Аудармадағы транспозиция және трансмутация ұғымы



1) Көркем тәржіманың жанрлық түрлерін атап, мысалмен дәйектеңіз
2) Аудармадағы транспозиция және трансмутация ұғымын түсіндіріп, мысалдармен дәйектеңіз
Транспозиция – белгілі бір жанрдағы немесе функционалды стильдегі мәтінді басқа бір жанр немесе функционалды стильге аудару.
Аударманың бұл түрі көбінесе әдеби пародияларда немесе адамдардың шағын топтары арасындағы жаргон тілінде құрастырылған және жалпыхалықтық тілде сөйлеушілірге түсініксіз мәтіндерде кездеседі.Бұл топта мейлінше көп тараған аударманың түрі диахрондық тәржіме болып табылады.
Транспозиция негізінде тілдік бірліктерді семантикалық немесе қызметтік салыстыру қажет; бұл қарым-қатынас метафоралық процесс, мұнда 3 элемент түрленеді: бастапқы форма (транспозицияланатын), транспозиция құралы (транспозитор), нәтиже (транспозит). Транспозитор – айқындалушы және айқындауыш арасындағы байланыс таңбасы. Мәселен, “Соңғы парыз” романында күлкіге байланысты бірнеше метафоралық сөздердің бірнеше транспозициясы берілген: сайқал күлкі, мысқыл күлкі, берекесіз күлкі, қуақы күлкі. Жазушы күлкі деген бір сөзге байланысты көптеген метафоралық тіркестер түзген: а) Қыз бас-аяғына асықпай көз жүгіртті де, бағанағы мысқыл күлкіні бетіне қайта шаптырып, теңіз суына қымсынбай кіре берді (133-б.); ә) Сол арада ғана санаңа бірдеңе жеткен еді, құр қиялға әуейіленген өз қылығыңа өзің ұялғандай, бетіндегі берекесіз күлкіні дереу жиып алып, жан-жағыңа қарап едің-ау (136-б.); б) …әйтеуір торай көздің қарашығына қуақы күлкі ұшқындады (8-б.). Бұл сөйлемдерде күлкі сөзімен тіркесіп қана образ жасалып тұр. Бұлардың дені – қаламгердің өз қалам тартысынан туындаған тіркестер. Ең алғашқы рет транспозиция теориясын Ш. Балли жасады, оның жекелеген аспектілерін – (трансляция түрінде), бірінші деңгейдегі транспозиция ерекшелегенде (сөздерді немесе негіздерді бір сөз табынан екінші сөз табына ауыстыру). О. Есперсен, А. Сэше, А. Фреем, Л. Теньер дамытты. Транспозиция идеясы трансформациялық әдіс негізінде жатыр. Қазіргі тіл білімінде транспозиция сөзжасам, синтаксистік синонимдер, семантика, синтаксис, троптар теориясы т.б. мәселелерге қатысты зерттеліп келеді. Көптеген ғалымдар транспозицияны сөздің бір сөз табынан екінші сөз табына көшуі, ауысуы тұрғысынан қарастырады. Ал атақты ғалым А.И. Моисеев 1985 жылы баспадан шыққан “Словообразования современного русского языка” деген монографиясында транспозицияны тілде бар сөздерге омоним жасайтын тәсіл тұрғысынан қарастырады. “Транспозиция – образование омонимов к уже существующим словам” [77, 76 б.]. Сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына көшуі тілде жаңа мағыналы сөз тудырады. Сондықтан оның сөзжасам мәселесі екені ешбір күмән туғызуы мүмкін емес. Сондай-ақ, бір сөз табы сөзінен екінші сөз табы сөзінің жасалуы дыбыстық құрамы бар жұрнақ арқылы да, дыбыстық құрамы жоқ нөлдік жұрнақ арқылы да жасалатыны ғылымда танылғаны белгілі. Ал транспозиция термині көп жағдайда нөлдік жұрнақ арқылы жасалған туынды сөздермен байланысты қолданылады. Бұл мәселе жалпы тіл біліміндегі, орыс тіл біліміндегі зерттеулерде түрліше аталып, түрліше сипатталып келгенімен, оған нақты ғылыми сипаттама берген сөзжасамның көрнекті маманы Е.С. Кубрякованың пікірін атап өткен жөн. Транспозиция мәселесінің ғылымда ерте басталғанын айтады, ғалым бір категорияның тілдік таңбасының екінші категорияға көшуі тілде 92 үлкен қызмет атқаратындығына сүйеніп, Ш. Баллиден мына сөзін келтіреді: “Өз категорияларында қамалып қалған белгілер сөйлеудің көптеген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құралдардың шектеулі көзі қызметін атқаратын еді. Алайда, категория аралық алмастырулардың арқасында, ой босатылады, ал ой көріністері байытылады және әртүрлі реңктерге ие болады” деген үзіндісін көрсетіп транспозиция сөзжасамда үлкен қызмет атқарады деп түйеді [78, 64]. Ш. Балли транспозициялық процесті зерттеу барысында қолданылып отырған терминдер мен ұғымдарды енгізді. Ш. Балли енгізген “транспозиция”, “транспозицияланатын”, “транспо-зициялаушы”, “транспозицияланған” және “функционалдық-семантикалық транспозиция” деген терминдер тілде ауыспалы құбылыс деп аталатын зерттеу аппаратына кірді.

Пән: Медицина
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:   
7) Аудармадағы транспозиция және трансмутация ұғымын түсіндіріп, мысалдармен дәйектеңіз
Транспозиция - белгілі бір жанрдағы немесе функционалды стильдегі мәтінді басқа бір жанр немесе функционалды стильге аудару.
Аударманың бұл түрі көбінесе әдеби пародияларда немесе адамдардың шағын топтары арасындағы жаргон тілінде құрастырылған және жалпыхалықтық тілде сөйлеушілірге түсініксіз мәтіндерде кездеседі.Бұл топта мейлінше көп тараған аударманың түрі диахрондық тәржіме болып табылады.
Транспозиция негізінде тілдік бірліктерді семантикалық немесе қызметтік салыстыру қажет; бұл қарым-қатынас метафоралық процесс, мұнда 3 элемент түрленеді: бастапқы форма (транспозицияланатын), транспозиция құралы (транспозитор), нәтиже (транспозит). Транспозитор - айқындалушы және айқындауыш арасындағы байланыс таңбасы. Мәселен, "Соңғы парыз" романында күлкіге байланысты бірнеше метафоралық сөздердің бірнеше транспозициясы берілген: сайқал күлкі, мысқыл күлкі, берекесіз күлкі, қуақы күлкі. Жазушы күлкі деген бір сөзге байланысты көптеген метафоралық тіркестер түзген: а) Қыз бас-аяғына асықпай көз жүгіртті де, бағанағы мысқыл күлкіні бетіне қайта шаптырып, теңіз суына қымсынбай кіре берді (133-б.); ә) Сол арада ғана санаңа бірдеңе жеткен еді, құр қиялға әуейіленген өз қылығыңа өзің ұялғандай, бетіндегі берекесіз күлкіні дереу жиып алып, жан-жағыңа қарап едің-ау (136-б.); б) ...әйтеуір торай көздің қарашығына қуақы күлкі ұшқындады (8-б.). Бұл сөйлемдерде күлкі сөзімен тіркесіп қана образ жасалып тұр. Бұлардың дені - қаламгердің өз қалам тартысынан туындаған тіркестер. Ең алғашқы рет транспозиция теориясын Ш. Балли жасады, оның жекелеген аспектілерін - (трансляция түрінде), бірінші деңгейдегі транспозиция ерекшелегенде (сөздерді немесе негіздерді бір сөз табынан екінші сөз табына ауыстыру). О. Есперсен, А. Сэше, А. Фреем, Л. Теньер дамытты. Транспозиция идеясы трансформациялық әдіс негізінде жатыр. Қазіргі тіл білімінде транспозиция сөзжасам, синтаксистік синонимдер, семантика, синтаксис, троптар теориясы т.б. мәселелерге қатысты зерттеліп келеді. Көптеген ғалымдар транспозицияны сөздің бір сөз табынан екінші сөз табына көшуі, ауысуы тұрғысынан қарастырады. Ал атақты ғалым А.И. Моисеев 1985 жылы баспадан шыққан "Словообразования современного русского языка" деген монографиясында транспозицияны тілде бар сөздерге омоним жасайтын тәсіл тұрғысынан қарастырады. "Транспозиция - образование омонимов к уже существующим словам" [77, 76 б.]. Сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына көшуі тілде жаңа мағыналы сөз тудырады. Сондықтан оның сөзжасам мәселесі екені ешбір күмән туғызуы мүмкін емес. Сондай-ақ, бір сөз табы сөзінен екінші сөз табы сөзінің жасалуы дыбыстық құрамы бар жұрнақ арқылы да, дыбыстық құрамы жоқ нөлдік жұрнақ арқылы да жасалатыны ғылымда танылғаны белгілі. Ал транспозиция термині көп жағдайда нөлдік жұрнақ арқылы жасалған туынды сөздермен байланысты қолданылады. Бұл мәселе жалпы тіл біліміндегі, орыс тіл біліміндегі зерттеулерде түрліше аталып, түрліше сипатталып келгенімен, оған нақты ғылыми сипаттама берген сөзжасамның көрнекті маманы Е.С. Кубрякованың пікірін атап өткен жөн. Транспозиция мәселесінің ғылымда ерте басталғанын айтады, ғалым бір категорияның тілдік таңбасының екінші категорияға көшуі тілде 92 үлкен қызмет атқаратындығына сүйеніп, Ш. Баллиден мына сөзін келтіреді: "Өз категорияларында қамалып қалған белгілер сөйлеудің көптеген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құралдардың шектеулі көзі қызметін атқаратын еді. Алайда, категория аралық алмастырулардың арқасында, ой босатылады, ал ой көріністері байытылады және әртүрлі реңктерге ие болады" деген үзіндісін көрсетіп транспозиция сөзжасамда үлкен қызмет атқарады деп түйеді [78, 64]. Ш. Балли транспозициялық процесті зерттеу барысында қолданылып отырған терминдер мен ұғымдарды енгізді. Ш. Балли енгізген "транспозиция", "транспозицияланатын", "транспо-зициялаушы", "транспозицияланған" және "функционалдық-семантикалық транспозиция" деген терминдер тілде ауыспалы құбылыс деп аталатын зерттеу аппаратына кірді.
Трансмутация - нақты бір жасанды тілден екінші бір жасанды тілге аудару (мыс., эсперанто тілінен ым-ишара тіліне, т.т. аудару).
8) Көркем тәржіманың жанрлық түрлерін атап, мысалмен дәйектеңіз
Аударма -- бір тілде бейнеленген мазмұнды екінші бір тілге әрі дәл әрі толық қайталай бейнелейтін тілдік қимыл.Көркем аударма - әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге аударылған нұсқасы, көркем әдеби шығармашылықтың бір саласы. Көркем аударма түпнұскаға мағынасы қаншалық жақын келетініне орай дәлме-дәл аударма, еркін аударма, сәйкес аударма деп ажыратылады. Көркем аудармада әдеби шығарма бастан аяқ сөзбе-сөз тәжімаланбайды, сөздердің мағынасын, көркемдік қуатын, бейнелік әсерін неғұрлым толық жеткізу мақсат етіледі. Аударма жасаушы адам кем дегенде екі тілді жақсы білуі қажет. Онсыз аударма сапасы ойдағыдай шықпайды, түпнұсқаның ұлттық сипаты, өзіндік өзгешеліктері сақталмайды. Аудармада сөз қолдану, ойдың мағынасын толық жеткізу, көркемділігін жоғалтпау, маңызын төмендетпеу сияқты талантар толық сақталуы шарт. Аударма - әдебиеттің кең арналы, мол саласының бірі. Аударма арқылы бір халықтың таңдаулы әдеби шығармаларынан басқа халықтың өкілдері сусындай алады. Көркем аударманың қасиетін арттырып, түп-нұсканың мағыналық байлығын, ой-толғамдары мен сезім иірімдерін, көркемдік өзгешеліктерін жаңғыртып, жарқырататын қайта туғызатын суреткерлік шеберлік. Көркем аударманың бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен. Қазақ әдебиетінде қазіргі заманғы көркем аударма жасау дәстүрі 19 ғ-дан басталады.[[1]]Абай неміс ақыны Гётенің, орыс ақындары Ю.Лермонтовтың, А.Пушкиннің жекелеген шығармаларын қазақ тіліне ерекше көркемдікпен аударды, Ы.Алтынсарин орыс педагогы К.Д. Ушинскийдің, Шәкәрім Құдайбердіұлы Л.Толстойдың ("Асархадон патша", "Үш сауал"), А.С. Пушкиннің ("Дубровский", "Боран"), Тұрағұл Абайұлы М.Горькийдің ("Челкаш"), АС. Неверовтың ("Марья-большевичка", "Мен өмірге жерікпін"), Б.Прустың ("Антек") шығармаларын аударып, көркем аударманың дамуына ықпал етті. 20 ғ-да аударма ерекше серпінмен дамып, А.Байтұрсынұлы (И.Крылов мысалдары), М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезовтер көркем аударманың арнасын кеңейтті. Х.Өзденбаев, Т.Нұртазин, Ғ.Жарылғапов, Ә.Жұмабаев, Г.Бельгер, Н.Шәкеев, Ж.Ысмағұлов, С.Ақтаев, т.б. қаламгерлер көркем аударма саласын жаңа санаға көтеріп, соны ізденістерге барды. Қазақ әдебиеттану ғылымында көркем аударма тарихы мен теориясын зерттеу ісі жолға қойылған. Филолог ғылым докторы Н.Сағындықованың "Көркем аударманың негіздері" (1995) аталатын монография жарық көрді. 2002 жылдан бастап "Аударма" баспасы әлем әдебиетіндегі көркем шығармалардың озық үлгілерін қазақ тілінде шығарып келеді.
Көркем шығарма аудармасын көркем аударма деп атаймыз. Көркем шығарманың басты мақсаты белгілі бір эстетикалық әсерге жету және әдеби бейне жасау.
Көркем аударманың бірнеше түрі бар. Олар поэзия аудармасы, пьеса аудармасы, сатира аудармасы, көркем проза аудармасы және ән мәтіндерінің аудармасы болып ажыратылады.
Көркем аударма нысаны болып көркем шығарма саналады. Көркем шығарманы немесе әдебиетті аудару кезінде аудармашы бірқатар қиыншылықтарға тап болады. Көркем шығарма мәтіні экспрессивті немесе эмоциональді, эстетикалық ақпарат беретін құрал болғандықтан, оның оқырманға немесе тыңдарманға образды-эмоциональді әсер ететін ерекшелігі бар. Сол себепті, аударманың бұл түріне және көркем аударма жасаушыға қойылатын талаптар өте ауыр. Әдеби шығарманы аударғанда, әсіресе өлең жолдарын аударуда, оның ырғағы мен мағынасын бере отырып аудару керек. Сонымен бірге, аудармашы эпитет, метафора сияқты тәсілдерді пайдалана білуі керек.
Аударма мәдениетінің бүкіл даму жолы, әдеби тіліміздің өсіп-өркендеуі, бүгінгі өміріміздің нақтылы талаптары бізді қазіргі уақытта реалистік дәл аудармаға қарай бет бұрғызды. Біз көркем аудармада негізінен осы әдісті қолдаймыз.Реалистік немесе шынайылық тұрғысынан дәл аударма дегеніміздің мәнісі неде? Бұның жауабын, ең алдымен, жалпы көркем шығармаға қойылатын талаптарға байланысты іздеуіміз керек. Әрбір көркем шығармадан өмірді реалистік тұрғыдан ұғынып, шынайы түрде дәл бейнелеу талап етіледі. Шын мәнісіндегі көркем шығарма дегеніміз, өмір шындығының образды түрде бейнеленген нақты көрінісі. Көркем аударманы біз, ең алдымен, көркем шығарма деп білеміз. Олай болса, көркем аударма туындысы да сол шығармада суреттелген нақты өмір көріністерін түпнұсқаның тілі арқылы реалистік тұрғыдан терең ұғып, өткір сезіне отырып, екінші тілдің образдық жүйесімен бейнелеп берген нұсқасы. Демек, көркем аударманың да алдына қойылатын ең басты талап- өмір шындығынан дәл шығып отыру.
Аудармашы өмір шындығын көргенде оған түпнұсқа арқылы қарайды және автордың көзімен қарайды. Аудармашының алдына қойылатын үш түрлі талап бар. Біріншіден, ол шығармада бейнеленіп отырған өмір шындығын дәл беруі керек. Екіншіден, түпнұсқаның өзін айнытпай жеткізуі тиіс. Үшіншіден, ана тілінің заңды жүйесіне ешқандай нұқсан келтірмеуі тиіс.
Көркем аударма жасау үшін аудармашы әдетте эпитет (әсірелеп суреттеу), метафора (ауыспалы мағына) және сөйлемнің ритмика семантикалық ерекшеліктерін, синтаксистік құрылымын қамтитын түрлі тілдік тәсілдердің орасан зор мөлшерін пайдалана алады. Көркем аударманы қабылдаушыға жоғары деңгейде жеткізу мақсатында қолданылатын әдіс-тәсілдер:
1. Эпитеттер. Олардың құрылымдық және семантикалық ерекшеліктерін, тұлғалану деңгейлерін есепке ала отырып аудару.
2. Теңеулер. Құрылымдық ерекшеліктерін оған қатысты сөздердің стилистикалық бояуын есепке ала отырып аудару кезінде қолданылады.
3. Метафора. Құрылымдық сипаттаманы образды дүние мен заттық дүние арасындағы мағыналық қатынасты есепке ала отырып аудару.
4. Авторлық неологизмдер. Стилистикалық бояу мен сөздердің компоненттерінің семантикасын сақтай отырып, автор қолданған аударма тіліндегі сөз жасаушы үлгіге сәйкес келетін қоолданыстар.
5. Диалектизмдер. Әдетте жай лексикамен аударылады. Жаргонизмдер, аргонизмдер, тағы басқаларын аударуда түпнұсқадағы стилистикалық аударылу түрін сақтайды.
Көркем мәтін- белгілі бір уақытта дүниеге келген, өмір сүрген және өзін тудырған дәуірдің белгілі бір құндылықтарын бойына сіңірген шығармашылық. Ол индивидтің (оны дүниеге келтіруші, яғни жеке автор) қолтаңбасы бар дүние болғандықтан, аудармашыға негізгі үш проблемамен бетпе-бет келуіне тура келеді. 1.Мәтіннің мезгілдік ара-қатынастарын, ерекшеліктерін беру. 2.Автордың жеке стилін жеткізу. 3.Әдеби бағыттың негізгі ерекшеліктерін ашып көрсету.
Бұрынғы кезде Мәтіннің архаикалық ерекшеліктері аудармада сол күйінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Аударма теориясы - сұрақ-жауап түрінде
Тіл қатынас жүйесі және аударма түрлері
Фразеологиялық бірліктердің аудармасы
Аударма сапасының бағалау мәселелері
Аударманың түрлері жайында
Аударманың түрлері
Қазақ тіліндегі аударматану ұғымындағы терминдердің тілдік табиғатын семасиологиялық, ономасиологиялық және когнитивтік лингвистика тұрғысынан зерттеу
Ағылшын тілді терминдерді аударудың техникалық әдістері
Аударма және өркениет
Лингвистикалық аударма теориясы
Пәндер