiгудің ғана емес банкiлiк
құрылымдармен де бiрiгудiң қажеiтiлiгiн сезiндi.
Бүгiнде Қазақстан экономикасы ұлттық экономиканың корпусы болуға
қабiлеттi және болашақта әлемдiк нарықта бәсекеге қабiлеттi iрi
корпорациялық құрылымды қажет ету фактiсiң ешкiм жоққа шығармайды. Шағын
және орта кәсiпорындардың көптiгiне қарамастан iрi өндiрiс ролi, әәсiресе,
базалық салаларда жетекшi болып қала бередi. Мұнда өндiрiстi
шоғырландырудың түрлi дәрежесiндегi салаларды қамтитын интеграциялық
үдерiстер әсерi байқалады.
Республикадағы қазiргi заманғы интеграциялық үдерiстiң негiзгi
белгiлерi:
✓ корпорация-аралық бiрiгулер мен өндiрiстiк әлеуеттi басқа
мақсаттар‚үшiн босату жолымен өнеркәсiптердi шоғырландыру;
✓ корпорация iшіндегi ресурстарды үнемдеу стратегиясы
есебiнен, бөлiмшелердi қайта құрылымдау, қызметкерлердi
тартуды шоғырландыру;
✓ БКҚ қызметiнiң тиiмдiлiгiн көтеру мақсатында қаржы
капиталын активтендiру;
✓ БКҚ стратегиясын жүзеге асыру кезiнде компания активтерiн
тиiмдi пайдалану.
Теорияда ұсынып отырған бiрiктiрудiң қаржылай тиiмдi критерийiн
құрастырамыз. Мұнда төрт негiзгi кезеңдi айқындау керек:
1. Операциялық қосылу негiзi кезiңде тиiмдiлiктi анықтау
логиканы пайдаланып болашақ синергиямен қосылғыш кешен
есебi болып табылатын: синергияны құрайтын өндiрiстiк
шаруашылықбiрiктiрудiң қаржылай нәтижесiн.
2. Тиiмдiлiктi қорытындылайтын критерий болашақ кiрiс есiмiнiң
дисконтталған құны мен сатып алған компанияға төлейтiн
компанияға төлейтiн баға арасындағы айырымға тең болжалды
таза пайда болып саналады. Осы тәсiлге сәйкес бастаушы-
компания қосылғаннан кейiнгi ақшалай қаражаттың (болжалды
түсiм көлемi мен шығын арасындағы айырма) еркiн ағынын
анықтау керек. Қосылатын компанияның ақшалай қаражатының
болашақ ағынын бағалау едәуiр қиындық тудырары сөзсiз. Осы
критерийдi пайдаланғандағы тәсiл қосылудың ұзақ мерзiмдi
тиiмдiлiгiн бағалау үшiн ең тиiмдi болып саналады.[4]
3. Егер қосылу жай акцияларды айырбастау негiзiнде жүргiзiлсе,
тиiмдiлiк критерийi мен екi бiрiктiрілетiн компания
акционерлерi үшiн бiр акцияға есептегендегi пайда өсiмi
болып саналады. Дж. К. Ван Хорн пiкiрiнше[5], жоғарыда
көрсетiлген критерийдi қолданғандағы эмпирикалық
зерттеулердiң нәтижесi бiр жақты емес. Әдетте, жұтылатын
фирма алынатын фирмадан мөлшерi бойынша бiрнеше есе артық
болады, сондай-ақ үстеме сыйақыны соңғы акциясына төлейдi,
бұл компания акциясының нарықтық құны әлеуеттi қосылу
туралы жариялаумен байланысты өсiп отырады. Сондықтан
жұтылатын компания акционерлерi қанағаттандырылуы
көтерiлуiн күтуге болады, сондай-ақ негiзгi компания
акционерлер үшiн пайдасы (осы критерий бойынша бағалағанда)
әрқашан анық емес.
4. Бiрiктiрудің тиiмдiлiгiн бағалағанда жұтатын компания
көтеретiн шығындар мұқият есепке алуға жатады. Жұтылатын
компания акционерлерiне төлем борыштық мiндеттемелер
есебiнен, ақшалай қаражат немесе осы нысандар құрамдастары
жай және артықшылықты акциялар түрiнде төленуi мүмкiн. Егер
мәмiле кезiнде төлем құралы ретiнде бағалы қағаздар
пайдаланыста, есеп айырысу кезiнде олар нарықтық құны
бойынша ақшалай эквивалентке айналады. Осыған ұқсас тәсiл,
жұтатын компания өзiне сатып алынатын фирма мiндеттемесiн
алатын болса, қолданылады. Қазақстандық БКҚ-ның талдау
кезiнде өндiрiстiк қуат жүктелiмiн көтерудi, пайданы
көбейту, өндiрiс шығынын азайту және т.б. сияқтыларды
корпорациялық құрылым әлеуетiн сипаттайтын көрсеткiштермен
кешенiнде жоғарыда аталған критерийлердi мақсатты қолдану.
Iс-тәжiрибе айғақтайды:
✓ нарықтағы көптеген фирмалар, яғни өндiрiстің аз шоғырлануы
бәсекелестiк тиiмдiлiгi үшiн қажеттi және жеткiлiктi шарты болып
саналмайды;
✓ өркениеттi елдерде бәсекелестiктi жаңартпа, инвестиция, баға
белгiлеу саласында кәсiпорын қылығына тiкелей әсер ететiн өнiмдi
өндiру мен бөлудi ұйымдастыруды анықтайды. Сонымен қатар,
Қазақстандық индустриядағы кәсiпорындар бiрлестiгi мөлшерi
бойынша әлдеқайда төмен құрылымдық бiрлiктер саны аз кiретiнiн
атап өту қажет. Бұл көп жағдайда нарықтық экономикада концерндер,
iрi корпорациялық бiрлестiктер орындайтын түрлi деңгейлер
арасындағы өндiрiстiк үдерiстердi бақылау және кооперация қызметi
мемлекеттiк органдармен орындалды.[6];
Ұйымдастыру шеңберiнде ғана мүмкiн болатын жоғары шоғырландырылған және
орталықтандырылған өндiрiстiк және банкiлiк активтерi бар бәсекелестiк
қысымды күшейтетiн және кәсiпорынды өндiрiстi әртараптандыру стратегиясын
жүргiзуге бағыттайтын (қор нарығының баға белгiлерiне және салалық
табыстылық айырымына сәйкес) капитал құйылуының салааралық тетiктерiнiң
жұмыс iстеуi. Осының бәрiнен отандық өнеркәсiптегi инвестициялық құрылымдар
мен салааралық капитал құйылуьның жандануы тек сәлдiк индустриялық iргесiң
құрайтын кiрiс және шығыстың салалық тосқауылдарын, кәсiпорындарды
акционерлеу және корпорациялау, ұйымдастыру бiрлестiктерiн құрудың әлемдiк
негiзде мемлекеттiң мүмкiндiгiнше төмендетуге ғана болады. Сонымен қатар
республикадағы жаңа ұйымдастыруы ұйымның құрылымдарды тұрғызу үдерiсi
былайша сипатталады:
✓ шаруашылық жүргiзушi нарықтық субъектiлердiң қалыптастыру
уақыты бойынша әкiмшiл-әмiршiл жүйе мен оның иерархиялық
құрылымдарының бөлшектеуiнен басқаудың орнына реттеу мен
үйлестiрудiң жолға қойылған тетiктерi, шаруашылықта
берекесiздiктi ұйымдастыруға шақыратын және сатылас әрi деңгейлес
тәртiп бойынша атқарудың жоғалуы;
✓ мемлекеттiк құрлымдар нарықтың экономикада өз құзыретi
саласындағы мәселелердi шешуден жиi алыстатылады немесе
керiсiнше, қызмет атқаруда Паркинсон заңының, Мың заңының
көрiнуiне кеңiстiк ашып, бiрiн-бiрi қайталайды;
✓ экономиканы тұрақтандыру әдетте, iрi кәсiпорын директорларының,
барлық деңгейдегi кiмдердiң туыстарымен басқаратын алып-сатарлық-
делдалдың үлгiдегi мемлекеттiк емес құрылымдардың көбеюiне алып
келедi;
✓ өндiрiстiк, технологиялық және шаруашылық байланыстардың үзiлуi
iрi өнеркәсiптiк құрылымдардың жасанды ұсақталуы, ойластырылмаған
және экономикалық негiзсiз жоқ монополияға қарсы шаралар жүргiзу,
жекелеген кәсiпорындарды асығыс акционерлеу, бiрегей
технологиялық тiзбегiн құрайтын өндiрiстердің қайта бейiмделуi.
Мемлекет иелiгiнен алу және жекешелендiру, бюджеттен қаржыландыруды
тоқтату, тозығы жеткен негiзгi құралдармен (өнеркәсiп бойынша орташа 70%
шамасында), инфляция үдерiсiнде әдiстемелiк жоғалатын шектеулi айналым
қаражатынан қалған кәсiпорындардың ешнәрсе алмауына алып келдi. Бұл
объективтi түрде өнеркәсіптiк кәсiпорындардың өз күштерi мен қаржы
құрылымдарын бiрiктiрудiң қатаң қажеттiлiгiн сезiнуге алып келдi. Жекелеген
кәсiпорындардағы ақшалай қаражат тапшылығы соңғыға өндiрiстiк қорлардың өте
үлкен тозуын меңгеруге, шикiзатпен әрi материалмен үздiксiз жабдықтауға,
өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамытуға мүмкiндiк бермейдi.
Өндiрістiк және қаржылай капиталдың бiрiктiрiлуi ғана ресурстар басқаруды
көтеруге, кәсiпорындарды қаржыландыру және дамыту үшiн қосымша қаражат
iздестiруге мүмкiндiк бередi. Қаржы құрылымындағы өндiрiстiк
кәсiпорындардың уақытша бос қаражаттарының шоғырлануы және оларды ерекше
басымдылық бағыттарда тиiмдi пайдалану инфляция кезiнде, белгiлi бiр уақыт
iшiнде ақшалай ресурстарды жинақтау мүмкiн болмайтың кезде аса маңызды.
Өндiрiстiк кәсiпорындар мен қаржы институттараның бiрлестiгi объективтi
жағдайлардан туындайды:
✓ бiрiншiден, бәсекелестiк күшеюi жағдайында өндiрiс дамуы
өндiрiстiк және қаржы құрылымының бiрлескен күштерi болғанда ғана
мүмкiн маңызды күрделi жұмсалымды талап ететiн өндiрiстiк аппараттың
жаңару қажеттiлiгiн туындатады;
✓ екiншiден, қаржы-өнеркәсіптiк бiрлестiктер жекелеген
кәсiпорындардың күйзелiс қаупiнiң өсу ықтималдығын төмендетедi.
Олардың акционерлiк қоғамға жеделдетiлген қайта құрылуы оларға нарық
жағдайында дербес қызметке қалыпты әзiрленуге мүмкiндiк бермейдi.
Жүргiзiлген талдау көптеген кәсiпорындардың зиян шегуi көп жағдайда
тұтынушыларға төлеуге қабiлетсiздiгiмен түсiндiрiледi.
Өндiрiстiк және қаржы құрылымдар бiрлестiгiне қажеттiлiк отандық және
шетелдiк нарықта шетел корпорацияларымен бәсекелестiк күреске қарсы тұру
қажеттiлiгiнен туындайды. Қазақстандағы жоғары деңгейдегi монополизм туралы
көз-қарастарды қайта құру уақыты жеттi. Олар шетелдiк компаниялар жағынан
бәсекелестiк болмаған кезде экономикалық реформалар бастапқы кезеңiнде
дұрыс болуы мүмкiн. Қазiргi уақытта отандық өнеркәсiптер Қазақстан
аумағында iрi батыс корпорацияларымен бәсекелестiк жағдайында жұмыс iстеуге
мәжбүр. Сондықтан бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдар шеңберiндегi
Қазақстандық кәсiпкерлер күштерiнiң бiрлестiгi өте қажеттi болып, оларды
басқарудың әдiстемелiк негiздерiн әзiрлеуге көмектеседi.
Бiз жүргiзген талдау экономика дамуының нарықтық жағдайына сәйкес жаңа
ұйымдастыру-құқықтық құрылымдардың қалыптасу үдерiсiнiң бастапқы кезеңде
екенiн және мәнiсi (бойынша iске асырылмағанын көрсетедi. Жаңа ұйымдастыру
құрылымдары әзiрге фрагменттi түрде болады. Олардың халық тасуында және
белгiленген он мезеттермен қатар қызмет етуi қатарында мынандай негiзгi
кемшiлiктерi бар:
✓ өздерiнiң шикiзаттың, оның iшiнде турақты валюталық пайда алып
келетiн және қысқа кезең iшiнде iрi қаржылай табыстарға жетуге
мүмкiндiк беретiн мұнай өндiру салаларыдағы басты мүдделерiн
ұйымдастыру құрылымдарының көпшiлiгiн жинақтау. Өнеркәсiптi
өңдейтiн жоғары технологиялық қосалқы салалардың көптеген өнiм
өндiрушiлерi және олардың жоғары мамандандырылған шектес
кәсiпорындары (едәуiр Ғылыми техникалық әлеуеттi едәуiр бағалы
ресурстарды иемденетiн және елдiң болашақ экономикалық дамуының
негiзін құрайтын кәсiпорындар) олардың соңғы өнiмiне сұраныстың
шұғыл қысқаруы, олар пайдаланатын шикiзат бағасының бiрнеше есе
өсуiмен қатар келгелде банкротқа ұшырау кезiнде болады;
✓ көптеген ұйымдастыру құрылымдары делдалдың қызметке
бағдарланған;
✓ корпорация iшiндегi өзара әрекеттiң айқын тетiктерiнiң болмауы,
мүдделер келiсiмдердi, оларды басқарудың қызмет аппаратын анықтау
және тиiстi түрде жүзеге асыру;
✓ бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдардың қалыптасуын және
қызметiн реттемелейтiн тиiмдi заңдар базаларының болмауы;
✓ инвестициялық басымдылықтардың өзгеруiне және жаңа ұйымдастыру-
шаруашылық бiрлестiктердiң қалыптасу тетiктерiн өңдеуге шартың
болмауы.
Әлемдiк iс-тәжiрибе көрсеткендей корпорацияның дамуы экономикалық өсу
кезеңiнде күшейедi. 1986-жылдан 2004-жылға дейiнгi кезең аралығында жыл
сайын қосылулар мен жұтылулар саны әлемде 15% өсiп отырды. Барлық дамыған
елдерде қаржы институттары өнеркәсiптiк компаниялардың акция пакеттерiн
басқарады. Бағалау бойынша әлемнiң экономикалық және саяси әлеуетiнiң көп
бөлiгi 200 iрi корпорацияға шоғырландырылды, корпорацияның нарықтық ұлғаюы
бизнестiң стратегиялық мақсатына айналады.
Ұйымдастырушылық дамудың болашағы көп жағдайда шикiзат және жинақталым
жеткiзушiлер өндiрiсiне, сондай-ақ қаржы-кредит мекемелерiнiң одан әрi
бiрiгуiне байлалысты. Өнеркәсiп иелерiмен және банкирлар мен қаржыгерлермен
бiрiгуге мүдделiлiктiң тең өлшемiн атап өту керек. Ірi кәсiпорындар
қызметiнде қаржы-кредит мекемелерiмен тығыз байланыс жасауға тығыз ұмтылысы
байқалады.
Көптеген зерттеушiлердiң пiкiрiнше корпорация дамуының қазiргi заманғы
залдары мыналар:
✓ капиталдың шоғырлануы (қосылу және жұтылу, стратегиялық
альянстар құру);
✓ атқарымды жандандыру (тауарлар мен қызмет көрсетулердi тарату,
едәуiр тартымды шетелдiк нарықтарда елшiлес құрылымдар құру);
✓ капиталды интернационалдалдыру (ұлтаралық компаниялардың өсуi,
шетел елiне қарамастан арзан инвестицияларды тарту);
✓ өнеркәсiптiк және қаржылық капиталды бiрiктiру;
✓ қызметтің түрлерi мен бағыттарын әртараптандыру;
✓ компания активтерiн секьюритизациялау;
✓ байланыс, басқару есеп айырысу-төлем қаражаты мен орталарының
жаңа түрлерiнiң пайдалысын, басқаруды және құрудың қамтамасыз ету
үшiн жаңа атқаратың технологияны пайдалану;
✓ ұлттық нарықты (капитал, тауар, қызмет, еңбек) реттеудiң
халықаралық стандартын реттеу талаптарын есепке алу[7].
Қазақстанға қатысты корпорациялық дамудың проблемалық сипаты өтпелi
кезеңге саналмайды. Бұл тұжырымның база болмауында, қаржы-экономикалық
дережеде, меншік құрылымында, корпорациялық құрылымдардың экономикалық
сипатында көрiнедi. Корпорацияның ұлттық үлгiсiн және оның дамуының
ерекшелiктерiн қор нарығының халықаралық және iрi ұлттық сауда алаңдарында
айналысы бар акционерлiк қоғам мен акциялардын сипаттаушы деректермен қатар
көрсетуге болады. (2-кесте).
Акционерлік қоғамдардың салыстырмалы сипаттамалары
Германия АҚШ Жапония Ресей Қазақстан
Қор нарығының айналатын акция эмитенттерінің саны
650 6000 3000 200-300 50-70
Қор нарығының капиталдануы (трлн доллар)
1,2 10 2,2 0,3 0,02
Тізіміндегі әлемдік 200 ірі компанияларының саны (FT-500-ден)
12 96 28 1(PAOГазпром) 1(ННК
Қазақойл)
Жетекші институционалдық меншіктенушілердің және қоржындық инверторлар
Банкілер Зейнетақы жәнеБанкілер мен Банкілер,ЧИҚ-лар, Банкілер
өзара қоры копрациялар өнеркәсіптік және
инвестициялық
компаниялар
Акция меншіктенушілерінің негізгі санаты
Аутсайдерлер Аутсайдерлер Аутсайдерлер Инсайдерлер,бірақ Инсайдерлер,
олардың рөлі бірақ олардың
төмендемейді рөлі
төмендейді.
Акционерлік капиталдың шоғырлануы
Жоғары Төмен Жоғары Тұрақсыз,ұлғаюға Тұрақсыз,
төмен беталыспен ұлғаюға төмен
беталыспен
Жоғары алқалық органдарды басқару деңгейлерінің саны
Екі Бір Бір Бір-екі Бір-екі
Проблемалық жағдайлардағы акционерлер тәртібінің негізгі таптауырыны
Басқарушылар Акциялар Басқарушылар Қалыптасады Қалыптасады
сатылуы ауысымы
Акцияларды тоғыспалы иемдену
Дамыған Аз Дамыған, Дамиды Дамиды
таратылған
Холдингілік құрылымдар
Дамыған Дамыған Болмайды Таратылған,бірақ Болмайды
дамымаған
Қазақстандық корпорацияның құрылымдардың шетелдiк корпорациялармен
объективтi салыстыруға, әзiр болмайды, бұған кедергi келтiретiн олардың
айқын болмауы ғана емес, сонымен қатар жалпы ақпараттың жетiспеуi.
Ақпаратты ашудың рейтингiлiк аспектерi мен стандарттарын қор нарығы
қатысушыларымен әлi қалыптастырған жоқ.
Көптеген кәсіпорындардын жарғылық капиталының мөлшерi төмен болып қала
бередi. Сонымен қатар, өнеркәсiп үшiн қаржы ресурстарының жоғары бағасы
ақша тапшылығының, айырбастау құрылымында жоғары айырбас үлесiнiң күшеюiне
алып келедi.
Айқындықтың болмауы, рейтингтiк бағалаудың болмауы, қанағаттанғысыз
бизнес-жоспарлар және кәсiпорындардағы менеджменттiң төмен сапасы, арзан
инвестиция тарту мүмкiндiгiн төмендетедi.
Қазақстанда реформа жылдарында кәсiпорындардын 10-25% шамасында ғана
шаруашылық жүргiзудің жаңа жағдайына үлкен немесе аз табыспен бейiмделдi.
2002 жылы залалды кәсiпорындар саны 29-ды құрады, оның iшiнде өңдеу
өнеркәсiптерiнде - 9I.[8]
Сөйтiп, жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады:
бiрiншiден, корпорацияның қазақстандық ұлттық үлгiсi экономика субъектiсi
ретiнде қалыптасу кезеңiнде, ол өзiне кеңес кәсiпорынының өндiрiстiк-
технологиялық генетикалық негiздердiң эклектикалық тәсiлдемесi мен әртүрлi
нарығың ұйымдастыруының және институционалдық элементтерiн (герман,
американдық және өте аз дәрежеде жапондық) құрайды; екiншiден, қазақстандық
компанияларға экономикалық өсудiң төмен сапасы, кәсiпорындарды қайта
құрылымдау кiдiрiсi және тұрақты менеджменттi меңгеру мәселелерi тән. Бұл
қалай болса да әлемдiк экономика көшбасшыларымен салыстырылатын қаржы-
өнеркәсiптiк құрылымдардың Ресейдегi бас кәсiпорынмен бiрлiк құрауынан
көрiнедi.
Келтеген зерттеушiлер пiкiрi бойынша iрi корпорация дамуының
жалпыланған сценарийi:
✓ бас компанияның құрылуы;
✓ банкiлiк немесе инвестициялық ұйымның құрылуы;
✓ бас компанияны жекешелендiру;
✓ сол саладағы кәсiпорындар iрi акциялар пакетiн сатып алу;
✓ стратегиялық инвесторларды тарту;
✓ капиталды шоғырландыру немесе шоғырландыру бiрiктiру;
✓ қаржы-инвестициялық топ құру;
✓ холдингiлiк құрылымдарды қалыптастыру (құрылымдар);
✓ шетелдiң қаржы нарығына шығу;
✓ орталықтандырылған басқаруды қаржылай ағындармен ұйымдастыру;
✓ бизнестiң салалық құрылымын әртараптандыру;
✓ бұқаралық бiрiктiрудiң құралын сатып алу және құру;
✓ мультидивизионалдық құрылымға көшу (құрылымында);
✓ халықаралық iшкi альянстарды қорытындылау.
Басқару жүйесiн қайта құру, өнеркәсiптiк бiрлестiктердi iрiлендiру және
жекешелендiру, басқарудың орташа деңгейiнде өзiндiк ерекшелiгi бар
вакуумның пайда болуына алып келдi. Шетелдердiң тәжiрибесiн талдай келе
Қазақстан экономикасын басқаруда орта буын қызметiн ФРГ, холдингтер, ТНК,
биржалар және басқа да бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдар орындай
алатының болжауға болады. Осыған байланысты жоғарыда аталған Қазақстанның
ұйымдастыру құрылымының қалыптасу үдерiсiн оның экономикасын экономикалық
дағдарыстан шығарудың тағы бiр енсеру мүмкiндiгiнен айырып, тоқтатып қоюға
болмайды. Мәтiнде жоғарыда баяндалған бiрiктiрiлген корпорациялық
құрылымдардың қалыптасуы мен дамуы республикадағы тиiмдi аралас экономиканы
қалыптастырудың маңызды бағыты деп санауға болады.
Бiрiктiрiлген корпорациялық құрлымдардың өз стратегиясы мен тактикасы
бар (осы параграфтың зерттеу объектiсi). Стратегиялық мақсаты — пайданы
барынша көбейту (кiрiс, пайда, оңай олжа), тактикалық мақсаты — нақты
жағдайларда, қызметтiң нақты кезеңдерiнде уақытша тапсырмалар жұмыс
орындарын сипаттайтын, тұрақтылық қамтамасыз ететiн, нарық қауашасын
кеңейтетiн, беделiн т.б. сақтайтын стратегиялық 1-нұсқаны iске асыру.
Қазiргi кезеңде жаңа құрылымды iздеу ғылыми-техникалық прогресстiң
екпiндi дамуымен, кәсiпкерлiк қызметте қауiп-қатер дәрежесiнiң
жоғарылауымен, оның табысын немесе сәтсiздiгiн анықтайтын факторлардың
көптiгiмен, тауар номенклатурасының және бизнес саласының сарапатау және
әртараптану үдерiстерiмен, маңызды мiндеттер мен болашақтағы бағыттардын
шектету үшiн күштердi шоғырландыру қажеттілiгiне байланысты.
Қайтарымды сатылас бiрiктiру стратегиясын iске асыру фирмаға жиынтықты
бағасының ауытуынан және жеткiзушiлер сұрауынан тәуелдiлiгiнiң төмендеуiне
байланысты маңызды артықшылық алуға мүмкiндiк бередi. Сонымен бiрге фирма
үшiн шығыстар орталығы ретiндегi жеткiзiлiмдер керi сатылас бiрiктiру
жағдайында кiрiстер орталығына айналуы мүмкiн.
Алға жүретiн сатылас бiрiктіру стратегиясы фирма өсуiнде сатып алулар
есебiнен немесе фирма мен соңғы тұтынушы арасында, атап айтқанда: бөлу және
сату жүйесiндегi құрылымдарға бақылауды күшейту есебiнен көрiнедi.
Бiрiктiрудiң бұл түрi делдалдың қызметтер өте кеңейгенде немесе фирма
жұмыс деңгейi сапалық делдалдардын таба алмағанша (бұл стратегия әдебиетте
де прогрессивтi бiрiктiру деген атау алады) пайдалы.
Ұйым жағдайын анықтау үшiн және ол батыс әдебиетiнде қандай стратегияны
iске асырғанына байланысты түрлi сұлбасы қолданылады. Мәселеге көзқарастың
осындай бiр сұлбасы өнiмге нарық өсуiнiң серпiнiне (саланың өсуiне балама)
және Темпион мен Стрикланд ұсынған фирманың бәсекелестiк жайғасымына
байланысты стратегияның таңдау қалыптамасын пайдалану ұсынылады. (1-сурет)
ІІ. Стратегия квадранты І.Стратегия квадранты
1.Шоғырландыру стратегиясын 1.Шоғырландыру
қайта қарау
2.Деңгейлес біріктіру немесе 2.Сатылас біріктіру
қосылу
3.Орталықтандырылған
әртараптандыру
ІІІ.Стратегия квадранты IV.Стратегия квадранты
1.Шығыстарды қысқарту 1.Орталықтандырылған
әртараптындыру
2.Әртараптандыру 2.Конгломераттық әртараптық
3.Жаңа саладағы қысқарту 3.Бірлескен кәсіпорын.
Интеграциялық өсудің бағдарламалар тобында сатылас бiрiктiруден басқа
деңгейлес бiрiктiру стратегиясын атап көрсетуге болады. Деңгейлес бiрiктiру
фирманың бiр қатар бәсекелес-кәсiпорындарды иемденуге немесе қатаң
бақылауға алуға‚ ұмтылуынан тұрады.
Сатылас бiрiктiру тұжырымдамасы, бiрiктiрiлген құрылымдар
тұрақтылығының үлгiлеу және талдау технологиялық құрылуларға жататын шектер
мен түсiнiктердi қатаң анықтау қажеттiлiгiне байланысты.
2-суретте жалпы жағдайда деңгейлес бiрiктiрiлген технологиялық жүйенiң
әмбебап сұлбасы ретiнде қарастыруға болатын ерiктi желi берiлген. Талдау
үшiн бiрқатар синонимдер алынады: салааралық бiрiктiрiлген кешен немесе
сатылас құрылу, сатылас бiрiгу немесе жай, өндiрiстер бiрлестiгi т.б.
Бұл жағдайлардың барлығында қайсыбiр, бiрақ толығымен анықталған өнiм
өндiрiсiне бағытталған бiрегей өнеркәсiптiк-өндiрiстiк жүйеге өндiру
технологиясы бойынша түрлi тектi бiр бiрлестiктi аламыз.
Бiрiктiрiлген бiрлестiктердiң қатысушы-кәсiпорындары дөңгелектермен
белгiленген. Бұл өз қызметiн заңға сәйкес жүзеге асыратын және
бiрiктiрiлген бiрлестiк қатысушылары алдында да және басқа да заңды
тұлғалар: өндiрушiлер, қаржы мекемелерi, мемлекет алдында т.б. дербес
мiндеттемесi бар заңды түрде тәуелсiз өндiрiстер.
2-суреттегi дөңгелектер арасында түзу және керi технологиялық
байланыстар (бұл жерде сандық бiрлiгiмен де әмбебап бiрлiгiмегi де
өлшенетiн еңбек пәнi ағыны туралы айтылып отыр) берiлген.
Әрбiр дөңгелек жеке, дербес, заңды түрде тәуелсiз кәсiпорын түрiнде
көрiнiп, өз технологиясымен, яғни жабдығымен, оның үлгiсiмен, оны пайдалану
тәртiптемесiмен және т.б. сипатталатын технологиялық өзгертушi. Сондықтан
әрбiр осындай қайта құрушыларға өндiрiстiк тұрақтар, олардың жүктелiм
дәрежесi сияқты ұғымдарды пайдалануға болады.
Аралық өнiм не сатып алынады немесе сәйкес буындармен немесе тапсырыс
бергенде шарт бойынша сатылас бiрiктiруде әдеттегi нарықтық қатынастарда
келiсiмшарты да бар, ол бойынша азды-көптi жалғасымды сипат алады және
қатысушылар өнiмдерi сапасына сәйкес мөлшерiн реттейдi, кешендi
бағдарламада оларды жеткiзудiң мерзiмдiлiгi және көлемi, сондай-ақ кешенге
барлық қатысушылар арасындағы қаржылық мiндеттемесiмен ерекшеленедi.
Сатылы бiрiктiрiлген немесе салааралық кешеннiң бастапқы және соңғы
буыны бар, ол ағымдағы кезеңде өте маңызды немесе кезеңнiң өтуi ақша
массасымен, негiзiнен соңғы жүзеге асыру өндiрiсiнде шоғырланады. Керi
капиталдың одан әрi қозғалу көздерi болатын, бiрiншi буынға жататын
материал өндiретiн немесе шикiзатқа бiз оларды жатқызамыз.
Сатылы бiрiктiрiлген кешеннiң берiлген анықтамасын өтпелi кезеңге ғана
қолдануға болады. Дамыған капиталистiк мемлекеттерде барлық iрi ұлттық және
ұлтаралық корпорациялар өздерiнiң көптеген жеткiзушiлерiн өнiмнiң
техникалық параметрлерi мен олардың бағаларын қатаң бақылауға ұмтылуда. Бұл
сатылы қосылумен (жеткiзүшiнi күту) немесе қатаң келiсiмшарт белгiлеумен,
не жеткiзушi-кәсiпорынды осы корпорацияның тәуелдi еншiлес фирмасына
айналдыруымен көрiнедi. Қарастырылатын салааралық кешендер үшiн бұл алдын
ала қарастырылмайды. Бiз тек ерiктi келiсiмшарттың қатынасты, егер
қатысушыны немесе қатысушыларды қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Құрметті мемлекеттік аттестациялық комиссияның төрағалары мен мүшелері,
сіздердің назарларынызға Корпорациялық басқару деген тақырыпқа дипломдық
жұмысымды ұсынамын.
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 тарау. Корпорациялық құрылымдар қалыптасуының теориялық негіздері
1.1. Корпорациялық құрылымдар:ұғым, мән,белгілер
және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1.2.Корпорациялық құрылымдардың
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
1.3.Ұйымдастыру қағидалары,критерийлері және әдістемесі ... ... ... ...
1.4.Экономиканы қайта құрылымдау жағдайындағы корпорациялық
біріктіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2 тарау. Корпорациялық секторды мемлекеттік реттеу
2.1.Корпорациялық құрылымдардың жұмыс істеу үдерісіне
мемлекеттің
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.2.Корпорациялық құрылымдар қызметін ұйымдық-құқықтық
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
3 тарау. Корпорациялық басқару жүйесі
3.1.Елдің ұзақ мерзімді экономикалық дамыту негізін нығайтудағы
корпорациялық бақсқару жүйесінің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2.Корпорациялық басқару жүйесінің қазіргі заманғы үлгілері және
олардың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
4-тарау. Корпорациялық мәдениетті кәсіпорындарда қалыптастырудың теориялық
әдіснамалық аспектілері
4.1.Корпорациялық мәдениеттің жалпы түсінгі мен
мәні ... ... ... ... ...
4.2.Корпорациялық мәдениеттің
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.3.Корпорациялық мәдениетті қалыптастыру бойынша әлемдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
4.4.Корпорациялық мәдениетті қалыптастыру технологиясы ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Кіріспе
Халықаралық бизнес пен экономикалық даму проблемасы тұрғысынан
корпорациялық басқару үлкен қызығушылық туғызып отыр. Оның жүйесiз болуы
инсайдерлерге компания қаражатын немесе мемлекеттiк меншiктi
акционерлердiң, кредит берушiлердің және басқа да мүдделi тараптардың
мүддесiне зиянын келтiрiп, тиiмсiз пайдалануға мүмкiндiк бередi. Сонымен
қатар қазiргi заманғы ғаламдық экономиканың ұйымдастыру шарттарында
корпорациялық басқарудың әлсiз жүйесiмен өз қызметi үдерiсiнде қолайсыз
жағдайлармен кездеседi. Әлемдiк жаһандану ғасырында корпорациялық басқару
әдiстерi деген түсінік барған сайын нығаюда, айтарлықтай дәрежеде жеке
ұйымдардың тағдырын және толық экономикалық жүйелерiн анықтайды.
Корпорациялық басқару жүйесi компаниямен елдерге инвестиция тартуға,
ұзақ мерзiмдi экономикалық даму негiзiн нығайтуға және түрлi бағыттардың
бүкiл жылыны бойынша бәсекелестiк қабiлетiң қамтамасыз етуге көмектеседi.
Сондай-ақ, ол активтерге қисынды пайда алуға кепiлдiк беретiн
болғандықтан жеке компанияларға ғана емес, мемлекеттiк кәсiпорындарға да
қажет.
Корпорациялық басқаруды ендiру менеджерлер мен басқаруға компания
қызметiнiң ойластырылған стратегиясын әзiрлеуге, басқарушылардың алынған
нәтижелерге сыйақысының байланыстылығын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бере
отырып, фирманың басқару сапасын арттыруға әкеледi.
Шетелдер тәжiрибесi осындай жүйемен мүмкiншiлiгi бар мемлекеттер iрi
көлемдi және өтiмдiк капитал нарығын куәландырады. Сондықтан оларды жүргiзу
компания қыметiн басқару ережелерiн жасаудың ғана ұйғармайды, сондай-ақ
нарықтың экономика қағидаларын сәйкестiрушi демократиялық құруды
қалыптастырады.
Бизнес ұйымының корпорациялық нысаны әлемде үлкен ауқымды қызметi бар
кәсiпорындарға пайдаланылатын бизнес басымдық болып табылады. Ол бiр
жағынан, қоғамның эволюциялық дамуының сипатты мысалы болып табылады,
екiншi жағынан, нарықтық экономика шеңберiнде одан әрi дамуға едәуiр
бейiмделген болып ұсынылады.
Субъектiнiң тиiмдi қызмет iстеуi олармен таңдап алынған корпорациялық
басқару жүйесiне байланысты. Өйткенi ол қоғамға инвесторлар мен кредит
берушiлердiң өз қаражаттарын сенiп тапсыруға болатын, корпорацияның жақсы
басқарылатын ұйым болып табылатынына көз жеткiзедi.
Корпорациялық менеджмент басқарушылық қызметкерлер кәсiпқойлығына
жоғары талап қояды. Корпорациялық басқарудың негiзi болатын қағидалардың
бiрi меншiк құқығы мен бақылауды бөлу қағидасы болып табылады. Акционерлер
— корпорация капиталының меншiктенушiсi, бiрақ бұл үдерiстің бақылау және
басқару құқығы iстiң мәнiсi бойынша менеджментке тиiстi. Бұл қағида
кәсiпқой менеджментке тән кәсiпкерлiк тәсiлдi бизнестi түрлi көздерден
қаржыландыру тәсiлiн бiрiктіруге мүмкiндiк бередi. Осыған қажеттi кәсiпқой
дағдысы, бiлiмi, сапасы бар менеджмент капиталды жақсы пайдалануға
бағытталған шешiмдер қабылдауға және iске асыруға қабiлеттi. Бұл
корпорациялық басқарудың теориялық және әдiстемелiк негiздерiн,
Қазақстандағы көкейтестiлiктiң өсуiне байланысты осы саладағы шетел
тәжiрибесiмен танысуға басты мән берiлген.
Бұл дипломдық жұмыста корпорациялық басқару жүйесi туралы толық
мәлiметтi қалыптастыруға, сондай-ақ iс-тәжiрибелiк қызмет үшiн қажеттi
дағды қалыптастырылады.
1 тарау. Корпорациялық құрылымдар қалыптасуының теориялық негіздері
Корпорациялық құрылымдар: ұғым, мән, белгілер және ерекшеліктер
Нарықтық экономикадағы үдерiстер меншiктiң әрбiр субъектiсi қызметiнiң
еркiн құқымен анықталады. Нарық бұрын қабылданған ең сәттi шешiмдердi
қайта қарауға, үнемi тәуекелге баруға мәжбүрлеп, кәсiпкерлер мүддесiн
тоғыстырады. Мұндай жағдайда кәсiпорын қатаң бәсекелестiк күреске төтеп
беруi үшiн өз капиталы құрылымын болжауға және мерзiмiнде өзгертулер
жүргiзуге мәжбур. Осыған байланысты нарықтағы табыс тұтынушымен анықталады,
өндiрушi бәсекелестiкке қабiлеттi болатын өнiм өндiруге мүдделi.
Нарықтық экономика жағдайында өндiрiстi басқарудың мүлде жаңа
ұйымдастыру нысандары мен әдiстерiне қажеттілiк пайда болды. Нарықтық
сапаға қоятын талабы өсiп қана қойған жоқ, өндiрiс сипаты мен оларды
басқаруды түбегейлi өзгерттi.
Өтпелi экономикадағы бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдар тұрапатты
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң пайда болуы олардың түрлендiру
жағдайында әкiмшiл-әмiршiл экономиканың нарықтық экономикаға айналғандағы
қалыптасатын қоғамдық өндiрiстегi мәнi мен орнын теориялық түсiну
қажеттiлiгiн туындатады.
Экономикалық құбылыстарды зерттеу факторларды талдаудан басталады,
соңғысы олардың тұтастығы мен өзара байланыстылығынан алынады. Бұл үдерiс
нақты болмысы эмпирикалық зерттеу, оның маңызды ерекшелiктерi, тек және
түр белгiлерiн анықтау арқылы жүзеге асырылады. Осы негiзде логикалық
ойлау түсiнiк пен санатты қалыптастырады. Осылайша, түсiнiк танымның ұзақ
үдерiсiнiң нәтижесi. Ақыл тiрi құбылысты танып бiлумен басталады, түсiнiк
қалыптастырумен аяқтайды.
Түсiнiк - нақты-жалпы табиғатқа немесе белгiлi бiр құбылыстар тобының
(тегiнiң) жалпы тұрпатын көрсететiн ойлау қозғалысының басты формасы;
iстiң мәнiсiн түсiнудiң синонимi, яғни осы құбылыс үлгiсiне имманенттi
олардың заңының болуына, олардың кейбiр объективтi бөлiнген бүтiннiң
құрамында нақты (өз iшiнен бiрнеше рет және заңды мүшелерге бөлiнген)
бiрiгуi. Түсiнiк өзiнiң толық және аяқталған нысаның белгiлi құбылыс
кешенiнiң кең жайылған теориялық бейнесiнiң құрамында анықтамалардың даму
үдерiсiнде ғана алады. Жекелеген абстрактiлi анықтамалар түсiнiк сәттерiн
ғана құрайды, ал олардың өз ұғымы бiрлiк арқылы көрiнедi. Сондықтан
Түсiнiк анықтауда басқа белгiде мән немесе мағына белгiлерiн
анықтауда термин сөз көрiнедi, ал жиынтық белгiлер термин сөздер арқылы
ғана көрiнген сол ерекше саланың құбылысы түрлi сөздердің объективтi
бiрлiгi осы ұгымның объектiсiн құрайды.[1]
Түсiнiктi анықтау үшiн тек жалпыны бөлу жеткiлiксiз, жалпының
айрықшалық ерекшелiгiн түсiну керек. Одан да жалпы түсiнiктер санаттан
көрiнедi.
Санаттар — бұл түсiнiк, бiрақ олардың әрқайсысы санатты болмайды. Оның
себебi болмысты танудың өз рөлi бойынша, белгiленген құбылыстардың
маңыздылық дәрежесi бойынша түсiнiк тең бағада емес. К. Маркс санат — бұл
барлық көп түрлiлiктiң мәндi, типтiк мазмұны, олар — өндiрiстiң теориялық
көрiнiсi, қогамдық қатынастарының абстракциясы.
Экономикалық санаттар – экономикалық үрдiстер мен құбылыстардың мәндi
тұстарын көрсететiн экономика ғылымындағы маңызды ұғым.Олар зерттелетiн
объектiнiң сыртқы және iшкi қасиетiн көрсетедi. Ойлау объективтi шындықты
ешқашан дәл сол күйiнше көрсете алмайтыны белгiлi, сондықтан қандай да бiр
экономикалық санат тану үдерiсiнде тиiстi құбылыстың барлық көп жақтылығын
толық қамтымай, тек жақындатып бередi. Осыдан шығатыны, санат нақты
өндiрiстiк қатынастың қоғамдық санасында тұрақтандыру болып табылады. Санат
қозғалысы қоғамдық өндiрiстің даму заңдылығын ғана сипаттап қоймайды,
сонымен қатар, танымның қарама-қайшылығын растайды. Санаттың объективтi
негiзiн өндiрiстiк қатынастар құрайды, бiрақ соңғылары оларды тудыратын
құбылыстарды барлық уақытта дәл бере алмайды.
Нақты өндiрiстiк қатынастар (қоғамдық тұрмыспен) мен тиiстi
экономикалық санаттар (қоғамдық санада) арасындағы байланыс күрделi жанама
сипат алса, оған қоса өндiрiстiк қатынастар үздiксiз қозғалыста және дамуда
болатындықтан, бұл түрiнде ұйымдастырылады. Ондағы акциялардың көбiсiнiң
бiр ғана иесi болады, бiр отбасына немесе акционерлер тобына тиiстi болады.
Корпорация бiр тұрпатты өнiмнiң негiзгi өндiрушiлерiн бiрiктiредi, бұл
өндiрiстi монополияландыруға алып келедi. Олар инвестициялық ахуалдың
шоғырлануына жәрдемдеседi, ғылыми-техникалық дамуды қамтамасыз етедi және
өндiрiс дамуына, өнiмнiң техникалық деңгейiн көтеруге және бәсекелестiкке
қабiлеттiлiгiн қамтамасыз етуге әсер етедi. Сонымен қатар бұйымның жаңа
кезеңiн енгiзу кезiндегi өндiрiстi меңгеруде жүрiп жатқан салалары жедел
дамиды.[2]
Корпорация – дамыған елдерде кең таралған кәсiпқой басқарушылардың
жоғарғы эшелоны қолына үлестiк меншiктi, заңды мәртебенi және басқару
қызметiнiң жинақталуын қарастыратын кәсiпкерлiк қызметтi‚ ұйымдастыру
нысаны.
Корпорация қызметiндегi бағыт пен басты бағдар әлемдiк экономиканың
дамуында бiрiншi орынға шығаратын мәселелерге байланысты өзгердi.
Әлемдiк және Қазақстан экономикасындағы өзгерiс әсерiнен елдiң
бәсекелестiкке қабiлеттiлiгiн көтерудің тиiмдi құралы ретiнде
құрастырылатың корпорациялық құрылымның бiрiгу үдерiсi кең таралады.
50-60 жылдары бiрiгу ұғымы халықаралық бiрлестiктер деңгейiнде кең
таралды, одан кейiн ұйым деңгейiне көтерiлдi. Жалпы экономикалық бiрiгулер
әсерiнен өздiгiнен қызмет ететiн ұйымдар негiзiнде iрi құрылымдар қалыптаса
бастады. Түрлi экономикалық құрылымдар қайта бiрiгiп, бiр-бiрiн толықтырып,
шаруашылық жүргiзушi субъектiлер арасында өзара әрекеттiң айқын және
сенiмдi желiсi және салынды; бiрiктiретiн құрылымдардың тиiмдi өсуiне алып
келетiн синергиялық әсер құрылды.
Осылай, Ю.Винслов, А.Мелентьев бiрiктiрiлген корпорациялық құрылым
(БКҚ) деп активтердi шоғырландыру немесе ортақ мақсатқа жету үшiн келiсiм-
шарттық, өзара шарттық қатынастар активтерi негiзiнде бiрiгiп бiрлесiп
қызмет iстейтiн кәсiпорындарды (ұйымдарды), заңды немесе шаруашылық дербес
топтарын айтуға болады.
Ресей экономист - ғалымдары С. Авдашеваның және В. Дементьевтiң пiкiрi
бойынша бiрiктiрiлген корпорациялық құрылым деп бiрлескен қызметi нарықтың
өзара шарт шеңберiнен шығатын кез келген кәсiпорьтн бiрлестiктерi түсiнуге
болады.
Ю. Якутин бiрiктiрiлген корпорациялық құрылым — 6ұл өз активтерiн
акционерлiк негіздегi немесе келiсiм-шарттық қатынастар базасында
шоғырландыратын өндiрiстiк, қаржы-кредиттiк, саудалық, жаңартпалық
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң және 6асқа да кәсіпкерлердiң
бiрлестiктерiмен берiлген iрi корпорациялық сектор деп санайды.[3]
Тиiстi көзқарас талдауы және жүргiзiлген зерттеу зерделенiп жатқан
экономикалық феноменге авторлық түсiндiрiп беруге мүмкiндiк бередi.
Бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдар макро, мезо және микродеңгейдегi
шаруашылық жүргiзушi құрылымдардың дамыған бiрiгулерiмен шарттасылған,
еңбектi қоғамдық бөлудiң шартында туындаған және кеңейтiлген ауқым
негiзiндегi және жағдайында бiртұтас өндiрiстiк-экономикалық жүйенi
бiлдiредi. Бұл үрдiстiң экономикалық мазмұнын өзара байланысты болса да,
жеке, жекелеген қызмет түрлерiнiң (түрлi салалардың, инфрақұрылымдардың,
банк қаржыларының, оның iшiнде қызмет сату бағытына карай түрлерге
бөлiнуiмен) қойылған мақсаттарға жету үшiн бiрыңғай өндiрiске айналуында.
БКҚ-ның қалыптасуының және дамуының маңызды қағидасы мына талаптар
түрiнде құрылған жиынтықтылық болып табылады:
— БКҚ тиiмдiлiгiнiң бағасын өнеркәсiптiк кәсiпорындар, банктілер, сауда-
өткiзу ұйымдарының құрылымдық қызметiнiң ерекшелiгiн ескеру мiндет етiледi;
— тиiмдiлiкке әсер ететiн сыртқы және iшкi факторлар жиынтығы;
— экономикалық, жаңартпалық және әлеуметтiк тиiмдiлiк;
— БКҚ-ның тиімділігін талдаудың келесі үрдістік қағидасы, оған
мыналар кiредi:
— өндіріс көлемін ұлғайту;
— инвестиция құрылымын жетідіру;
— Өндiрiстiк құжаттарды және басқарушылық аппаратты қайта
құрылымдау;
— Қаржылық өзара есеп айырысуларды жеделдету және өнімді
игеру, мерзімін қысқарту, өндіру және жүзеге асыру;
Синергия мен байланысты бағдарламалық қағидасына мыналар кіреді:
— тиiмдi бағдарламаларда инвестициялық ағымдарды пайдалану;
— өндірістік қуаттарды қарқынды пайдалану;
— қаржы шығындарын үнемдеу;
— корпорациялық қорлар есебiнен қаржыландыру;
— еңбектi бөлу,
Бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдар ерекшелiгiнен өзара әрекет
үдерiстерiн көрсететiн көрсеткiштер блогы бар есепке алу қағидасы шығады:
— бас компания еншiлесiмен;
— оның iшкi өнеркәсiптiк кәсiпорындарында;
— өнеркәсiптiк кәсiпорындар мен банкiлер арасында.
Соңгы ақпараттық қағида, БКҚ басқару органдары есеп алуы үшiн қажеттi
корпорация iшiнде ақпарат алмасу.
Iрi бiрiктiрiлген құрылымдар ресурстарды бiрiктiру есебiнен бәсекелестік
артықшылығын қамтамасыз етушi дамыған елдердiң және әлемдiк шаруашылық
экономикасының ядросын құрайды. Олардың iшiнде едәуiр көп таралған iрi
бiрiктiрiлген құрылым нысандары холдинг үлгiсiндегi компаниялар, қаржы-
өнеркәсiптiк топттар. 1-кестеде жаңартпалық құрылымдардың нысаны, мәнi және
мақсаты берiлген. Бiрiгудiң едәуiр тартымы ұйымдастыру нысандары болып
қаржы-өнеркәсiптiк топттар нысанындағы корпорациялық бiрлестiктер
саналады.
1. Біріктірілген корпорациялық құрылымдарын ұйымдастыру нысандарының
салыстырмалы сипаты.
Нысаны Мазмұны Біріктіру мақсаты
1.Синдикат (грек тілінен syndikos – Бұйымды жалпылай сату кеңсесі арқылы
жариялап әрекет етуші) жалпы өткізу.
сату кеңсесіне біртекті Тауардың сату бағасын және босату
өнеркәсіп кәсіпорындарын шарттарын белгілеу.
біріктіру, ерекше сауда Әрбір қатысушы үшін өткізу ауданын
серіктестіктері нысанына анықтау.
(акционерлік қоғамға, Әрбір қатысушының нарыққа тауар
жауапкершілігі шектеулі топтамасын жеткізу көлемін
серіктестіктерге және т.б.) белгілеу.
ұйымдастырылған, ол бойынша Монополиялық бағалардың өсуі
синдикаттың әрбір қатысушы есебінен кіріс алудың тұрақтылық
өз бұйымдарын келісімшарт кепілі.
талаптары бойынша өткізуде
бірдей қорытындылайды.
2.Трест (ағылшын тілінен trust – Меншіктенушілер кірісін көбейту
бірлестік) бұл бірлестіктің және пайда мөлшерінің болжалды
құрамына кіретін кәсіпорындар ауытқуына кепілдіктер. Трестің
өзінің өндірістік және жалпы кірісі жекелеген
коммерциялық дербестігі кәсіпорындардың үлестік қатысуына
жоғалады, ал олардың сәйкес бөлінеді.
қызметіне басшылық ету бір
орталықтан жүзеге асырылады.
3.Картель. (французшадан cartel, итальян,Картельдік келісімге енген фирмалар
cartello – хабарландыру, өзінің заңдық, қаржылық, өндірістік
маңдайша жазу) - әдетте, бір және коммерциялық дербестігін
саладағы кәсіпорынның бағасы,сақтайды.
өткізу нарығы, өндіріс көлемі
және өткізілуі, серіктестермен
айырбас туралы келісім.
4.Корпорация (латыншыдан corporatio – Ең көп пайда табу. Оның
бірлестік, қоғамдастық) қатысушыларының қандай да бір
дамыған елдерде меншік үлесінартықшылығын қорғау. Қазіргі заманғы
қарастыратын кәсіпкерлік нарықтық экономикадағы негізгі рөл
қызметті ұйымдастыру нысаны атқарады.
кең таратылған, жалға алу
бойынша жұмыс істейтін заңдық
мәртебе мен басқару қызметін
шоғырландыру кәсіптік
басқарушылардың жоғарғы
эшелоны қолында. Корпорациялар
мемлекеттік және жеке болуы
мүмкін.
5.Конгломерат (латыншыдан conglomeratus – өндірісті әртараптандыру ауқымын
жиналған)өндіріс үдерісінде және қаржы операцияларының көлемін
немесе өндірістік ұлғайту шін. Бас компанияның
ортақтығынсыз бір-бірімен конгломераты ретінде концерн,банк,
байланысты концерннің бір сондай-ақ холдингілік компания
түрі, ұйымдастыру жағынан сияқты шыға алады. Акцияның бақылау
бір-бірімен компанияның пакеттерін сатып алуға қызығушы
көптеген сандарын жұтылу өндірістік және қаржылық
нәтижесінде тудыратын, компаниялар.
монополиялық одақтар фирмалары
нысандарының бір түрі.
Басқаруды
орталықсыздандыруының жоғары
деңгейі тән.
6.Концерн (ағылшынша concern – Кәсіпорынның дербестігін жоғалтпай,
қызығушылық, қатысу) капиталғанарықтың жалпы көлемінде пайданың
қатысу жүйесі арқылы бас ең үлкен үлесін баып алу. Көптеген
компаниямен бақыланатын өткізу, қызмет
бір-бірімен ұйымдастырушылық көрсету,қаржы,сақтандыру,ғылыми-зе рт
жағынан байланысқан көп салалытеу және өндірістік кәсіпорындардың
бірлестік. Концернге кіретін өзара іс-қимылы.
кәсіпорын атаулы түрде дербес Банкілердің және басқа да қаржылық
болып қалады, ал іс жүзінде құрылымдардың қаржы қаражатын
бірыңғай шаруашылық басшылыққажинақтау.
бағынады.
7.Консорциум (латынша consortium – бірге Үлкен қаржы және материалдық
қатысу) қандай да бір ресурстарды қажет ететін
жобаларды үйлестірілген кәсіпкерлік қызмет
(экологиялық,ғылыми-техникалықтүр лері.
және т.б.) жүзеге асыру
үдерісінде туындайтын нақты
міндеттерді шешу үшін уақытша
құрылған тәуелсіз өндірістік
және қаржы компаниялар одағы
8. Компания (французша compagnie – Нақты өндірістік қызметті жүзеге
бірлестік) сауда, асыру. Кірістің ортадан жоғары
өнеркәсіптік,көлік,сақтандыру көтерілуіне бағдарланады. Капитал
және т.б. кәсіпкерлер қатысу үлесіне бөлінеді.
бірлестігі.
9. Холдинг. (ағылшынша holding – иелік) Бірегей саясат жүргізу. Ірі
өзінің барлық қаражатын басқа корпорациялар мүдделерінің
компанияның капитал үлесін сақталуын бақылау. әртараптандыруды
алуға бағыттайтын әрі жеделдету. Ресурстарды шоғырландыру
өнеркәсіптік немесе
қаржы-өнеркәсіптік топтардың
құрамына кіретін,корпорацияның
байланыстырушы басқару буыны
болып табылатын корпорация
немесе компания.
10. Ассоциация (латынша associatic – қосылу, Жалпы шаруашылық немесе қандай да
бірігу) компаниялардың бір бір басқа мақсатқа жету үшін. Барлық
немесе бірнеше шаруашылық мүшелердің өзара мүдделерін есепке
атқарылымдарға бірігіп жүзегеалу базасында келісілген
асыру үшін өз еріктерімен іс-әрекеттеді дайындау. Мүшелерді
бірігуі. қызықтыратын ақпарат жиыны, бағалар
мен стандартты әзірлеу және келісу.
Кадрларды даярлау.
11.Қаржы-өнеркәҰзақ мерзімді байланыстарға Банкілердің өнеркәсіппен өзара
сіптік топтар және корпорация капиталына іс-әрекеті. Экономика секторлары
қатысудың түрлі жүйесіне арасындағы алшақтықты жеңу.
негізделетін өнеркәсіптік және
қаржы капиталының бірігуі
Қазақстан экономикасының көтерiлуiне және тұрақты дамуына жағдай жасау
белгiлi бiр дәрежеде iрi корпорациялардың қызметiне байланысты болады.
Корпорациялық бiрлестiктер өнеркәсiптiк саясаттың негiзгi жүргiзушi болып,
экономиканың стратегиялық мақсаттарына жетуге жәрдемдесуi тиiс. Бiздiң
елiмiзде жүргiзiлiп жатқан реформалар мәнi бойынша шаруашылық жүйенi ұсақ
тауарлы өңдiрiске алып баратын жолға бағыттайды. Iрi кешендердiң,
технологиялық және экономикалық кәсiпорындарға байланысты құлдырауы 1991
жылы қабылданған Жекешелендіру және мемлекет иелiгiнен алу туралы,
Монополиясыздандыру туралы заңдардан бастап, 1991-1993 жылдардағы
Мемлекет иелiгiнен алу және жекешелендіру бағдарламаларымен анықталды. Бұл
үдерiс өндiрiстiң институционалдық құрылымының құлдырауына және осы негiзде
көре тұра әлсiз шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң құрылуына алып келедi.
Қазақстанда жалпы ұлттық корпорация қалыптастыру жолымен жинақтау
бұйымдарын дайындайтын және әр түрлi шикiзат түрлерiн өңдейтiн шағын
кәсiпорындар құруды жеделдетуге мүмкiндiк бередi. Шағын-зауыттардың тамақ
өнеркәсiбiнде ғана емес, машина жасаудын да болашағы зор. Олардың құрылуы
соңғы өнiмдi салыстырмалы түрде аз шығынмен шығаруды көбейтудi қамтамасыз
етедi.
Жылу-энергетикалық кешенде, металлургияда, химия өнеркәсiбiнде, машина
жасауда iрi корпорация ұйымдастыру республика аймақтарындағы казiргi
шарттастырылған кәсiпорындардың тиiмдi жұмыс iстеуiне көмектесетiн
салааралық және шаруашылық-аралық байланыстарды нығайтуға, өнiм шығаруды
ұлғайтуға және оның табыстылығын көтеруге мүмкiндiк бередi. Мұндай
корпорациялық құрылымдар өндiрiстi әртараптандыруды күшейту, ұйымдастыру
мен басқаруды жақсарту, маркетинг атқарымен дамыту жолымен барлық
шаруашылық жүйелердiң тиiмдi қызмет iстеуiне жағдай жасайды; нарықтық
жүйенiң экономикалық тұтқалары тым кешендi және оңтайлы пайдаланылуы
мүмкiн; келешекке бағыттайтын жоспарлауды қолдану негiзінде стратегиялық
мiндеттердi табысты шешу үшiн нақты мүмкiндiктер пайда болады.
Нарықтық экономика дамыған елдерде орташа және iрi корпорациялық
кәсiпорындары (акционерлiк компаниялар) бар. Ондай корпорацияларды, оның
iшiнде салааралық және мемлекетаралық корпорацияларды куәлік бойынша
интегралдық жүйе деп атауға болады. АҚШ-та өзiнiң саны бойынша, мысалы,
басқа мемлекетгер кәсiпорындардың жалпы санында үлес салмағы бар. Бiрақ
ЖІӨ-дегi және мемлекеттiк бюджет кiрiсiндегi үлес салмағы бойынша олар
алдыңғы қатарда. Осылай АҚШ-та корпорациялар барлық компаниялардың 1%
құрап, жалпы тауар мен қызметтiң өткiзедi. Фирмалардың жалпы санының 73%
жеке иелiктер, оның iшiнде фермерлер және 9% - серiктестiктер немесе шағын
кәсiпорындар құрайды. Корпорациялардың жалпы санында алдыңғы орынды, өз
кезегiнде, олардың iшiндегi iрiлерi алады. 300 ең iрi корпорацияда барлық
ЖІӨ-нiң 40% жуығы өндiрiледi.
Экономиканың табысты дамуына өздерiнiң ерекше ролiн аттыратын шағын
және iрi фирмалар қажет. Алайда экономикалық өсудiң орталығы ХIХ ғасырдың
соңғы ширегiнен бастап бүгiнгi күнге дейiн әлемнiң барлық жетекшi елдерiнде
капиталды және ғылымды қажет ететiн салалары болып қала бередi. Электро-
техникалық саласында экономикалық дамуы өткен ғасырдың 80-жылдары құрылған
және қазiрде басым болатын салыстырмалы түрде қуатты бiрқатар компаниялар:
Джәнерал электрик, Вестингауз, Сименс және басқалары анықтайды. Iрi
фирмалар электрондық өнеркәсiптің де дамуын анықтайды.
Iрi корпорациялық құрылым құру идеясы Қазақстан экономикасы үшiн
жаңалық емес, бұл үрдiс бұрыңғы орталықтандырылған жоспарлы экономикада
орын алған.
1970-1991 жылдардағы КСРО-да, оның iшiнде Қазақстандағы
агроөнеркәсiптiк және аумақтық-өндiрiстiк кешендерiндегi өндiрiстiк және
ғылыми-өндiрiстiк бiрлестiктер құрудың iрi ауқымды iс-тәжiрибесi белгiлi.
Алайда бұл бiрiктiрiлген корпорациялық құрылым нысандары мемлекеттiк
меншiктің үстемдiк сату және басқарудың орталықтандыру жағдайында қаржы
және өнеркәсiптiк капиталдың нақты қосылуын және бәсекелестiкке
қабiлеттілiктiң нарықтық тетiктерiн қолданудың қамтамасыз ете алмады; бұл
нысандарды нарықтық құрылымға түрлендiру ассоциативтiк үлгiдегi қазiргi
заманғы корпорациялардың пайда болуына себiн тигiзедi. Бiрiктiрудің жаңа
нысанын iздеуге өндiрiс көлемiнiң күрт төмендеп кетуi, инвестициялық
жетiспеуi, даму болашағындағы белгiсiздiк себеп болды.
Қазақстандағы бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдардың қалыптасу және
даму үдерiсiн қамтамасыз етудiң маңызды факторлары:
– ұйымдастырушылық;
– технологиялық;
– нарықтық;
– басқару болып табылады.
Ұйымдастыру факторлары: Бiздiң республикамыздың жағдайында акционерлiк
меншiктiң пайда болуымен, дамыған бәсекелестiк жағдайының және қаржы
капиталының қалыптасының болмауымен байланысты.
Технологиялық факторлар - бұл, ең алдымен өндiрiстi және ғылыми-
техникалық әлеуеттi әртараптандыру, шығындарды азайту, өндiрiс көлемiн және
әсерiн ұлғайту. БКҚ-ның қалыптасуының нарықтық факторлары негiзiнен
трансакция санын, яғни салық төлемдерiнен үнемдеуге мүмкiндiк беретiн
келiсiм-шарттар мен өзара шарттар санын қысқарту стратегиясымен байланысты.
Басқару факторларына ұйымдастыру, технологиялық және нарықтық факторларды
шоғырландыру мен басқару құрылымын оңтайландыру жатады.
Кәсiпорындардың iрi құрылымға бiрiгуiне түрткi болатын Қазақстандық
айрықшалықты факторлар қатарына жатады, атап айтқанда, жүргiзiлетiн
экономикалық реформаларды өткiзу барысында кәсiпорындар арасындағы өзара
қатынасы сипатының өзгеруi.
Бұзылған шаруашылық байланыстарын қалпына келтiруде және өндiрiстi
құрылымдық қайта құру технологиялық тiзбектiң барлық буындарының қызметiн
шоғырландырмай және қаржы ресурстарын тартпай мүмкiн болмайды.
Корпорациялық сектор қазiргi заманғы экономиканың негiзi екенi
белгiлi.Индустриясы дамыған елдерде iрi корпорациялар мен бiрлестiктер
технологиялық прогрестi, экономикалық дамуды және азаматтарды әлеуметтiк
қорғауды қамтамасыз етедi. Мысалы, ҰАҚ әлемдiк өнеркәсiптiк өнiмнiң 50%-ын
өндіредi және халықаралық сауданың жартысын бақылайды.
Далелдi фактiлер бойынша дамыған мемлекеттердiң ұлттық экономикасы
айналасына орта және шағын бизнес кәсiпорындар желiсi құрылады iрi
бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдарға орналастырылады, Батыс Еуропа,
Америка және Азия-Тынық Мұхит аймағы елдерiнiң даму тәжiрибесi тиiмдi
реттелетiн және мемлекет қолдайтын өзiнiң едәуiр бөлiгiнде қаржы-
өнеркәсiптiк-сауда корпорациялық өзегiне құрылымданса, ұлттық капитал
бәсекелестiкке қабiлеттi күш ретiнде көрiнуге мүмкiндiк алады.
Қазақстан Республикасында жекешелендiру жүргiзген кезеңде өндiрiстiк,
ғылыми-өндiрiстiк, ауқымның, салааралық өндiрiстiк бiрлестiктерге кiретiн
кәсiпорындар арасындағы өзара қатынас iс жүзiнде бұзылды. Қолданыстағы
заңдар бiрлестiктердiң ұдайы өндiрiсiне тыйым салды және негiзделген
өндiрiстiк құрылымдардың негiзделген сақталуын (кейде негiзделмеген)
ынталандырды. Нәтижесiнде кәсiпорындар арасындағы өндiрiстiк өзара
байланыстардың бұзылуынан өндiрiстiң құлдырауы көбейдi, төлемеу дағдарысы
және жоғарыда айтылған жағымсыз нотюкелер туындады. Сондықтан көптеген
өндiрiстiк кәсiпорындар басында бiр-бiрiмен бiрiгудің ғана емес банкiлiк
құрылымдармен де бiрiгудiң қажеiтiлiгiн сезiндi.
Бүгiнде Қазақстан экономикасы ұлттық экономиканың корпусы болуға
қабiлеттi және болашақта әлемдiк нарықта бәсекеге қабiлеттi iрi
корпорациялық құрылымды қажет ету фактiсiң ешкiм жоққа шығармайды. Шағын
және орта кәсiпорындардың көптiгiне қарамастан iрi өндiрiс ролi, әәсiресе,
базалық салаларда жетекшi болып қала бередi. Мұнда өндiрiстi
шоғырландырудың түрлi дәрежесiндегi салаларды қамтитын интеграциялық
үдерiстер әсерi байқалады.
Республикадағы қазiргi заманғы интеграциялық үдерiстiң негiзгi
белгiлерi:
✓ корпорация-аралық бiрiгулер мен өндiрiстiк әлеуеттi басқа
мақсаттар‚үшiн босату жолымен өнеркәсiптердi шоғырландыру;
✓ корпорация iшіндегi ресурстарды үнемдеу стратегиясы
есебiнен, бөлiмшелердi қайта құрылымдау, қызметкерлердi
тартуды шоғырландыру;
✓ БКҚ қызметiнiң тиiмдiлiгiн көтеру мақсатында қаржы
капиталын активтендiру;
✓ БКҚ стратегиясын жүзеге асыру кезiнде компания активтерiн
тиiмдi пайдалану.
Теорияда ұсынып отырған бiрiктiрудiң қаржылай тиiмдi критерийiн
құрастырамыз. Мұнда төрт негiзгi кезеңдi айқындау керек:
1. Операциялық қосылу негiзi кезiңде тиiмдiлiктi анықтау
логиканы пайдаланып болашақ синергиямен қосылғыш кешен
есебi болып табылатын: синергияны құрайтын өндiрiстiк
шаруашылықбiрiктiрудiң қаржылай нәтижесiн.
2. Тиiмдiлiктi қорытындылайтын критерий болашақ кiрiс есiмiнiң
дисконтталған құны мен сатып алған компанияға төлейтiн
компанияға төлейтiн баға арасындағы айырымға тең болжалды
таза пайда болып саналады. Осы тәсiлге сәйкес бастаушы-
компания қосылғаннан кейiнгi ақшалай қаражаттың (болжалды
түсiм көлемi мен шығын арасындағы айырма) еркiн ағынын
анықтау керек. Қосылатын компанияның ақшалай қаражатының
болашақ ағынын бағалау едәуiр қиындық тудырары сөзсiз. Осы
критерийдi пайдаланғандағы тәсiл қосылудың ұзақ мерзiмдi
тиiмдiлiгiн бағалау үшiн ең тиiмдi болып саналады.[4]
3. Егер қосылу жай акцияларды айырбастау негiзiнде жүргiзiлсе,
тиiмдiлiк критерийi мен екi бiрiктiрілетiн компания
акционерлерi үшiн бiр акцияға есептегендегi пайда өсiмi
болып саналады. Дж. К. Ван Хорн пiкiрiнше[5], жоғарыда
көрсетiлген критерийдi қолданғандағы эмпирикалық
зерттеулердiң нәтижесi бiр жақты емес. Әдетте, жұтылатын
фирма алынатын фирмадан мөлшерi бойынша бiрнеше есе артық
болады, сондай-ақ үстеме сыйақыны соңғы акциясына төлейдi,
бұл компания акциясының нарықтық құны әлеуеттi қосылу
туралы жариялаумен байланысты өсiп отырады. Сондықтан
жұтылатын компания акционерлерi қанағаттандырылуы
көтерiлуiн күтуге болады, сондай-ақ негiзгi компания
акционерлер үшiн пайдасы (осы критерий бойынша бағалағанда)
әрқашан анық емес.
4. Бiрiктiрудің тиiмдiлiгiн бағалағанда жұтатын компания
көтеретiн шығындар мұқият есепке алуға жатады. Жұтылатын
компания акционерлерiне төлем борыштық мiндеттемелер
есебiнен, ақшалай қаражат немесе осы нысандар құрамдастары
жай және артықшылықты акциялар түрiнде төленуi мүмкiн. Егер
мәмiле кезiнде төлем құралы ретiнде бағалы қағаздар
пайдаланыста, есеп айырысу кезiнде олар нарықтық құны
бойынша ақшалай эквивалентке айналады. Осыған ұқсас тәсiл,
жұтатын компания өзiне сатып алынатын фирма мiндеттемесiн
алатын болса, қолданылады. Қазақстандық БКҚ-ның талдау
кезiнде өндiрiстiк қуат жүктелiмiн көтерудi, пайданы
көбейту, өндiрiс шығынын азайту және т.б. сияқтыларды
корпорациялық құрылым әлеуетiн сипаттайтын көрсеткiштермен
кешенiнде жоғарыда аталған критерийлердi мақсатты қолдану.
Iс-тәжiрибе айғақтайды:
✓ нарықтағы көптеген фирмалар, яғни өндiрiстің аз шоғырлануы
бәсекелестiк тиiмдiлiгi үшiн қажеттi және жеткiлiктi шарты болып
саналмайды;
✓ өркениеттi елдерде бәсекелестiктi жаңартпа, инвестиция, баға
белгiлеу саласында кәсiпорын қылығына тiкелей әсер ететiн өнiмдi
өндiру мен бөлудi ұйымдастыруды анықтайды. Сонымен қатар,
Қазақстандық индустриядағы кәсiпорындар бiрлестiгi мөлшерi
бойынша әлдеқайда төмен құрылымдық бiрлiктер саны аз кiретiнiн
атап өту қажет. Бұл көп жағдайда нарықтық экономикада концерндер,
iрi корпорациялық бiрлестiктер орындайтын түрлi деңгейлер
арасындағы өндiрiстiк үдерiстердi бақылау және кооперация қызметi
мемлекеттiк органдармен орындалды.[6];
Ұйымдастыру шеңберiнде ғана мүмкiн болатын жоғары шоғырландырылған және
орталықтандырылған өндiрiстiк және банкiлiк активтерi бар бәсекелестiк
қысымды күшейтетiн және кәсiпорынды өндiрiстi әртараптандыру стратегиясын
жүргiзуге бағыттайтын (қор нарығының баға белгiлерiне және салалық
табыстылық айырымына сәйкес) капитал құйылуының салааралық тетiктерiнiң
жұмыс iстеуi. Осының бәрiнен отандық өнеркәсiптегi инвестициялық құрылымдар
мен салааралық капитал құйылуьның жандануы тек сәлдiк индустриялық iргесiң
құрайтын кiрiс және шығыстың салалық тосқауылдарын, кәсiпорындарды
акционерлеу және корпорациялау, ұйымдастыру бiрлестiктерiн құрудың әлемдiк
негiзде мемлекеттiң мүмкiндiгiнше төмендетуге ғана болады. Сонымен қатар
республикадағы жаңа ұйымдастыруы ұйымның құрылымдарды тұрғызу үдерiсi
былайша сипатталады:
✓ шаруашылық жүргiзушi нарықтық субъектiлердiң қалыптастыру
уақыты бойынша әкiмшiл-әмiршiл жүйе мен оның иерархиялық
құрылымдарының бөлшектеуiнен басқаудың орнына реттеу мен
үйлестiрудiң жолға қойылған тетiктерi, шаруашылықта
берекесiздiктi ұйымдастыруға шақыратын және сатылас әрi деңгейлес
тәртiп бойынша атқарудың жоғалуы;
✓ мемлекеттiк құрлымдар нарықтың экономикада өз құзыретi
саласындағы мәселелердi шешуден жиi алыстатылады немесе
керiсiнше, қызмет атқаруда Паркинсон заңының, Мың заңының
көрiнуiне кеңiстiк ашып, бiрiн-бiрi қайталайды;
✓ экономиканы тұрақтандыру әдетте, iрi кәсiпорын директорларының,
барлық деңгейдегi кiмдердiң туыстарымен басқаратын алып-сатарлық-
делдалдың үлгiдегi мемлекеттiк емес құрылымдардың көбеюiне алып
келедi;
✓ өндiрiстiк, технологиялық және шаруашылық байланыстардың үзiлуi
iрi өнеркәсiптiк құрылымдардың жасанды ұсақталуы, ойластырылмаған
және экономикалық негiзсiз жоқ монополияға қарсы шаралар жүргiзу,
жекелеген кәсiпорындарды асығыс акционерлеу, бiрегей
технологиялық тiзбегiн құрайтын өндiрiстердің қайта бейiмделуi.
Мемлекет иелiгiнен алу және жекешелендiру, бюджеттен қаржыландыруды
тоқтату, тозығы жеткен негiзгi құралдармен (өнеркәсiп бойынша орташа 70%
шамасында), инфляция үдерiсiнде әдiстемелiк жоғалатын шектеулi айналым
қаражатынан қалған кәсiпорындардың ешнәрсе алмауына алып келдi. Бұл
объективтi түрде өнеркәсіптiк кәсiпорындардың өз күштерi мен қаржы
құрылымдарын бiрiктiрудiң қатаң қажеттiлiгiн сезiнуге алып келдi. Жекелеген
кәсiпорындардағы ақшалай қаражат тапшылығы соңғыға өндiрiстiк қорлардың өте
үлкен тозуын меңгеруге, шикiзатпен әрi материалмен үздiксiз жабдықтауға,
өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамытуға мүмкiндiк бермейдi.
Өндiрістiк және қаржылай капиталдың бiрiктiрiлуi ғана ресурстар басқаруды
көтеруге, кәсiпорындарды қаржыландыру және дамыту үшiн қосымша қаражат
iздестiруге мүмкiндiк бередi. Қаржы құрылымындағы өндiрiстiк
кәсiпорындардың уақытша бос қаражаттарының шоғырлануы және оларды ерекше
басымдылық бағыттарда тиiмдi пайдалану инфляция кезiнде, белгiлi бiр уақыт
iшiнде ақшалай ресурстарды жинақтау мүмкiн болмайтың кезде аса маңызды.
Өндiрiстiк кәсiпорындар мен қаржы институттараның бiрлестiгi объективтi
жағдайлардан туындайды:
✓ бiрiншiден, бәсекелестiк күшеюi жағдайында өндiрiс дамуы
өндiрiстiк және қаржы құрылымының бiрлескен күштерi болғанда ғана
мүмкiн маңызды күрделi жұмсалымды талап ететiн өндiрiстiк аппараттың
жаңару қажеттiлiгiн туындатады;
✓ екiншiден, қаржы-өнеркәсіптiк бiрлестiктер жекелеген
кәсiпорындардың күйзелiс қаупiнiң өсу ықтималдығын төмендетедi.
Олардың акционерлiк қоғамға жеделдетiлген қайта құрылуы оларға нарық
жағдайында дербес қызметке қалыпты әзiрленуге мүмкiндiк бермейдi.
Жүргiзiлген талдау көптеген кәсiпорындардың зиян шегуi көп жағдайда
тұтынушыларға төлеуге қабiлетсiздiгiмен түсiндiрiледi.
Өндiрiстiк және қаржы құрылымдар бiрлестiгiне қажеттiлiк отандық және
шетелдiк нарықта шетел корпорацияларымен бәсекелестiк күреске қарсы тұру
қажеттiлiгiнен туындайды. Қазақстандағы жоғары деңгейдегi монополизм туралы
көз-қарастарды қайта құру уақыты жеттi. Олар шетелдiк компаниялар жағынан
бәсекелестiк болмаған кезде экономикалық реформалар бастапқы кезеңiнде
дұрыс болуы мүмкiн. Қазiргi уақытта отандық өнеркәсiптер Қазақстан
аумағында iрi батыс корпорацияларымен бәсекелестiк жағдайында жұмыс iстеуге
мәжбүр. Сондықтан бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдар шеңберiндегi
Қазақстандық кәсiпкерлер күштерiнiң бiрлестiгi өте қажеттi болып, оларды
басқарудың әдiстемелiк негiздерiн әзiрлеуге көмектеседi.
Бiз жүргiзген талдау экономика дамуының нарықтық жағдайына сәйкес жаңа
ұйымдастыру-құқықтық құрылымдардың қалыптасу үдерiсiнiң бастапқы кезеңде
екенiн және мәнiсi (бойынша iске асырылмағанын көрсетедi. Жаңа ұйымдастыру
құрылымдары әзiрге фрагменттi түрде болады. Олардың халық тасуында және
белгiленген он мезеттермен қатар қызмет етуi қатарында мынандай негiзгi
кемшiлiктерi бар:
✓ өздерiнiң шикiзаттың, оның iшiнде турақты валюталық пайда алып
келетiн және қысқа кезең iшiнде iрi қаржылай табыстарға жетуге
мүмкiндiк беретiн мұнай өндiру салаларыдағы басты мүдделерiн
ұйымдастыру құрылымдарының көпшiлiгiн жинақтау. Өнеркәсiптi
өңдейтiн жоғары технологиялық қосалқы салалардың көптеген өнiм
өндiрушiлерi және олардың жоғары мамандандырылған шектес
кәсiпорындары (едәуiр Ғылыми техникалық әлеуеттi едәуiр бағалы
ресурстарды иемденетiн және елдiң болашақ экономикалық дамуының
негiзін құрайтын кәсiпорындар) олардың соңғы өнiмiне сұраныстың
шұғыл қысқаруы, олар пайдаланатын шикiзат бағасының бiрнеше есе
өсуiмен қатар келгелде банкротқа ұшырау кезiнде болады;
✓ көптеген ұйымдастыру құрылымдары делдалдың қызметке
бағдарланған;
✓ корпорация iшiндегi өзара әрекеттiң айқын тетiктерiнiң болмауы,
мүдделер келiсiмдердi, оларды басқарудың қызмет аппаратын анықтау
және тиiстi түрде жүзеге асыру;
✓ бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдардың қалыптасуын және
қызметiн реттемелейтiн тиiмдi заңдар базаларының болмауы;
✓ инвестициялық басымдылықтардың өзгеруiне және жаңа ұйымдастыру-
шаруашылық бiрлестiктердiң қалыптасу тетiктерiн өңдеуге шартың
болмауы.
Әлемдiк iс-тәжiрибе көрсеткендей корпорацияның дамуы экономикалық өсу
кезеңiнде күшейедi. 1986-жылдан 2004-жылға дейiнгi кезең аралығында жыл
сайын қосылулар мен жұтылулар саны әлемде 15% өсiп отырды. Барлық дамыған
елдерде қаржы институттары өнеркәсiптiк компаниялардың акция пакеттерiн
басқарады. Бағалау бойынша әлемнiң экономикалық және саяси әлеуетiнiң көп
бөлiгi 200 iрi корпорацияға шоғырландырылды, корпорацияның нарықтық ұлғаюы
бизнестiң стратегиялық мақсатына айналады.
Ұйымдастырушылық дамудың болашағы көп жағдайда шикiзат және жинақталым
жеткiзушiлер өндiрiсiне, сондай-ақ қаржы-кредит мекемелерiнiң одан әрi
бiрiгуiне байлалысты. Өнеркәсiп иелерiмен және банкирлар мен қаржыгерлермен
бiрiгуге мүдделiлiктiң тең өлшемiн атап өту керек. Ірi кәсiпорындар
қызметiнде қаржы-кредит мекемелерiмен тығыз байланыс жасауға тығыз ұмтылысы
байқалады.
Көптеген зерттеушiлердiң пiкiрiнше корпорация дамуының қазiргi заманғы
залдары мыналар:
✓ капиталдың шоғырлануы (қосылу және жұтылу, стратегиялық
альянстар құру);
✓ атқарымды жандандыру (тауарлар мен қызмет көрсетулердi тарату,
едәуiр тартымды шетелдiк нарықтарда елшiлес құрылымдар құру);
✓ капиталды интернационалдалдыру (ұлтаралық компаниялардың өсуi,
шетел елiне қарамастан арзан инвестицияларды тарту);
✓ өнеркәсiптiк және қаржылық капиталды бiрiктiру;
✓ қызметтің түрлерi мен бағыттарын әртараптандыру;
✓ компания активтерiн секьюритизациялау;
✓ байланыс, басқару есеп айырысу-төлем қаражаты мен орталарының
жаңа түрлерiнiң пайдалысын, басқаруды және құрудың қамтамасыз ету
үшiн жаңа атқаратың технологияны пайдалану;
✓ ұлттық нарықты (капитал, тауар, қызмет, еңбек) реттеудiң
халықаралық стандартын реттеу талаптарын есепке алу[7].
Қазақстанға қатысты корпорациялық дамудың проблемалық сипаты өтпелi
кезеңге саналмайды. Бұл тұжырымның база болмауында, қаржы-экономикалық
дережеде, меншік құрылымында, корпорациялық құрылымдардың экономикалық
сипатында көрiнедi. Корпорацияның ұлттық үлгiсiн және оның дамуының
ерекшелiктерiн қор нарығының халықаралық және iрi ұлттық сауда алаңдарында
айналысы бар акционерлiк қоғам мен акциялардын сипаттаушы деректермен қатар
көрсетуге болады. (2-кесте).
Акционерлік қоғамдардың салыстырмалы сипаттамалары
Германия АҚШ Жапония Ресей Қазақстан
Қор нарығының айналатын акция эмитенттерінің саны
650 6000 3000 200-300 50-70
Қор нарығының капиталдануы (трлн доллар)
1,2 10 2,2 0,3 0,02
Тізіміндегі әлемдік 200 ірі компанияларының саны (FT-500-ден)
12 96 28 1(PAOГазпром) 1(ННК
Қазақойл)
Жетекші институционалдық меншіктенушілердің және қоржындық инверторлар
Банкілер Зейнетақы жәнеБанкілер мен Банкілер,ЧИҚ-лар, Банкілер
өзара қоры копрациялар өнеркәсіптік және
инвестициялық
компаниялар
Акция меншіктенушілерінің негізгі санаты
Аутсайдерлер Аутсайдерлер Аутсайдерлер Инсайдерлер,бірақ Инсайдерлер,
олардың рөлі бірақ олардың
төмендемейді рөлі
төмендейді.
Акционерлік капиталдың шоғырлануы
Жоғары Төмен Жоғары Тұрақсыз,ұлғаюға Тұрақсыз,
төмен беталыспен ұлғаюға төмен
беталыспен
Жоғары алқалық органдарды басқару деңгейлерінің саны
Екі Бір Бір Бір-екі Бір-екі
Проблемалық жағдайлардағы акционерлер тәртібінің негізгі таптауырыны
Басқарушылар Акциялар Басқарушылар Қалыптасады Қалыптасады
сатылуы ауысымы
Акцияларды тоғыспалы иемдену
Дамыған Аз Дамыған, Дамиды Дамиды
таратылған
Холдингілік құрылымдар
Дамыған Дамыған Болмайды Таратылған,бірақ Болмайды
дамымаған
Қазақстандық корпорацияның құрылымдардың шетелдiк корпорациялармен
объективтi салыстыруға, әзiр болмайды, бұған кедергi келтiретiн олардың
айқын болмауы ғана емес, сонымен қатар жалпы ақпараттың жетiспеуi.
Ақпаратты ашудың рейтингiлiк аспектерi мен стандарттарын қор нарығы
қатысушыларымен әлi қалыптастырған жоқ.
Көптеген кәсіпорындардын жарғылық капиталының мөлшерi төмен болып қала
бередi. Сонымен қатар, өнеркәсiп үшiн қаржы ресурстарының жоғары бағасы
ақша тапшылығының, айырбастау құрылымында жоғары айырбас үлесiнiң күшеюiне
алып келедi.
Айқындықтың болмауы, рейтингтiк бағалаудың болмауы, қанағаттанғысыз
бизнес-жоспарлар және кәсiпорындардағы менеджменттiң төмен сапасы, арзан
инвестиция тарту мүмкiндiгiн төмендетедi.
Қазақстанда реформа жылдарында кәсiпорындардын 10-25% шамасында ғана
шаруашылық жүргiзудің жаңа жағдайына үлкен немесе аз табыспен бейiмделдi.
2002 жылы залалды кәсiпорындар саны 29-ды құрады, оның iшiнде өңдеу
өнеркәсiптерiнде - 9I.[8]
Сөйтiп, жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады:
бiрiншiден, корпорацияның қазақстандық ұлттық үлгiсi экономика субъектiсi
ретiнде қалыптасу кезеңiнде, ол өзiне кеңес кәсiпорынының өндiрiстiк-
технологиялық генетикалық негiздердiң эклектикалық тәсiлдемесi мен әртүрлi
нарығың ұйымдастыруының және институционалдық элементтерiн (герман,
американдық және өте аз дәрежеде жапондық) құрайды; екiншiден, қазақстандық
компанияларға экономикалық өсудiң төмен сапасы, кәсiпорындарды қайта
құрылымдау кiдiрiсi және тұрақты менеджменттi меңгеру мәселелерi тән. Бұл
қалай болса да әлемдiк экономика көшбасшыларымен салыстырылатын қаржы-
өнеркәсiптiк құрылымдардың Ресейдегi бас кәсiпорынмен бiрлiк құрауынан
көрiнедi.
Келтеген зерттеушiлер пiкiрi бойынша iрi корпорация дамуының
жалпыланған сценарийi:
✓ бас компанияның құрылуы;
✓ банкiлiк немесе инвестициялық ұйымның құрылуы;
✓ бас компанияны жекешелендiру;
✓ сол саладағы кәсiпорындар iрi акциялар пакетiн сатып алу;
✓ стратегиялық инвесторларды тарту;
✓ капиталды шоғырландыру немесе шоғырландыру бiрiктiру;
✓ қаржы-инвестициялық топ құру;
✓ холдингiлiк құрылымдарды қалыптастыру (құрылымдар);
✓ шетелдiң қаржы нарығына шығу;
✓ орталықтандырылған басқаруды қаржылай ағындармен ұйымдастыру;
✓ бизнестiң салалық құрылымын әртараптандыру;
✓ бұқаралық бiрiктiрудiң құралын сатып алу және құру;
✓ мультидивизионалдық құрылымға көшу (құрылымында);
✓ халықаралық iшкi альянстарды қорытындылау.
Басқару жүйесiн қайта құру, өнеркәсiптiк бiрлестiктердi iрiлендiру және
жекешелендiру, басқарудың орташа деңгейiнде өзiндiк ерекшелiгi бар
вакуумның пайда болуына алып келдi. Шетелдердiң тәжiрибесiн талдай келе
Қазақстан экономикасын басқаруда орта буын қызметiн ФРГ, холдингтер, ТНК,
биржалар және басқа да бiрiктiрiлген корпорациялық құрылымдар орындай
алатының болжауға болады. Осыған байланысты жоғарыда аталған Қазақстанның
ұйымдастыру құрылымының қалыптасу үдерiсiн оның экономикасын экономикалық
дағдарыстан шығарудың тағы бiр енсеру мүмкiндiгiнен айырып, тоқтатып қоюға
болмайды. Мәтiнде жоғарыда баяндалған бiрiктiрiлген корпорациялық
құрылымдардың қалыптасуы мен дамуы республикадағы тиiмдi аралас экономиканы
қалыптастырудың маңызды бағыты деп санауға болады.
Бiрiктiрiлген корпорациялық құрлымдардың өз стратегиясы мен тактикасы
бар (осы параграфтың зерттеу объектiсi). Стратегиялық мақсаты — пайданы
барынша көбейту (кiрiс, пайда, оңай олжа), тактикалық мақсаты — нақты
жағдайларда, қызметтiң нақты кезеңдерiнде уақытша тапсырмалар жұмыс
орындарын сипаттайтын, тұрақтылық қамтамасыз ететiн, нарық қауашасын
кеңейтетiн, беделiн т.б. сақтайтын стратегиялық 1-нұсқаны iске асыру.
Қазiргi кезеңде жаңа құрылымды iздеу ғылыми-техникалық прогресстiң
екпiндi дамуымен, кәсiпкерлiк қызметте қауiп-қатер дәрежесiнiң
жоғарылауымен, оның табысын немесе сәтсiздiгiн анықтайтын факторлардың
көптiгiмен, тауар номенклатурасының және бизнес саласының сарапатау және
әртараптану үдерiстерiмен, маңызды мiндеттер мен болашақтағы бағыттардын
шектету үшiн күштердi шоғырландыру қажеттілiгiне байланысты.
Қайтарымды сатылас бiрiктiру стратегиясын iске асыру фирмаға жиынтықты
бағасының ауытуынан және жеткiзушiлер сұрауынан тәуелдiлiгiнiң төмендеуiне
байланысты маңызды артықшылық алуға мүмкiндiк бередi. Сонымен бiрге фирма
үшiн шығыстар орталығы ретiндегi жеткiзiлiмдер керi сатылас бiрiктiру
жағдайында кiрiстер орталығына айналуы мүмкiн.
Алға жүретiн сатылас бiрiктіру стратегиясы фирма өсуiнде сатып алулар
есебiнен немесе фирма мен соңғы тұтынушы арасында, атап айтқанда: бөлу және
сату жүйесiндегi құрылымдарға бақылауды күшейту есебiнен көрiнедi.
Бiрiктiрудiң бұл түрi делдалдың қызметтер өте кеңейгенде немесе фирма
жұмыс деңгейi сапалық делдалдардын таба алмағанша (бұл стратегия әдебиетте
де прогрессивтi бiрiктiру деген атау алады) пайдалы.
Ұйым жағдайын анықтау үшiн және ол батыс әдебиетiнде қандай стратегияны
iске асырғанына байланысты түрлi сұлбасы қолданылады. Мәселеге көзқарастың
осындай бiр сұлбасы өнiмге нарық өсуiнiң серпiнiне (саланың өсуiне балама)
және Темпион мен Стрикланд ұсынған фирманың бәсекелестiк жайғасымына
байланысты стратегияның таңдау қалыптамасын пайдалану ұсынылады. (1-сурет)
ІІ. Стратегия квадранты І.Стратегия квадранты
1.Шоғырландыру стратегиясын 1.Шоғырландыру
қайта қарау
2.Деңгейлес біріктіру немесе 2.Сатылас біріктіру
қосылу
3.Орталықтандырылған
әртараптандыру
ІІІ.Стратегия квадранты IV.Стратегия квадранты
1.Шығыстарды қысқарту 1.Орталықтандырылған
әртараптындыру
2.Әртараптандыру 2.Конгломераттық әртараптық
3.Жаңа саладағы қысқарту 3.Бірлескен кәсіпорын.
Интеграциялық өсудің бағдарламалар тобында сатылас бiрiктiруден басқа
деңгейлес бiрiктiру стратегиясын атап көрсетуге болады. Деңгейлес бiрiктiру
фирманың бiр қатар бәсекелес-кәсiпорындарды иемденуге немесе қатаң
бақылауға алуға‚ ұмтылуынан тұрады.
Сатылас бiрiктiру тұжырымдамасы, бiрiктiрiлген құрылымдар
тұрақтылығының үлгiлеу және талдау технологиялық құрылуларға жататын шектер
мен түсiнiктердi қатаң анықтау қажеттiлiгiне байланысты.
2-суретте жалпы жағдайда деңгейлес бiрiктiрiлген технологиялық жүйенiң
әмбебап сұлбасы ретiнде қарастыруға болатын ерiктi желi берiлген. Талдау
үшiн бiрқатар синонимдер алынады: салааралық бiрiктiрiлген кешен немесе
сатылас құрылу, сатылас бiрiгу немесе жай, өндiрiстер бiрлестiгi т.б.
Бұл жағдайлардың барлығында қайсыбiр, бiрақ толығымен анықталған өнiм
өндiрiсiне бағытталған бiрегей өнеркәсiптiк-өндiрiстiк жүйеге өндiру
технологиясы бойынша түрлi тектi бiр бiрлестiктi аламыз.
Бiрiктiрiлген бiрлестiктердiң қатысушы-кәсiпорындары дөңгелектермен
белгiленген. Бұл өз қызметiн заңға сәйкес жүзеге асыратын және
бiрiктiрiлген бiрлестiк қатысушылары алдында да және басқа да заңды
тұлғалар: өндiрушiлер, қаржы мекемелерi, мемлекет алдында т.б. дербес
мiндеттемесi бар заңды түрде тәуелсiз өндiрiстер.
2-суреттегi дөңгелектер арасында түзу және керi технологиялық
байланыстар (бұл жерде сандық бiрлiгiмен де әмбебап бiрлiгiмегi де
өлшенетiн еңбек пәнi ағыны туралы айтылып отыр) берiлген.
Әрбiр дөңгелек жеке, дербес, заңды түрде тәуелсiз кәсiпорын түрiнде
көрiнiп, өз технологиясымен, яғни жабдығымен, оның үлгiсiмен, оны пайдалану
тәртiптемесiмен және т.б. сипатталатын технологиялық өзгертушi. Сондықтан
әрбiр осындай қайта құрушыларға өндiрiстiк тұрақтар, олардың жүктелiм
дәрежесi сияқты ұғымдарды пайдалануға болады.
Аралық өнiм не сатып алынады немесе сәйкес буындармен немесе тапсырыс
бергенде шарт бойынша сатылас бiрiктiруде әдеттегi нарықтық қатынастарда
келiсiмшарты да бар, ол бойынша азды-көптi жалғасымды сипат алады және
қатысушылар өнiмдерi сапасына сәйкес мөлшерiн реттейдi, кешендi
бағдарламада оларды жеткiзудiң мерзiмдiлiгi және көлемi, сондай-ақ кешенге
барлық қатысушылар арасындағы қаржылық мiндеттемесiмен ерекшеленедi.
Сатылы бiрiктiрiлген немесе салааралық кешеннiң бастапқы және соңғы
буыны бар, ол ағымдағы кезеңде өте маңызды немесе кезеңнiң өтуi ақша
массасымен, негiзiнен соңғы жүзеге асыру өндiрiсiнде шоғырланады. Керi
капиталдың одан әрi қозғалу көздерi болатын, бiрiншi буынға жататын
материал өндiретiн немесе шикiзатқа бiз оларды жатқызамыз.
Сатылы бiрiктiрiлген кешеннiң берiлген анықтамасын өтпелi кезеңге ғана
қолдануға болады. Дамыған капиталистiк мемлекеттерде барлық iрi ұлттық және
ұлтаралық корпорациялар өздерiнiң көптеген жеткiзушiлерiн өнiмнiң
техникалық параметрлерi мен олардың бағаларын қатаң бақылауға ұмтылуда. Бұл
сатылы қосылумен (жеткiзүшiнi күту) немесе қатаң келiсiмшарт белгiлеумен,
не жеткiзушi-кәсiпорынды осы корпорацияның тәуелдi еншiлес фирмасына
айналдыруымен көрiнедi. Қарастырылатын салааралық кешендер үшiн бұл алдын
ала қарастырылмайды. Бiз тек ерiктi келiсiмшарттың қатынасты, егер
қатысушыны немесе қатысушыларды қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz