«ОҚО Сайрам ауданы бойынша ауылшаруашылығы малдарының «бруцеллез (сарып)» ауруынан алдын алу және онымен күресу шаралары
МАЗМҰНЫ
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартылған сөздер
Кіріспе
І. Әдебиетке шолу
1.1 Бруцеллез.сарып этиологиясы
1.2 Ауруды анықтау жолдары
1.3 Серологиялық әдіспен диагноз қою
1.4 Малдың сарып ауруын басқа жұқпалы аурулардан ажырата білу жолдары
1.5 Сарып ауруынан сау шаруашылықтардағы жүргізілетін сақтандыру шаралары
1.6 Сарыптан таза емес шаруашылықтардағы жүргізілетін сауықтыру шаралары
1.7 Сарып ауруының адамға жұғуын болдырмау шаралары
ІІ. Өзіндік зерттеу нысаны мен әдістері
2.1 Патологиялық материалдардың алынуы және оның тексеруге жіберілу тәсілі
2.2 Өлі туған төлді, іш тастаған малдың шуын зерттеу
2.3 Бруцеллаларды микроскоппен зерттеу
2.4 Сүтті шеңбер реакциясы мен Розбенгал сынағымен зерттеу
ІІІ. Зерттеу нәтижелері және оны талдау
3.1 Сайрам ауданы бойынша, бруцеллез ауруының індеттік жағдайы және 2005.2006.2007ж.ж. бруцеллезге қарсы атқарылған жұмыстарға талдау жасау
3.2 Жеке зерттеу нәтижелері
ІV. Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
V. Экология бөлімі
VІ. Экономика бөлімі
VІІ. Бизнес жоспар
Қорытынды және ұсыныстар
Пайдаланылған әдебиеттер
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартылған сөздер
Кіріспе
І. Әдебиетке шолу
1.1 Бруцеллез.сарып этиологиясы
1.2 Ауруды анықтау жолдары
1.3 Серологиялық әдіспен диагноз қою
1.4 Малдың сарып ауруын басқа жұқпалы аурулардан ажырата білу жолдары
1.5 Сарып ауруынан сау шаруашылықтардағы жүргізілетін сақтандыру шаралары
1.6 Сарыптан таза емес шаруашылықтардағы жүргізілетін сауықтыру шаралары
1.7 Сарып ауруының адамға жұғуын болдырмау шаралары
ІІ. Өзіндік зерттеу нысаны мен әдістері
2.1 Патологиялық материалдардың алынуы және оның тексеруге жіберілу тәсілі
2.2 Өлі туған төлді, іш тастаған малдың шуын зерттеу
2.3 Бруцеллаларды микроскоппен зерттеу
2.4 Сүтті шеңбер реакциясы мен Розбенгал сынағымен зерттеу
ІІІ. Зерттеу нәтижелері және оны талдау
3.1 Сайрам ауданы бойынша, бруцеллез ауруының індеттік жағдайы және 2005.2006.2007ж.ж. бруцеллезге қарсы атқарылған жұмыстарға талдау жасау
3.2 Жеке зерттеу нәтижелері
ІV. Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
V. Экология бөлімі
VІ. Экономика бөлімі
VІІ. Бизнес жоспар
Қорытынды және ұсыныстар
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Кіріспе
Әлемді шарпыған азық-түлік дағдырысын Қазақстанды да айналып өтпеді. Алдымызда тұрған басты мәселе – тұйықтан шығудың жолын іздеу. Шет елдермен іргелес жатқан елдер облыстар жеңіл, оңай жолды таңдап алуда көкөніс, азық-түліктерді шеттен таси бастады. Облыстың бюджеттен бөлінетін қаржыны шетел асырғанша, өзіміздің фермерлерге, жеке кәсіпкерлерге бөлу, сөйтіп отандық ауыл шаруашылығын қолдау, өз өнімдерімізді өндіру орынды болады деп есептеймін.
Мәселен, Жапонияда өсірілген өнім Қытайда өсірілген өнімге қарағанда қымбат. Күріш өндіру экономикалық тұрғыда жапондар үшін тиімсіз. Бірақ олар бұл ұлттық тағам түрінен бас тартқан емес неге? Өйткені, ауылшаруашылығындағы адамдарға жұмыс беріп отыр, әрі отандық өнімді өндірушілерді қорғайды. Қазақстандағы кейбір облыстар азық-түлік тауарлардың соның ішінде, сүт, ет өнімдерін, шұжықтың 50-60% Ресейден әкеліп отыр. Ресейде шығатын азық-түлік өнімдерінің 17% электр энергиясына тиесілі. Бізде бұл көрсеткіш 70%. Сондықтан бізде шығатын өнімнің өзіндік құны шетелдік тауарлармен бәсекелесе алмай отыр. Сонымен қатар Қазақстанда малдың 4-5% ғана асыл тұқымды Израильде әрбір сиырдан 12 мың литр сүт алса бізде бұл көрсеткіш 2-2,5 мыңнан аспай отыр. Жалпы ауыл шаруашылығына Қазақстанда көзқарас түзеліп келеді. Үкімет ауыл шаруашылығына қатысты үш жылдық бағдарлама қабылдады. Бұл салаға 250 миллиард теңге бөліп отыр.
Ең басты мәселе ғылымды, биотехнологияны дамытуға тиіспіз. Дамыған елдер жері аз болса да, биотехнологиялық өнімдерді өндіріп, әжептеуір табыс тауып отыр.
Жасыратыны жоқ соңғы жылдары тыңайтқыштарды пайдалану зиянкестермен күрес кенжелеп қалды. Біз бір гектардан 10-13 центнер астық алсақ, АҚШ пен Канада да 60 центнерге дейін жеткізеді. Бұл үшін жалпы тұқым, технология керек. Екі алып елмен қоңсы отырмыз. Олардың екеуінің де экономикасы өте қарқынды дамып келеді. Бәсекелесу қиын дей тұрғанмен, алпауыт Американың іргесінде тұрған Канададан үлгі алсақ, артық болмас. Канаданың жері, климаты географиялық орналасуы бізге өте-мөте ұқсас. Агроөнеркәсіп саласында бұл елмен байланыс біршама жақсарып келеді. Канададан асыл тұқымды сиырлар әкеліп, Астана, Алматы өңірлерінде жерсіндіріліп жатыр.
Қазіргі мал шаруашылығындағы өзекті мәселелердің бірі, бірегейлі жұқпалы мал ауруларымен күрес, оның диагностикасы және профилактикасы болуды «Бруцеллез» (сарып) зооантропогенезі ауру ретінде адамдар үшін қауіп туғызып келеді. Қазіргі таңда қоздырғышының кейбір түрлері басқа түрге ауыса бастауы аурудың қауіптілігін күшейте түсуде. Мысалы, қой ешкінің - metitensisi ipi қараға ауысқан, яғни осы түрмен сиырлар ауыра бастады. Бұл жағдай облыс, аудан көлемінде эпизоотиялық және эпидимиологиялық ахуалды нашарлата бастады. Диплом жұмысындағы көрсетілген талдаулар зерттеу нәтижелері, қорытындылау мен ұсыныстар сараланып тиімділері шаруашылықтарға ұсынылды.
Диплом жұмысы тиісті талаптарға сай жасалынып кестелермен, диаграммалармен өрнектелген.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанда бруцеллез ауруының үлкен ауқымда тарап, ауылдың эконномикасының өркендеуіне орасан зор шығын келтіріп отырғандығы жайлы ғылыми деректерден жиі көруге болады. Жалпы «бруцеллез» ауруы Оңтүстік өңірінде де мал шаруашылығына елеулі қауіп туғызуда. Әсіресе бұл аурудан жас балалардың жапа шегуі кімді болса да ойландыруы керек. Аталған аурумен ертеде малға қатысы бар азаматтар ауыратын еді. Қазіргі таңда бұл аурумен қарасында малы жоқ қала халқы ауыра бастаған тіпті бір отбасы мүшелері толық ауырған жағдайлары кездесуде. Бруцеллез адамдарға әр түрлі малдармен жұғады. Індет көбінесе жанасқанда (ауру малмен немесе олардың өнімдері, шикізаттарды пайдалнғанда) немесе элиментарлық жолмен жұғады.
Қазақстан ғалымдары сарып ауруының эпизоотлогиясы, аурудың белгілері, қоздырғышының биологиясы, анықтау және алдын алу шаралары жөнінде бүгінгі таңда бірқатар жетістіктерге қол жеткізіп отыр. Соған қармастан бұл ауру ветеринария ғылымы мен практикасында әлі де болса толық шешуін таппаған мәселе болып табылады.
Диплом жұмысында сарып ауруының қоздырғышының оның төзімділігі мен таралуы, микробиологиясы ауруды анықтау жолдары және онымен күресу шаралары туралы көрсетіледі.
Жұмыстың мақсаты: Оңтүстік Қазақстан облысы Сайрам ауданындағы ауылшаруашылығы малдары арасында «бруцеллез» (сарып) ауруының індетттік жағдайын анықтап, ұсыныс беру болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей зерттеулерді орындау жоспарланды.
1. Сайрам ауданында ауыл шаруашылығы малдар арасында «бруцеллез» (сарып) ауруына індет-танулық зерттеу жүргізу 3 жылға (2005, 2006, 2007).
2. Түрлі мал аурулары арасында бруцеллезге тексеру жұмыстары ауруына диагностикалық ветеринарлық іс шараларға тікелей қатысы ұсыныс беруі.
Әлемді шарпыған азық-түлік дағдырысын Қазақстанды да айналып өтпеді. Алдымызда тұрған басты мәселе – тұйықтан шығудың жолын іздеу. Шет елдермен іргелес жатқан елдер облыстар жеңіл, оңай жолды таңдап алуда көкөніс, азық-түліктерді шеттен таси бастады. Облыстың бюджеттен бөлінетін қаржыны шетел асырғанша, өзіміздің фермерлерге, жеке кәсіпкерлерге бөлу, сөйтіп отандық ауыл шаруашылығын қолдау, өз өнімдерімізді өндіру орынды болады деп есептеймін.
Мәселен, Жапонияда өсірілген өнім Қытайда өсірілген өнімге қарағанда қымбат. Күріш өндіру экономикалық тұрғыда жапондар үшін тиімсіз. Бірақ олар бұл ұлттық тағам түрінен бас тартқан емес неге? Өйткені, ауылшаруашылығындағы адамдарға жұмыс беріп отыр, әрі отандық өнімді өндірушілерді қорғайды. Қазақстандағы кейбір облыстар азық-түлік тауарлардың соның ішінде, сүт, ет өнімдерін, шұжықтың 50-60% Ресейден әкеліп отыр. Ресейде шығатын азық-түлік өнімдерінің 17% электр энергиясына тиесілі. Бізде бұл көрсеткіш 70%. Сондықтан бізде шығатын өнімнің өзіндік құны шетелдік тауарлармен бәсекелесе алмай отыр. Сонымен қатар Қазақстанда малдың 4-5% ғана асыл тұқымды Израильде әрбір сиырдан 12 мың литр сүт алса бізде бұл көрсеткіш 2-2,5 мыңнан аспай отыр. Жалпы ауыл шаруашылығына Қазақстанда көзқарас түзеліп келеді. Үкімет ауыл шаруашылығына қатысты үш жылдық бағдарлама қабылдады. Бұл салаға 250 миллиард теңге бөліп отыр.
Ең басты мәселе ғылымды, биотехнологияны дамытуға тиіспіз. Дамыған елдер жері аз болса да, биотехнологиялық өнімдерді өндіріп, әжептеуір табыс тауып отыр.
Жасыратыны жоқ соңғы жылдары тыңайтқыштарды пайдалану зиянкестермен күрес кенжелеп қалды. Біз бір гектардан 10-13 центнер астық алсақ, АҚШ пен Канада да 60 центнерге дейін жеткізеді. Бұл үшін жалпы тұқым, технология керек. Екі алып елмен қоңсы отырмыз. Олардың екеуінің де экономикасы өте қарқынды дамып келеді. Бәсекелесу қиын дей тұрғанмен, алпауыт Американың іргесінде тұрған Канададан үлгі алсақ, артық болмас. Канаданың жері, климаты географиялық орналасуы бізге өте-мөте ұқсас. Агроөнеркәсіп саласында бұл елмен байланыс біршама жақсарып келеді. Канададан асыл тұқымды сиырлар әкеліп, Астана, Алматы өңірлерінде жерсіндіріліп жатыр.
Қазіргі мал шаруашылығындағы өзекті мәселелердің бірі, бірегейлі жұқпалы мал ауруларымен күрес, оның диагностикасы және профилактикасы болуды «Бруцеллез» (сарып) зооантропогенезі ауру ретінде адамдар үшін қауіп туғызып келеді. Қазіргі таңда қоздырғышының кейбір түрлері басқа түрге ауыса бастауы аурудың қауіптілігін күшейте түсуде. Мысалы, қой ешкінің - metitensisi ipi қараға ауысқан, яғни осы түрмен сиырлар ауыра бастады. Бұл жағдай облыс, аудан көлемінде эпизоотиялық және эпидимиологиялық ахуалды нашарлата бастады. Диплом жұмысындағы көрсетілген талдаулар зерттеу нәтижелері, қорытындылау мен ұсыныстар сараланып тиімділері шаруашылықтарға ұсынылды.
Диплом жұмысы тиісті талаптарға сай жасалынып кестелермен, диаграммалармен өрнектелген.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанда бруцеллез ауруының үлкен ауқымда тарап, ауылдың эконномикасының өркендеуіне орасан зор шығын келтіріп отырғандығы жайлы ғылыми деректерден жиі көруге болады. Жалпы «бруцеллез» ауруы Оңтүстік өңірінде де мал шаруашылығына елеулі қауіп туғызуда. Әсіресе бұл аурудан жас балалардың жапа шегуі кімді болса да ойландыруы керек. Аталған аурумен ертеде малға қатысы бар азаматтар ауыратын еді. Қазіргі таңда бұл аурумен қарасында малы жоқ қала халқы ауыра бастаған тіпті бір отбасы мүшелері толық ауырған жағдайлары кездесуде. Бруцеллез адамдарға әр түрлі малдармен жұғады. Індет көбінесе жанасқанда (ауру малмен немесе олардың өнімдері, шикізаттарды пайдалнғанда) немесе элиментарлық жолмен жұғады.
Қазақстан ғалымдары сарып ауруының эпизоотлогиясы, аурудың белгілері, қоздырғышының биологиясы, анықтау және алдын алу шаралары жөнінде бүгінгі таңда бірқатар жетістіктерге қол жеткізіп отыр. Соған қармастан бұл ауру ветеринария ғылымы мен практикасында әлі де болса толық шешуін таппаған мәселе болып табылады.
Диплом жұмысында сарып ауруының қоздырғышының оның төзімділігі мен таралуы, микробиологиясы ауруды анықтау жолдары және онымен күресу шаралары туралы көрсетіледі.
Жұмыстың мақсаты: Оңтүстік Қазақстан облысы Сайрам ауданындағы ауылшаруашылығы малдары арасында «бруцеллез» (сарып) ауруының індетттік жағдайын анықтап, ұсыныс беру болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей зерттеулерді орындау жоспарланды.
1. Сайрам ауданында ауыл шаруашылығы малдар арасында «бруцеллез» (сарып) ауруына індет-танулық зерттеу жүргізу 3 жылға (2005, 2006, 2007).
2. Түрлі мал аурулары арасында бруцеллезге тексеру жұмыстары ауруына диагностикалық ветеринарлық іс шараларға тікелей қатысы ұсыныс беруі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Амиреев С.А., Сатаров А.И., Иванов Н.П. «Эпидемиология и эпизоотология бруцеллеза». Алма-Ата, 1986, 173с.
2. Артемов В.Т., Рахманин П.П. Бруцеллез. Эпизоотология и инфекционные болезни с-х животных. М., 1984, с. 172-180.
3. Бакулов И.А. Туляремия // Эпизоотология и инфекционные болезни с-х животных. М. 1984, С. 234-235.
4. Белобаб В.И., Тен В.Б., Иванов Н.П. и др. Способ получения неживой вакцины против бруцеллеза животных. Патент № 4571, Алматы, 1994.
5. Белобаб В.И., Тен В.Б., Иванов Н.П. Лечебно-профилактическое средство против бруцеллеза животных. Патент № 4564, Алматы, 1994.
6. Белобаб В.И., Иванов Н.П. Способ получения неживой вакцины против бруцеллеза свиней. Заявка о выдаче патента, № 980111.1, Алматы, 1998.
7. Вершилова П.А.Бруцеллез. М. Медгиз, 1972.
8. Ганнушкин М.С.Общая эпизоотология. М. 1954, с.231-251.
9. Гусманов М.Г. Эффективность иммунизации верблюдов вакцинами из штаммов 19 и 104М в малой (Змлрд.м.к.) и полной (80 млрд.м.к.) дозах. Дисо.канд.вет.наук. Алма-Атә, 1989, 226С.
9. Глушков А.А. Лептоспироз //Эпизоотология и инфекционные болезни с-х животных. М. 1984, С. 197-205.
10. Зацепин В.Г. Испытание ядовитых пен для дератизации//Тр. ВНИИВС, 1969, Т. XXXII.
11. Иванов Н.П. Бруцеллез животных и меры борьбы с ним, Алма-Ата, 2007, 610С.
12. Иванов Н.П., Белобаб В.И., Минжасов К.И. и др. Профилактика бруцеллеза у крупного рогатого скота и выявление толерәнтных бруцеллоносителей (рекомендации), Алма-Ата, 1991.
13. Косилов И.А., Ощепков В.Г. Бруцеллез с.-х. животных, Новосибирск, 1976, С. 236.
14. Конопаткин А.А., Бычков И.С. Дезинфекция //Эпизоотология и инфекционные болезни с-х животных. М., 1984, С. 113-123.
15. Маланин Л.П., Морозов А.П., Репин В.М. и др.//ветеринарные препараты, справочник, под ред. А.Д. Третьякова, М., 1985, с 93.
16. Мозгов И.Е. //Фармакология. М., 1979, С. 321-322.
17. Намшир Н.Н., Сарсенов М.С. Напряженность иммунитета к бруцеллезу у верблюдов, привитых вакциной из шт.82./Сб. научн. трудов Казахского НИВИ. Заразные болезни с.-х. животных в Казахстане. Алматы, 1994, с.35-39.
18. Новицкий А.А. Оптимизация специальных мероприятий против бруцеллеза крупного рогатого скота./автореферат дисс. докт. вет. наук, Казань, 1986, 46С.
19. Объедков Г.А. Бруцеллез крупного рогатого скота и борьба с ним, Минск, 1977, 176 с.
20. Осташев С.Н. Распространение, места обитания серых крыс и экономический ущерб, наносимый ими в Кировской области//Тр. Кировского с-х ин-та, 1967, Т.ХХ, вып. 39.
21. Поляков А.А. Ветеринарная дезинфекция, М., 1975, 560с.
22. Салмаков К.М. Изыскание и использование новых вакцинных штаммов бруцелл. (Автореф. дисс, док. вет. наук), Казань, 1977, 30 С.
23. Сайдулдин Т.С. Основы серологии, Алма-Ата, 1992, 272 С.
24. Садыкова Ш.Ж. Методические рекоменда-ции по определению реактивности животных с целью повышения эффективности иммунизации. Алматы, 1977, 7С.
25. Сейдахметова Р.Д. Нормальный титр агглютининов к бруцеллам у верблюдов. Материалы Международной научно-практической конференции: «Аграрная наука на рубеже ве-ков», Акиола, 1997, с»7-8.
26. Сейдахметова Р.Д. Аллергический метод диагностики бруцеллеза верблюдов. Дисс. канд.вет.наук, Алма-Ата, 1991, 339С.
27. Студенцов К.П. Бруцеллез животных, Алма-Ата, 1975, 238 С.
28. Султанов А.А. Оптимизация специальных противобруцеллезных мероприятий в овцеводстве. Автореф.диссдок.вет.наук, Новосибирск, 1992, 40С.
29. Тажибаев А.С. Научные основы разработки и применения родентецидов//Автореф. Докт. дисс, Алматы, 2002, 52с.
30. Триленко П.А. Бруцеллез с-х животных. Л.,1976,280 С.
31. Урбан В.П.// Практикум по эпизоотологии и инфекционным болезням с ветеринарной санитарией, Л., 1987, С. 100-109.
32. Хусаинов Д.М., Иванов Н.П. Эффективность конъюнктивального метода иммунизации овец при бруцеллезе из шт.В. мелитензис Рев-1. Состояние и перспективы развития производства ветеринарной биологии. Труды КазНАУ. Исследования и результаты. Спец. выпуск. Материалы 3-й международной конференции. Алматы, 2006, с.162-167.
1. Амиреев С.А., Сатаров А.И., Иванов Н.П. «Эпидемиология и эпизоотология бруцеллеза». Алма-Ата, 1986, 173с.
2. Артемов В.Т., Рахманин П.П. Бруцеллез. Эпизоотология и инфекционные болезни с-х животных. М., 1984, с. 172-180.
3. Бакулов И.А. Туляремия // Эпизоотология и инфекционные болезни с-х животных. М. 1984, С. 234-235.
4. Белобаб В.И., Тен В.Б., Иванов Н.П. и др. Способ получения неживой вакцины против бруцеллеза животных. Патент № 4571, Алматы, 1994.
5. Белобаб В.И., Тен В.Б., Иванов Н.П. Лечебно-профилактическое средство против бруцеллеза животных. Патент № 4564, Алматы, 1994.
6. Белобаб В.И., Иванов Н.П. Способ получения неживой вакцины против бруцеллеза свиней. Заявка о выдаче патента, № 980111.1, Алматы, 1998.
7. Вершилова П.А.Бруцеллез. М. Медгиз, 1972.
8. Ганнушкин М.С.Общая эпизоотология. М. 1954, с.231-251.
9. Гусманов М.Г. Эффективность иммунизации верблюдов вакцинами из штаммов 19 и 104М в малой (Змлрд.м.к.) и полной (80 млрд.м.к.) дозах. Дисо.канд.вет.наук. Алма-Атә, 1989, 226С.
9. Глушков А.А. Лептоспироз //Эпизоотология и инфекционные болезни с-х животных. М. 1984, С. 197-205.
10. Зацепин В.Г. Испытание ядовитых пен для дератизации//Тр. ВНИИВС, 1969, Т. XXXII.
11. Иванов Н.П. Бруцеллез животных и меры борьбы с ним, Алма-Ата, 2007, 610С.
12. Иванов Н.П., Белобаб В.И., Минжасов К.И. и др. Профилактика бруцеллеза у крупного рогатого скота и выявление толерәнтных бруцеллоносителей (рекомендации), Алма-Ата, 1991.
13. Косилов И.А., Ощепков В.Г. Бруцеллез с.-х. животных, Новосибирск, 1976, С. 236.
14. Конопаткин А.А., Бычков И.С. Дезинфекция //Эпизоотология и инфекционные болезни с-х животных. М., 1984, С. 113-123.
15. Маланин Л.П., Морозов А.П., Репин В.М. и др.//ветеринарные препараты, справочник, под ред. А.Д. Третьякова, М., 1985, с 93.
16. Мозгов И.Е. //Фармакология. М., 1979, С. 321-322.
17. Намшир Н.Н., Сарсенов М.С. Напряженность иммунитета к бруцеллезу у верблюдов, привитых вакциной из шт.82./Сб. научн. трудов Казахского НИВИ. Заразные болезни с.-х. животных в Казахстане. Алматы, 1994, с.35-39.
18. Новицкий А.А. Оптимизация специальных мероприятий против бруцеллеза крупного рогатого скота./автореферат дисс. докт. вет. наук, Казань, 1986, 46С.
19. Объедков Г.А. Бруцеллез крупного рогатого скота и борьба с ним, Минск, 1977, 176 с.
20. Осташев С.Н. Распространение, места обитания серых крыс и экономический ущерб, наносимый ими в Кировской области//Тр. Кировского с-х ин-та, 1967, Т.ХХ, вып. 39.
21. Поляков А.А. Ветеринарная дезинфекция, М., 1975, 560с.
22. Салмаков К.М. Изыскание и использование новых вакцинных штаммов бруцелл. (Автореф. дисс, док. вет. наук), Казань, 1977, 30 С.
23. Сайдулдин Т.С. Основы серологии, Алма-Ата, 1992, 272 С.
24. Садыкова Ш.Ж. Методические рекоменда-ции по определению реактивности животных с целью повышения эффективности иммунизации. Алматы, 1977, 7С.
25. Сейдахметова Р.Д. Нормальный титр агглютининов к бруцеллам у верблюдов. Материалы Международной научно-практической конференции: «Аграрная наука на рубеже ве-ков», Акиола, 1997, с»7-8.
26. Сейдахметова Р.Д. Аллергический метод диагностики бруцеллеза верблюдов. Дисс. канд.вет.наук, Алма-Ата, 1991, 339С.
27. Студенцов К.П. Бруцеллез животных, Алма-Ата, 1975, 238 С.
28. Султанов А.А. Оптимизация специальных противобруцеллезных мероприятий в овцеводстве. Автореф.диссдок.вет.наук, Новосибирск, 1992, 40С.
29. Тажибаев А.С. Научные основы разработки и применения родентецидов//Автореф. Докт. дисс, Алматы, 2002, 52с.
30. Триленко П.А. Бруцеллез с-х животных. Л.,1976,280 С.
31. Урбан В.П.// Практикум по эпизоотологии и инфекционным болезням с ветеринарной санитарией, Л., 1987, С. 100-109.
32. Хусаинов Д.М., Иванов Н.П. Эффективность конъюнктивального метода иммунизации овец при бруцеллезе из шт.В. мелитензис Рев-1. Состояние и перспективы развития производства ветеринарной биологии. Труды КазНАУ. Исследования и результаты. Спец. выпуск. Материалы 3-й международной конференции. Алматы, 2006, с.162-167.
Жұмыстың тақырыбы: ОҚО Сайрам ауданы бойынша ауылшаруашылығы
малдарының бруцеллез (сарып) ауруынан алдын алу және онымен күресу
шаралары
Түсіндірме жазбаның мазмұны
№ Бөлімдер Орындалу мерзімі Кеңесшілер
1 Аннотация, нормативті сілтеме,
анықтама, қысқарту
2 Кіріспе
3 Әдебиетке шолу
4 Негізгі бөлім
5 Тіршілік қауіпсіздігі
6 Қоршаған ортаны қорғау
7 Экономика
8 Бизнес-жоспары
9 Қорытынды ұсыныстар
10 Қолданылғын әдебиеттер
Графикалық материалдардың тізімі
№ Графикалық бөлімнің Парақ саны Орындау
мазмұны кеңесшілер
мерзімі
1 Зерттеу сызба жұмысы
2 Зерттеу әдісі
3 Қорытынды ұсыныс
4 Қоршаған ортаны қорғау
5 Экономика
6 Қолданылған әдебиеттер
Тапсырма берілген уақыты ____________________ 20__ж
Дипломдық жұмыстың жетекшісі ____________________
Тапсырма орындауға қабылдаған
___________________________________ _______________________________ (уақыты,
студенттің аты-жөні, қолы)
МазмҰны
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартылған сөздер
Кіріспе
І. Әдебиетке шолу
1.1 Бруцеллез-сарып этиологиясы
1.2 Ауруды анықтау жолдары
1.3 Серологиялық әдіспен диагноз қою
1.4 Малдың сарып ауруын басқа жұқпалы аурулардан ажырата білу жолдары
1.5 Сарып ауруынан сау шаруашылықтардағы жүргізілетін сақтандыру шаралары
1.6 Сарыптан таза емес шаруашылықтардағы жүргізілетін сауықтыру шаралары
1.7 Сарып ауруының адамға жұғуын болдырмау шаралары
ІІ. Өзіндік зерттеу нысаны мен әдістері
2.1 Патологиялық материалдардың алынуы және оның тексеруге жіберілу тәсілі
2.2 Өлі туған төлді, іш тастаған малдың шуын зерттеу
2.3 Бруцеллаларды микроскоппен зерттеу
2.4 Сүтті шеңбер реакциясы мен Розбенгал сынағымен зерттеу
ІІІ. Зерттеу нәтижелері және оны талдау
3.1 Сайрам ауданы бойынша, бруцеллез ауруының індеттік жағдайы және 2005-
2006-2007ж.ж. бруцеллезге қарсы атқарылған жұмыстарға талдау жасау
3.2 Жеке зерттеу нәтижелері
ІV. Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
V. Экология бөлімі
VІ. Экономика бөлімі
VІІ. Бизнес жоспар
Қорытынды және ұсыныстар
Пайдаланылған әдебиеттер
Аннотация
Бұл дипломдық жұмыста аннотация, нормативтік сілтемелер, анықтамалар,
қысқартылған сөздер, кіріспе, әдебиетке шолу, өзіндік зерттеу нысаны мен
әдістері, зертеу нәтижелері және оны талдау, тіршілік қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау, экология бөлімі, экономика бөлімі, бизнес жоспар, қорытынды
және ұсыныстар, пайдаланылған әдебиеттер бөлімдерінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде сарып этиологиясы, ауруды анықтау жолдары, сауықтыру
шаралары, қарастырылған.
Өзіндік зерттеу нысаны мен әдістері бөлімінде микроскоппен зерттеу,
Розбенгал сынағымен зерттеу, материалдардың алынуы және оны тексеруге
жіберу тәсілі қарастырылған.
Зерттеу нәтижелері және оны талдау бөлімінде Сайрам ауданы бойынша
бруцеллез ауруының үш жылдық талдау жұмыстары, жеке зерттеулер нәтижелері
қалыптасқан.
Нормативтік сілтемелер
Мемлекеттік стандарт 25385-91 – Ауыл шаруашылық малдары сарып ауруын
анықтау тәсілдері.
Мемлекеттік стандарт 25381-82 – Уақ мал хламидиозды іш тастауды
анықтаудың лабораториялық зерттеу тәсілдері.
Мемлекеттік стандарт 25134-82 – Бруцеллин ВИЭВ техникалық жағдайы.
Мемлекеттік стандарт 27146-86 – Антиген қарақаптал ауруын анықтауда
қажетті (бруцелла ovis тудыратын). Техникалық сұсраныс және зерттеу
тәсілдері.
Мемлекеттік стандарт 4.492-89 – Ветеринарилық биологиялық препараттар,
көрсеткіштер.
Мемлекеттік стандарт 2888-68 – Ветеринарлық термометр.
Мемлекеттік стандарт 16445-78 – Комплементті байланыстыру реакциясына
қажетті қан сарысуы.
Мемлекеттік стандарт 16446-78 – Комплементті байланыстыру реакциясына
арналған құрғақ комплемент.
Анықтамалар
Розбенгал – комплементті ұзақ байланысчтыру реакциясы.
Бурсид – буынның қабынуы.
Агар – қоректік орта.
Эритроцит – қанның қызыл түйіршіктері.
Артрит – қан тарымырының қабынуы.
Орхит – ұрық безінің қабынуы.
Эндометрит – жатыр қабығының қабынуы.
Қысқартылған сөздер
мл – миллилитр
мг – миллиграмм
% - пайыз
м – метр
кг – килограмм
г – грамм
АР – агглютинация реакциясы
КБР – комплементті байланыстыру реакциясы
УЗДН-1 – ультрадыбыс аппараты
АСД-2 – ВДМ – дезинфекциялау аппараты
1 Кіріспе
Әлемді шарпыған азық-түлік дағдырысын Қазақстанды да айналып өтпеді.
Алдымызда тұрған басты мәселе – тұйықтан шығудың жолын іздеу. Шет елдермен
іргелес жатқан елдер облыстар жеңіл, оңай жолды таңдап алуда көкөніс, азық-
түліктерді шеттен таси бастады. Облыстың бюджеттен бөлінетін қаржыны шетел
асырғанша, өзіміздің фермерлерге, жеке кәсіпкерлерге бөлу, сөйтіп отандық
ауыл шаруашылығын қолдау, өз өнімдерімізді өндіру орынды болады деп
есептеймін.
Мәселен, Жапонияда өсірілген өнім Қытайда өсірілген өнімге қарағанда
қымбат. Күріш өндіру экономикалық тұрғыда жапондар үшін тиімсіз. Бірақ олар
бұл ұлттық тағам түрінен бас тартқан емес неге? Өйткені,
ауылшаруашылығындағы адамдарға жұмыс беріп отыр, әрі отандық өнімді
өндірушілерді қорғайды. Қазақстандағы кейбір облыстар азық-түлік
тауарлардың соның ішінде, сүт, ет өнімдерін, шұжықтың 50-60% Ресейден
әкеліп отыр. Ресейде шығатын азық-түлік өнімдерінің 17% электр энергиясына
тиесілі. Бізде бұл көрсеткіш 70%. Сондықтан бізде шығатын өнімнің өзіндік
құны шетелдік тауарлармен бәсекелесе алмай отыр. Сонымен қатар Қазақстанда
малдың 4-5% ғана асыл тұқымды Израильде әрбір сиырдан 12 мың литр сүт алса
бізде бұл көрсеткіш 2-2,5 мыңнан аспай отыр. Жалпы ауыл шаруашылығына
Қазақстанда көзқарас түзеліп келеді. Үкімет ауыл шаруашылығына қатысты үш
жылдық бағдарлама қабылдады. Бұл салаға 250 миллиард теңге бөліп отыр.
Ең басты мәселе ғылымды, биотехнологияны дамытуға тиіспіз. Дамыған
елдер жері аз болса да, биотехнологиялық өнімдерді өндіріп, әжептеуір табыс
тауып отыр.
Жасыратыны жоқ соңғы жылдары тыңайтқыштарды пайдалану зиянкестермен
күрес кенжелеп қалды. Біз бір гектардан 10-13 центнер астық алсақ, АҚШ пен
Канада да 60 центнерге дейін жеткізеді. Бұл үшін жалпы тұқым, технология
керек. Екі алып елмен қоңсы отырмыз. Олардың екеуінің де экономикасы өте
қарқынды дамып келеді. Бәсекелесу қиын дей тұрғанмен, алпауыт Американың
іргесінде тұрған Канададан үлгі алсақ, артық болмас. Канаданың жері,
климаты географиялық орналасуы бізге өте-мөте ұқсас. Агроөнеркәсіп
саласында бұл елмен байланыс біршама жақсарып келеді. Канададан асыл
тұқымды сиырлар әкеліп, Астана, Алматы өңірлерінде жерсіндіріліп жатыр.
Қазіргі мал шаруашылығындағы өзекті мәселелердің бірі, бірегейлі
жұқпалы мал ауруларымен күрес, оның диагностикасы және профилактикасы
болуды Бруцеллез (сарып) зооантропогенезі ауру ретінде адамдар үшін қауіп
туғызып келеді. Қазіргі таңда қоздырғышының кейбір түрлері басқа түрге
ауыса бастауы аурудың қауіптілігін күшейте түсуде. Мысалы, қой ешкінің -
metitensisi ipi қараға ауысқан, яғни осы түрмен сиырлар ауыра бастады. Бұл
жағдай облыс, аудан көлемінде эпизоотиялық және эпидимиологиялық ахуалды
нашарлата бастады. Диплом жұмысындағы көрсетілген талдаулар зерттеу
нәтижелері, қорытындылау мен ұсыныстар сараланып тиімділері шаруашылықтарға
ұсынылды.
Диплом жұмысы тиісті талаптарға сай жасалынып кестелермен,
диаграммалармен өрнектелген.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанда бруцеллез ауруының үлкен ауқымда
тарап, ауылдың эконномикасының өркендеуіне орасан зор шығын келтіріп
отырғандығы жайлы ғылыми деректерден жиі көруге болады. Жалпы бруцеллез
ауруы Оңтүстік өңірінде де мал шаруашылығына елеулі қауіп туғызуда. Әсіресе
бұл аурудан жас балалардың жапа шегуі кімді болса да ойландыруы керек.
Аталған аурумен ертеде малға қатысы бар азаматтар ауыратын еді. Қазіргі
таңда бұл аурумен қарасында малы жоқ қала халқы ауыра бастаған тіпті бір
отбасы мүшелері толық ауырған жағдайлары кездесуде. Бруцеллез адамдарға әр
түрлі малдармен жұғады. Індет көбінесе жанасқанда (ауру малмен немесе
олардың өнімдері, шикізаттарды пайдалнғанда) немесе элиментарлық жолмен
жұғады.
Қазақстан ғалымдары сарып ауруының эпизоотлогиясы, аурудың белгілері,
қоздырғышының биологиясы, анықтау және алдын алу шаралары жөнінде бүгінгі
таңда бірқатар жетістіктерге қол жеткізіп отыр. Соған қармастан бұл ауру
ветеринария ғылымы мен практикасында әлі де болса толық шешуін таппаған
мәселе болып табылады.
Диплом жұмысында сарып ауруының қоздырғышының оның төзімділігі мен
таралуы, микробиологиясы ауруды анықтау жолдары және онымен күресу шаралары
туралы көрсетіледі.
Жұмыстың мақсаты: Оңтүстік Қазақстан облысы Сайрам ауданындағы
ауылшаруашылығы малдары арасында бруцеллез (сарып) ауруының індетттік
жағдайын анықтап, ұсыныс беру болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін
төмендегідей зерттеулерді орындау жоспарланды.
1. Сайрам ауданында ауыл шаруашылығы малдар арасында бруцеллез
(сарып) ауруына індет-танулық зерттеу жүргізу 3 жылға (2005, 2006, 2007).
2. Түрлі мал аурулары арасында бруцеллезге тексеру жұмыстары ауруына
диагностикалық ветеринарлық іс шараларға тікелей қатысы ұсыныс беруі.
І. Әдебиетке шолу
1.1 Сарып этиологиясы
Сарып ауруымен әсіресе ірі қара, қой, ешкі, түйе, жылқы, бұғы, шошқа,
ит, кемірушілер және құстар, сондай-ақ адамдар да ауырады. Сондықтанда бұл
індет халық шаруашылығына көптеген әлеуметтік және экономикалық зиян
келтіреді.
Сарып ауруы ертеден келе жатқан, жер шарына кеңінен таралған індет. Ол
туралы біздің эрамызға дейін 460-370 жылдар бұрын өмір сүрген грек ғалымы
Гипократ жазып кеткен. Ал оданда басқа ХVII-ХVІ ғасырда өмір сүрген
ғалымдарда сарып ауруы туралы әртүрлі хабарлар қалдырған. Сондықтанда бұл
індеттің даму тарихы XIX ғасырдың екінші жартысынан өріс алған деп
саналынады
Мәселен сарып ауруы – XIX ғасырдың екінші жартысында Жерорта
теңізіндегі аралдар мен жағалаулардағы елді мекендер, оның ішінде әсіресе
Мальта аралындағы тұрғындар арасында кеңінен тарап, көп зиян келтірген.
Ол туралы тұжырымдарды 1861 жылы Мерстен, 1867 жылы Чартес хабарлаған
болса, 1897 жылы Хефс сол ғалымдардың айтқандарының дұрыс екендігін
дәлелдеген. Ертедегі кездерде бұл ауру өріс алған жеріне, клиникалық
белгілеріне байланысты оған әр түрлі аттар қойылған.
Мысалы, сол кезеңдерде сарыпты: жерортатеңіздік, гибралтарлық,
неополитандық, мальталық сырқыраушы, асқазан қабындырушы, қызба немесе
қайталағыш қызба — деп атаған.
Ал сарыптың қоздырғышын 1886 жылы ағылшын зерттеушісі Давид Брюс қайтыс
болған солдаттың көк бауырынан дайындалған жұқпаны микроскоппен зерттеу
арқылы анықтаған.
Аурудың қоздырғышы табылса да, содан кейінде көп жылдар бойы бұл
дерттің адамға неден және қалай жұғатындағы белгісіз болып келді. Бұл
сұраққа жауап беру үшін, көп жылдар бойы арнаулы комиссия, сол Мальта
аралында зерттеу жұмысын жүргізді. Нәтижеде комиссия мүшелері Заммит пен
Горрокс 1905-1907 жылдары сарыппен сол жердегі ешкілердің ауыратындығын, ал
адамдар әлгі ешкілердің шикі сүтін ішу арқылы науқастанатынын анықтаған.
Әйтсе де, сол кездерде сарыпты, онымен ауырған малдардың негізінен іш
тастауына байланысты жұқпалы аборт немесе жұқпалы іш тастау деп
атағанда оған қоса бұл ауруды малдардың жеке бір ғана түріне тән індет деп
санаған. Оған дәлел, ірі қара малдың сарапын 1896 жылы. Данияның
зерттеушісі Бангпен Стрибольт, шошқа сарыпының қоздырғышын 1914 жылы
американдық Траум, қой сарыпын 1915 жылы Мак Федпен и Штокман тағайындаған.
Осы тұстағы зерттеу жұмыстарының ең бағалысының бірі Алис Ивенстің
жұмысы болып танылады. Өйткені зерттеуші адам сарыпының қоздырғышымен ірі
қара сарыпының қоздырғыштарын салыстыра зерттей отырып, олардың
морфологиясының, серологиялық және биологиялық қасиеттерінің бірдей
екендігін және де олардың бір-біріне өте ұқсас екендігін дәлелдеп берген.
Кейінен ірі қара, қой, ешкі, шошқа сияқты малдардың сарып қоздырғыштарының
біртектес екендігін басқада ғалымдар атап өткен.
Осыған орай 1920 жылы сол кездегі зерттеушілер Мейера мен Фезьенің
ұсынысы бойынша барлық малдардың сарып ауруының қоздырғыштарын біріктіре
келіп, оны бірінші болып тапқаны үшін және Брюстың құрметіне бруцелла деп
атауды жөн көргенде, кейінен бұл індет бруцеллез, ал қазақша сарып деп
аталып кеткен.
Бұл аурудың Россияда пайда бола бастағаны XIX ғасырдың екінші жартысы
болып саналанады.
Сол кезде ол жалқылама түсік деп аталды. Жалпылама түсікті алғаш
байқағандардың бірі А.Н.Березов. Зерттеуші Саратов облысындағы бір әскери
бөлімшеге Англиядан (Шортгорн пародасы), Франциядан (Шаралз пародасы)
әкелінген ірі қара малдардың ауырғанын көріп, оны стационарлық жұқпалы іш
тастау деп атады да және де ауруды, сол малдардың организіміне қандайда бір
жұқпалы заттың еніуіне байланыстырды.
Профессор A.A. Мухинаның дәлелі бойынша СССР-да ірі қараның сарыпы 1903-
1905 жылдары Москва төңірегіндегі шаруашылықтарда байқалған. 1913 жылы
профессор Якимов сарыпты Ташкентте анықтады М.К.Юсковец (1960), ТМД
елдерінде сарыптың кең таралуы 1930-1934 жылдардағы шет елдерден асыл
тұқымды малдардың әкелінуіне тікелей байланысты деп жазады.
Қазақстанда ең алғашқы сарыппен ауру оқиғасы 1930 жылы ірі қара
малдардан басталған. Сол жылы К.Г.Студенцов Петропавел қаласындағы мал
дәрігерлік лабораториясына Петропавел, Щучинск аудандарынан келіп түскен
(іш тастаған малдардан алынған) қандарды агглютинация реакциясымен
зерттегенде сарыпқа белгі берген. Адамдар сарыппен бірінші рет 1911-1912
жылдары Москва және Ашхабадта ал Қазақстанда және Орта Азияда 1911-1913
ауыра бастаған.
Мәселен: Норвегия, Финляндия, Болгария, Чехословакия, Румыния, Дания,
Швеция, Венгрия, Югославия және Голландияда сияқты дамыған елдер ірі қара
сарыпынан таза жағдайда екені анық. Ал бірқатар елдерде ГДР, Польша,
Англия, АҚШ және Канадада сарыппен ауыратын малдардың саны анағұрлым
азайтылды.
ТМД елдерінің Латвия, Литва, Эстония, Молдавия, Белорусия, Украина
сияқты мемлекеттері және Ресейдің 30-дан астам облыстары, өлкелері,
автономиялық республикалары, сол сияқты басқада көптеген аудандарымен
шаруашылықтары мал сарыпының барлық түрінен тазартылған. Қой мен ешкі
сарыпынан Белорусия, Украина, Литва елдерінің барлық шаруашылықтары ал
Ресейдің 50 аса облыстары таза. Дегенменде әліде болса бұл жұқпалы ауру
қазіргі кезде өте кең таралған аурулар қатарынан көрініп отыр. Айталық
соңғы кездерде сарып Италия, Испания, Франция. Греция, Ұлыбритания сияқты
үлкен мемлекеттердеде кеңінен таралып отыр. Ірі қара, қой және ешкі сарпы
Африка құрылығындада жиі кездеседі. Мәселен Иран мен Турцияда тексерілген
малдардың санына шаққанда 45%-ке дейіні сарыппен ауыратын болып шыққан.
1985 жылдың 1 январындағы ақпар бойынша Қазақстандағы ірі қара малдың
2,4%-ті ал қойдың 3,9%-ті сарып ауруына оң реакция берген. Сонымен бірге
сарыппен ауыратын адамдардыңда саны да бір деңгейден төмендемей отыр.
Сондықтанда сарып жалпы мал шаруашылығына ғана емес, бүкіл мемлекетке
үлкен экономикалық зиян келтіретін жұқпалы ауру.
Оған дәлел мына фактілер: буаз малдардың жалпылама іш тастауы, төлін
шала-жансар етіп тууы, қысыр қалуы, шуының түспей қалуы, осылардың
салдарынан туған малдардың тез арада суалып, сүт бермей қоюы, ауру малдың
салмағының төмендеуі алынған өнімдердің саласының нашарлауы және де толып
жатқан басқада зияндары бар.
Аурудың таралу жолдары
Негізінен аурудың таралуына бірден бір себепкер ол ауру малдар болып
саналынады. Ауру әсіресе іш тастаған кездегі бөлінетін сұйық заттары, шуы,
өлі туған төлі және оның серігі арқылы сыртқы ортаға тез тарайды. Сол
сияқты сарыппен ауыратын малдардың сүті және де организімінен шығарылатын
зәрі мен нәжісі арқылы да бруцеллалар көптеп бөлінеді. Осы аталған
факторлардың бәрі малдардың тұратын жеріне, суат орындарына, жайылымдарға
бруцеллаларды таратады да нәтижеде, сол ортадағы жүрген сау малдар сарып
қоздырғышын оп-оңай жұқтырып алады.
Әсіресе ауру малдар іш тастаған кезде сыртқы орта мейлінше көп
ластанады. Мәселен іш тастаған саулықтың қағанақ сұйығының 1 милиметрінде
бірнеше миллиард микроб клеткалары табылады.
Ал бір саулық төлдеген кезде 3-5 литрге дейін қағанақ сұйығын бөлетін
болса, онда сарыптың жіті түрімен ауырған отарларда 150-200-ге дейін саулық
іш тастайтынын ескерсек, онда қора-қопсылардың мал тұратын загондардың
қаншалықты сарып қоздырғыштарымен ластанатыны өзінен-өзі түсінікті болса
керек. Оданда басқа сарыппен ауыратын малдардың төлдері (бұзаулар, қозылар)
немесе сарыптың сезілмейтін формасымен сырқаттанатын малдарда бұл індетті
таратушылардың бірі бола алатындығы айдан анық. Көбінесе сарыптан сау
шаруашылықтардағы малдар, басқа шаруашылықтардан сатып алынып қосылған
малдар арқылы ауруға ұшырайды. Өйткені ондай шеттен әкелінген малдар көп
жағдайларда табындағы малдарға алдын ала тексерілусіз қосылады.Кей кездерде
сарыпқа лабораториялық тексеру кезінде оң реакция берген малдар көпке дейін
немесе тіптен бөлініп алынбай сау малдардың арасында ұзақ уақыт қалып қойып
аурудың тарауына себеп болады.
Сол сияқты, бұл ауруды әртүрлі кемірушілер әсіресе тышқандармен
сарышұнақтар, кенелер мен шыбындар басқада насекомдар тарата алады.
Бұлардың ішінде әсіресе кенелер осы инфекцияны таратуда ең басты
резервуар болып саналады, өйткені кенелердің ішінде бруцеллалар ұзақ
уақытқа дейін сақталына алады екен.
Аурудың белгілері
Індет жұққан күннен, ең алғашқы белгілерінің байқала бастауына дейін
бірнеше ай, ал жас төлдерде бірнеше жылдарға созылуы ықтимал.
Ал негізінде аурудың инкубациялық кезеңі 2-4 аптадан аспайды. Егер
қысыр қалған малдар сарыппен ауыртса, онда ауру асқынбай, ешқандай белгісіз
өтеді. Буаз малдар ауыратын болса, онда, буаздықтың екінші жартысында
немесе тууға жақын қалған кезеңдерде төлін шала-жансар етіп тастап қояды,
ал кей уақыттарда әлі туады. Сондай-ақ сарыппен ауырған малдардың буындары
(бурсит) қантамырлары (артрит), бұқалармен қошқарларда ұрық бездері
қабынады (орхит). Іш тастаған малдардың шуы түспей, соның салдарынан жатыр
қабығының қабынуына (эндометрит) әкеліп соғады да соңынан емшегі қабынып,
аналық бездері кеселге ұшырайды. Егерде кесел ауьр түрде өтетін болса, онда
малдың температурасы көтеріледі, салмағы төмендейді, сауын сирдың сүті
азаяды.
Жыныс жолдарының қабынуының арқасында, көп жағдайларда мал организмінің
ұрықтану процесстері бұзылып, аналық малдар қысыр қалады.
1.2 Ауруды анықтау жолдары
Сарыпқа қарсы күресу шараларының ең басты шарты ауруды дер кезінде
дұрыс анықтау болып саналынады.
Малдардың сарыпын негізінен бактериологиялық, серологиялық,
аллергиялық, биологиялық әдістердің көрсеткішіне қарай отырып және де,
эпизоотологиялық деректермен бірге аурудың клиникалық белгілерін ескере
отырып анықтайды.
Осы жоғарыда аталған әдістердің ішінде ең сенімдісі ол бактериологиялық
әдіс болып табылады. Бірақ та бактериологиялық әдістің де бірқатар
кемшіліктері бар. Атап айтқанда бұл әдіс өте күрделі, әрі ұзақ уақыт (1-1,5
ай) керек ететін әдіс, және де кей уақыттарда тексерілуге әкелінген
патологиялық материалдар бұзылып іріп немесе шіріген болса, онда бұл
әдістің көмегімен ондай биоматериалдардан сарып қоздырғышын бөліп алу
мүмкін емес.
Клиникалык диагноз қою
Сарып ауруы малдарда созылмалы түрде өтеді де соған байланысты,
клиникалық белгілерде ауруға тән емес, тұрақсыз және де ондай белгілер
басқада жұқпалы аурумен ауырған малдардада кездесетіні байқалады. Көптеген
жағдайларда сарыптың клиникалық белгілерінің айқын болмауының салдарынан
ауруды уақтылы дұрыс анықтауға мүмкіншілік болмай қала береді. Міне
сондықтанда ауру мал дер кезінде анықталмастан ұзақ уақыт сау малдардың
арасында қалып қояды да, ауруды сау малдарға таратып жатады.
Сонда да болса сарыптың клиникалық белгілерін ескере отырып басқада
лабораториялық әдістердің көмегімен ауруды толық анықтауға болады. Жалпы
сарыппен ауырған әр түрлі малдардың клиникалық белгілері ұқсас келеді,
дегеніменде олардың өзіндік ерекшіліктеріде аз емес.
Мәселен ірі қара малда сарып көп жағдайларда клиникалық белгісіз болып,
үстіртін түрде өтеді. Ауырған сиырдың ең басты белгісі ол іш тастау
(аборт). Негізінен буаз құнажындар 3-4 айлық және де 6-7 айлық буаз кезінде
іш тастайды, ал кексе буаз аналықтар олармен салыстырғанда әлдеқайда
кемірек төлін өлі туады. Кейбір аурудың жіті түрімен ауырған мал
фермаларындағы құнажындардың 50 және одан да көп проценттері іш тастауы
ықтимал. Сонымен бірге сарып ауыруына душар болған буаз сиырлардың іш
тастауына санаулы (2-3 күндер қалғанда оның сыртқы жыныс органдары қызара
ісініп, жатырынан қызғылт түсті иіссіз кілегей ағады. Ауыруға шалдыққан
сиырлардың жатырында бруцеллалардыц патогендік әсерінен кейін қабыну
процестері пайда болады.
Содан барып сиыр организмімен төлдің арасындағы физиологиялық байланыс
процесстері бұзылады да, соның салдарынан іштегі төлдің дұрыс
қоректенбеуіне, содан соң төлдің өлі тууына әкеп соғады.
Мұндай малдың шуы көпке дейін түспестен ақырында әртүрлі эндометрит,
метрит сияқты ауруларға әкеп соғады.
Сарыппен ауырған ірі қара малдың ішінде көбінесе іш тастау бірінші тума
құнажындардың арасында жиі орын алады. Сарыптың салдарынан іш тастаған
құнажындар әдетте келесі жылдары ұрықтандырылуға күні келмейтіндіктен қысыр
қалуға әкеліп соғады.
Бактериологиялық әдіспен диагноз қою
Бұл әдіспен ауруды анықтау үшін сырқат немесе сарыппен ауырады-ау деп
күдіктенетін малдардан алынған патологиялық материалдарды мысалыға:
сарыптың салдарынан іштен өлі түскен төлдің ішкі органдарымен бірге, төлдің
қарнындағы қоректік заттарын, төлдің шуын, қағанақ сұйығын, іш тастағанда
бөлінетін сұйық заттарын және де ауырып өлген малдың бауыр, көкбауыр,
бүйрек, жүрек артүрлі бездер сонымен бірге зәрін, сүтін таза күйінде
зерттеуге болады.
Бактериологиялық әдістің негізгі мақсаты жоғарыда аталған патологиялық
заттардан сарыптың қоздырғышын (бруцеллаларды) арнайы жасанды қоректік
орталарда өсіріп, бөліп алу болып саналады.
Бұл әдіс негізінен 3 кезеңнен тұрады:
1. Бактериоскопия. Ол үшін зерттеуге экелінген патологиялық заттардың
бірнеше жерінен шыны бетінде жұқпа дайындалады. Жұқпаларды Грам немесе
Козловский әдістелесінің көмегімен бояулайды.
2. Бруцеллаларды бөліп алу. Бұл кезеңнің мақсаты тексерілуге түскен
паталогиялық заттардың кесінділерін құрамында 3%-тік глицерин және 0,5%
-тік глюкозасы бар, бауыр-ет агар қоректік ортасында арнайы ультракүлгін
сәулелерімен тазартылған бокста егіп, белгілі температурада (37° С)
термостатта 2 тәулік көлемінде өсіріп бөліп алу болып саналады. Егілген
қоректік ортада бөтен микроорганизмдердің өсіп шығуын тежеу үшін, алдын ала
қоректік ортаға (агарға) генцианвиолеттің 1%-тік су ерітіндісі 1:200000
қатынаста қосылады. Бруцеллалардың таза төсіп шығуы үшін ең бастысы егілген
пробиркалармен Петри табақшаларында 5-10% көмірқышқыл газы және ортаның рН-
ы 7,2 немесе 7,4 болуы қажет. Сарыптың қоздырғышын ауру малдың қанынан
бөліп алу үшін, таза күйінде алынған қанды, құрамында 0,5% лимонқышқылы
натриы бар бауырдан жасалған сорпаға 1:10-1:15 қатынаста егеді. Ал
көзделген қоздырғыштар тез және таза өсіп шығу үшін, оны 1 ай уақыт
термостатта 37° С температурада сақтайды. Әр бір 5-10 күн сайын егілген
флаконнан жұқпа алынып қоректік агарға егіліп, бруцеллалардың өсуін
қадағалап тұрады.
Нәтижеде өсіп шыққан қоздырғыштардың бруцелла екеніне жеткізу үшін, оны
агглютинация реакциясымен зерттейді.
3. Биологиялық зерттеу әдісі. (Биологиялық әдіспен диагноз қою деген
бөлімде).
Биологиялық әдіспен диагноз қою
Биологиялық әдіспен диагноз қоюдың ең басты шарты ол сарып қоздырғышын
тез арада қабылдайтын лабороториялық малдарға осы ауруды әдейі қолдан
жұқтыру арқылы зерттеу болып табылады. Жалпы ғылым мен тәжірбие жүзінде бұл
үшін көбінесе ақ тышқандарды немесе теңіз шошоқаларын қолданылады.
Тәжірбие жасар алдында лабороториялық малдарды бруцеллезге қарсы
агглютинация реакциясы (АР) арқылы тексеріп тек сарыптан сау тышқандарды
реттеп алады.
Биологиялық әдіс әсіресе бөтен микроорганизмдермен көп ластанған
патологиялық материалдарды зерттеу үшін ең қолайлы және өте бағалы әдіс
болып табылады.
Аурудың қоздырғышын көбінесе 350-450гр салмақтағы теңіз шошқаларының
құрсақ қуысының ішіне немесе тоқпан жіліктің тұсындағы тері астынан
шприцпен жіберу арқылы жұқтырады. Негізнен бір биоматериалдан дайындалған
сузпензия екі теңіз шошқасына жібереді: биологиялық зерттеуді жүргізуге
аурау малдың ішкі органдары, бездерін, төлдің қабығын, жолдасын, қарындағаы
қоректік заттардың, малдың сүтін, зәрін, нәжісін жоғарыда көрсетілгендей
арнайы өндеуден өткізіп қолданады. Ол үшін лабороторияға тексерімге түскен
патологиялық материалдардың бір тілімін алып құм қосып арнайы ыдыста 1:5
немесе 1:10 қатынастан физиологиялық ерітінді қосып жаншиды.
Содан соң жаншылған биоматериалдың ірі бөлшектерін бөліп алу үшін мың
айналымға 5-7мин центрифулайды. Бұдан кейін 2-3 сағ тоңазтқыш шкафқа қойып
тындырады. Дәл осындай әдіспен дайын болған сузпензияларды тәжірбие
қойылған малдардың тер астына 0,5 мл, құрсақ пердесінің ішіне 0,1-0,2мл
көлемінде ал сүт пен қаймақтың сузпензияларны 1-2мл көлемінде қолданады.
Егер де жұқтырған паталаогиялық матераилдардың құрамында небәрі 3-8
бруцелла клеткасы болса болғаны тәжірбие жасалған маладардың организмінде
бруцелиз ауруының процесі басталады.
Небәрі 8-12 тәулік ішінде ең алғашқы бруцелизге тән антителелалар пайда
болады, ал кейбір малдардың оргнанизмінде аглютиминдер тек 25-30 күннен соң
немесе одан кеш мерзімдер де ғана орын ала бастайды. Сондықтан да бруцелиз
процесінің басталғанына толық көз жеткізу үшін тәжірбиедегі малдарды кем
дегенде 2 ай сақтап бақылау керек. Биоматераил жұқтырылған теңіз
шошқаларынан әрбір 10-15 тәуліктен соң жүрегімен немесе құлағынан қан алып
аглютинация реакциясымен тексеріп отырады.
Тәжірбиеге қойылған малдардың қанының сары суын 1:5; 1:10; 1:20; 1:40;
1:80 және 1:160 қатынаста аглютинация реакциясымен тексереді. Егер реакция
кем дегенде 1:5 немесе 1:10 қатынаста оң нәтиже көрсетсе онда тәжірбиедегі
малдың бруцеллезбен ауыра бастағанын куәсі бола алады. Ондай оң нәтиже
малдарды сойып бактериологиялық әдіспен зерттейді. Алайда биоматериалдар
жұғылғын малдар АР- де теріс реакция көрсете ондай малдарды
бактериялогиялық әдіспен 1,5-2ай өткен соң сойып тексере беруге болады.
Бактериалогиялық зерттеуге малдардың (теңіз шошқаларының) бездері
алынады. Мысалыға: шат безі, мойын безі акселярлық без, жақ асты безі,
жұтқыншақ безі зенитералдық безі сонымен қатар, көк бауыры, сүйек майы,
қаны, зәрі, жүрегі, жатыры және абцесс болған жерлерінің іріңдері қоректік
ортаға егіледі. Егер де теңіз шошқаларына ірі қара немесе түйе, жылқы,
шошқа және иттен алынған патологиялық материалдарды жіберу арқылы жұққызған
болса, ондай малдардан егілген пробиркалардың ішінде көмірқышқылы көтеріңкі
жағдайда болуы қажет.
Аллергиялық диагноз қою
Аллергия деген сөз грек тілінен аударғанда алло - бөтен немесе басқа,
эргон - әсер деген мағына береді. Ал енді жалпы медициналық және
малдәрігерлік тұрғыдан алып қарағанда аллергия дегеніміз ол - организмнің
аллендерге өзгеше жауап қайтаруын аллергиялық реакция деп атайды. Ең
бірінші аллерген-туберкулинді Р.Кох 1890 жылы ашқан.
Аллергиялық реакциялар әрқашан өзіндік тән болғандықтан оны малдардың
маңқа, сарып, туберкулезсияқты жұқпалы ауруларына диагноз қою үшін кеңінен
қолданылып келеді.
Аллергиялық әдіс әсіресе сарыппен көптеп бері ауыратын малдарды
анықтауда өте бағалы. Сонымен бірге, бұл әдістің көмегімен сарып ауруының
жасырын түрін анықтауға болады.
Аллергиялық зерттеулер үшін практикада ВИЭВ институтының шығарған
бруцеллин қой мен ешкіге 0,5мл, ірі қарамен буйволдарға – 1 мл көлемінде
сол жақтағы көздің төменгі терісінің сатына жіберіледі.
Шошқаларға бруцеллин құлағының үстіндегі тері ішіне 0,2 мл көлемінде
жібереді. Аллергиялық реакцияны қой мен ешкілерде бір рет 42-48 сағат
өткеннен соң, ал шошқаларда – екі рет 24 және 48 сағаттан соң саусақпен
сипалап тексереді.
Егер де егілген мал ауру болатын болса, еккен жерден тығыз, қалыңдығы 5-
6 мм келетін аллергиялық реакцияға тән ісік пайда болады. Ал шошқаларда
оған қосымша кей жағдайларда реакцияның орны қызарып немесе қанталап
кетеді.
Міне, мұндай реакция берген малдарды сарыппен ауырады деп есептейді де
белгілеп отардан немесе табыннан алып, жеке ұстайды.
1.3 Серологиялық әдіспен диагноз қою
Аурудың басталғанынан оның патогенетикалық сатыларының пайда болып,
және де кеселдің асқынуына дейін, мал организмдерінде әр түрлі
иммуналогиялық өзгерістер болып жатады.
Сондай өзгерістің, ең бастысы, организмге түскен бактериялық
микробтарға жауап ретінде сол малдың қанында өзіндік тән антиденелердің
түзілуі болып есептелінеді.
Антиденелер қолайлы жағдайларда өздеріне тән антигендермен байланысқа
түсе алады. Сондықтан да оларды әртүрлі серологиялық реакциялармен
анықталып соның нәтижесімен аураға диагноз қоюға мүмкіндік туады.
Қазіргі кезде мал дәрігерлік ғылыми қызметкерлері сарып ауруына диагноз
қою үшін көптеген серологиялық реакцияларды ұсынып отыр. Солардың ішінде:
Аглютинация, комплименті байланыстыру, комплементті ұзақ байланыстыру
Розбенгал, шеңбер реакцияларын мал дәрігерлік лабороторияларында кеңінен
қолданылып жүр.
Аглютинация реакциясы
Бұл реакцияны 1897ж. ағылшын зерттеушілері Райлд пен Семпул ашып оны
сарып аурына диагноз қоюға қолдануға ұсынғандықтан, ғалымдардың құрметіне
Райд реакциясы - деп атап кеткен.
Райт реакциясын қою үшін негізінен мынандай дәрмектер қажет:
1. Зерттеу үшін алынған қанның сарысу.
2. 0,5 % карбул қышқылы қосылған изологиялық ерітінді.
3. Антиген-биофабрикада дайындалған, құрамында (1 мл көлемде) 10 млрд.
өлтірілген сарып микробы бар физиолгиялық ерітінді.
4. Бруцеллезге оң және теріс реакция беретін қанның сары сулары.
Реакцияны таза 4 пробиркада 1 мл көлемінде 4 қатынаста ірі қара, жылқы
және түйе қандарын 1:50; 1:100; 1:200 және 1:400 қатынастар қояды. Мысалы:
қой, ешкі, шошқа, елік және иттің қандарын 1:25;1:50;1:100 және 1:200
қатынаста тексереді.
Малдарды сарып ауруына жалпылай тексеру кезінде реакцияны 2 қатынаста
(2 пробиркада) қоюға рұқсат беріледі. Бұндай жағдайларда ірі қара, түйе мен
жылқы қанын 1:50 және 1:100, ал қой, ешкі, шошқа және елік пен иттің
қандарын 1:25; 1:50 қатынасында ғана тексеру қолайлы. Осы екі қатынастың
кем дегенде біреуінде оң реакция берген қандарды іріктеп бөліп алып, оларды
қайтадан 4 қатынаста тексеріп аглютинациялық титро анықталып қорытынды
диагноз қабылданады.
Ірі қара, жылқы, түйе, шошқа және иттің қанын тексеру үшін реакцияны
0,5%-тік фенол қосылған 0,85%-тік физиологиялық ерітіндіде ал қой, ешкі
және еліктің қанын 10% ас тұзы бар дистіленген суда қою қажет.
Реакцияны қою үшін ең алдымен 4 пробирканың ең біріншісіне 1 мл, ал
қалған 3-не 0,5мл фенол + немесе 10-тік ас тұзы бар (қой, ешкі және елік
қанын тексеріледі) физиологиялық ерітінді құяды. 1-ші пробиркаға 0,08мл
(ірі қара, түйе, жылқы ) немесе 0,2 мл (қой, ешкі, шошқа, елік) қанының
сары суын қосады да араластырып болған соң 1-ші пробиркадан 0,5мл алып 2-ші
пробиркаға, екіншіден 0,5 үшіншіге, осылайша 4-ші пробиркаға дейін
араластырып ең соңғы 4-ші пробиркадан 0,5мл қанның сары суымен
физиологиялық ерітіндінің қоспасын алып төгіп тастайды.
Содан соң аталған 4 пробирканың әр қайсына 0,5мл 1:10 қатынастағы 10%
ас тұзы ерітіндісімен (қой мен ешкі және елік) араластырылған сарып
антигені құйылады. Антигенді құйып болғаннан соң пробиркалардың ішіндегі
қоспаның көлемі 1 мл жетеді және де осындай тәртіппен құйылған реакцияның 1-
ші пробиркасындағы қатынас 1:50-ге, 2-де 1:100, 3-де 1:200 және 4-де 1:400
тең болады немесе қой мен ешкінің зерттегенде бұл қатынас 1-де 1:25,
1:50,1:100 және 1:200-ге сәйкес келеді. Сонымен бірге реакцияның дұрыс
жүруі қадағалау үшін сарыпқа оң және теріс қанның сары суларымен жоғары да
көрсетілген қатынастар тексеру реакциясы қатар жүргізіледі.
Барлық (негізгі және тексеруге арналған) пробиркаларға антигенді құйып
болғаннан соң, пробиркалардың ішіндегі қоспаның жайлап сілку арқылы мұқият
араластырады да, пробиркаларды 18 сағ термостатта (t-37°) ұстайды, уақыт
өткен соң реакцияғва термостаттан шығарып 1 -2 сағ бөлме темп-мен сақтау
қажет.
Комплементті байланыстыру реакциясы
Бұл реакцияны 1901 жылы Борде және Жангу деген ғалымдар ұсынған.
Кейінен Сикре деген ғалым сарыппен ауырған адамның қанында комплементтермен
байланыса ауырған адамның қанында комплементтермен байланыса алатын
антителелера бар екендігін анықтаған. Содан кейінгі жылдары көптеген
ғалымдар сол комплементті антителалармен байланыстыру арқылы сарып ауруын
анықтау әдісін мейлінше жетілдіру тұрғысында едәуір жұмыстар атқарып келді.
Біздің елімізде бұл реакцияны ең алғаш М.Е.Лисовский 1930 жылы, басқада
авторлармен бірлесіп қолданған, кейіннен 1944 жылы бұл реакция малдарды
сарып ауруына зерттеу үшін кеңінен қолдануға болатындығы туралы заңды
нұсқаулармен бекітілген.
П.Н.Жованик (1940), Ф.П.Локтева(1940), Е.С.Орлов (1940), К.П.Студенцов
(1973), М.К.Юсковец (1952), П.С.Усласевич (1956), П.А.Триленко (1956),
К.П.Сапегина (1970), М.С.Абиджанов басқа авторлармен бірге (1980) және
басқалары өздрерінің ғылыми еңбектерінде үлкен баға берген.
Авторлардың қорытындысы бойынша КБР өте сезімтал әрі өзіндік тән нәтиже
бере алатын әдіс, сонымен бірге оның көрсеткіші аглютинация реакциясына
(АР) қарағанда әлдеғұрлым тұрақты болып келеді. Ондай басымдылық әсіресе
осы екі әдіспен сарып ауруымен бұрынан бері ауру малдарды қатар зерттегенде
айқын байқалынады. Өйткені ауру малдың қанында комплемент байланыстырғыш
антителалар, аглютиндерге қарағанда әлдеқайда ұзақ сақталады екен де, соның
салдарынан ондай малдар аглютинация реакциясынан гөрі, комплемент
байланыстыру реакциясында жиі оң реакция көрсетеді екен.
К.П.Студенцов (1959) керісінше сарып ауруы жаңадан басталған отардағы
малдарды зерттегенде КБР-дің көрсеткіші аглютинация реакциямен
салыстырғанда әлдеқайда төмен болған, яғни аглютинация реакциясымен оң
нәтиже берген малдардың көбі КБР әдісімен теріс нәтиже көрсеткен.
Сондықтан да осы екі әдісті зерттеген ғалымдардың көпшілігі малдарды
сарып ауруына тексеру үшін аталған екі реакцияны қатар қолдануды дұрыс деп
тауып отыр. Қазіргі кезде біздің елімізде малдардың осы жұқпалы ауруын
анықтау үшін негізінен жоғарыда осы жұқпалы ауруын анықтау үшін негізінен
жоғарыда аталған екі реакция комплексті түрде жүргізілуде.
Комплементті байланыстыру реакциясын қою үшін негізінен мынандай заттар
қажет: физиологиялық ерітінді, сарыпқа оң және теріс қанның сары суы,
комплемент, ангитен, гемолизин және қошқардың қызыл қан түйіршіктері.
Төменде осы дәрмектерді алдын ала дайындау немесе алу жолдары келтіріледі.
Физиологиялық ерітінді. 1л буландырып алынған суға 8,5г ас тұзын
ерітіндіде 3-5 минут қайнатады немесе автоклавта 10-15 минут
залалсыздандырады.
Гемолизин. Гемолизин дегеніміз қошқардың қызыл қан түйіршіктерімен
қояндарды шектен тыс иммунитеттендіру арқылы алынатын сұйық зат гемолизин
әдетте биофабрикаларда дайындалады.
Комплемент дайындау. Комплемент ретінде теңіз шошқасы қанының сары суы
немесе кептірілген күйінде қолданады.
Сұйық комплементті кез-келген лабораторияларда дайындауға болады. Ол
үшін бірнеше теңіз шоқасынның қанын жүрегінен немесе құлағының қан тамырына
5 граммдық шприцпен сорып алып бір пробиркаға құяды.
Алынған қан пробирканың ішінде ұйылған соң, ұзын сым темірмен 3-4 рет
айналдыра жиектеп шығады. Ондағы мақсат, ұйыған қанды пробирка
қабырғасыннан ажырату және қанның сары суының тез бөлініп шығуын тездету
болып табылады. Осылайша жиектелген пробиркаларды 30 минут термостатқа
содан соң 1-2 сағат салқын бөлмеде ұстайды. Бөлінген сары суларды таза
ыдысқа құйып алады. Егерде оның құрамында қызыл қан түйіршіктері қалып
қалса, онда 15 минут 1000 айналымды центрифугадан өткізіп тазартып алады.
Сұйықтық сіркеқышқыл натримен 4%-тік бор қышқылының қоспасын қолданады.
Мұндай кормплемент өзінің күштілігін 5 айға дейін сақтай алады.
Соңғы жылдары комплиментті байланыстыру реакциясын қою үшін
малдәрігерлік лабораториясында кептірілген комплементтер кеңінен қолданып
жүр. Кептірілген комплементтер биофабрикаларды арнайы түрде жасалынып
барлық лабороторияға таратылып отырады. Кептірілген комплементтің сұйық
комплементке қарағанда артықшылығы бар. Мысалыға кептірілген комплемент
өзінің күштілігін 8 айға дейін жоғалтпайды, сол сияқты оның лабороториялық
жағдайда әр маманның өзі қолдан теңіз шошқаларын емдеп, оны бағып, қанын
алып оның сару суын бөліп жатудың қажеті жоқ.
Сарып антигенін алу жолдары. Сарып антигенін кәдімгі лабороториялық
жағдайда әр түрлі әдістердің көмегімен дайындауға болады. Мысалы
К.П.Студенцов 40 милиард бруцелласы бар қоспаны алдымен тоңазтқыштың 0-4°С
температурада 1-2 тәулік ұстап, одан кейін автоклавта 0,5 атмосферада 20-30
мин. ұстағаннан соң қайтадан 1-2 тәулік тоңазтқышта сақтап дайындаған
немесе Зейтц және фарфор шамы арқылы Шамберлен апаратының көмегінде өте
күшті әрі сезімтал антиген дайындауға болады.
Гемагглютинация реакциясы (тіке емес)
Әртүрлі бактериялар мен вирустар қоздыратын жұқпалы ауруларды анықтау
жолында соңғы уақыттарды көптеген ғалым-зерттеушілер гемаглютинациялық тіке
реакциясына баса назар аударып отыр.
Оның маңызы мынада: егер қызыл қан түйіршіктеріне белгілі бір антиген
немесе отырғызатын болса, онда ол жаңа бір серологиялық өзіндік тән
дәрмекке айналады да, соның арқасында олар реакцияға түскенде кездесетін
өздеріне тән антигендермен немесе антителалармен қосылып агглютинация бере
алады екен.
1951 жылы Бойден танинмен өңделген қызыл қан түйіршіктеріне әртүрлі
туберкулездің фосфаттар мен белоктардан тұратын антителаларын табуға
болатындығын тағайындаған.
Тіке емес гемагглютинация реакциясын қою үшін ең алдымен өте сезімтал,
әрі өзіндік тән диагностикум керек. Осындай диагностикум дайындау жолында
ғалымдар көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. 1946 жылы
А.Т.Кравченко диагностикум дайындау үшін малдың қызыл зерттеушілер, сол
бастаманы одан әрі жетілдіру, ұштастыру және де реакцияның сезімталдығы мен
диагностикалық тиімділігін арттыру жолында едәуір ғылыми жұмыстар жүргізіп
келеді.
Бұл реакцияны сарып ауруына диагноз қою үшін ТМД елдерінде ең бірінші
болып 1962 жылы К.А.Поздеевпен, О.А.Игнатьева қолданды. Авторлар өздері
дайындаған сарып диагностикумын тіке емес гемагглютинация реакциясына
қолданып сарыпқа қарсы егілген теңіз шошқаларының қанын зерттегенде 1:640
және 1:1280 қатынастарда гемагглютиндердің бар екенін анықтаған.
Қорыта келе авторлар тіке емес гемагглютинация реакциясы аглютинация,
комплементті байланыстыру, комплементті ұзақ байланыстыру реакцияларына
қарағанда өте сезімтал және де бұл реакцияның көмегімен жетілмеген немесе
толықпаған антителелаларды аурудың жаңадан басталған кезінде анықтауға
болатындығын тағайындаған.
Бұл реакцияның құндылығын және диагностикалық тиімділігін медицинада
СССР ғылымдар академиясының Гамалей атындағы микробиология және
эпидемиология институтының П.А.Вершилова және М.Г.Чернышова бастаған бір
топ ғалымдары, сол сияқты Қазақтың эпидемология микробиология және жұқпалы
аурулар институтының ғалымдар В.Каральник М.М.Ременцова, Н.Г.Шин,
Р.В.Канатов, М.Л.Шмутер, В.А.Шамардин және де басқа да көптеген ғалымдар
түбегейлі зерттеулер жүргізді.
Сондай-ақ түзу емес гемагглютинация реакциясын малдәрігерлік
практикасында сарып ауруын анықтау жолында В.Б.Бельченко, Н.П.Иванов
(1973), С.Ж.Садыков (1975), В.А.Клименко, Н.В.Сафранов (1975), А.П.Красиков
(1981), М.Ж.Жаңбырбаев (1981), сияқты ғалымдар тұжырымды ғылыми
лабороториялық жұмыстар жасады.
Реакцияның ең басты компаненті диагностикум. Қазіргі кезде
диагностикумды медицинада Одесса қаласындағы бактериялық дәрі-дәрмектер
дайындайтын биофабрикада шығарады. Бірақта аз мөлшерде шығарылатындықтан
ондай диагностиуммен барлық елдердің лабороторияларын қамтамасыз етуге
мүмкіншілік болмай отыр.
Сондықтан да диагностиекумын Қазақтың ғылыми-зерттеу институтының сарып
ауруын зерттеу лабороториясының тәсілімен кез келген практикалық
лабороторияларда дайындап алуға болады.
Мәселен ет-пентон, бауыр, глюкоза және глицериннен жасаған агарда 2
тәулік бойы өсіріліп алынған №19 вакциналық штаммды 3 рет
зарарсыздандырылған, физиологиялық ерітінді мен жуып оның концентрациясын
сарыпқа арналған үлгі көмескімен 100 милиард микроклеткаға жеткізеді (1
мл).
Микробтарды төменгі жиілікті ультрадыбыстық генератордың көмегімен 60
минут уақыт көлемінде талқандайды. Талқандау кезінде ультрадыбыстық жиілігі
22 КГЦ ал күштілігі-100 ваттқа тең болуы шарт.
Алайда бұзылмай, бүтін күйінде қалып қойған бруцеллаларды 30 минут бойы
5 мыңдық айналымда центрифугадан өткізіліп стакандарының түбіне шөктіреді.
Ал тұнбаның үстіндегі бұлыңғыр сұйықты даңқа жеке ыдысқа құйып алады. Бұл
сүйық сарып антигені деп аталады, арнайы формалинделінген және танинмен
жуылған қызыл қан түйіршіктерінің үстіне отырғызып сарып диагностикумын
дайындауға қолданады. Сарып диагностикумын дайындау үшін қызыл қан
түйіршіктерін Вайнбах тәсілімен формалиндеуге болады. Ол үшін қойдың қанын
күре тамырынан ішінде шыны моншақтары бар ыдысқа ағызып 10-15 минут бойы
үзіліссіз шайқап араластырады. Сол уақыт аралығында қанның құрамындағы
фибрин деп аталатын қанның ұйуын қамтамасыз ететін белоктар бір-бірімен
байланысып талшықтанып бөлініп шығады. Қанды сүзгіден өткізіп 3-рет
физиологиялық ерітіндімен центрифуга арқылы жуады да қызыл қан
түйіршіктерінің 8%-тік қоспасын дайындайды.
Дайындалған 8%-тік қызьрі қан түйіршіктеріне бірдей көлемде 3% -тік
формальдегиді бар формалин ерітіндісін қосып 37°С температурадағы су
моншасында 16-18 сағат ұстайды.
Осылайша формалинделінген қызыл-қан түйіршіктерін 3-рет 0,85% -тік
хлорлы натр ерітіндісімен жуып, ең соңғы тұнбасынан 10%-тік қызыл қан
түйіршіктерін әзірлейді.
Содан соң, қызыл қан түйіршіктерін таниндеуге кіріседі. Ол үшін,
1:20000 қатынастағы танин ерітіндісімен температурадағы су моншасында 15-20
минут ұстайды. Соңынан қызыл қан түйіршіктерін бірдей көлемде араластырып
37°С температурадағы су моншасында 15-20 минут ұстайды. Соңынан қызыл қан
түйіршіктерін таниннің қалдықтарынан 3 рет жуып тазартып, рН-ын 7,2-ге және
тығыздығын 2,5%-ке жеткізеді. Формалинделінген және танинделінген қызыл қан
түйіршіктерінің үстіне сарып антигендерін отырғызу үшін аталған екі затты
бірдей көлемде араластырады да су 0,5%-тік қоян қанының сары суы қосылған
физиологиялық ерітіндімен жуып, тығыздығын 2,5%-ке жеткізгеннен соң,
реакцияға қолдана беруге болады.
Тіке емес гемагглютинация реакциясын әдейі арналған мөлдір полистерол
пластинкаларында жүргізеді. Алдымен тексерілуге түскен қандардың сары
суларын 1:25 қатынаста 0,9%-тік хлорлы натр ерітіндісімен араластырады да
содан соң күштілігін жою үшін мүйізді ірі қара малдың сары суын 58-59°С,
қойдың сары суын -60°С температурада 30 минут уақыт бойы ұстайды. Кейбір
қандардың құрамында болатын гетерогемагглютининдерді 50%-тік
формалинделінген қызыл қан түйіршіктерінің көмегімен жұтқызып алып отырады.
Мәселен 1 мл мөлшердегі сары суға 0,1 мл (2 тамшы) 50%-тік формалинделінген
қанның қызыл түйіршіктерін қосып бөлме температурасында 1 сағатқа
қалдырады. Кейінен қоспаны центрифугамен айналдырып сары суын таза күйінде
бөліп алады да реакция қоюға қолданады. Реакцияны қою үшін ең алдымен 0,5%-
тік глицерині бар физиологиялық ерітіндіні 0,5мл мөлшерде палистерол
пластинкасының 8-шұңқырына құяды. Бұдан соң бірінші шұңқырға 0,5мл
тексерілуге түскен, күші азайтылған, 1:25 қатынастағы сары суды құяды да
тыңғылықты араластырып болған соң одан шұңқырдан тағы да 0,5мл алып келесі
екінші шұңқырға құйяды, екінші шұңқырдан тағы да 0,5мл алып үшіншісіне
солайша 8-ші шұңқырдан 0,5мл алып төгіп тастайды.
Соның арқасында бірінші шұңқырда сары судың титрі 1:50, екіншісінде
1:100 үшіншіде 1:200, ал ең соңғысында 1:6400-ге тең болады. Содан соң
әрбір шүңқырға 1 тамшы (0,05мл) 2,5 % - тік алдын ала дайындалған
диагностикум тамызады. Пластинка шұңқырына құйылған барлық компаненттерді
жайлап шайқап біртұтас қоңырқай түсті болғанша араластырады да бөлме
температурасында 2-3 сағатқа қалдырады. Реакцияның көрсеткішін 3-сағат
өткеннен соң бағалайды. Мысалыға:
1. Эриттроциттер шұңқырдың ішін толық жауып дөңгелек шатыр құрылады
(+4);
2. Эриттроциттер шұңқырдың ішінде +4-ке қарағанда азырақ жабады,
шатырдан диаметріде кіші болып келеді (+3);
3. Шұңқырдың түбінде қабырғасы қалың сахина құралады, ортасында
аглютинаты аз болады (+2);
4. Сақина кішірейе түседі, ортасындағы көзі білінер-білінбес болып
тұрады;
5. Шұңқырдың түбінде тығыз көзі жоқ түйме тәрізді кішкене қоңыр тұнба
түзіледі. (-);
Нәтижеде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
малдарының бруцеллез (сарып) ауруынан алдын алу және онымен күресу
шаралары
Түсіндірме жазбаның мазмұны
№ Бөлімдер Орындалу мерзімі Кеңесшілер
1 Аннотация, нормативті сілтеме,
анықтама, қысқарту
2 Кіріспе
3 Әдебиетке шолу
4 Негізгі бөлім
5 Тіршілік қауіпсіздігі
6 Қоршаған ортаны қорғау
7 Экономика
8 Бизнес-жоспары
9 Қорытынды ұсыныстар
10 Қолданылғын әдебиеттер
Графикалық материалдардың тізімі
№ Графикалық бөлімнің Парақ саны Орындау
мазмұны кеңесшілер
мерзімі
1 Зерттеу сызба жұмысы
2 Зерттеу әдісі
3 Қорытынды ұсыныс
4 Қоршаған ортаны қорғау
5 Экономика
6 Қолданылған әдебиеттер
Тапсырма берілген уақыты ____________________ 20__ж
Дипломдық жұмыстың жетекшісі ____________________
Тапсырма орындауға қабылдаған
___________________________________ _______________________________ (уақыты,
студенттің аты-жөні, қолы)
МазмҰны
Аннотация
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар
Қысқартылған сөздер
Кіріспе
І. Әдебиетке шолу
1.1 Бруцеллез-сарып этиологиясы
1.2 Ауруды анықтау жолдары
1.3 Серологиялық әдіспен диагноз қою
1.4 Малдың сарып ауруын басқа жұқпалы аурулардан ажырата білу жолдары
1.5 Сарып ауруынан сау шаруашылықтардағы жүргізілетін сақтандыру шаралары
1.6 Сарыптан таза емес шаруашылықтардағы жүргізілетін сауықтыру шаралары
1.7 Сарып ауруының адамға жұғуын болдырмау шаралары
ІІ. Өзіндік зерттеу нысаны мен әдістері
2.1 Патологиялық материалдардың алынуы және оның тексеруге жіберілу тәсілі
2.2 Өлі туған төлді, іш тастаған малдың шуын зерттеу
2.3 Бруцеллаларды микроскоппен зерттеу
2.4 Сүтті шеңбер реакциясы мен Розбенгал сынағымен зерттеу
ІІІ. Зерттеу нәтижелері және оны талдау
3.1 Сайрам ауданы бойынша, бруцеллез ауруының індеттік жағдайы және 2005-
2006-2007ж.ж. бруцеллезге қарсы атқарылған жұмыстарға талдау жасау
3.2 Жеке зерттеу нәтижелері
ІV. Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
V. Экология бөлімі
VІ. Экономика бөлімі
VІІ. Бизнес жоспар
Қорытынды және ұсыныстар
Пайдаланылған әдебиеттер
Аннотация
Бұл дипломдық жұмыста аннотация, нормативтік сілтемелер, анықтамалар,
қысқартылған сөздер, кіріспе, әдебиетке шолу, өзіндік зерттеу нысаны мен
әдістері, зертеу нәтижелері және оны талдау, тіршілік қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау, экология бөлімі, экономика бөлімі, бизнес жоспар, қорытынды
және ұсыныстар, пайдаланылған әдебиеттер бөлімдерінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде сарып этиологиясы, ауруды анықтау жолдары, сауықтыру
шаралары, қарастырылған.
Өзіндік зерттеу нысаны мен әдістері бөлімінде микроскоппен зерттеу,
Розбенгал сынағымен зерттеу, материалдардың алынуы және оны тексеруге
жіберу тәсілі қарастырылған.
Зерттеу нәтижелері және оны талдау бөлімінде Сайрам ауданы бойынша
бруцеллез ауруының үш жылдық талдау жұмыстары, жеке зерттеулер нәтижелері
қалыптасқан.
Нормативтік сілтемелер
Мемлекеттік стандарт 25385-91 – Ауыл шаруашылық малдары сарып ауруын
анықтау тәсілдері.
Мемлекеттік стандарт 25381-82 – Уақ мал хламидиозды іш тастауды
анықтаудың лабораториялық зерттеу тәсілдері.
Мемлекеттік стандарт 25134-82 – Бруцеллин ВИЭВ техникалық жағдайы.
Мемлекеттік стандарт 27146-86 – Антиген қарақаптал ауруын анықтауда
қажетті (бруцелла ovis тудыратын). Техникалық сұсраныс және зерттеу
тәсілдері.
Мемлекеттік стандарт 4.492-89 – Ветеринарилық биологиялық препараттар,
көрсеткіштер.
Мемлекеттік стандарт 2888-68 – Ветеринарлық термометр.
Мемлекеттік стандарт 16445-78 – Комплементті байланыстыру реакциясына
қажетті қан сарысуы.
Мемлекеттік стандарт 16446-78 – Комплементті байланыстыру реакциясына
арналған құрғақ комплемент.
Анықтамалар
Розбенгал – комплементті ұзақ байланысчтыру реакциясы.
Бурсид – буынның қабынуы.
Агар – қоректік орта.
Эритроцит – қанның қызыл түйіршіктері.
Артрит – қан тарымырының қабынуы.
Орхит – ұрық безінің қабынуы.
Эндометрит – жатыр қабығының қабынуы.
Қысқартылған сөздер
мл – миллилитр
мг – миллиграмм
% - пайыз
м – метр
кг – килограмм
г – грамм
АР – агглютинация реакциясы
КБР – комплементті байланыстыру реакциясы
УЗДН-1 – ультрадыбыс аппараты
АСД-2 – ВДМ – дезинфекциялау аппараты
1 Кіріспе
Әлемді шарпыған азық-түлік дағдырысын Қазақстанды да айналып өтпеді.
Алдымызда тұрған басты мәселе – тұйықтан шығудың жолын іздеу. Шет елдермен
іргелес жатқан елдер облыстар жеңіл, оңай жолды таңдап алуда көкөніс, азық-
түліктерді шеттен таси бастады. Облыстың бюджеттен бөлінетін қаржыны шетел
асырғанша, өзіміздің фермерлерге, жеке кәсіпкерлерге бөлу, сөйтіп отандық
ауыл шаруашылығын қолдау, өз өнімдерімізді өндіру орынды болады деп
есептеймін.
Мәселен, Жапонияда өсірілген өнім Қытайда өсірілген өнімге қарағанда
қымбат. Күріш өндіру экономикалық тұрғыда жапондар үшін тиімсіз. Бірақ олар
бұл ұлттық тағам түрінен бас тартқан емес неге? Өйткені,
ауылшаруашылығындағы адамдарға жұмыс беріп отыр, әрі отандық өнімді
өндірушілерді қорғайды. Қазақстандағы кейбір облыстар азық-түлік
тауарлардың соның ішінде, сүт, ет өнімдерін, шұжықтың 50-60% Ресейден
әкеліп отыр. Ресейде шығатын азық-түлік өнімдерінің 17% электр энергиясына
тиесілі. Бізде бұл көрсеткіш 70%. Сондықтан бізде шығатын өнімнің өзіндік
құны шетелдік тауарлармен бәсекелесе алмай отыр. Сонымен қатар Қазақстанда
малдың 4-5% ғана асыл тұқымды Израильде әрбір сиырдан 12 мың литр сүт алса
бізде бұл көрсеткіш 2-2,5 мыңнан аспай отыр. Жалпы ауыл шаруашылығына
Қазақстанда көзқарас түзеліп келеді. Үкімет ауыл шаруашылығына қатысты үш
жылдық бағдарлама қабылдады. Бұл салаға 250 миллиард теңге бөліп отыр.
Ең басты мәселе ғылымды, биотехнологияны дамытуға тиіспіз. Дамыған
елдер жері аз болса да, биотехнологиялық өнімдерді өндіріп, әжептеуір табыс
тауып отыр.
Жасыратыны жоқ соңғы жылдары тыңайтқыштарды пайдалану зиянкестермен
күрес кенжелеп қалды. Біз бір гектардан 10-13 центнер астық алсақ, АҚШ пен
Канада да 60 центнерге дейін жеткізеді. Бұл үшін жалпы тұқым, технология
керек. Екі алып елмен қоңсы отырмыз. Олардың екеуінің де экономикасы өте
қарқынды дамып келеді. Бәсекелесу қиын дей тұрғанмен, алпауыт Американың
іргесінде тұрған Канададан үлгі алсақ, артық болмас. Канаданың жері,
климаты географиялық орналасуы бізге өте-мөте ұқсас. Агроөнеркәсіп
саласында бұл елмен байланыс біршама жақсарып келеді. Канададан асыл
тұқымды сиырлар әкеліп, Астана, Алматы өңірлерінде жерсіндіріліп жатыр.
Қазіргі мал шаруашылығындағы өзекті мәселелердің бірі, бірегейлі
жұқпалы мал ауруларымен күрес, оның диагностикасы және профилактикасы
болуды Бруцеллез (сарып) зооантропогенезі ауру ретінде адамдар үшін қауіп
туғызып келеді. Қазіргі таңда қоздырғышының кейбір түрлері басқа түрге
ауыса бастауы аурудың қауіптілігін күшейте түсуде. Мысалы, қой ешкінің -
metitensisi ipi қараға ауысқан, яғни осы түрмен сиырлар ауыра бастады. Бұл
жағдай облыс, аудан көлемінде эпизоотиялық және эпидимиологиялық ахуалды
нашарлата бастады. Диплом жұмысындағы көрсетілген талдаулар зерттеу
нәтижелері, қорытындылау мен ұсыныстар сараланып тиімділері шаруашылықтарға
ұсынылды.
Диплом жұмысы тиісті талаптарға сай жасалынып кестелермен,
диаграммалармен өрнектелген.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанда бруцеллез ауруының үлкен ауқымда
тарап, ауылдың эконномикасының өркендеуіне орасан зор шығын келтіріп
отырғандығы жайлы ғылыми деректерден жиі көруге болады. Жалпы бруцеллез
ауруы Оңтүстік өңірінде де мал шаруашылығына елеулі қауіп туғызуда. Әсіресе
бұл аурудан жас балалардың жапа шегуі кімді болса да ойландыруы керек.
Аталған аурумен ертеде малға қатысы бар азаматтар ауыратын еді. Қазіргі
таңда бұл аурумен қарасында малы жоқ қала халқы ауыра бастаған тіпті бір
отбасы мүшелері толық ауырған жағдайлары кездесуде. Бруцеллез адамдарға әр
түрлі малдармен жұғады. Індет көбінесе жанасқанда (ауру малмен немесе
олардың өнімдері, шикізаттарды пайдалнғанда) немесе элиментарлық жолмен
жұғады.
Қазақстан ғалымдары сарып ауруының эпизоотлогиясы, аурудың белгілері,
қоздырғышының биологиясы, анықтау және алдын алу шаралары жөнінде бүгінгі
таңда бірқатар жетістіктерге қол жеткізіп отыр. Соған қармастан бұл ауру
ветеринария ғылымы мен практикасында әлі де болса толық шешуін таппаған
мәселе болып табылады.
Диплом жұмысында сарып ауруының қоздырғышының оның төзімділігі мен
таралуы, микробиологиясы ауруды анықтау жолдары және онымен күресу шаралары
туралы көрсетіледі.
Жұмыстың мақсаты: Оңтүстік Қазақстан облысы Сайрам ауданындағы
ауылшаруашылығы малдары арасында бруцеллез (сарып) ауруының індетттік
жағдайын анықтап, ұсыныс беру болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін
төмендегідей зерттеулерді орындау жоспарланды.
1. Сайрам ауданында ауыл шаруашылығы малдар арасында бруцеллез
(сарып) ауруына індет-танулық зерттеу жүргізу 3 жылға (2005, 2006, 2007).
2. Түрлі мал аурулары арасында бруцеллезге тексеру жұмыстары ауруына
диагностикалық ветеринарлық іс шараларға тікелей қатысы ұсыныс беруі.
І. Әдебиетке шолу
1.1 Сарып этиологиясы
Сарып ауруымен әсіресе ірі қара, қой, ешкі, түйе, жылқы, бұғы, шошқа,
ит, кемірушілер және құстар, сондай-ақ адамдар да ауырады. Сондықтанда бұл
індет халық шаруашылығына көптеген әлеуметтік және экономикалық зиян
келтіреді.
Сарып ауруы ертеден келе жатқан, жер шарына кеңінен таралған індет. Ол
туралы біздің эрамызға дейін 460-370 жылдар бұрын өмір сүрген грек ғалымы
Гипократ жазып кеткен. Ал оданда басқа ХVII-ХVІ ғасырда өмір сүрген
ғалымдарда сарып ауруы туралы әртүрлі хабарлар қалдырған. Сондықтанда бұл
індеттің даму тарихы XIX ғасырдың екінші жартысынан өріс алған деп
саналынады
Мәселен сарып ауруы – XIX ғасырдың екінші жартысында Жерорта
теңізіндегі аралдар мен жағалаулардағы елді мекендер, оның ішінде әсіресе
Мальта аралындағы тұрғындар арасында кеңінен тарап, көп зиян келтірген.
Ол туралы тұжырымдарды 1861 жылы Мерстен, 1867 жылы Чартес хабарлаған
болса, 1897 жылы Хефс сол ғалымдардың айтқандарының дұрыс екендігін
дәлелдеген. Ертедегі кездерде бұл ауру өріс алған жеріне, клиникалық
белгілеріне байланысты оған әр түрлі аттар қойылған.
Мысалы, сол кезеңдерде сарыпты: жерортатеңіздік, гибралтарлық,
неополитандық, мальталық сырқыраушы, асқазан қабындырушы, қызба немесе
қайталағыш қызба — деп атаған.
Ал сарыптың қоздырғышын 1886 жылы ағылшын зерттеушісі Давид Брюс қайтыс
болған солдаттың көк бауырынан дайындалған жұқпаны микроскоппен зерттеу
арқылы анықтаған.
Аурудың қоздырғышы табылса да, содан кейінде көп жылдар бойы бұл
дерттің адамға неден және қалай жұғатындағы белгісіз болып келді. Бұл
сұраққа жауап беру үшін, көп жылдар бойы арнаулы комиссия, сол Мальта
аралында зерттеу жұмысын жүргізді. Нәтижеде комиссия мүшелері Заммит пен
Горрокс 1905-1907 жылдары сарыппен сол жердегі ешкілердің ауыратындығын, ал
адамдар әлгі ешкілердің шикі сүтін ішу арқылы науқастанатынын анықтаған.
Әйтсе де, сол кездерде сарыпты, онымен ауырған малдардың негізінен іш
тастауына байланысты жұқпалы аборт немесе жұқпалы іш тастау деп
атағанда оған қоса бұл ауруды малдардың жеке бір ғана түріне тән індет деп
санаған. Оған дәлел, ірі қара малдың сарапын 1896 жылы. Данияның
зерттеушісі Бангпен Стрибольт, шошқа сарыпының қоздырғышын 1914 жылы
американдық Траум, қой сарыпын 1915 жылы Мак Федпен и Штокман тағайындаған.
Осы тұстағы зерттеу жұмыстарының ең бағалысының бірі Алис Ивенстің
жұмысы болып танылады. Өйткені зерттеуші адам сарыпының қоздырғышымен ірі
қара сарыпының қоздырғыштарын салыстыра зерттей отырып, олардың
морфологиясының, серологиялық және биологиялық қасиеттерінің бірдей
екендігін және де олардың бір-біріне өте ұқсас екендігін дәлелдеп берген.
Кейінен ірі қара, қой, ешкі, шошқа сияқты малдардың сарып қоздырғыштарының
біртектес екендігін басқада ғалымдар атап өткен.
Осыған орай 1920 жылы сол кездегі зерттеушілер Мейера мен Фезьенің
ұсынысы бойынша барлық малдардың сарып ауруының қоздырғыштарын біріктіре
келіп, оны бірінші болып тапқаны үшін және Брюстың құрметіне бруцелла деп
атауды жөн көргенде, кейінен бұл індет бруцеллез, ал қазақша сарып деп
аталып кеткен.
Бұл аурудың Россияда пайда бола бастағаны XIX ғасырдың екінші жартысы
болып саналанады.
Сол кезде ол жалқылама түсік деп аталды. Жалпылама түсікті алғаш
байқағандардың бірі А.Н.Березов. Зерттеуші Саратов облысындағы бір әскери
бөлімшеге Англиядан (Шортгорн пародасы), Франциядан (Шаралз пародасы)
әкелінген ірі қара малдардың ауырғанын көріп, оны стационарлық жұқпалы іш
тастау деп атады да және де ауруды, сол малдардың организіміне қандайда бір
жұқпалы заттың еніуіне байланыстырды.
Профессор A.A. Мухинаның дәлелі бойынша СССР-да ірі қараның сарыпы 1903-
1905 жылдары Москва төңірегіндегі шаруашылықтарда байқалған. 1913 жылы
профессор Якимов сарыпты Ташкентте анықтады М.К.Юсковец (1960), ТМД
елдерінде сарыптың кең таралуы 1930-1934 жылдардағы шет елдерден асыл
тұқымды малдардың әкелінуіне тікелей байланысты деп жазады.
Қазақстанда ең алғашқы сарыппен ауру оқиғасы 1930 жылы ірі қара
малдардан басталған. Сол жылы К.Г.Студенцов Петропавел қаласындағы мал
дәрігерлік лабораториясына Петропавел, Щучинск аудандарынан келіп түскен
(іш тастаған малдардан алынған) қандарды агглютинация реакциясымен
зерттегенде сарыпқа белгі берген. Адамдар сарыппен бірінші рет 1911-1912
жылдары Москва және Ашхабадта ал Қазақстанда және Орта Азияда 1911-1913
ауыра бастаған.
Мәселен: Норвегия, Финляндия, Болгария, Чехословакия, Румыния, Дания,
Швеция, Венгрия, Югославия және Голландияда сияқты дамыған елдер ірі қара
сарыпынан таза жағдайда екені анық. Ал бірқатар елдерде ГДР, Польша,
Англия, АҚШ және Канадада сарыппен ауыратын малдардың саны анағұрлым
азайтылды.
ТМД елдерінің Латвия, Литва, Эстония, Молдавия, Белорусия, Украина
сияқты мемлекеттері және Ресейдің 30-дан астам облыстары, өлкелері,
автономиялық республикалары, сол сияқты басқада көптеген аудандарымен
шаруашылықтары мал сарыпының барлық түрінен тазартылған. Қой мен ешкі
сарыпынан Белорусия, Украина, Литва елдерінің барлық шаруашылықтары ал
Ресейдің 50 аса облыстары таза. Дегенменде әліде болса бұл жұқпалы ауру
қазіргі кезде өте кең таралған аурулар қатарынан көрініп отыр. Айталық
соңғы кездерде сарып Италия, Испания, Франция. Греция, Ұлыбритания сияқты
үлкен мемлекеттердеде кеңінен таралып отыр. Ірі қара, қой және ешкі сарпы
Африка құрылығындада жиі кездеседі. Мәселен Иран мен Турцияда тексерілген
малдардың санына шаққанда 45%-ке дейіні сарыппен ауыратын болып шыққан.
1985 жылдың 1 январындағы ақпар бойынша Қазақстандағы ірі қара малдың
2,4%-ті ал қойдың 3,9%-ті сарып ауруына оң реакция берген. Сонымен бірге
сарыппен ауыратын адамдардыңда саны да бір деңгейден төмендемей отыр.
Сондықтанда сарып жалпы мал шаруашылығына ғана емес, бүкіл мемлекетке
үлкен экономикалық зиян келтіретін жұқпалы ауру.
Оған дәлел мына фактілер: буаз малдардың жалпылама іш тастауы, төлін
шала-жансар етіп тууы, қысыр қалуы, шуының түспей қалуы, осылардың
салдарынан туған малдардың тез арада суалып, сүт бермей қоюы, ауру малдың
салмағының төмендеуі алынған өнімдердің саласының нашарлауы және де толып
жатқан басқада зияндары бар.
Аурудың таралу жолдары
Негізінен аурудың таралуына бірден бір себепкер ол ауру малдар болып
саналынады. Ауру әсіресе іш тастаған кездегі бөлінетін сұйық заттары, шуы,
өлі туған төлі және оның серігі арқылы сыртқы ортаға тез тарайды. Сол
сияқты сарыппен ауыратын малдардың сүті және де организімінен шығарылатын
зәрі мен нәжісі арқылы да бруцеллалар көптеп бөлінеді. Осы аталған
факторлардың бәрі малдардың тұратын жеріне, суат орындарына, жайылымдарға
бруцеллаларды таратады да нәтижеде, сол ортадағы жүрген сау малдар сарып
қоздырғышын оп-оңай жұқтырып алады.
Әсіресе ауру малдар іш тастаған кезде сыртқы орта мейлінше көп
ластанады. Мәселен іш тастаған саулықтың қағанақ сұйығының 1 милиметрінде
бірнеше миллиард микроб клеткалары табылады.
Ал бір саулық төлдеген кезде 3-5 литрге дейін қағанақ сұйығын бөлетін
болса, онда сарыптың жіті түрімен ауырған отарларда 150-200-ге дейін саулық
іш тастайтынын ескерсек, онда қора-қопсылардың мал тұратын загондардың
қаншалықты сарып қоздырғыштарымен ластанатыны өзінен-өзі түсінікті болса
керек. Оданда басқа сарыппен ауыратын малдардың төлдері (бұзаулар, қозылар)
немесе сарыптың сезілмейтін формасымен сырқаттанатын малдарда бұл індетті
таратушылардың бірі бола алатындығы айдан анық. Көбінесе сарыптан сау
шаруашылықтардағы малдар, басқа шаруашылықтардан сатып алынып қосылған
малдар арқылы ауруға ұшырайды. Өйткені ондай шеттен әкелінген малдар көп
жағдайларда табындағы малдарға алдын ала тексерілусіз қосылады.Кей кездерде
сарыпқа лабораториялық тексеру кезінде оң реакция берген малдар көпке дейін
немесе тіптен бөлініп алынбай сау малдардың арасында ұзақ уақыт қалып қойып
аурудың тарауына себеп болады.
Сол сияқты, бұл ауруды әртүрлі кемірушілер әсіресе тышқандармен
сарышұнақтар, кенелер мен шыбындар басқада насекомдар тарата алады.
Бұлардың ішінде әсіресе кенелер осы инфекцияны таратуда ең басты
резервуар болып саналады, өйткені кенелердің ішінде бруцеллалар ұзақ
уақытқа дейін сақталына алады екен.
Аурудың белгілері
Індет жұққан күннен, ең алғашқы белгілерінің байқала бастауына дейін
бірнеше ай, ал жас төлдерде бірнеше жылдарға созылуы ықтимал.
Ал негізінде аурудың инкубациялық кезеңі 2-4 аптадан аспайды. Егер
қысыр қалған малдар сарыппен ауыртса, онда ауру асқынбай, ешқандай белгісіз
өтеді. Буаз малдар ауыратын болса, онда, буаздықтың екінші жартысында
немесе тууға жақын қалған кезеңдерде төлін шала-жансар етіп тастап қояды,
ал кей уақыттарда әлі туады. Сондай-ақ сарыппен ауырған малдардың буындары
(бурсит) қантамырлары (артрит), бұқалармен қошқарларда ұрық бездері
қабынады (орхит). Іш тастаған малдардың шуы түспей, соның салдарынан жатыр
қабығының қабынуына (эндометрит) әкеліп соғады да соңынан емшегі қабынып,
аналық бездері кеселге ұшырайды. Егерде кесел ауьр түрде өтетін болса, онда
малдың температурасы көтеріледі, салмағы төмендейді, сауын сирдың сүті
азаяды.
Жыныс жолдарының қабынуының арқасында, көп жағдайларда мал организмінің
ұрықтану процесстері бұзылып, аналық малдар қысыр қалады.
1.2 Ауруды анықтау жолдары
Сарыпқа қарсы күресу шараларының ең басты шарты ауруды дер кезінде
дұрыс анықтау болып саналынады.
Малдардың сарыпын негізінен бактериологиялық, серологиялық,
аллергиялық, биологиялық әдістердің көрсеткішіне қарай отырып және де,
эпизоотологиялық деректермен бірге аурудың клиникалық белгілерін ескере
отырып анықтайды.
Осы жоғарыда аталған әдістердің ішінде ең сенімдісі ол бактериологиялық
әдіс болып табылады. Бірақ та бактериологиялық әдістің де бірқатар
кемшіліктері бар. Атап айтқанда бұл әдіс өте күрделі, әрі ұзақ уақыт (1-1,5
ай) керек ететін әдіс, және де кей уақыттарда тексерілуге әкелінген
патологиялық материалдар бұзылып іріп немесе шіріген болса, онда бұл
әдістің көмегімен ондай биоматериалдардан сарып қоздырғышын бөліп алу
мүмкін емес.
Клиникалык диагноз қою
Сарып ауруы малдарда созылмалы түрде өтеді де соған байланысты,
клиникалық белгілерде ауруға тән емес, тұрақсыз және де ондай белгілер
басқада жұқпалы аурумен ауырған малдардада кездесетіні байқалады. Көптеген
жағдайларда сарыптың клиникалық белгілерінің айқын болмауының салдарынан
ауруды уақтылы дұрыс анықтауға мүмкіншілік болмай қала береді. Міне
сондықтанда ауру мал дер кезінде анықталмастан ұзақ уақыт сау малдардың
арасында қалып қояды да, ауруды сау малдарға таратып жатады.
Сонда да болса сарыптың клиникалық белгілерін ескере отырып басқада
лабораториялық әдістердің көмегімен ауруды толық анықтауға болады. Жалпы
сарыппен ауырған әр түрлі малдардың клиникалық белгілері ұқсас келеді,
дегеніменде олардың өзіндік ерекшіліктеріде аз емес.
Мәселен ірі қара малда сарып көп жағдайларда клиникалық белгісіз болып,
үстіртін түрде өтеді. Ауырған сиырдың ең басты белгісі ол іш тастау
(аборт). Негізінен буаз құнажындар 3-4 айлық және де 6-7 айлық буаз кезінде
іш тастайды, ал кексе буаз аналықтар олармен салыстырғанда әлдеқайда
кемірек төлін өлі туады. Кейбір аурудың жіті түрімен ауырған мал
фермаларындағы құнажындардың 50 және одан да көп проценттері іш тастауы
ықтимал. Сонымен бірге сарып ауыруына душар болған буаз сиырлардың іш
тастауына санаулы (2-3 күндер қалғанда оның сыртқы жыныс органдары қызара
ісініп, жатырынан қызғылт түсті иіссіз кілегей ағады. Ауыруға шалдыққан
сиырлардың жатырында бруцеллалардыц патогендік әсерінен кейін қабыну
процестері пайда болады.
Содан барып сиыр организмімен төлдің арасындағы физиологиялық байланыс
процесстері бұзылады да, соның салдарынан іштегі төлдің дұрыс
қоректенбеуіне, содан соң төлдің өлі тууына әкеп соғады.
Мұндай малдың шуы көпке дейін түспестен ақырында әртүрлі эндометрит,
метрит сияқты ауруларға әкеп соғады.
Сарыппен ауырған ірі қара малдың ішінде көбінесе іш тастау бірінші тума
құнажындардың арасында жиі орын алады. Сарыптың салдарынан іш тастаған
құнажындар әдетте келесі жылдары ұрықтандырылуға күні келмейтіндіктен қысыр
қалуға әкеліп соғады.
Бактериологиялық әдіспен диагноз қою
Бұл әдіспен ауруды анықтау үшін сырқат немесе сарыппен ауырады-ау деп
күдіктенетін малдардан алынған патологиялық материалдарды мысалыға:
сарыптың салдарынан іштен өлі түскен төлдің ішкі органдарымен бірге, төлдің
қарнындағы қоректік заттарын, төлдің шуын, қағанақ сұйығын, іш тастағанда
бөлінетін сұйық заттарын және де ауырып өлген малдың бауыр, көкбауыр,
бүйрек, жүрек артүрлі бездер сонымен бірге зәрін, сүтін таза күйінде
зерттеуге болады.
Бактериологиялық әдістің негізгі мақсаты жоғарыда аталған патологиялық
заттардан сарыптың қоздырғышын (бруцеллаларды) арнайы жасанды қоректік
орталарда өсіріп, бөліп алу болып саналады.
Бұл әдіс негізінен 3 кезеңнен тұрады:
1. Бактериоскопия. Ол үшін зерттеуге экелінген патологиялық заттардың
бірнеше жерінен шыны бетінде жұқпа дайындалады. Жұқпаларды Грам немесе
Козловский әдістелесінің көмегімен бояулайды.
2. Бруцеллаларды бөліп алу. Бұл кезеңнің мақсаты тексерілуге түскен
паталогиялық заттардың кесінділерін құрамында 3%-тік глицерин және 0,5%
-тік глюкозасы бар, бауыр-ет агар қоректік ортасында арнайы ультракүлгін
сәулелерімен тазартылған бокста егіп, белгілі температурада (37° С)
термостатта 2 тәулік көлемінде өсіріп бөліп алу болып саналады. Егілген
қоректік ортада бөтен микроорганизмдердің өсіп шығуын тежеу үшін, алдын ала
қоректік ортаға (агарға) генцианвиолеттің 1%-тік су ерітіндісі 1:200000
қатынаста қосылады. Бруцеллалардың таза төсіп шығуы үшін ең бастысы егілген
пробиркалармен Петри табақшаларында 5-10% көмірқышқыл газы және ортаның рН-
ы 7,2 немесе 7,4 болуы қажет. Сарыптың қоздырғышын ауру малдың қанынан
бөліп алу үшін, таза күйінде алынған қанды, құрамында 0,5% лимонқышқылы
натриы бар бауырдан жасалған сорпаға 1:10-1:15 қатынаста егеді. Ал
көзделген қоздырғыштар тез және таза өсіп шығу үшін, оны 1 ай уақыт
термостатта 37° С температурада сақтайды. Әр бір 5-10 күн сайын егілген
флаконнан жұқпа алынып қоректік агарға егіліп, бруцеллалардың өсуін
қадағалап тұрады.
Нәтижеде өсіп шыққан қоздырғыштардың бруцелла екеніне жеткізу үшін, оны
агглютинация реакциясымен зерттейді.
3. Биологиялық зерттеу әдісі. (Биологиялық әдіспен диагноз қою деген
бөлімде).
Биологиялық әдіспен диагноз қою
Биологиялық әдіспен диагноз қоюдың ең басты шарты ол сарып қоздырғышын
тез арада қабылдайтын лабороториялық малдарға осы ауруды әдейі қолдан
жұқтыру арқылы зерттеу болып табылады. Жалпы ғылым мен тәжірбие жүзінде бұл
үшін көбінесе ақ тышқандарды немесе теңіз шошоқаларын қолданылады.
Тәжірбие жасар алдында лабороториялық малдарды бруцеллезге қарсы
агглютинация реакциясы (АР) арқылы тексеріп тек сарыптан сау тышқандарды
реттеп алады.
Биологиялық әдіс әсіресе бөтен микроорганизмдермен көп ластанған
патологиялық материалдарды зерттеу үшін ең қолайлы және өте бағалы әдіс
болып табылады.
Аурудың қоздырғышын көбінесе 350-450гр салмақтағы теңіз шошқаларының
құрсақ қуысының ішіне немесе тоқпан жіліктің тұсындағы тері астынан
шприцпен жіберу арқылы жұқтырады. Негізнен бір биоматериалдан дайындалған
сузпензия екі теңіз шошқасына жібереді: биологиялық зерттеуді жүргізуге
аурау малдың ішкі органдары, бездерін, төлдің қабығын, жолдасын, қарындағаы
қоректік заттардың, малдың сүтін, зәрін, нәжісін жоғарыда көрсетілгендей
арнайы өндеуден өткізіп қолданады. Ол үшін лабороторияға тексерімге түскен
патологиялық материалдардың бір тілімін алып құм қосып арнайы ыдыста 1:5
немесе 1:10 қатынастан физиологиялық ерітінді қосып жаншиды.
Содан соң жаншылған биоматериалдың ірі бөлшектерін бөліп алу үшін мың
айналымға 5-7мин центрифулайды. Бұдан кейін 2-3 сағ тоңазтқыш шкафқа қойып
тындырады. Дәл осындай әдіспен дайын болған сузпензияларды тәжірбие
қойылған малдардың тер астына 0,5 мл, құрсақ пердесінің ішіне 0,1-0,2мл
көлемінде ал сүт пен қаймақтың сузпензияларны 1-2мл көлемінде қолданады.
Егер де жұқтырған паталаогиялық матераилдардың құрамында небәрі 3-8
бруцелла клеткасы болса болғаны тәжірбие жасалған маладардың организмінде
бруцелиз ауруының процесі басталады.
Небәрі 8-12 тәулік ішінде ең алғашқы бруцелизге тән антителелалар пайда
болады, ал кейбір малдардың оргнанизмінде аглютиминдер тек 25-30 күннен соң
немесе одан кеш мерзімдер де ғана орын ала бастайды. Сондықтан да бруцелиз
процесінің басталғанына толық көз жеткізу үшін тәжірбиедегі малдарды кем
дегенде 2 ай сақтап бақылау керек. Биоматераил жұқтырылған теңіз
шошқаларынан әрбір 10-15 тәуліктен соң жүрегімен немесе құлағынан қан алып
аглютинация реакциясымен тексеріп отырады.
Тәжірбиеге қойылған малдардың қанының сары суын 1:5; 1:10; 1:20; 1:40;
1:80 және 1:160 қатынаста аглютинация реакциясымен тексереді. Егер реакция
кем дегенде 1:5 немесе 1:10 қатынаста оң нәтиже көрсетсе онда тәжірбиедегі
малдың бруцеллезбен ауыра бастағанын куәсі бола алады. Ондай оң нәтиже
малдарды сойып бактериологиялық әдіспен зерттейді. Алайда биоматериалдар
жұғылғын малдар АР- де теріс реакция көрсете ондай малдарды
бактериялогиялық әдіспен 1,5-2ай өткен соң сойып тексере беруге болады.
Бактериалогиялық зерттеуге малдардың (теңіз шошқаларының) бездері
алынады. Мысалыға: шат безі, мойын безі акселярлық без, жақ асты безі,
жұтқыншақ безі зенитералдық безі сонымен қатар, көк бауыры, сүйек майы,
қаны, зәрі, жүрегі, жатыры және абцесс болған жерлерінің іріңдері қоректік
ортаға егіледі. Егер де теңіз шошқаларына ірі қара немесе түйе, жылқы,
шошқа және иттен алынған патологиялық материалдарды жіберу арқылы жұққызған
болса, ондай малдардан егілген пробиркалардың ішінде көмірқышқылы көтеріңкі
жағдайда болуы қажет.
Аллергиялық диагноз қою
Аллергия деген сөз грек тілінен аударғанда алло - бөтен немесе басқа,
эргон - әсер деген мағына береді. Ал енді жалпы медициналық және
малдәрігерлік тұрғыдан алып қарағанда аллергия дегеніміз ол - организмнің
аллендерге өзгеше жауап қайтаруын аллергиялық реакция деп атайды. Ең
бірінші аллерген-туберкулинді Р.Кох 1890 жылы ашқан.
Аллергиялық реакциялар әрқашан өзіндік тән болғандықтан оны малдардың
маңқа, сарып, туберкулезсияқты жұқпалы ауруларына диагноз қою үшін кеңінен
қолданылып келеді.
Аллергиялық әдіс әсіресе сарыппен көптеп бері ауыратын малдарды
анықтауда өте бағалы. Сонымен бірге, бұл әдістің көмегімен сарып ауруының
жасырын түрін анықтауға болады.
Аллергиялық зерттеулер үшін практикада ВИЭВ институтының шығарған
бруцеллин қой мен ешкіге 0,5мл, ірі қарамен буйволдарға – 1 мл көлемінде
сол жақтағы көздің төменгі терісінің сатына жіберіледі.
Шошқаларға бруцеллин құлағының үстіндегі тері ішіне 0,2 мл көлемінде
жібереді. Аллергиялық реакцияны қой мен ешкілерде бір рет 42-48 сағат
өткеннен соң, ал шошқаларда – екі рет 24 және 48 сағаттан соң саусақпен
сипалап тексереді.
Егер де егілген мал ауру болатын болса, еккен жерден тығыз, қалыңдығы 5-
6 мм келетін аллергиялық реакцияға тән ісік пайда болады. Ал шошқаларда
оған қосымша кей жағдайларда реакцияның орны қызарып немесе қанталап
кетеді.
Міне, мұндай реакция берген малдарды сарыппен ауырады деп есептейді де
белгілеп отардан немесе табыннан алып, жеке ұстайды.
1.3 Серологиялық әдіспен диагноз қою
Аурудың басталғанынан оның патогенетикалық сатыларының пайда болып,
және де кеселдің асқынуына дейін, мал организмдерінде әр түрлі
иммуналогиялық өзгерістер болып жатады.
Сондай өзгерістің, ең бастысы, организмге түскен бактериялық
микробтарға жауап ретінде сол малдың қанында өзіндік тән антиденелердің
түзілуі болып есептелінеді.
Антиденелер қолайлы жағдайларда өздеріне тән антигендермен байланысқа
түсе алады. Сондықтан да оларды әртүрлі серологиялық реакциялармен
анықталып соның нәтижесімен аураға диагноз қоюға мүмкіндік туады.
Қазіргі кезде мал дәрігерлік ғылыми қызметкерлері сарып ауруына диагноз
қою үшін көптеген серологиялық реакцияларды ұсынып отыр. Солардың ішінде:
Аглютинация, комплименті байланыстыру, комплементті ұзақ байланыстыру
Розбенгал, шеңбер реакцияларын мал дәрігерлік лабороторияларында кеңінен
қолданылып жүр.
Аглютинация реакциясы
Бұл реакцияны 1897ж. ағылшын зерттеушілері Райлд пен Семпул ашып оны
сарып аурына диагноз қоюға қолдануға ұсынғандықтан, ғалымдардың құрметіне
Райд реакциясы - деп атап кеткен.
Райт реакциясын қою үшін негізінен мынандай дәрмектер қажет:
1. Зерттеу үшін алынған қанның сарысу.
2. 0,5 % карбул қышқылы қосылған изологиялық ерітінді.
3. Антиген-биофабрикада дайындалған, құрамында (1 мл көлемде) 10 млрд.
өлтірілген сарып микробы бар физиолгиялық ерітінді.
4. Бруцеллезге оң және теріс реакция беретін қанның сары сулары.
Реакцияны таза 4 пробиркада 1 мл көлемінде 4 қатынаста ірі қара, жылқы
және түйе қандарын 1:50; 1:100; 1:200 және 1:400 қатынастар қояды. Мысалы:
қой, ешкі, шошқа, елік және иттің қандарын 1:25;1:50;1:100 және 1:200
қатынаста тексереді.
Малдарды сарып ауруына жалпылай тексеру кезінде реакцияны 2 қатынаста
(2 пробиркада) қоюға рұқсат беріледі. Бұндай жағдайларда ірі қара, түйе мен
жылқы қанын 1:50 және 1:100, ал қой, ешкі, шошқа және елік пен иттің
қандарын 1:25; 1:50 қатынасында ғана тексеру қолайлы. Осы екі қатынастың
кем дегенде біреуінде оң реакция берген қандарды іріктеп бөліп алып, оларды
қайтадан 4 қатынаста тексеріп аглютинациялық титро анықталып қорытынды
диагноз қабылданады.
Ірі қара, жылқы, түйе, шошқа және иттің қанын тексеру үшін реакцияны
0,5%-тік фенол қосылған 0,85%-тік физиологиялық ерітіндіде ал қой, ешкі
және еліктің қанын 10% ас тұзы бар дистіленген суда қою қажет.
Реакцияны қою үшін ең алдымен 4 пробирканың ең біріншісіне 1 мл, ал
қалған 3-не 0,5мл фенол + немесе 10-тік ас тұзы бар (қой, ешкі және елік
қанын тексеріледі) физиологиялық ерітінді құяды. 1-ші пробиркаға 0,08мл
(ірі қара, түйе, жылқы ) немесе 0,2 мл (қой, ешкі, шошқа, елік) қанының
сары суын қосады да араластырып болған соң 1-ші пробиркадан 0,5мл алып 2-ші
пробиркаға, екіншіден 0,5 үшіншіге, осылайша 4-ші пробиркаға дейін
араластырып ең соңғы 4-ші пробиркадан 0,5мл қанның сары суымен
физиологиялық ерітіндінің қоспасын алып төгіп тастайды.
Содан соң аталған 4 пробирканың әр қайсына 0,5мл 1:10 қатынастағы 10%
ас тұзы ерітіндісімен (қой мен ешкі және елік) араластырылған сарып
антигені құйылады. Антигенді құйып болғаннан соң пробиркалардың ішіндегі
қоспаның көлемі 1 мл жетеді және де осындай тәртіппен құйылған реакцияның 1-
ші пробиркасындағы қатынас 1:50-ге, 2-де 1:100, 3-де 1:200 және 4-де 1:400
тең болады немесе қой мен ешкінің зерттегенде бұл қатынас 1-де 1:25,
1:50,1:100 және 1:200-ге сәйкес келеді. Сонымен бірге реакцияның дұрыс
жүруі қадағалау үшін сарыпқа оң және теріс қанның сары суларымен жоғары да
көрсетілген қатынастар тексеру реакциясы қатар жүргізіледі.
Барлық (негізгі және тексеруге арналған) пробиркаларға антигенді құйып
болғаннан соң, пробиркалардың ішіндегі қоспаның жайлап сілку арқылы мұқият
араластырады да, пробиркаларды 18 сағ термостатта (t-37°) ұстайды, уақыт
өткен соң реакцияғва термостаттан шығарып 1 -2 сағ бөлме темп-мен сақтау
қажет.
Комплементті байланыстыру реакциясы
Бұл реакцияны 1901 жылы Борде және Жангу деген ғалымдар ұсынған.
Кейінен Сикре деген ғалым сарыппен ауырған адамның қанында комплементтермен
байланыса ауырған адамның қанында комплементтермен байланыса алатын
антителелера бар екендігін анықтаған. Содан кейінгі жылдары көптеген
ғалымдар сол комплементті антителалармен байланыстыру арқылы сарып ауруын
анықтау әдісін мейлінше жетілдіру тұрғысында едәуір жұмыстар атқарып келді.
Біздің елімізде бұл реакцияны ең алғаш М.Е.Лисовский 1930 жылы, басқада
авторлармен бірлесіп қолданған, кейіннен 1944 жылы бұл реакция малдарды
сарып ауруына зерттеу үшін кеңінен қолдануға болатындығы туралы заңды
нұсқаулармен бекітілген.
П.Н.Жованик (1940), Ф.П.Локтева(1940), Е.С.Орлов (1940), К.П.Студенцов
(1973), М.К.Юсковец (1952), П.С.Усласевич (1956), П.А.Триленко (1956),
К.П.Сапегина (1970), М.С.Абиджанов басқа авторлармен бірге (1980) және
басқалары өздрерінің ғылыми еңбектерінде үлкен баға берген.
Авторлардың қорытындысы бойынша КБР өте сезімтал әрі өзіндік тән нәтиже
бере алатын әдіс, сонымен бірге оның көрсеткіші аглютинация реакциясына
(АР) қарағанда әлдеғұрлым тұрақты болып келеді. Ондай басымдылық әсіресе
осы екі әдіспен сарып ауруымен бұрынан бері ауру малдарды қатар зерттегенде
айқын байқалынады. Өйткені ауру малдың қанында комплемент байланыстырғыш
антителалар, аглютиндерге қарағанда әлдеқайда ұзақ сақталады екен де, соның
салдарынан ондай малдар аглютинация реакциясынан гөрі, комплемент
байланыстыру реакциясында жиі оң реакция көрсетеді екен.
К.П.Студенцов (1959) керісінше сарып ауруы жаңадан басталған отардағы
малдарды зерттегенде КБР-дің көрсеткіші аглютинация реакциямен
салыстырғанда әлдеқайда төмен болған, яғни аглютинация реакциясымен оң
нәтиже берген малдардың көбі КБР әдісімен теріс нәтиже көрсеткен.
Сондықтан да осы екі әдісті зерттеген ғалымдардың көпшілігі малдарды
сарып ауруына тексеру үшін аталған екі реакцияны қатар қолдануды дұрыс деп
тауып отыр. Қазіргі кезде біздің елімізде малдардың осы жұқпалы ауруын
анықтау үшін негізінен жоғарыда осы жұқпалы ауруын анықтау үшін негізінен
жоғарыда аталған екі реакция комплексті түрде жүргізілуде.
Комплементті байланыстыру реакциясын қою үшін негізінен мынандай заттар
қажет: физиологиялық ерітінді, сарыпқа оң және теріс қанның сары суы,
комплемент, ангитен, гемолизин және қошқардың қызыл қан түйіршіктері.
Төменде осы дәрмектерді алдын ала дайындау немесе алу жолдары келтіріледі.
Физиологиялық ерітінді. 1л буландырып алынған суға 8,5г ас тұзын
ерітіндіде 3-5 минут қайнатады немесе автоклавта 10-15 минут
залалсыздандырады.
Гемолизин. Гемолизин дегеніміз қошқардың қызыл қан түйіршіктерімен
қояндарды шектен тыс иммунитеттендіру арқылы алынатын сұйық зат гемолизин
әдетте биофабрикаларда дайындалады.
Комплемент дайындау. Комплемент ретінде теңіз шошқасы қанының сары суы
немесе кептірілген күйінде қолданады.
Сұйық комплементті кез-келген лабораторияларда дайындауға болады. Ол
үшін бірнеше теңіз шоқасынның қанын жүрегінен немесе құлағының қан тамырына
5 граммдық шприцпен сорып алып бір пробиркаға құяды.
Алынған қан пробирканың ішінде ұйылған соң, ұзын сым темірмен 3-4 рет
айналдыра жиектеп шығады. Ондағы мақсат, ұйыған қанды пробирка
қабырғасыннан ажырату және қанның сары суының тез бөлініп шығуын тездету
болып табылады. Осылайша жиектелген пробиркаларды 30 минут термостатқа
содан соң 1-2 сағат салқын бөлмеде ұстайды. Бөлінген сары суларды таза
ыдысқа құйып алады. Егерде оның құрамында қызыл қан түйіршіктері қалып
қалса, онда 15 минут 1000 айналымды центрифугадан өткізіп тазартып алады.
Сұйықтық сіркеқышқыл натримен 4%-тік бор қышқылының қоспасын қолданады.
Мұндай кормплемент өзінің күштілігін 5 айға дейін сақтай алады.
Соңғы жылдары комплиментті байланыстыру реакциясын қою үшін
малдәрігерлік лабораториясында кептірілген комплементтер кеңінен қолданып
жүр. Кептірілген комплементтер биофабрикаларды арнайы түрде жасалынып
барлық лабороторияға таратылып отырады. Кептірілген комплементтің сұйық
комплементке қарағанда артықшылығы бар. Мысалыға кептірілген комплемент
өзінің күштілігін 8 айға дейін жоғалтпайды, сол сияқты оның лабороториялық
жағдайда әр маманның өзі қолдан теңіз шошқаларын емдеп, оны бағып, қанын
алып оның сару суын бөліп жатудың қажеті жоқ.
Сарып антигенін алу жолдары. Сарып антигенін кәдімгі лабороториялық
жағдайда әр түрлі әдістердің көмегімен дайындауға болады. Мысалы
К.П.Студенцов 40 милиард бруцелласы бар қоспаны алдымен тоңазтқыштың 0-4°С
температурада 1-2 тәулік ұстап, одан кейін автоклавта 0,5 атмосферада 20-30
мин. ұстағаннан соң қайтадан 1-2 тәулік тоңазтқышта сақтап дайындаған
немесе Зейтц және фарфор шамы арқылы Шамберлен апаратының көмегінде өте
күшті әрі сезімтал антиген дайындауға болады.
Гемагглютинация реакциясы (тіке емес)
Әртүрлі бактериялар мен вирустар қоздыратын жұқпалы ауруларды анықтау
жолында соңғы уақыттарды көптеген ғалым-зерттеушілер гемаглютинациялық тіке
реакциясына баса назар аударып отыр.
Оның маңызы мынада: егер қызыл қан түйіршіктеріне белгілі бір антиген
немесе отырғызатын болса, онда ол жаңа бір серологиялық өзіндік тән
дәрмекке айналады да, соның арқасында олар реакцияға түскенде кездесетін
өздеріне тән антигендермен немесе антителалармен қосылып агглютинация бере
алады екен.
1951 жылы Бойден танинмен өңделген қызыл қан түйіршіктеріне әртүрлі
туберкулездің фосфаттар мен белоктардан тұратын антителаларын табуға
болатындығын тағайындаған.
Тіке емес гемагглютинация реакциясын қою үшін ең алдымен өте сезімтал,
әрі өзіндік тән диагностикум керек. Осындай диагностикум дайындау жолында
ғалымдар көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. 1946 жылы
А.Т.Кравченко диагностикум дайындау үшін малдың қызыл зерттеушілер, сол
бастаманы одан әрі жетілдіру, ұштастыру және де реакцияның сезімталдығы мен
диагностикалық тиімділігін арттыру жолында едәуір ғылыми жұмыстар жүргізіп
келеді.
Бұл реакцияны сарып ауруына диагноз қою үшін ТМД елдерінде ең бірінші
болып 1962 жылы К.А.Поздеевпен, О.А.Игнатьева қолданды. Авторлар өздері
дайындаған сарып диагностикумын тіке емес гемагглютинация реакциясына
қолданып сарыпқа қарсы егілген теңіз шошқаларының қанын зерттегенде 1:640
және 1:1280 қатынастарда гемагглютиндердің бар екенін анықтаған.
Қорыта келе авторлар тіке емес гемагглютинация реакциясы аглютинация,
комплементті байланыстыру, комплементті ұзақ байланыстыру реакцияларына
қарағанда өте сезімтал және де бұл реакцияның көмегімен жетілмеген немесе
толықпаған антителелаларды аурудың жаңадан басталған кезінде анықтауға
болатындығын тағайындаған.
Бұл реакцияның құндылығын және диагностикалық тиімділігін медицинада
СССР ғылымдар академиясының Гамалей атындағы микробиология және
эпидемиология институтының П.А.Вершилова және М.Г.Чернышова бастаған бір
топ ғалымдары, сол сияқты Қазақтың эпидемология микробиология және жұқпалы
аурулар институтының ғалымдар В.Каральник М.М.Ременцова, Н.Г.Шин,
Р.В.Канатов, М.Л.Шмутер, В.А.Шамардин және де басқа да көптеген ғалымдар
түбегейлі зерттеулер жүргізді.
Сондай-ақ түзу емес гемагглютинация реакциясын малдәрігерлік
практикасында сарып ауруын анықтау жолында В.Б.Бельченко, Н.П.Иванов
(1973), С.Ж.Садыков (1975), В.А.Клименко, Н.В.Сафранов (1975), А.П.Красиков
(1981), М.Ж.Жаңбырбаев (1981), сияқты ғалымдар тұжырымды ғылыми
лабороториялық жұмыстар жасады.
Реакцияның ең басты компаненті диагностикум. Қазіргі кезде
диагностикумды медицинада Одесса қаласындағы бактериялық дәрі-дәрмектер
дайындайтын биофабрикада шығарады. Бірақта аз мөлшерде шығарылатындықтан
ондай диагностиуммен барлық елдердің лабороторияларын қамтамасыз етуге
мүмкіншілік болмай отыр.
Сондықтан да диагностиекумын Қазақтың ғылыми-зерттеу институтының сарып
ауруын зерттеу лабороториясының тәсілімен кез келген практикалық
лабороторияларда дайындап алуға болады.
Мәселен ет-пентон, бауыр, глюкоза және глицериннен жасаған агарда 2
тәулік бойы өсіріліп алынған №19 вакциналық штаммды 3 рет
зарарсыздандырылған, физиологиялық ерітінді мен жуып оның концентрациясын
сарыпқа арналған үлгі көмескімен 100 милиард микроклеткаға жеткізеді (1
мл).
Микробтарды төменгі жиілікті ультрадыбыстық генератордың көмегімен 60
минут уақыт көлемінде талқандайды. Талқандау кезінде ультрадыбыстық жиілігі
22 КГЦ ал күштілігі-100 ваттқа тең болуы шарт.
Алайда бұзылмай, бүтін күйінде қалып қойған бруцеллаларды 30 минут бойы
5 мыңдық айналымда центрифугадан өткізіліп стакандарының түбіне шөктіреді.
Ал тұнбаның үстіндегі бұлыңғыр сұйықты даңқа жеке ыдысқа құйып алады. Бұл
сүйық сарып антигені деп аталады, арнайы формалинделінген және танинмен
жуылған қызыл қан түйіршіктерінің үстіне отырғызып сарып диагностикумын
дайындауға қолданады. Сарып диагностикумын дайындау үшін қызыл қан
түйіршіктерін Вайнбах тәсілімен формалиндеуге болады. Ол үшін қойдың қанын
күре тамырынан ішінде шыны моншақтары бар ыдысқа ағызып 10-15 минут бойы
үзіліссіз шайқап араластырады. Сол уақыт аралығында қанның құрамындағы
фибрин деп аталатын қанның ұйуын қамтамасыз ететін белоктар бір-бірімен
байланысып талшықтанып бөлініп шығады. Қанды сүзгіден өткізіп 3-рет
физиологиялық ерітіндімен центрифуга арқылы жуады да қызыл қан
түйіршіктерінің 8%-тік қоспасын дайындайды.
Дайындалған 8%-тік қызьрі қан түйіршіктеріне бірдей көлемде 3% -тік
формальдегиді бар формалин ерітіндісін қосып 37°С температурадағы су
моншасында 16-18 сағат ұстайды.
Осылайша формалинделінген қызыл-қан түйіршіктерін 3-рет 0,85% -тік
хлорлы натр ерітіндісімен жуып, ең соңғы тұнбасынан 10%-тік қызыл қан
түйіршіктерін әзірлейді.
Содан соң, қызыл қан түйіршіктерін таниндеуге кіріседі. Ол үшін,
1:20000 қатынастағы танин ерітіндісімен температурадағы су моншасында 15-20
минут ұстайды. Соңынан қызыл қан түйіршіктерін бірдей көлемде араластырып
37°С температурадағы су моншасында 15-20 минут ұстайды. Соңынан қызыл қан
түйіршіктерін таниннің қалдықтарынан 3 рет жуып тазартып, рН-ын 7,2-ге және
тығыздығын 2,5%-ке жеткізеді. Формалинделінген және танинделінген қызыл қан
түйіршіктерінің үстіне сарып антигендерін отырғызу үшін аталған екі затты
бірдей көлемде араластырады да су 0,5%-тік қоян қанының сары суы қосылған
физиологиялық ерітіндімен жуып, тығыздығын 2,5%-ке жеткізгеннен соң,
реакцияға қолдана беруге болады.
Тіке емес гемагглютинация реакциясын әдейі арналған мөлдір полистерол
пластинкаларында жүргізеді. Алдымен тексерілуге түскен қандардың сары
суларын 1:25 қатынаста 0,9%-тік хлорлы натр ерітіндісімен араластырады да
содан соң күштілігін жою үшін мүйізді ірі қара малдың сары суын 58-59°С,
қойдың сары суын -60°С температурада 30 минут уақыт бойы ұстайды. Кейбір
қандардың құрамында болатын гетерогемагглютининдерді 50%-тік
формалинделінген қызыл қан түйіршіктерінің көмегімен жұтқызып алып отырады.
Мәселен 1 мл мөлшердегі сары суға 0,1 мл (2 тамшы) 50%-тік формалинделінген
қанның қызыл түйіршіктерін қосып бөлме температурасында 1 сағатқа
қалдырады. Кейінен қоспаны центрифугамен айналдырып сары суын таза күйінде
бөліп алады да реакция қоюға қолданады. Реакцияны қою үшін ең алдымен 0,5%-
тік глицерині бар физиологиялық ерітіндіні 0,5мл мөлшерде палистерол
пластинкасының 8-шұңқырына құяды. Бұдан соң бірінші шұңқырға 0,5мл
тексерілуге түскен, күші азайтылған, 1:25 қатынастағы сары суды құяды да
тыңғылықты араластырып болған соң одан шұңқырдан тағы да 0,5мл алып келесі
екінші шұңқырға құйяды, екінші шұңқырдан тағы да 0,5мл алып үшіншісіне
солайша 8-ші шұңқырдан 0,5мл алып төгіп тастайды.
Соның арқасында бірінші шұңқырда сары судың титрі 1:50, екіншісінде
1:100 үшіншіде 1:200, ал ең соңғысында 1:6400-ге тең болады. Содан соң
әрбір шүңқырға 1 тамшы (0,05мл) 2,5 % - тік алдын ала дайындалған
диагностикум тамызады. Пластинка шұңқырына құйылған барлық компаненттерді
жайлап шайқап біртұтас қоңырқай түсті болғанша араластырады да бөлме
температурасында 2-3 сағатқа қалдырады. Реакцияның көрсеткішін 3-сағат
өткеннен соң бағалайды. Мысалыға:
1. Эриттроциттер шұңқырдың ішін толық жауып дөңгелек шатыр құрылады
(+4);
2. Эриттроциттер шұңқырдың ішінде +4-ке қарағанда азырақ жабады,
шатырдан диаметріде кіші болып келеді (+3);
3. Шұңқырдың түбінде қабырғасы қалың сахина құралады, ортасында
аглютинаты аз болады (+2);
4. Сақина кішірейе түседі, ортасындағы көзі білінер-білінбес болып
тұрады;
5. Шұңқырдың түбінде тығыз көзі жоқ түйме тәрізді кішкене қоңыр тұнба
түзіледі. (-);
Нәтижеде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz