Ұйымдағы бухгалтерлік есепті және салықтық есепті жүргізудің теориялық негіздері
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
АТАУЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31. ҰЙЫМДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТІ ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұйымдағы бухгалтерлік және салық есебінің мәні мен мазмұны...
1.2 Ұйымның ұйымдастырылу түрлеріне байланысты бухгалтерлік және салықтық есепті жүргізу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Ұйымның есеп саясаты және оның бухгалтерлік, салықтық есепті жүргізудегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҰЙЫМ ТАБЫСЫ БОЙЫНША БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕП ЖҮРГІЗУДІҢ ЕРЕКШІЛІКТЕРІ
2.1 Ұйым табысының бухгалтерлік және салықтық есебінің ұйымдастыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Ұйымның жылдық жиынтық табысынан шегерімдер есебі ... ... ..
2.3 Бухгалтерлік және салықтық есептердің өзара байланысы мен тәуелділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТЕРДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Корпоративтік табыс салығын есептеудегі жетілдіру жолдары: шетелдік және және отандық тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Салық есептіліктерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТІРКЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
АТАУЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31. ҰЙЫМДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТІ ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұйымдағы бухгалтерлік және салық есебінің мәні мен мазмұны...
1.2 Ұйымның ұйымдастырылу түрлеріне байланысты бухгалтерлік және салықтық есепті жүргізу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Ұйымның есеп саясаты және оның бухгалтерлік, салықтық есепті жүргізудегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. ҰЙЫМ ТАБЫСЫ БОЙЫНША БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕП ЖҮРГІЗУДІҢ ЕРЕКШІЛІКТЕРІ
2.1 Ұйым табысының бухгалтерлік және салықтық есебінің ұйымдастыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Ұйымның жылдық жиынтық табысынан шегерімдер есебі ... ... ..
2.3 Бухгалтерлік және салықтық есептердің өзара байланысы мен тәуелділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТЕРДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Корпоративтік табыс салығын есептеудегі жетілдіру жолдары: шетелдік және және отандық тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Салық есептіліктерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТІРКЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Такырыптың өзектілігі бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық қатынаста дамуына байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Еліміздегі жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп жұмысы толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай орындалады.
Бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындау қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп ұйымның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның кірістері мен шығыстарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады.
Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру» туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды 1.
Еліміздің экономикасының дамуы арқасында бухгалтерлік есептің құрамдас бөлігі салық, қаржылық, басқару есебі пайда болды.
Заң күші бар «Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы кодексімен сәйкес «Салық есебі» түсінігі енгізіледі 2.
Салық есебі – мемлекеттік бюджет пайдасына салық міндеттемесін алу және салық салу негізін анықтау мақсатындағы бухгалтерлік есеп қағидасында қалыптасатын ұйым қызметінің қаржылық-экономикалық жүйесіндегі ақпараттық маңызды буыны.
Қазіргі уақытта бухгалтерлік есеп «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заң және бухгалтерлік есептің стандарттары негізінде, ал салық есебі – Қазақстан Республикасы Салық кодексінің II тарауындағы норманың шартына сүйене отырып, әкімшілік құқық негізінде қалыптасты, сондықтан есептің екі түрін толық бөлу қажеттігі пайда болды.
Бухгалтерлік есеп ұйымның шаруашылық қызметінің экономикалық мәні мен қаржылық нәтижесін ең толық және нақты көрсетуді, ал салық есебі - шаруашылық қызметі әкімшілік талаптарына толық сәйкес келетін, бюджетке міндетті аударылуға тиісті ұйым табысының болжамды табысын анықтауды қарастырады.
Есептің дербес екі түрінің – бухгалтерлік және салықтық есептің қосарласа жүруі – ұйымның есеп жүйесі алдында әр түрлі міндеттерді тудырды. Олар мыналар:
- салық мақсаты үшін есептік деректердің қайта жасалуы мен белгілі бір түзетулерді енгізу;
- салық үшін жүйелі есеп шеңберінде дайын деректерді қалыптастыруды қамтамасыз ететін бухгалтерлік тәртіпті деректермен толықтыру.
Салық салу бойынша нормативті құжаттарда бухгалтерлік есептің тек іс жүзіндегі әдістерін пайдалана отырып, орындалуы мүмкін болмайтын салық салу бойынша талаптардың көптеген мөлшері жеткілікті. Бұл өз кезегінде салық есебін жүргізудің қажеттілігіне алып келеді.
Бухгалтерлік салық есебінде салық есебінің көрсеткіштері тек қана бухгалтерлік есептің деректері бойынша қалыптасады.
Есептелетін салықтардың саны бойынша, салық есебінің осы түрі салық салудың отандық дәстүрлі жүйесі оның жан-жақтылығын көрсететін бухгалтерлік есептің көрсеткішеріне сүйенеді.
Бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындау қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп ұйымның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның кірістері мен шығыстарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады.
Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру» туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды 1.
Еліміздің экономикасының дамуы арқасында бухгалтерлік есептің құрамдас бөлігі салық, қаржылық, басқару есебі пайда болды.
Заң күші бар «Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы кодексімен сәйкес «Салық есебі» түсінігі енгізіледі 2.
Салық есебі – мемлекеттік бюджет пайдасына салық міндеттемесін алу және салық салу негізін анықтау мақсатындағы бухгалтерлік есеп қағидасында қалыптасатын ұйым қызметінің қаржылық-экономикалық жүйесіндегі ақпараттық маңызды буыны.
Қазіргі уақытта бухгалтерлік есеп «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заң және бухгалтерлік есептің стандарттары негізінде, ал салық есебі – Қазақстан Республикасы Салық кодексінің II тарауындағы норманың шартына сүйене отырып, әкімшілік құқық негізінде қалыптасты, сондықтан есептің екі түрін толық бөлу қажеттігі пайда болды.
Бухгалтерлік есеп ұйымның шаруашылық қызметінің экономикалық мәні мен қаржылық нәтижесін ең толық және нақты көрсетуді, ал салық есебі - шаруашылық қызметі әкімшілік талаптарына толық сәйкес келетін, бюджетке міндетті аударылуға тиісті ұйым табысының болжамды табысын анықтауды қарастырады.
Есептің дербес екі түрінің – бухгалтерлік және салықтық есептің қосарласа жүруі – ұйымның есеп жүйесі алдында әр түрлі міндеттерді тудырды. Олар мыналар:
- салық мақсаты үшін есептік деректердің қайта жасалуы мен белгілі бір түзетулерді енгізу;
- салық үшін жүйелі есеп шеңберінде дайын деректерді қалыптастыруды қамтамасыз ететін бухгалтерлік тәртіпті деректермен толықтыру.
Салық салу бойынша нормативті құжаттарда бухгалтерлік есептің тек іс жүзіндегі әдістерін пайдалана отырып, орындалуы мүмкін болмайтын салық салу бойынша талаптардың көптеген мөлшері жеткілікті. Бұл өз кезегінде салық есебін жүргізудің қажеттілігіне алып келеді.
Бухгалтерлік салық есебінде салық есебінің көрсеткіштері тек қана бухгалтерлік есептің деректері бойынша қалыптасады.
Есептелетін салықтардың саны бойынша, салық есебінің осы түрі салық салудың отандық дәстүрлі жүйесі оның жан-жақтылығын көрсететін бухгалтерлік есептің көрсеткішеріне сүйенеді.
1. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» Заңы, Алматы: ЦДБ 28 қаңтар 2007.
2. Кодекс Республики Казахстан, О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый Кодекс) по состоянию на 1 января 2009 года.
3. Путеводитель бухгалтера, ЦЦБ № 1 (1), 2007 г.
4. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А.: Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздеріКеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. Алматы: Экономика, 2006. – 384 б.
5. Кабылова Н.К., Доспалинова Ш.А., Оразалинов Е.Н. Бухгалтер/Н.К.Кабылова, Ш.А. Доспалинова, Е.Н. Оразалинов// Астана: Изд.: Фоллиант, 2008.- 368 б.
6. Жақыпбеков Д.С.: Салық есептілігі және оның ішкі аудитін жетілдіру Монография. – Шымкент, 2009. – 204 б.
7. Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С.: Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі / Алматы: Экономика, 2008.-832 б.
8. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ № 6-7 (12-13), маусым-шілде 2008 ж.
9. МСФО, ЦДБ/ № 2, 2007.
10. Абдыманапов А., Раимов С.: Принципы бухгалтерского учета и финансовой отчетности/ Алматы: «ТОО Таугуль-принт» 2005 . – 358 б.
11. Бухгалтерский и налоговый учет в КазахстанеБико изд.дом, 2006.
12. Сұлтанова Б.Б.: Салық есебі Сұлтанова Б.Б. Алматы: «Экономика», 2008. – 240 б.
13. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е.: Салық және салық салу/ Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е.// Алматы: Экономика, 2006.-864 б.
14. МСФО Методические рекомендации по применению/Алматы: Юрист 2007.
15. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И.: Бухгалтерский учет на предприятий/Алматы: ЦентрАудит-Казахстан, 1998 .-771б.
16. Шарипов А.Қ.: Салық есебі Шарипов А.Қ. Алматы: «Экономика», 2009. – 334 б.
17. Бухучет на практике, налоговая учетная политка ЦДБ / № 7 июль 2009 г.
18. Файл бухгалтера, ЦДБ / № 35 (441) август 2009г.
19. Сейдахметова Ф.С.: Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп Ф.С. СейдахметоваАлматы: LEM баспасы, 2008.-500 б.
20. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің Салық Комитетінің ресми сайты www.salyk.kz
21. Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М.: Салық және салық салу/ Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М.// Аcтана: Фолиант 2007.-344 б.
22. Учет доходов и расходов, Корпоративный подоходный налогТОО Издательский дом БИКО 2009. – 272 с.
23. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ № 4 (10), сәуір 2008 ж.
24. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ/ № 8 (14), тамыз 2008 ж.
25. Библиотека бухгалтера и предпринимателя, Издательский дом БИКО/№7 (228), июль 2009 г.
26. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ/ № 1 (7), қаңтар 2008 ж.
27. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ № 9 (15), қыркүйек 2008 ж.
28. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ № 3 (9), наурыз 2008 ж.
29. Бухгалтер плюс Компьютер (Бухгалтерский, управленческий и налоговый учет на компьютере), ЦДБ/ № 6, июнь 2009 г.
30. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ/ № 11 (17), қараша 2008 ж.
31. Бухучет на практике,ЦДБ/ № 7 (68), июль 2009 г.
32. Бюллетень бухгалтера, издательский дом БИКО № 1 январь 2009 г.
33. Бюллетень бухгалтера, издательский дом БИКО/ № 44 октябрь 2009 г.
34. Бухгалтер бюллетені, БИКО баспа үйі № 18 мамыр 2010 ж.
35. Бухгалтер бюллетені, БИКО баспа үйі № 11 наурыз 2010 ж.
36. www.kase.kz
37. www.msfo.buh-nauka.com
38. www.uchet.kz
39. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық Кодексі / Алматы: Юрист 2010. – 264 б.
2. Кодекс Республики Казахстан, О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый Кодекс) по состоянию на 1 января 2009 года.
3. Путеводитель бухгалтера, ЦЦБ № 1 (1), 2007 г.
4. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А.: Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздеріКеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. Алматы: Экономика, 2006. – 384 б.
5. Кабылова Н.К., Доспалинова Ш.А., Оразалинов Е.Н. Бухгалтер/Н.К.Кабылова, Ш.А. Доспалинова, Е.Н. Оразалинов// Астана: Изд.: Фоллиант, 2008.- 368 б.
6. Жақыпбеков Д.С.: Салық есептілігі және оның ішкі аудитін жетілдіру Монография. – Шымкент, 2009. – 204 б.
7. Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С.: Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі / Алматы: Экономика, 2008.-832 б.
8. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ № 6-7 (12-13), маусым-шілде 2008 ж.
9. МСФО, ЦДБ/ № 2, 2007.
10. Абдыманапов А., Раимов С.: Принципы бухгалтерского учета и финансовой отчетности/ Алматы: «ТОО Таугуль-принт» 2005 . – 358 б.
11. Бухгалтерский и налоговый учет в КазахстанеБико изд.дом, 2006.
12. Сұлтанова Б.Б.: Салық есебі Сұлтанова Б.Б. Алматы: «Экономика», 2008. – 240 б.
13. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е.: Салық және салық салу/ Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е.// Алматы: Экономика, 2006.-864 б.
14. МСФО Методические рекомендации по применению/Алматы: Юрист 2007.
15. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И.: Бухгалтерский учет на предприятий/Алматы: ЦентрАудит-Казахстан, 1998 .-771б.
16. Шарипов А.Қ.: Салық есебі Шарипов А.Қ. Алматы: «Экономика», 2009. – 334 б.
17. Бухучет на практике, налоговая учетная политка ЦДБ / № 7 июль 2009 г.
18. Файл бухгалтера, ЦДБ / № 35 (441) август 2009г.
19. Сейдахметова Ф.С.: Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп Ф.С. СейдахметоваАлматы: LEM баспасы, 2008.-500 б.
20. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің Салық Комитетінің ресми сайты www.salyk.kz
21. Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М.: Салық және салық салу/ Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М.// Аcтана: Фолиант 2007.-344 б.
22. Учет доходов и расходов, Корпоративный подоходный налогТОО Издательский дом БИКО 2009. – 272 с.
23. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ № 4 (10), сәуір 2008 ж.
24. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ/ № 8 (14), тамыз 2008 ж.
25. Библиотека бухгалтера и предпринимателя, Издательский дом БИКО/№7 (228), июль 2009 г.
26. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ/ № 1 (7), қаңтар 2008 ж.
27. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ № 9 (15), қыркүйек 2008 ж.
28. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ № 3 (9), наурыз 2008 ж.
29. Бухгалтер плюс Компьютер (Бухгалтерский, управленческий и налоговый учет на компьютере), ЦДБ/ № 6, июнь 2009 г.
30. Бухгалтер Хабаршысы, ЦДБ/ № 11 (17), қараша 2008 ж.
31. Бухучет на практике,ЦДБ/ № 7 (68), июль 2009 г.
32. Бюллетень бухгалтера, издательский дом БИКО № 1 январь 2009 г.
33. Бюллетень бухгалтера, издательский дом БИКО/ № 44 октябрь 2009 г.
34. Бухгалтер бюллетені, БИКО баспа үйі № 18 мамыр 2010 ж.
35. Бухгалтер бюллетені, БИКО баспа үйі № 11 наурыз 2010 ж.
36. www.kase.kz
37. www.msfo.buh-nauka.com
38. www.uchet.kz
39. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық Кодексі / Алматы: Юрист 2010. – 264 б.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
АТАУЛАР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31. ҰЙЫМДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК
ЕСЕПТІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТІ ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ұйымдағы бухгалтерлік және салық есебінің мәні мен мазмұны...
1.2 Ұйымның ұйымдастырылу түрлеріне байланысты бухгалтерлік және салықтық
есепті жүргізу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Ұйымның есеп саясаты және оның бухгалтерлік, салықтық есепті
жүргізудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2. ҰЙЫМ ТАБЫСЫ БОЙЫНША БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕП ЖҮРГІЗУДІҢ
ЕРЕКШІЛІКТЕРІ
2.1 Ұйым табысының бухгалтерлік және салықтық есебінің ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Ұйымның жылдық жиынтық табысынан шегерімдер есебі ... ... ..
2.3 Бухгалтерлік және салықтық есептердің өзара байланысы мен
тәуелділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТЕРДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Корпоративтік табыс салығын есептеудегі жетілдіру жолдары: шетелдік
және және отандық
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
3.2 Салық есептіліктерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТІРКЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертацияда келесі стандарттардың сілтемесі қолданылған:
1. Қазақстан Республикасының Қаржы министрімен 2007 жылы 23 мамырдағы
№185 бұйрығымен бекітілген Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік
жоспары.
2. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық
Кодексі Алматы: Юрист 2010. – 264 б.
3. Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы Заңы 2007 жылғы 28 ақпан, №234-ІІІ.
4. Приказ МФ РК от 21 июня 2007 года №217 Об утверждении Национального
стандарта финансовой отчетности №2.
5. Постановление Правительства Республики Казахстан от 28.05.2002 N 579
Об утверждении правил формирования и ведения государственного реестра
налогоплательщиков Республики Казахстан.
6. Приказ Министра финансов от 29.12.2008 N 619 Об утверждении формы
налоговой учетной политики для налогоплательщиков, применяющих
специальный налоговый режим для субъектов малого бизнеса, специальный
налоговый режим для крестьянских или фермерских хозяйств
7. Приказ Министерства финансов от 22.06.2007 N 221 об утверждении
Правил ведения бухгалтерского учета
8. Приказ Министерства финансов от 21.06.2007 N 218 Об утверждении
Национального стандарта финансовой отчетности N 1
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертацияда анықтамаға сәйкес қатысты терминдер қолданылады:
Пайда - табыстан шығыстарды шегергеннен кейін қалған қалдық шама.
Табыс – ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға, мекемеге
немесе жеке адамға түсетін ақшалай немесе материалдық ресурстар.
Бюджет – жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөлініп (бекітіліп) пайдалану,
жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады.
Кірістер - бұл субъектінің әр түрлі, оның ішінде сату, сыйақы,
пайыздар, дивидентер мен роялти деп аталатын қарапайым қызмет түрлерінен
қаражаттың түсуі.
Шегерім деп – нақты болған шығындардың сомасын, сондай-ақ ЖЖТ-нан
шегерілетін өнімдердің, жұмыстар мен қызметтің өзіндік құнына қосылмайтын
сомаларды түсіну қажет.
Актив – компанияның кез келген меншігі: машиналары; құрал-жабдығы;
ғимараттары; банк салымдары; бағалы қағаздарға жасалған инвестициялары.
Міндеттемелер – қажетті қордың қашан бөлінгеніне және іс жүзінде
төлемнің қашан төленетініне қарамастан белгілі бір уақыт мерзіміне тиісті
жасалынған шарттардың, орналастырылғантапсырыстардың немес алынған
қызметтердің жиынтық мөлшері.
Корпоративтік табыс салығы-
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (бұдан әрі - ХҚЕС) -
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттар комитетінің Қоры бекіткен
қаржылық есептілік стандарттары.
Салықтық регистрлар –
АТАУЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ХҚЕС – халықаралық қаржылық есеп стандарттары
ҰҚЕС – ұлттық қаржылық есеп стандарттары
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
СК – салық кодексі
СӨ – статистикалық есептіліктің формасы
ЖЖТ – жылдық жиынтық табыс
ССТ – салық салынатын табыс
КТС – корпоративтік табыс салығы
ҚҚС – қосымша құн салығы
ШК – шекті коэффициент
ЖК – жеке капиталдың орташа жылдық сомасы
МС – міндеттемелердің орташа жылдық сомасы
ТМҚ – тауарлық материалдық қорлар
СЕФ – салық есептілігіне қажетті формалар
АЕК – айлық есептік көрсеткіш
Кіріспе
Такырыптың өзектілігі бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық
қатынаста дамуына байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола
бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған
орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді.
Еліміздегі жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп жұмысы толығымен
халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай орындалады.
Бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау бағалау,
бақылау және талдау секілді функцияларды орындау қажет. Сонымен қатар
бухгалтерлік есеп ұйымның активтері мен міндеттемелері, капиталы және
өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап
көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның кірістері мен
шығыстарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға
болады.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды (1(.
Еліміздің экономикасының дамуы арқасында бухгалтерлік есептің құрамдас
бөлігі салық, қаржылық, басқару есебі пайда болды.
Заң күші бар Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы Қазақстан Республикасы кодексімен сәйкес Салық есебі
түсінігі енгізіледі (2(.
Салық есебі – мемлекеттік бюджет пайдасына салық міндеттемесін алу және
салық салу негізін анықтау мақсатындағы бухгалтерлік есеп қағидасында
қалыптасатын ұйым қызметінің қаржылық-экономикалық жүйесіндегі ақпараттық
маңызды буыны.
Қазіргі уақытта бухгалтерлік есеп Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру туралы Заң және бухгалтерлік есептің стандарттары негізінде, ал салық
есебі – Қазақстан Республикасы Салық кодексінің II тарауындағы норманың
шартына сүйене отырып, әкімшілік құқық негізінде қалыптасты, сондықтан
есептің екі түрін толық бөлу қажеттігі пайда болды.
Бухгалтерлік есеп ұйымның шаруашылық қызметінің экономикалық мәні мен
қаржылық нәтижесін ең толық және нақты көрсетуді, ал салық есебі -
шаруашылық қызметі әкімшілік талаптарына толық сәйкес келетін, бюджетке
міндетті аударылуға тиісті ұйым табысының болжамды табысын анықтауды
қарастырады.
Есептің дербес екі түрінің – бухгалтерлік және салықтық есептің
қосарласа жүруі – ұйымның есеп жүйесі алдында әр түрлі міндеттерді тудырды.
Олар мыналар:
- салық мақсаты үшін есептік деректердің қайта жасалуы мен белгілі бір
түзетулерді енгізу;
- салық үшін жүйелі есеп шеңберінде дайын деректерді қалыптастыруды
қамтамасыз ететін бухгалтерлік тәртіпті деректермен толықтыру.
Салық салу бойынша нормативті құжаттарда бухгалтерлік есептің тек іс
жүзіндегі әдістерін пайдалана отырып, орындалуы мүмкін болмайтын салық салу
бойынша талаптардың көптеген мөлшері жеткілікті. Бұл өз кезегінде салық
есебін жүргізудің қажеттілігіне алып келеді.
Бухгалтерлік салық есебінде салық есебінің көрсеткіштері тек қана
бухгалтерлік есептің деректері бойынша қалыптасады.
Есептелетін салықтардың саны бойынша, салық есебінің осы түрі салық
салудың отандық дәстүрлі жүйесі оның жан-жақтылығын көрсететін бухгалтерлік
есептің көрсеткішеріне сүйенеді.
Аралас салық есебінің көрсеткіштері бухгалтерлік есептің деректері
негізінде, бірақ салық салу мақсаты үшін белгілі бір әдістерді пайдаланумен
қалыптасады. Салық салудың осы әдісінде салық төлеуші алғашқыда өзінің
бухгалтерлік есебінің көрсеткіштерін пайдаланады, содан кейін салық заңымен
қарастырылған арнаулы әдістеме бойынша алынған көрсеткіштерге түзетулер
енгізеді.
Абсолюттік салық есебінің көрсеткіштері бухгалтерлік есептің
қатысуынсыз өткізіледі. Сөйтіп бухгалтерлік көрсеткіштердің қатысуынсыз
кедендік баж, мемлекеттік баж, полицияны ұстау үшін алым, суға төлем және
т.б. есептеледі.
Салық есебінің мақсаты есепті кезеңдер бойынша корпоративтік табыс
салығын есептеу үшін жылдық жиынтық табыстың дұрыс құрылуы мен олардан
шегерімдерінің есебін ұйымдастыру арқылы корпоративтік табыс салығы көлемін
анықтау болып табылады.
Қазіргі салық заңына сәйкес, салық салынатын табыс Салық кодексінің
ережесіне сай шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есебі
мәліметтері салық есебін жүргізу процесінде қолданылады.
Бюджет – жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөлініп (бекітіліп) пайдалану,
жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржысы
экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын, мәдени деңгейін
көтеруге және де басқа да мақсаттарға пайдаланылады.
Қазақстан Республикасының салық кодексіне сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтар, мемлекеттік бюджетті толтырудың негізгі көзі
болып табылады. Бюджеттің табыс көзі болғандықтан Салық Комитеті арқылы
қадағалайды. Зерттеп отырған ғылыми жұмыстың салық объектісі заңды
тұлғалардың ішіндегі ұйым –Концерн Цесна-Астық ЖШС-і. Ғасырлар бойы
бухгалтерлік есеп – ұйымдардың іс-жұмысының нәтижелерін, мүлік жағдайы мен
қаржылық жағдайы туралы ішкі және сыртқы қолданушыларға ақпаратпен
қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік есеп регистрі мәліметтерінің негізінде әр
салық кезеңінің қорытындысы бойынша салық базасы есептелінеді. Ұйымның
табыс пен шығынын бухгалтерлік есеп арқылы бақылап, бекітілген нормативтік
құқықтарға сүйене отырып салық салынады. Осы аталған мәселе – магистрлық
жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Магистрлық жұмыстың мақсаты – Ұйымның бухгалтерлік және салықтық есебі
бойынша халықаралық қаржылық есеп стандарттарына көшуіне орай бір-бірімен
нақты байланысын көрсету болып табылады.
Магистрлық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету:
• Қазақстандағы ұйымдардың бухгалтерлік салық есебінің өзара байланысы
жайлы жеке-жеке теориялық тұрғыда ашып көрсетуі:
- Салық есебінің мәні, негіздері мен элементтері;
- Бухгалтерлік есептің негізі мен мәні;
- Салық есебі мен бухгалтерлік есептің өзара байланысы;
• Қазақстандағы ұйымдардың бухгалтерлік және салық есебінің өзара
байланысын нақты зерттеу объектісі ретінде алынған ұйымның толық
қызметіне талдау жүргізу (мысал ретінде салықтың негізгі екі
элементіне тоқталу);
• Қазақстандағы ұйымдардың бухгалтерлік және салық есебінің өзара
байланысының зерттеу жолында туындағын ұсыныстар мен жетілдіру
жолдарын қарастыру;
• тәжірибесін, салық салу саясатының даму жағдайын, оны жетілдіру
жолдарын теориялық тұрғыда қарай отырып, оны практикамен ұштастыру,
қорытынды жасау болып табылады.
Магистрлік жұмыстың ғылыми жаңалығы:
1. Диссертацияда салық есебінің әдістемесін зерттеу негізінде толықтыру;
2. Бухгалтерлік және салық есебінің өзара байланысын зерттеу мен бағалау
арқылы ерекшеліктерін негіздеу;
3. Шетел тәжірибесін ескере отырып, корпоративтік табыс салығын жетілдіру
жолдарын анықтау.
Концерн Цесна-Астық ЖШС-ң зерттей отыра магистрлік жұмысты корғауға
ұсыналатын ұсыныстар:
1. Салық және бухгалтерлік есептер арасындағы байланысты зерттеу
негізінде авторлық тұжырымдама жасау;
2. Ұйымның есеп саясатына салықтар бойынша міндеттемелерді есептеу
әдістемесін ұсыну;
3. Ұйымның мәліметтері негізінде Корпоративтік табыс салығы есебін
жетілдіру жолдарын ұсыну.
Магистрлық жұмыста Қазақстан Республикасының Концерн Цесна-Астық
ұйымындағы бухгалтерлік және салықтық есептің өзара байланысына сипаттама
берілген. Нарықтық экономикадағы алатын орнын, негізгі проблемаларын және
жетілдіру жолдарын қарастырдық.
Магистрлық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші бөлімде ұйымдағы бухгалтерлік есепті және салықтық есепті
жүргізудің теориялық негіздері, оның ішінде бухгалтерлік және салықтың
мәні, ерекшеліктері, ұйымның есеп саясаты және оның бухгалтерлік, салықтық
есепті жүргізудегі рөлі қарастырылған.
Екінші бөлімінде кәсіпорын табысы бойынша бухгалтерлік және салықтық
есеп жүргізудің ерекшеліктеріне талдау жасалған.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының бухгалтерлік және салықтық
есептерді жетілдіру жолдары талданды. Сонымен, Ұлттық қаржылық есеп
стандарттарына өту барысында бірталай өзгертулер еніп, оларды меңгеру
оңайға соққан жоқ. Мемлекеттің нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне
көмектесетін экономикалық тетіктердің ішіндегі бухгалтерлік және салықтың
есептің мәні зор.
Жарияланымдар: Зертеліп отырған тақырып бойынша, осы күнге дейін
келесідей мақалалар баспа бетінен жарық көрді:
1) Модернизация высшего образования как залог конкурентоспособности
экономики РК: Материалы международной научно-практической конференции. –
Алматы: КазНПУ им. Абая, 2009 Қазақстан республикасындағы қосымша құн
салығының қалыптасуы мен даму ерекшеліктері 691 бет
2) Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, магистратура және
PhD докторантура институтының жинағына ұсынылған, Корпоративтік табыс
салығы. 62
3) КазЭУ им. Т. Рыскулова, Вестник № 2, Расчет налоговых разниц по данным
бухгалтерского учета 314
Магистрлік жұмыстың құрылымы: мазмұны, нормативті сілтемелер,
анықтамалар, атаулар мен қысқартулар, кіріспеден, үш тараудан, қорытындылар
мен ұсыныстардан, қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Магистрлік жұмыс 110 бет, 12 сызба , 11 кестеден тұрады.
1. ҰЙЫМДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТІ ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1Ұйымдағы бухгалтерлік және салық есебінің мәні мен мазмұны
Қазіргі заман талабына сай нарықтық экономиканың дамуы мен басқарудың
жетілдірілуі, ұйымының дамуы бойынша жаңа стратегияның өңделуі барысында
бухгалтерлік есептің мәні мен орны күшейе түседі. Қазіргі таңда барлық ұйым
меншік формасынан тәуелсіз және ықпалынсыз шаруашылық операциялар мен
мүліктерде бухгалтерлік есеп жүргізіледі (3(.
Бүгінде ұйымның экономикалық механизмдерінің қиындықтарын сенімді
экономикалық реттелген есеп жүйесінің берілген ақпараттарынсыз басқару
мүмкін емес.
Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылу жүйесінің ғылыми қаланғаны барлық
ресурстардың тиімді пайдалануына әсерін тигізеді. Ұйымның қаржылық және
мүліктік жағдайын талдау бейнесінде жақсартылуына көмегін тигізеді.
Қазіргі таңда бухгалтерлік есеп жүйесіне халықаралық және ұлттық есеп
стандарттары мен есептілікті енгізулеріне байланысты, бухгалтерлік
ақпараттарды өңдеуде түрлі есептейтін техника құралдарымен және
бағдарламамен қамтамасыздандыруын қолдануында жоғары талап қойылады.
Бухгалтерлік есеп теориясы есеп жүйесінің ұйымдастырылуының жалпы
негізі. Заң актілері мен экономикалық дисциплинаға негізделіп, бухгалтерлік
есептің принципін қазіргі заманға дағдыланған экономика және басқаруға
жауап беретіндей етіп, есептің теориялық категориясына негізделген (4(.
Бухгалтерлік есеп теориясы аналитикалық және синтетикалық есеп
жүйесінің бухгалтерлік есептілігінің мәліметтері бойынша және ұйымның
қаржылық-мүліктік жағдайын меңгеруіне жол беріледі. Қажетті басқарушылық
шешімдер қабылдауымен және олардың негізделуіне, ұйымды басқаруында
стратегиялық және тәсілдің анықталуында бухгалтерлік ақпараттардың қалай
қолдануы мен қалыптасуын түсіну үшін қажет (5(.
Есептік мәліметтер ұйымның және құрылымдық бөлімдерін шұғыл басқаруында
қолданылады. Экономикалық болжамдарды және ағымдағы жоспарларды құруымен
қатар, республиканың жалпы даму заңдылығын зерттеу мен анықтау үшін қажет.
Бүгінгі таңда республикада шаруашылық есеп жүйесі қолданысқа ие. Бір-
бірімен байланысқан есеп түрлеріне: оперативті, статистикалық және
бухгалтерлік есеп түрлері жатады.
Оперативтік есеп (басқарушылық) өндірістік жұмыс орынында жүзеге
асырылады. Түрлі шаруашылық функциялар мен процестерді (жер, бөлім, цех,
қойма) орындауымен қатар, оның мәліметтері тек ұйымның ішінде ғана
шектеледі. Басқарушылық есеп мәліметтері күнделікті ағымдағы басшылықта
және кәсіпорынды басқаруда қолданылады (өндіру есебінде, өнім шығарылуында,
оның жіберілуінде, өткізілуінде, материалдық қорлардың болуында және т.б.).
Басқарушылық есеп мерзімге тоқталып, оның қажеттілігіне қарай туындап
отырады.
Статистикалық есеп жағдайға байланысты зерттеліп, экономика, мәдениет,
ғылым мен білім саласында жалпы сипатқа ие болады және т.б. Экономика
жағдайындағы, жұмыс күшінің қозғалысы, аймақтағы еңбек нарығындағы
қалыптасқан құнына, тауарға, құнды қағаздар жайлы ақпараттарды жинақтап
дайындайды.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық жағадайдың сандық жағы мен қатар олардың
сапалы жағының тегіс жолымен үзіліссіз байланысын зерттейді. Шаруашылық
актілердің ақшалай өлшемде және натуралды көрсеткіш ретінде құжатта
тіркелуі негізделіп бір-бірімен байланысқан. Демек, бухгалтерлік есепте
ұйымның шаруашылық жағдайымен тұрақты қаржылық бейнеленуі, оның барлық
меншігі және қалыптасу көздерімен, өндірістік қорлардың барлық түрлері,
негізгі құралдар, өнімді өткізу мен өндіруге кеткен шығындар, ақша
қаражаттары, ұйымның өзіне және өзге ұйымдарға қарыздары тегістей орын
алады.
Осыдан шыға бухгалтерлік есеп – бұл сатып алу, тіркеу және ұйымның
мүлігін, міндеттемелерін ақшалай түрдегі жалпыланған мәліметтердің
реттелген жүйесі және олардың қозғалысын жаппай, үздіксіз және құжаттау
жолымен барлық шаруашылық операцияларды есепке алу болып табылады (6(.
Бухгалтерлік есепте бір-бірімен байланысқан қаржылық және шаруашылық
жағдайлар шоғырланған. Орындалатын фактілердің бір-бірімен тәуелділігіне
келісілген. Мысалы, өткізілген өнімнен түскен табыс кассадағы немесе
банктегі есеп шотындағы ақша қаражаттарын арттырады. Ал ұйымның қоймадағы
дайын өнімінің азаю фактісіне алып келеді. Кассадан қолма-қол ақша
қаражаттары арқылы жұмысшыларға еңбекақы төлеу жұмысшылар алдында
қарыздарының азаюына алып келсе, ал кассадағы ақша қаражаттарының кемуін
көрсетеді.
Басқа ғылым саласына тән бухгалтерлік есепте өз әдісі мен пәні бар.
Бухгалтерлік есептің негізгі принципі ретінде сәйкесінше іске асырылуына
байланысты келесілерді төмендегідей етіп: үзіліссіз, аудару, түсініктілік,
мәнділік, маңыздылық, анықтылық, бейтараптылық, сақтық, істің соңына
жеткізілуі, сәйкестік, жүйелілік, шындық және әділ көріністік, өз уақытында
бөліп қарайды.
Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады,
басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы
қажет емес және де бухгалтерлік есепсіз әлемді басқару мүмкін емес, адамдар
да бірін бірі түсінбес еді[1] ресейлік ғалым айтып өткен еді (4, 3(.
Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы мен есеп жүйесінің құрылуы
Қазақстан Республикасының заңы Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептеме
туралы және бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес жүргізілуін қамтамасыз
етеді.
Бухгалтерлік есептің құрылу ерекшілігі оның орталықтандырылуында,
себебі бастапқы құжаттардың өңделуі жалпы бір есеп құралына жинақталады.
Ұйымда орталықтандырылған есеп бас бухгалтерияда топталады. Осы жағдайдағы
ұйымның бөлек бөлімшелерінде бастапқы және кейбір құрама құжаттарды құрайды
(есептілік). Олардың міндеті – бухгалтерияға құжаттарды дұрыс толтырып, өз
уақытында жеткізілуін қамтамасыз етеді. Есептің орталықтандыруына орай
бухгалтерияның қызметкерлері ұйым бөлімшелерінің жұмыстары мен шаруашылық
қызметінің талдауын қадағалау мүмкіншіліктерін күшейте алады (7(.
Бухгалтерлік есеп объектілеріне активтер, меншікті капитал, шаруашылық
операцияларын жүргізетін ұйым міндеттемелері жатады. Шаруашылық операциялар
сол жүзеге асырылған есептілік кезеңіндегі шотта жинақталады. Есепті
жүргізуде ақпараттардың жинақты болуы үшін бір шешімге келу қажет болды.
Яғни, капиталдың халықаралық нарығын құру қаржылық есептің
әдістемесінің едәуір жақындауына әкеледі. Есеп жүйесінің әр түрлігі тиімді
инвестициялау объектісін таңдауда қиындықтар туғызады, сондықтан қаржылық
есептің бірыңғай жүйесін құру қажет[2].
Бухгалтерлік есептің стандарттарының міндетті күшіне ие, түсінікті,
бірыңғай жүйені әзірлеу және осының арқасында сапалы ақпараттарды ашу және
негізделген шешімдер қабылдау мәселенің шешімі болып табылады. Осыдан
барып, бухгалтерлік есептердің Ұлттық қаржылық есеп стандарттарының
Халықаралық стандарттарына мейлінше жақындатуды қамтамасыз ету
(конвергенция) бухгалтерлік есеп пен есептіліктің мәселелерінің тиімді
шешімі болып табылатындығы түсінікті болады. ХҚЕС есептің ұлттық
стандарттарына мейлінше жақындату мақсаты бұрын қойылған мақсат –
үйлестіруден ерекшеленеді. Конвергенция ХҚЕС тікелей көшуді болжамайды, ол
тек ХҚЕС ұлттық стандарттарымен жақындасуының іс жүзіндегі аспектілерімен
шектеледі, бұл есеп пен есептіліктің мәселелерін ұлттық деңгейде шешуде
бірыңғай әдістерге қол жеткізуге әкеледі(8(.
Қазақстанда осы мақсатта Қазақстан Республикасының Қаржы Министірінің
21 маусым 2007 жылғы № 217 бұйрығымен Қаржылық есептіліктің № 2 Ұлттық
стандарттары бекітілді (9(.
Бұл құжат ҚР Әділет министрлігінде 17 шілде 2007 жылы № 4816 тіркелді.
Осы стандарт 2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап әрекетке енді.
Стандарт қаржылық есептілікті тапсыратын субъектілердің атқаруы үшін
арналған, нақты айтқанда:
- ҚР 31 қаңтар 2006 жылғы № 124-III Жеке кәсіпкерлер туралы Заңына
сәйкес анықталған орта және шағын кәсіпкерлік субъектілері;
- Қазақстан Республикасының аумағында тіркелген, шетелдік заңды
тұлғалардың коммерциялық емес ұйымдары, филиалдары мен өкілдіктері;
- оралымды басқару құқығында құрылған (қазыналық кәсіпорындар)
мемлекеттік кәсіпорындар.
Бұл стандарттың әрекеттері мыналарға таратылмайды:
- Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес шаруа немесе
фермерлік қожалықтары үшін арнаулы салық режимін қолданатын шағын
кәсіпкерлік субъектілері, ауылшаруашылығы өнімдерін өндіретін – заңды
тұлғалар, сондай-ақ оңайлатылған декларация бойынша есеп беретін және
жұмыс істейтін субъектілер;
- ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы Заңына сәйкес анықталған ірі кәсіпкерлік
субъектілері;
- қоғамдық ұйымдар;
- Қазақстан Республикасының секьюритизациялау туралы заңнамасына сәйкес
құрылған қаржылық ұйымдар, арнайы қаржылық компаниялар және олардың
мемлекеттік реттеуін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүзеге
асырады.
Еліміздің экономикасының дамуы арқасында бухгалтерлік есептің құрамдас
бөлігі салық, қаржылық, басқару есебі пайда болды. Бухгалтерлік есеп № 1
сызбада төмендегі ақпараттармен қамтамасыз етеді:
Сызба № 1 Бухгалтерлік есеп ақпараттары
Жоғарыдағы № 1 сызбаға қарай отырып, ұйымды басқару меншік иесімен
ұйымдастырылады. Басқару құрылымын субъект жарғыға сәйкес анықтайды.
Қызметкерлерінің міндеттерін және еңбек ақы төлеу жүйесін штатпен бекітеді.
Ұйым қызметінде меншік иесімен қызметкерлерінің еңбек қатынасын реттейтін
еңбек ұжымының түрлі жалдау формасында қатысады (шарт, контракт және т.б.).
Ал қаржылық есебіне тоқталатын болсақ, қаржылық жағдай туралы
ақпараттық қажеттілік пайдаланушылардың едәуір кең шеңберде туындауы
мүмкін, олардың ақпараттық қажеттілігінің ерекшеліктерін көрсететін
қаржылық есептілікті талап етуге мүмкіндіктері жоқ. Толығымен ашып көретін
болсақ, төмендегі № 2 сызбада қаржылық есептілікті пайдаланушыларды көре
аламыз.
Фискалды Сыртқы Ішкі
органдар пайдаланушылар пайдаланушылар
Шаруашылық қызметтер
Сызба № 2 Қаржылық есептілікті пайдаланушылар
Қаржылық есептілікте осы мақсаттарға қол жеткізу үшін сапалық
сипаттамалар қолданылады. Негізгі сапалық сипаттамаларға түсініктілік,
маңыздылық, реттілік, сенімділік және салыстырмалық жатады. Сапалық
сипаттамалар қаржылық есептілікте ұсыналатын ақпараттарды пайдаланушы үшін
пайдалы ететін атрибут болып табылады(10(.
Салық есебінің заңдық деңгейде дербес есептілік ретінде бөлінуі оның
ұйымның салық және бухгалтерлік есебі мақсатында бөлек есеп ретінде
жүргізуге мүмкіндік береді. Мұндай есепті бөлу есептіліктің мәліметтерін
арнайы бағытқа салу, оларды қолдануға және де қаржы есептілігін және салық
есептілігін құру мәселесін жеңілдетуге мүмкіндік береді. Салық
есептілігінің дербес есептілік түрі ретінде бөлінуі біздің пікірімізше тек
өмірлік қажеттілік емес, сондай-ақ нақты фактіге негізделген.
Біріншіден, салық есебінің бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі
ретінде танылуы және де салық есептілігіне сәйкес салық есебінің қорытынды
кезеңі болып табылады. Яғни салық есептілігінің дербес есептілік ретінде
анықталуына мүмкіндік береді.
Екіншіден, мұндай бөлінудің мемлекеттік қажеттілігі бюджетке түсетін
салық түсімдеріне байланысты. Бізге белгілі болғандай бюджетке түсетін
салық түсімдерінің үлесі мемлекеттік жалпы табыстың 90% құрайды, бұл
салықтың фискалдық қызметін шешуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден, салық есептілігі ұйымның табыстылығын түсіндіреді және
тиянақтайды, осылайша оның потенциалды инвесторлардың жалпы қызығушылығын
арттыру акциясының құнын анықтайды.
Салық есептілігін дербес есептілік ретінде бөлінуі салық есебінің
бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі (жүйешік) болып бөлінуі болып
табылады. Қаржылық және салық есептілігінің жиынтығын төмендегі № 3
сызбадан көре аламыз.
Бухгалтерлік есеп
Қаржы есептілігі
Басқару есептілігі
Статистикалық есептілік
Оперативті есептілік
Қаржылық есеп Жариялы есептілік
Ұйымдық есептілік
Салық есебі
Салық есептілігі
Сызба № 3 Қаржылық және салық есептілігінің жиынтығы
Кейіннен есептің екі түрін (бухгалтерлік, салықтық) толық бөлу
қажеттігі пайда болды.
Салық есебінің бөлінуі кәсіпорынның салық есептілігінің жеке есептілік
түрі ретінде мойындау теориялық тұрғыдан жеткілікті. Бұл жерде айта кететін
жайт, салық есебінің бухгалтерлік есептен жеке-дара жүйесі ретінде бөлінуі
ешбір қосымша, арнайы процедураларды қажет етпейді. Бухгалтерлік есеп
жүйесінде салық салық есебінің бөліну орнына кәсіпорында қолданатын салық
салу мақсатында жүргізілетін арнайы субшоттар жүйесін құру жолымен шешімін
табады (11(.
Салық салу бойынша нормативті құжаттарда бухгалтерлік есептің тек іс
жүзіндегі әдістерін пайдалана отырып, орындалуы мүмкін болмайтын салық салу
бойынша талаптардың көптеген мөлшері жеткілікті. Бұл өз кезегінде салық
есебін жүргізудің кажеттілігіне алып келеді. Салық есебі бойынша отандық
ғалымдардың пікіріне тоқталайық.
В.К. Радостовец: Салық есебі-бұл салық төлеушінің бюджетке төлемі
бойынша есеп айырысуының есебі емес, бүл салық төлеуші салықтың жыл ішінде
жүргізуге міндетті табыстардың есебі мен шегеру, яғни салық салынатын
табыстың есебін шығаратын жедел есептің жаңа түрі. Сонымен бірге, көптеген
шегеру мен бірқатар табыстар бухгалтерлік есепке кірмейді - деп жазған
(12,13(.
К.Т. Тайгашинованың пікірінше Салық есебі- бухгалтерлік есеп жүйесі
ретінде мемлекетпен бекітілген ережелер негізінде тұрғын халықтың салықты
төлеу, салық есептілігін ұсыну бойынша функциясын атқарады. Қаржылық
есептің салық есептілігін жасауға байланысты арнаулы құжаттар салық
есебінің ақпараттық өнімі болып табылады
Сейтбекова С. Салық есебі – салық міндеттемелерін дұрыс есептеуге
қажетті шаруашылық және қаржылық ақпараттарды жинау, тіркеу және өңдеу
жүйесі - деген анықтаманы тұжырымдайды
Салық есебі салық салымы үшін қажетті салық кезеңі ішінде өткізілетін,
шаруашылық операцияларының есебінің тәртібі туралы толық және нақты
ақпараттарды қалыптастыру мақсатында, сондай-ақ бюджетке салық төлемінің
дұрыс, толық және уақытында есептелуін бакылау үшін ішкі және сыртқы
пайдаланушыларды ақпараттармен қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Салықтар және де бюджетке басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР Салық
кодексіне дейін таза пайдаға (корпоративтік табысқа) салынатын салық
бухгалтерлік есеп деректерінің негізінде жүргізіледі.
Салық есебінің міндеті — толық салық салу мақсаты үшін және есеп беру
(салықтық) кезеңінде жүргізілген шаруашылық операцияларын есептеу тәртібі
туралы дәл ақпараттарды қалыптастыру, сондай-ақ, бюджетке салық пен басқа
да төлемдер мен алымдарды уақытында есептеу мен толық төленуінің дұрыстығын
бақылау үшін, сыртқы және ішкі пайдаланушыларды акпараттармен қамтамасыз
ету.
Сонымен, біздің пайымдауымызша салық есебінің негізгі міндеттерін
келесі топтар бойынша бөліп қарастыру орынды:
• салық төлеушінің міндеттемелерін дұрыс анықтауға қажетті алғашқы
ақпараттарды жинау, тіркеу;
• алғашқы салықтық ақпараттарды бухгалтерлік және салық тіркелімдерінде,
бухгалтерлік есеп шоттарында уақытылы айқындау;
• салық төлеушінің салықтық міндеттемесі мөлшерін дұрыс есептеу;
• шынайы салық есептілігін қалыптастыру;
• салықтық ақпараттардың қалыптасуын бақылау.
Экономикалық әдебиеттерде салық есебін анықтау екі көзқараста
қарастырылады
Кең мағынадағы салық есебі бюджетке енгізілуге қажетті салықты анықтау
мақсатында, салық төлеушінің мүлігін, олармен жүргізілетін шаруашылық
операцияларын және оның нәтижелерін анықтау үдерісі түрінде көрінеді. Осы
көзқарас бойынша салық есебін, егер олар салық салымына қатысты болса, кез
келген есепте, оның ішінде статистикалық және бухгалтерлік есепте
қарастыруға болады.
Салық есебі – бұл салық комитетімен қарастырылған тәртіпке сәйкес
бекітілген салық түрлері бойынша алғашқы құжаттар негізінде салық базасын
анықтау үшін жалпыланған мәліметтер жүйесі.
Салық есептілігінің басқа есептіліктермен байланысын нақты анықтап алу
үшін ұйымның есептілігінің құрамын және элементтерін нақты орнату қажет.
Төмендегі № 1 кестеде Концерн Цесна-Астық ЖШС-ң ХҚЕС бойынша қаржы
есептілігі және де ұйымдағы салық және статистикалық есептерінің негізгі
құрамы көрсетілген басқа да есептілік түріне жататын оның элементтері тек
оған емес, сондай-ақ байланыс жасау мүмкіндігі бар басқа есептілік
түрлеріне тән.
Сонымен салық есептілігінің 100.00 формасының негізгі элементтеріне
активтер, міндеттемелер, меншік құралдары, табыстар, шығындар жатады. Салық
есептілігінің басқа да есептіліктермен ұқсастықтарын анықтай келе біз
статистикалық есептіліктің 1 ӨҚ формасы
Кесте - 1 Қаржылық және салық есептіліктерінің элементтері
Қаржы есептілігі (ХҚЕС бойынша) Салық есептілігі
1 2 3 4
құрамы элементтері құрамы элементтері
Бухгалтерлік балансАктивтер Барлық Активтер
Міндеттемелер толықтырулары Міндеттемелер
Меншік құралдары мен Меншік құралдары
қосымшаларымен Табыстар
100.00 форма Шығындар
Табыстар және Табыстар Барлық 2.1 Міндеттеме
шығындарбойынша Шығындар толықтырулары
есеп беру мен
қосымшаларымен
200.00, 600.00,
601.00 форма
Ақша қаражаттарының3.1Қолда бар ақшаБарлық 3.1Активтер
қозғалысы бойынша қаражаты толықтырулары 3.2Меншік
есеп беру мен құралдарының
қосымшаларымен өзгеруі
700.00 форма
Меншік капиталының 4.1Меншік Барлық 4.1Табыстар
өзгерістері бойыншақұралдарының толықтырулары 4.2Міндеттемелер
есеп беру өгеруі мен
4.2Меншік қосымшаларымен
иелерімен жүзеге 300.00, 307.00
асырылатын форма
инвестициялар
4.3Меншік иелері
арасында табысты
бөлу
Түсіндірме хат 5.1Есеп және Барлық 5.1Міндеттемелер
есептілік толықтырулары
жүргізудің мен
принциптері мен қосымшаларымен
тәртібі 400.00 форма
5.2Қаржы
есептілігін ашу
үшін қосымша
ақпарат
Ескерту: Жақыпбеков Д.С.: Салық есептілігі және оның ішкі аудитін
жетілдірумонография.–Шымкент, 2009.
Салық есебі салық мемлекет бюджетіне толық, уақтылы, дұрыс аударылып
тұру, салық кезеңі ішінде шаруашылық операциялар тәртібі туралы сенімді
ақпарат алу, сыртқы және ішкі пайдаланушыларды мәліметтермен қамтамасыз ету
мақсатымен жүзеге асырылады.
Салық есебінің обьектісі болып, ұйымның өндірістік және өндірістік емес
қызметі болып табылады. Соның нәтижесінде мекеменің бюджет алдында салық
бойынша міндеттемесі пайда болады.
Салық есебі салық салымы үшін қажетті салық кезеңі ішінде өткізілетін,
шаруашылық операцияларының есебінің тәртібі туралы толық және нақты
ақпараттарды қалыптастыру мақсатында, сондай-ақ бюджетке салық төлемінің
дұрыс, толық және уақытында есептелуін бақылау үшін ішкі және сыртқы
пайдаланушыларды ақпараттармен қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Өндірістік және өндірістік емес ұйымдардың қызметіне жалпы түрде салық
есебі жүргізіледі, нәтижесінде салық төлеушіде – салықты есептеу мен төлеу
(ұстап қалу) міндеті пайда болады.
Салық есебінің талаптары мен функцияларын орындау үшін салық заңнамасы
арнайы әдістер мен тәсілдерді анықтады (категориялық, мазмұндық, ресми-
техникалық). Олар өз жиынтығында салықтық есептілігіне өзара байланысты
методологиясын қалыптастырады.
Өкінішке орай, қазірге кезде салық заңнамасының құрамында бірыңғай
түрде салық есебін жүзеге асыратын барлық әдістерін көздейтін нормативті
құжат жоқ. Әйтсе де әрекеттегі заңнаманың талдауынан келесі негізгі
әдістерді бөліп көрсетуге болады.
Бухгалтерлік есеп мәліметтеріне негізделген әдісіне тек салық салу
мақсатында ғана қолданылатын арнайы есепті-салықтық көрсеткіштер мен
түсініктерді жүргізу.
Іс-жүзінде әңгіме салықтық есепте өзінің категориялды түсініктемелік
аппаратты өндіріп шығару туралы жүріп жатыр. Оның көмегімен ол сыртта
қаржылық қатынастар жүйесінің дербес саласы ретінде жүзеге асырылады.
Салық есебінің мәнділігі бойынша екінші әдісі бухгалтерлік есепті-
қаржылық ережелер мен методикаларынан, өзгеше есепте-салықтық
көрсеткіштердің қалыптасуының арнайы ережелерін іске қосу.
Бұл әдістің негізгі ерекшелігі оның салық салуға ерекше бағытталуы.
Сөйтіп, өнімнің (қызметтің, жұмыстың) өзіндік құнына енетін өнімдерді
(қызметтерді, жұмыстарды) өндіру мен сатуға байланысты шығындар құрамы
туралы Жағдайға сәйкес (ҚР-ң Үкіметінің қаулысының редакциясында)
өнімдерді(қызметтерді, жұмыстарды) өндірумен байланысты ұйымның барлық
шығындары өнімнің (қызметтің, жұмыстың) нақты өндірістік өзіндік құнын
толық көлемде қалыптастырады. Бірақ салық салу мақсатында ұйымдар мен
кәсіпорындармен жүргізілген барлық шығындар лимиттер, нормалар мен
нормативтердің белгіленген тәртіпте бекітулерді ескере отырып түзетіледі.
Салық салу базасының қалыптасу есебінің әдісіне тоқталып өтсек. ҚР-да
салық төлеуші салық салу мақсатында кірістер мен шығыстарды есептеу әдісі
бойынша анықтайды. Есептеу әдісі - салық есебінің әдісі, оған сәйкес
кірістер мен шегерімдер жұмыстарды орындаған, қызметтерді көрсеткен, төлеу
уақытына қарамастан мүлікті сату мен кіріске алу мақсатында мүлікті тиеп
жөнелту сәтінен ескеріледі.
Жалпылама қабылданған кейбір жағдайларды тек салық салу мақсатында ғана
түсіндіру мен талқылау қажет.
Жоғарыда көрсетілген әдіс таза түрінде салық есебінің фискалдық
функциясын жүзеге асырады және өзінің негізінде басқа салалардағы
(экономика, құқық, бухгалтерлік есеп және т.б.) кейбір құбылыстарды арнайы
белгілеу үшін қызмет етеді.
Бұл әдістің мәні салық салу мақсатында салық заңнамасы белгілі-бір
анықтамаға өзінің жеке түсініктемесін береді, ал ол өз кезегінде жалпылама
қабылданған түсініктермен сәйкес келмейді.
Салық кезеңі - бұл уақыт аралығында салық базасының қалыптасу процессі
аяқталатын, салық міндеттемесінің көлемі соңғы рет анықталатын мерзім.
Бірақ, кейде есеп берулер бір салық кезеңі ішінде бірнеше рет берілуі
мүмкін. Бұл әдеттегідей бюджетке салықтардың бірқалыпты енгізілу
қажеттілігінен туындайды. Өйткені ол белгілі-бір кезең негізінде есептелген
аванстық төлемдерді өтеумен әрқашан қамтамасыз етіле алмайды.
Белгіленген салық кезеңіне байланысты салықтар жедел және кезеңдік-
жоспарлық болып ажыратылады.
Арнайы салықтық регистрлар мен басқа да салықтық құжаттамаларды
белгілеуіне тоқталып өтелік.
Арнайы салықтық құжаттамаларды жүргізу салықтық есеп методологиясының
формалды-техникалық тәсілі болып табылады. Салықтық құжаттама кұжаттардың 3
түрінен тұрады:
1. салықтық есептеулер;
2. салықтық есептеулердің көрсеткіштерін растайтын құжаттама;
3. салықтық регистрлары.
Салықтық құжаттамалардың ерекшелігі болып, оның құрамында арнайы
салықтық бастапқы құжаттар жоқ, өйткені салықтық есепті жүргізудің негізі
болып, шаруашылық операциялардың жасалғандығын бекітетін бастапқы есепті-
бухгалтерлік құжаттар болып табылады.
Салықтық есептеулер өз кезегінде салық төлеуші негізгі салықтық-
есептемелік көрсеткіштерді айқындайтын және салықтық міндеттемелер соммасын
есептейтін арнайы типтік нысандарда көрініс табады (есептеулер,
Декларациялар, салықтың кейбір түрлері бойынша арнайы есептеулер). Іс
жүзінде салықтың әрбір түрі бойынша бір есептік құжат ғана бар және ол
салық органымен заңнамада белгіленген тәртіпте ғана берілетіндігін айтып
кету абзал. Сондай-ақ әрбір нақты жағдайда салықтық есептеулердің өз атауы
болуы мүмкін.
Салық есебінің негізгі 4 функцияларын бөліп көрсету қажет.
1. Салық есебінің фискалдық функциясы.
Салық есебінің көмегімен бюджетті толықтыру бойынша мемелекеттің
тапсырмасы жүзеге асырылады. Салықтық төлемдерді алу туралы акттердің
жағдайының көбісі ерекше режимді бекітеді. Ол бойынша есептеулер үшін
қажетті ақпараттарды алу үшін бухгалтерлік есептің соңғы мәліметтерінен
тікелей шықпайтын есептеулер үшін арнайы есептік шығаруларды талап етеді.
Сөйтіп ұйым өнімнің өзіндік кұнына оны шығару және сатумен байланысты
барлық шығындарды жатқызуы тиіс. Өнімнің құны туралы мәліметтер
бухгалтерлік есептеулер жүргізу арқылы қалыптасады.
2. Салық есебінің бақылау функциясы.
Қазіргі салық салу салықтық көрсеткіштерді (салық салу объектісі, салық
салынатын база, жеңілдіктер және т.б.) есептеудің айтарлықтай қиын да ауыр
процесі болып табылады. Сондай-ақ есептік бухгалтерлік нысандардың көбісі
көптеген ұйымдар мен кәсіпорындар алдында салық салу мәселесі алдынғы
қатарда тұрмаған кезеңде қалыптасты.
Мұндай жағдайда консервативті бухгалтерлік есеп салық салудың
динамикалық даму жүйесінде көптеген салықты көрсеткіштерді дәл есептеу үшін
тежегіш ретінде шығады. Сондықтын салық органдарына белгіленген салықтық-
есептік нысандар арқылы салық төлеушілерді өздерінің салық міндеттемелеріне
бақылауды неғұрлым тиімді жүргізу.
3. Бухгалтерлік есеп жүйесіне араласпау функциясы.
Әрекеттегі заңнамаға сәйкес бухгалтерлік есептің негізгі талаптары
болып ұйымның қызметі мен оның мүліктік жағдайы туралы бухгалтерлік есеп
берудің ішкі пайдаланушыларына қажетті толық және дәл ақпаратты
қалыптастыру; Сыртқы пайдаланушыларға қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету
болып табылады.
Әйтсе де бухгалтерлік есепті салық салудың мақсаты үшін қолдану ұйымның
қаржылық есеп берулері белгілі бір кезенде өз талаптарын орындауды
тоқтатады. Салықтық есепті жүргізу бухгалтерлік есептің негізгі
принциптерін сақтауға мүмкіндік береді сондай-ақ олардың негізгі талаптарын
орындауға, ұйымның нақты қаржылық жағдайы туралы мәліметтерді бұрмалауды
тоқтатуға қол жеткізеді.
4. Салықтық ақпаратпен қамтамасыз ету бойынша функциялар – есептік
процессіне тоқталсақ. Жоғарыда көрсетіліп кеткендей бухгалтерлік есеп
пен есеп беру туралы заңнама есепті жүргізу тәртібін тек заңды
тұлғалар үшін реттейді, алайда салық төлеуші субъектілер мен
бухгалтерлік есепті жүргізуге міндетті субъектілердің құрамына сәйкес
келмейді, сонымен қатар салық есебі қажетті салықты ақпараттарды жинау
мен өңдеуге мүмкіндік береді. Бұл ақпарат заңға сәйкес бухгалтерлік
есепті жүргізуге міндетті емес тұлғалар үшін салықтық міндеттемелерді
дұрыс есептеу үшін қажет (13(.
Экономикалық әдебиетте салық есебін анықтау екі көзқараста
қарастырылады.
Кең мағынадағы салық есебі бюджетке енгізілуге қажетті салықты анықтау
мақсатында, салық төлеушінің мүлігін, олармен жүргізілетін шаруашылық
операциялардың және оның нәтижелерін анықтау үдерісі түрінде көрінеді. Осы
көзқарас бойынша салық есебін, егер олар салық салымына қатысты болса, кез
келген есепте, оның ішінде статистикалық және бухгалтерлік есепте
қарастыруға болады.
Басқа сөзбен айтқанда, бюджетке енгізілуге тиісті салық сомасын есептеу
үшін бухгалтерлік есеп пайдаланған уақытта, ол екі қызметті атқара
бастайды: негізгі – қаржылық-есептік және қосымша – салық есебі. Бір жақты
мағынадағы салық есебін төмендегі № 4 сызбадан көре аламыз.
Есептік тапсырма Қазынагерлік тапсырма
- бухгалтерлік есеп аясы;
- салықтық есеп аясы.
Сызба № 4 Бір жақты мағынадағы салық есебі
Бір жақты мағынадағы салық есебі – бұл бюджетке енгізілуге орай тиісті
салық сомасымен есеп айыру үшін бухгалтерлік есепті пайдалану мүмкін
болмаған жағдайда, яғни сирек жағдайда қолданылатын арнаулы жүйе.
Мұндай көзқарас салықтық есептің таза түрін бөліп алуға, яғни,
қаржылық қатынастардың дербес санаты мен тәуелсіз жүйесін бөлуге мүмкіндік
береді. Кең мағынадағы салықтық есебінің сызбасын төмендегі № 5 сызбадан
көре аламыз.
Есептік тапсырма Қазынагерлік тапсырма
- бухгалтерлік есеп аясы;
- салықтық есеп аясы
Сызба № 5 Кең мағынадағы салықтық есеп
Бірақ салық есебін бір жақты мағынада қарастыру негізсіз, біріншіден,
мұндай амал салықты есептеу үшін тікелей қоладанатын, бухгалтерлік-есептік
тұтас блокты қарастыру мен талдауды есептен шығарады,екіншіден, тарихи
салық есебі ол үшін алғашқы болып табылатын, бухгалтерлік есептен межелеп
бөлу жолымен қалыптасқанын ұмытпау қажет.
Сөйтіп, салық есебі салық төлеушінің міндеттемелі салықты дұрыс
есептеуі үшін қажетті шаруашылық және қаржылық ақпаратты бекіту және өңдеу
мен алым жүйесін көрсетеді.
Әлемдік тәжірибеде онда бухалтерлік есептің қатысу деңгейі бойынша,
салық есебінің үш түрі бөліп көрсетіледі:
- бухгалтерлік салық есебі;
- аралас салық есебі;
- абсолюттік салық есебі.
Ал енді салық есебінің түрлерін төмендегі № 6 сызбадан көре аламыз.
Сызба № 6 Cалық есебінің түрлері
Қазақстандағы салық есебінің осы түрлері белгілі бір құрамдастарымда
құрастырылады. Сөйтіп салық төлемінің кейбірі бухгалтерлік есептің
(кедендік және мелекеттік баж салығы және т.б.) қатысуынсыз есеп айырысады.
Сонымен бірге, салық есебінің іс жүзіндегі әдіснама тәжірибеде толықтай
бухгалтерлік есепке негізделген (12(.
Салық деректері салық салу объектілері туралы топталған ақпараттарда,
әзірленген кестелерде, бухгалтер анықтамасында және басқа да құжаттарда
есептелінеді. Салық есебінің деректері есеп объектісіне үздіксіз,
хронологиялық тәртіпте салық салу (оның ішінде, нәтижелері бірнеше есептік
кезеңдегісі есептелетін немесе бірнеше жылға ауыстырылатын) мақсаты үшін
көрсетілуі тиісті. Сонымен бірге деректерді талдау есебі алғашқы
құжаттардың ақпараттарын жинақтап жүйелендіруі және салық базасының
қалыптастыру тәртібінің ашық болуын ұтымды ұйымдастыруы тиісті. Сонымен
салық есебінің бухгалтерлік есебінен дербес бөлінгенін қарадық. Ал енді
есепті жүргізу ерекшеліктеріне көңіл бөлеміз.
1.2 Ұйымның ұйымдастырылу түрлеріне байланысты бухгалтерлік және салықтық
есепті жүргізу ерекшеліктері
1995 жылдың басынан, яғни қазақстандық бухгалтерлік есептеме және
қаржылық есептеме заңының алғашқы салық есебінің бірінші элементтері пайда
болу кезінен бастап және бүгінгі күнге дейін осы арнаулы жүйе даму мен
қалыптасудың бірнеше сатысынан өтті.
Салық есебінің қызметтері мен міндеттерін орындау үшін, салық есебінің
өзара байланыстының жиынтық әдіснамасын құрайтын салық заңды арнаулы
әдістер мен тәсілдері белгіленді (санаттық, мазмұндық, нысандық-
техникалық).
Өкінішке орай, қазіргі кезде салық заңында салық есебін жүргізудің
барлық әдістерін сәйкестірілген түрде қарастыратын нормативтік құжат жоқ.
Бірақ іс жүзіндегі заңды талдау арқылы жеті негізгі әдістерді бөліп алуға
болады:
1. Бухгалтерлік есептің деректеріне негізделген және тек салық салу
мақсатында пайдаланылатын арнаулы есептік-салықтық
көрсеткіштерді және түсініктерді енгізу
Негізінде әңгіме қаржылық қатынастар жүйесінің дербес саласы ретінде
сыртта нысанды – түсінік аппараты арқылы өткізілген салық есебінің
әзірленуі туралы.
Атап өтілгендей, барлық есептік – салықтық көрсеткіштердің тәжірибедегі
сипатты белгісі бухгалтерлік есептің деректерімен шартталғаны, яғни
бухгалтерлік есептің әдісін тікелей немесе жанама пайдалануы кезінде
қалыптасады.
2. Бухгалтерлік есептік – қаржылық арнаулы ереже мен әдістерден
ерекшелігі бар есептік-салық көрсеткіштерінің қалыптасуының
арнаулы ережесін белгілеу
Осы негізгі ерекшелігі – оның тек салық салуға бағытталуы болып
табылады. Өнімнің өзіндік құнына қосылатын (жұмыс, қызмет) өнімдерді
(жұмыс, қызмет) өндіру мен өткізу бойынша шағын құрамы туралы Ережеге
сәйкес өнім өндіруге (жұмыс, қызмет) байланысты ұйымның барлық шығындары
өндірістік өнімнің өзіндік құнын толық қалыптастырады. Бірақ кәсіпорындар
мен ұйымдардың шығындары салық салу мақсаты үшін белгіленген лимиттер,
мөлшерлер және нормативтер бекітілген есебі тәртібінде түзетіледі.
3. Салық салымы есебінің базасын қалыптастыру әдісі
Қазақстан Республикасында салық төлеуші есептеу әдісі бойынша салық
салымы мақсатындағы табыстар мен шығындарды анықтайды. Есептеу әдісі –
салық есебінің әдісі, соған орай табыс пен есептен шығару, жұмыс, қызмет
көрсету, төленетін уақытына қарамастан, мүлікті кіріске енгізу және өткізу
мақсатында тиеп жіберу жұмысы істелгеннен бастап есептеледі. Бұл қаржы
құралының төленуі мен уақытында түсуіне тәуелсіз, оларға қатысты табыстар
мен есептен шығару мен есеп беру кезеңінде қабылданатынын білдіреді.
4. Тек салық салу мақсаты үшін кейбір жалпы қабылданған ережелер
мен түсініктерді ашып түсіндіру
Жоғарыда көрстеліген әдіс таза түрде салық есебінің қазыналық қызметін
жүзеге асырады және өзінің негізінде басқа салалардағы кейбір оқиғаларды
арнаулы белгілеу үшін қызмет етеді: құқық, экономика, бухгалтерлік есеп
және т.б.
Бұл әдістің мәні – өзінің мазмұны жалпы қабылданған жағдайға сай
келмейтін, салық салу мақсатындағы салық заңдылықтары қандай да бір
анықтама үшін өзінің түсініктемесін беруімен қорытындылайды.
5. Салық дисконтын белгілеу (салық салу мақсатындағы жалған
табыс)
Салық дисконты деп салық төлеуші салық салымы мақсатында алған табысын
көбейтудегі түзету танылады.
Бұл әдіс көптеген салық төлемін есептеу кезінде қолданылатын, салық
есебінің көп тараған тәсілі және ең сипаттысы болып табылады.
6. Салық кезіндегі әрбір салық түрі үшін анықтау
Салық кезеңі – салық базасының қалыптасу үдерісі аяқталатын жыл және
салық міндеттемесінің мөлшері біржола анықталатын мерзім. Бұл салықтық-
есептік элементтің қажеттігі көптеген салық салынатын (пайдалар,
табыстарға, кірістерге және т.б.) көптеген объектілерге уақыттың ұзақтығы
және қайталануына тән екендігін анықтайды. Соған сәйкес нәтижесін анықтау
мақсатында, жүргізілетін операцияларға жүйелі түрде есеп жүргізу және
кезеңінде қорытынды жасау.
Сонымен бірге салық есебін жүргізу тікелей салық төлеушіге жүктелуі
мүмкін, сондай-ақ салық заңына сәйкес салықты есептеуді жүргізуге міндетті
адамға да жүктеледі.
Осыған байланысты салықтық есептік кезең мен есеп беру кезеңі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІ
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
АТАУЛАР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31. ҰЙЫМДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК
ЕСЕПТІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТІ ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ұйымдағы бухгалтерлік және салық есебінің мәні мен мазмұны...
1.2 Ұйымның ұйымдастырылу түрлеріне байланысты бухгалтерлік және салықтық
есепті жүргізу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Ұйымның есеп саясаты және оның бухгалтерлік, салықтық есепті
жүргізудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2. ҰЙЫМ ТАБЫСЫ БОЙЫНША БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕП ЖҮРГІЗУДІҢ
ЕРЕКШІЛІКТЕРІ
2.1 Ұйым табысының бухгалтерлік және салықтық есебінің ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Ұйымның жылдық жиынтық табысынан шегерімдер есебі ... ... ..
2.3 Бухгалтерлік және салықтық есептердің өзара байланысы мен
тәуелділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТЕРДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Корпоративтік табыс салығын есептеудегі жетілдіру жолдары: шетелдік
және және отандық
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
3.2 Салық есептіліктерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТІРКЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертацияда келесі стандарттардың сілтемесі қолданылған:
1. Қазақстан Республикасының Қаржы министрімен 2007 жылы 23 мамырдағы
№185 бұйрығымен бекітілген Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік
жоспары.
2. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық
Кодексі Алматы: Юрист 2010. – 264 б.
3. Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы Заңы 2007 жылғы 28 ақпан, №234-ІІІ.
4. Приказ МФ РК от 21 июня 2007 года №217 Об утверждении Национального
стандарта финансовой отчетности №2.
5. Постановление Правительства Республики Казахстан от 28.05.2002 N 579
Об утверждении правил формирования и ведения государственного реестра
налогоплательщиков Республики Казахстан.
6. Приказ Министра финансов от 29.12.2008 N 619 Об утверждении формы
налоговой учетной политики для налогоплательщиков, применяющих
специальный налоговый режим для субъектов малого бизнеса, специальный
налоговый режим для крестьянских или фермерских хозяйств
7. Приказ Министерства финансов от 22.06.2007 N 221 об утверждении
Правил ведения бухгалтерского учета
8. Приказ Министерства финансов от 21.06.2007 N 218 Об утверждении
Национального стандарта финансовой отчетности N 1
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертацияда анықтамаға сәйкес қатысты терминдер қолданылады:
Пайда - табыстан шығыстарды шегергеннен кейін қалған қалдық шама.
Табыс – ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға, мекемеге
немесе жеке адамға түсетін ақшалай немесе материалдық ресурстар.
Бюджет – жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөлініп (бекітіліп) пайдалану,
жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады.
Кірістер - бұл субъектінің әр түрлі, оның ішінде сату, сыйақы,
пайыздар, дивидентер мен роялти деп аталатын қарапайым қызмет түрлерінен
қаражаттың түсуі.
Шегерім деп – нақты болған шығындардың сомасын, сондай-ақ ЖЖТ-нан
шегерілетін өнімдердің, жұмыстар мен қызметтің өзіндік құнына қосылмайтын
сомаларды түсіну қажет.
Актив – компанияның кез келген меншігі: машиналары; құрал-жабдығы;
ғимараттары; банк салымдары; бағалы қағаздарға жасалған инвестициялары.
Міндеттемелер – қажетті қордың қашан бөлінгеніне және іс жүзінде
төлемнің қашан төленетініне қарамастан белгілі бір уақыт мерзіміне тиісті
жасалынған шарттардың, орналастырылғантапсырыстардың немес алынған
қызметтердің жиынтық мөлшері.
Корпоративтік табыс салығы-
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (бұдан әрі - ХҚЕС) -
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттар комитетінің Қоры бекіткен
қаржылық есептілік стандарттары.
Салықтық регистрлар –
АТАУЛАР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ХҚЕС – халықаралық қаржылық есеп стандарттары
ҰҚЕС – ұлттық қаржылық есеп стандарттары
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
СК – салық кодексі
СӨ – статистикалық есептіліктің формасы
ЖЖТ – жылдық жиынтық табыс
ССТ – салық салынатын табыс
КТС – корпоративтік табыс салығы
ҚҚС – қосымша құн салығы
ШК – шекті коэффициент
ЖК – жеке капиталдың орташа жылдық сомасы
МС – міндеттемелердің орташа жылдық сомасы
ТМҚ – тауарлық материалдық қорлар
СЕФ – салық есептілігіне қажетті формалар
АЕК – айлық есептік көрсеткіш
Кіріспе
Такырыптың өзектілігі бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық
қатынаста дамуына байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола
бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған
орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді.
Еліміздегі жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп жұмысы толығымен
халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай орындалады.
Бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау бағалау,
бақылау және талдау секілді функцияларды орындау қажет. Сонымен қатар
бухгалтерлік есеп ұйымның активтері мен міндеттемелері, капиталы және
өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап
көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның кірістері мен
шығыстарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға
болады.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы заңы еліміздегі бухгалтерлік есепті жүргізу жүйесін анықтайды (1(.
Еліміздің экономикасының дамуы арқасында бухгалтерлік есептің құрамдас
бөлігі салық, қаржылық, басқару есебі пайда болды.
Заң күші бар Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы Қазақстан Республикасы кодексімен сәйкес Салық есебі
түсінігі енгізіледі (2(.
Салық есебі – мемлекеттік бюджет пайдасына салық міндеттемесін алу және
салық салу негізін анықтау мақсатындағы бухгалтерлік есеп қағидасында
қалыптасатын ұйым қызметінің қаржылық-экономикалық жүйесіндегі ақпараттық
маңызды буыны.
Қазіргі уақытта бухгалтерлік есеп Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру туралы Заң және бухгалтерлік есептің стандарттары негізінде, ал салық
есебі – Қазақстан Республикасы Салық кодексінің II тарауындағы норманың
шартына сүйене отырып, әкімшілік құқық негізінде қалыптасты, сондықтан
есептің екі түрін толық бөлу қажеттігі пайда болды.
Бухгалтерлік есеп ұйымның шаруашылық қызметінің экономикалық мәні мен
қаржылық нәтижесін ең толық және нақты көрсетуді, ал салық есебі -
шаруашылық қызметі әкімшілік талаптарына толық сәйкес келетін, бюджетке
міндетті аударылуға тиісті ұйым табысының болжамды табысын анықтауды
қарастырады.
Есептің дербес екі түрінің – бухгалтерлік және салықтық есептің
қосарласа жүруі – ұйымның есеп жүйесі алдында әр түрлі міндеттерді тудырды.
Олар мыналар:
- салық мақсаты үшін есептік деректердің қайта жасалуы мен белгілі бір
түзетулерді енгізу;
- салық үшін жүйелі есеп шеңберінде дайын деректерді қалыптастыруды
қамтамасыз ететін бухгалтерлік тәртіпті деректермен толықтыру.
Салық салу бойынша нормативті құжаттарда бухгалтерлік есептің тек іс
жүзіндегі әдістерін пайдалана отырып, орындалуы мүмкін болмайтын салық салу
бойынша талаптардың көптеген мөлшері жеткілікті. Бұл өз кезегінде салық
есебін жүргізудің қажеттілігіне алып келеді.
Бухгалтерлік салық есебінде салық есебінің көрсеткіштері тек қана
бухгалтерлік есептің деректері бойынша қалыптасады.
Есептелетін салықтардың саны бойынша, салық есебінің осы түрі салық
салудың отандық дәстүрлі жүйесі оның жан-жақтылығын көрсететін бухгалтерлік
есептің көрсеткішеріне сүйенеді.
Аралас салық есебінің көрсеткіштері бухгалтерлік есептің деректері
негізінде, бірақ салық салу мақсаты үшін белгілі бір әдістерді пайдаланумен
қалыптасады. Салық салудың осы әдісінде салық төлеуші алғашқыда өзінің
бухгалтерлік есебінің көрсеткіштерін пайдаланады, содан кейін салық заңымен
қарастырылған арнаулы әдістеме бойынша алынған көрсеткіштерге түзетулер
енгізеді.
Абсолюттік салық есебінің көрсеткіштері бухгалтерлік есептің
қатысуынсыз өткізіледі. Сөйтіп бухгалтерлік көрсеткіштердің қатысуынсыз
кедендік баж, мемлекеттік баж, полицияны ұстау үшін алым, суға төлем және
т.б. есептеледі.
Салық есебінің мақсаты есепті кезеңдер бойынша корпоративтік табыс
салығын есептеу үшін жылдық жиынтық табыстың дұрыс құрылуы мен олардан
шегерімдерінің есебін ұйымдастыру арқылы корпоративтік табыс салығы көлемін
анықтау болып табылады.
Қазіргі салық заңына сәйкес, салық салынатын табыс Салық кодексінің
ережесіне сай шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есебі
мәліметтері салық есебін жүргізу процесінде қолданылады.
Бюджет – жалпы мемлекеттік тұрғыдан бөлініп (бекітіліп) пайдалану,
жұмсау үшін құрылатын қаржы қоры болып табылады. Бюджеттің қаржысы
экономиканы дамытуға, халықтың материалдық әл-ауқатын, мәдени деңгейін
көтеруге және де басқа да мақсаттарға пайдаланылады.
Қазақстан Республикасының салық кодексіне сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтар, мемлекеттік бюджетті толтырудың негізгі көзі
болып табылады. Бюджеттің табыс көзі болғандықтан Салық Комитеті арқылы
қадағалайды. Зерттеп отырған ғылыми жұмыстың салық объектісі заңды
тұлғалардың ішіндегі ұйым –Концерн Цесна-Астық ЖШС-і. Ғасырлар бойы
бухгалтерлік есеп – ұйымдардың іс-жұмысының нәтижелерін, мүлік жағдайы мен
қаржылық жағдайы туралы ішкі және сыртқы қолданушыларға ақпаратпен
қамтамасыз етеді. Бухгалтерлік есеп регистрі мәліметтерінің негізінде әр
салық кезеңінің қорытындысы бойынша салық базасы есептелінеді. Ұйымның
табыс пен шығынын бухгалтерлік есеп арқылы бақылап, бекітілген нормативтік
құқықтарға сүйене отырып салық салынады. Осы аталған мәселе – магистрлық
жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Магистрлық жұмыстың мақсаты – Ұйымның бухгалтерлік және салықтық есебі
бойынша халықаралық қаржылық есеп стандарттарына көшуіне орай бір-бірімен
нақты байланысын көрсету болып табылады.
Магистрлық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету:
• Қазақстандағы ұйымдардың бухгалтерлік салық есебінің өзара байланысы
жайлы жеке-жеке теориялық тұрғыда ашып көрсетуі:
- Салық есебінің мәні, негіздері мен элементтері;
- Бухгалтерлік есептің негізі мен мәні;
- Салық есебі мен бухгалтерлік есептің өзара байланысы;
• Қазақстандағы ұйымдардың бухгалтерлік және салық есебінің өзара
байланысын нақты зерттеу объектісі ретінде алынған ұйымның толық
қызметіне талдау жүргізу (мысал ретінде салықтың негізгі екі
элементіне тоқталу);
• Қазақстандағы ұйымдардың бухгалтерлік және салық есебінің өзара
байланысының зерттеу жолында туындағын ұсыныстар мен жетілдіру
жолдарын қарастыру;
• тәжірибесін, салық салу саясатының даму жағдайын, оны жетілдіру
жолдарын теориялық тұрғыда қарай отырып, оны практикамен ұштастыру,
қорытынды жасау болып табылады.
Магистрлік жұмыстың ғылыми жаңалығы:
1. Диссертацияда салық есебінің әдістемесін зерттеу негізінде толықтыру;
2. Бухгалтерлік және салық есебінің өзара байланысын зерттеу мен бағалау
арқылы ерекшеліктерін негіздеу;
3. Шетел тәжірибесін ескере отырып, корпоративтік табыс салығын жетілдіру
жолдарын анықтау.
Концерн Цесна-Астық ЖШС-ң зерттей отыра магистрлік жұмысты корғауға
ұсыналатын ұсыныстар:
1. Салық және бухгалтерлік есептер арасындағы байланысты зерттеу
негізінде авторлық тұжырымдама жасау;
2. Ұйымның есеп саясатына салықтар бойынша міндеттемелерді есептеу
әдістемесін ұсыну;
3. Ұйымның мәліметтері негізінде Корпоративтік табыс салығы есебін
жетілдіру жолдарын ұсыну.
Магистрлық жұмыста Қазақстан Республикасының Концерн Цесна-Астық
ұйымындағы бухгалтерлік және салықтық есептің өзара байланысына сипаттама
берілген. Нарықтық экономикадағы алатын орнын, негізгі проблемаларын және
жетілдіру жолдарын қарастырдық.
Магистрлық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші бөлімде ұйымдағы бухгалтерлік есепті және салықтық есепті
жүргізудің теориялық негіздері, оның ішінде бухгалтерлік және салықтың
мәні, ерекшеліктері, ұйымның есеп саясаты және оның бухгалтерлік, салықтық
есепті жүргізудегі рөлі қарастырылған.
Екінші бөлімінде кәсіпорын табысы бойынша бухгалтерлік және салықтық
есеп жүргізудің ерекшеліктеріне талдау жасалған.
Үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының бухгалтерлік және салықтық
есептерді жетілдіру жолдары талданды. Сонымен, Ұлттық қаржылық есеп
стандарттарына өту барысында бірталай өзгертулер еніп, оларды меңгеру
оңайға соққан жоқ. Мемлекеттің нарықтық экономикасын құруға әсер етуіне
көмектесетін экономикалық тетіктердің ішіндегі бухгалтерлік және салықтың
есептің мәні зор.
Жарияланымдар: Зертеліп отырған тақырып бойынша, осы күнге дейін
келесідей мақалалар баспа бетінен жарық көрді:
1) Модернизация высшего образования как залог конкурентоспособности
экономики РК: Материалы международной научно-практической конференции. –
Алматы: КазНПУ им. Абая, 2009 Қазақстан республикасындағы қосымша құн
салығының қалыптасуы мен даму ерекшеліктері 691 бет
2) Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, магистратура және
PhD докторантура институтының жинағына ұсынылған, Корпоративтік табыс
салығы. 62
3) КазЭУ им. Т. Рыскулова, Вестник № 2, Расчет налоговых разниц по данным
бухгалтерского учета 314
Магистрлік жұмыстың құрылымы: мазмұны, нормативті сілтемелер,
анықтамалар, атаулар мен қысқартулар, кіріспеден, үш тараудан, қорытындылар
мен ұсыныстардан, қолданылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Магистрлік жұмыс 110 бет, 12 сызба , 11 кестеден тұрады.
1. ҰЙЫМДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ЕСЕПТІ ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1Ұйымдағы бухгалтерлік және салық есебінің мәні мен мазмұны
Қазіргі заман талабына сай нарықтық экономиканың дамуы мен басқарудың
жетілдірілуі, ұйымының дамуы бойынша жаңа стратегияның өңделуі барысында
бухгалтерлік есептің мәні мен орны күшейе түседі. Қазіргі таңда барлық ұйым
меншік формасынан тәуелсіз және ықпалынсыз шаруашылық операциялар мен
мүліктерде бухгалтерлік есеп жүргізіледі (3(.
Бүгінде ұйымның экономикалық механизмдерінің қиындықтарын сенімді
экономикалық реттелген есеп жүйесінің берілген ақпараттарынсыз басқару
мүмкін емес.
Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылу жүйесінің ғылыми қаланғаны барлық
ресурстардың тиімді пайдалануына әсерін тигізеді. Ұйымның қаржылық және
мүліктік жағдайын талдау бейнесінде жақсартылуына көмегін тигізеді.
Қазіргі таңда бухгалтерлік есеп жүйесіне халықаралық және ұлттық есеп
стандарттары мен есептілікті енгізулеріне байланысты, бухгалтерлік
ақпараттарды өңдеуде түрлі есептейтін техника құралдарымен және
бағдарламамен қамтамасыздандыруын қолдануында жоғары талап қойылады.
Бухгалтерлік есеп теориясы есеп жүйесінің ұйымдастырылуының жалпы
негізі. Заң актілері мен экономикалық дисциплинаға негізделіп, бухгалтерлік
есептің принципін қазіргі заманға дағдыланған экономика және басқаруға
жауап беретіндей етіп, есептің теориялық категориясына негізделген (4(.
Бухгалтерлік есеп теориясы аналитикалық және синтетикалық есеп
жүйесінің бухгалтерлік есептілігінің мәліметтері бойынша және ұйымның
қаржылық-мүліктік жағдайын меңгеруіне жол беріледі. Қажетті басқарушылық
шешімдер қабылдауымен және олардың негізделуіне, ұйымды басқаруында
стратегиялық және тәсілдің анықталуында бухгалтерлік ақпараттардың қалай
қолдануы мен қалыптасуын түсіну үшін қажет (5(.
Есептік мәліметтер ұйымның және құрылымдық бөлімдерін шұғыл басқаруында
қолданылады. Экономикалық болжамдарды және ағымдағы жоспарларды құруымен
қатар, республиканың жалпы даму заңдылығын зерттеу мен анықтау үшін қажет.
Бүгінгі таңда республикада шаруашылық есеп жүйесі қолданысқа ие. Бір-
бірімен байланысқан есеп түрлеріне: оперативті, статистикалық және
бухгалтерлік есеп түрлері жатады.
Оперативтік есеп (басқарушылық) өндірістік жұмыс орынында жүзеге
асырылады. Түрлі шаруашылық функциялар мен процестерді (жер, бөлім, цех,
қойма) орындауымен қатар, оның мәліметтері тек ұйымның ішінде ғана
шектеледі. Басқарушылық есеп мәліметтері күнделікті ағымдағы басшылықта
және кәсіпорынды басқаруда қолданылады (өндіру есебінде, өнім шығарылуында,
оның жіберілуінде, өткізілуінде, материалдық қорлардың болуында және т.б.).
Басқарушылық есеп мерзімге тоқталып, оның қажеттілігіне қарай туындап
отырады.
Статистикалық есеп жағдайға байланысты зерттеліп, экономика, мәдениет,
ғылым мен білім саласында жалпы сипатқа ие болады және т.б. Экономика
жағдайындағы, жұмыс күшінің қозғалысы, аймақтағы еңбек нарығындағы
қалыптасқан құнына, тауарға, құнды қағаздар жайлы ақпараттарды жинақтап
дайындайды.
Бухгалтерлік есеп шаруашылық жағадайдың сандық жағы мен қатар олардың
сапалы жағының тегіс жолымен үзіліссіз байланысын зерттейді. Шаруашылық
актілердің ақшалай өлшемде және натуралды көрсеткіш ретінде құжатта
тіркелуі негізделіп бір-бірімен байланысқан. Демек, бухгалтерлік есепте
ұйымның шаруашылық жағдайымен тұрақты қаржылық бейнеленуі, оның барлық
меншігі және қалыптасу көздерімен, өндірістік қорлардың барлық түрлері,
негізгі құралдар, өнімді өткізу мен өндіруге кеткен шығындар, ақша
қаражаттары, ұйымның өзіне және өзге ұйымдарға қарыздары тегістей орын
алады.
Осыдан шыға бухгалтерлік есеп – бұл сатып алу, тіркеу және ұйымның
мүлігін, міндеттемелерін ақшалай түрдегі жалпыланған мәліметтердің
реттелген жүйесі және олардың қозғалысын жаппай, үздіксіз және құжаттау
жолымен барлық шаруашылық операцияларды есепке алу болып табылады (6(.
Бухгалтерлік есепте бір-бірімен байланысқан қаржылық және шаруашылық
жағдайлар шоғырланған. Орындалатын фактілердің бір-бірімен тәуелділігіне
келісілген. Мысалы, өткізілген өнімнен түскен табыс кассадағы немесе
банктегі есеп шотындағы ақша қаражаттарын арттырады. Ал ұйымның қоймадағы
дайын өнімінің азаю фактісіне алып келеді. Кассадан қолма-қол ақша
қаражаттары арқылы жұмысшыларға еңбекақы төлеу жұмысшылар алдында
қарыздарының азаюына алып келсе, ал кассадағы ақша қаражаттарының кемуін
көрсетеді.
Басқа ғылым саласына тән бухгалтерлік есепте өз әдісі мен пәні бар.
Бухгалтерлік есептің негізгі принципі ретінде сәйкесінше іске асырылуына
байланысты келесілерді төмендегідей етіп: үзіліссіз, аудару, түсініктілік,
мәнділік, маңыздылық, анықтылық, бейтараптылық, сақтық, істің соңына
жеткізілуі, сәйкестік, жүйелілік, шындық және әділ көріністік, өз уақытында
бөліп қарайды.
Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады,
басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы
қажет емес және де бухгалтерлік есепсіз әлемді басқару мүмкін емес, адамдар
да бірін бірі түсінбес еді[1] ресейлік ғалым айтып өткен еді (4, 3(.
Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы мен есеп жүйесінің құрылуы
Қазақстан Республикасының заңы Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептеме
туралы және бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес жүргізілуін қамтамасыз
етеді.
Бухгалтерлік есептің құрылу ерекшілігі оның орталықтандырылуында,
себебі бастапқы құжаттардың өңделуі жалпы бір есеп құралына жинақталады.
Ұйымда орталықтандырылған есеп бас бухгалтерияда топталады. Осы жағдайдағы
ұйымның бөлек бөлімшелерінде бастапқы және кейбір құрама құжаттарды құрайды
(есептілік). Олардың міндеті – бухгалтерияға құжаттарды дұрыс толтырып, өз
уақытында жеткізілуін қамтамасыз етеді. Есептің орталықтандыруына орай
бухгалтерияның қызметкерлері ұйым бөлімшелерінің жұмыстары мен шаруашылық
қызметінің талдауын қадағалау мүмкіншіліктерін күшейте алады (7(.
Бухгалтерлік есеп объектілеріне активтер, меншікті капитал, шаруашылық
операцияларын жүргізетін ұйым міндеттемелері жатады. Шаруашылық операциялар
сол жүзеге асырылған есептілік кезеңіндегі шотта жинақталады. Есепті
жүргізуде ақпараттардың жинақты болуы үшін бір шешімге келу қажет болды.
Яғни, капиталдың халықаралық нарығын құру қаржылық есептің
әдістемесінің едәуір жақындауына әкеледі. Есеп жүйесінің әр түрлігі тиімді
инвестициялау объектісін таңдауда қиындықтар туғызады, сондықтан қаржылық
есептің бірыңғай жүйесін құру қажет[2].
Бухгалтерлік есептің стандарттарының міндетті күшіне ие, түсінікті,
бірыңғай жүйені әзірлеу және осының арқасында сапалы ақпараттарды ашу және
негізделген шешімдер қабылдау мәселенің шешімі болып табылады. Осыдан
барып, бухгалтерлік есептердің Ұлттық қаржылық есеп стандарттарының
Халықаралық стандарттарына мейлінше жақындатуды қамтамасыз ету
(конвергенция) бухгалтерлік есеп пен есептіліктің мәселелерінің тиімді
шешімі болып табылатындығы түсінікті болады. ХҚЕС есептің ұлттық
стандарттарына мейлінше жақындату мақсаты бұрын қойылған мақсат –
үйлестіруден ерекшеленеді. Конвергенция ХҚЕС тікелей көшуді болжамайды, ол
тек ХҚЕС ұлттық стандарттарымен жақындасуының іс жүзіндегі аспектілерімен
шектеледі, бұл есеп пен есептіліктің мәселелерін ұлттық деңгейде шешуде
бірыңғай әдістерге қол жеткізуге әкеледі(8(.
Қазақстанда осы мақсатта Қазақстан Республикасының Қаржы Министірінің
21 маусым 2007 жылғы № 217 бұйрығымен Қаржылық есептіліктің № 2 Ұлттық
стандарттары бекітілді (9(.
Бұл құжат ҚР Әділет министрлігінде 17 шілде 2007 жылы № 4816 тіркелді.
Осы стандарт 2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап әрекетке енді.
Стандарт қаржылық есептілікті тапсыратын субъектілердің атқаруы үшін
арналған, нақты айтқанда:
- ҚР 31 қаңтар 2006 жылғы № 124-III Жеке кәсіпкерлер туралы Заңына
сәйкес анықталған орта және шағын кәсіпкерлік субъектілері;
- Қазақстан Республикасының аумағында тіркелген, шетелдік заңды
тұлғалардың коммерциялық емес ұйымдары, филиалдары мен өкілдіктері;
- оралымды басқару құқығында құрылған (қазыналық кәсіпорындар)
мемлекеттік кәсіпорындар.
Бұл стандарттың әрекеттері мыналарға таратылмайды:
- Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес шаруа немесе
фермерлік қожалықтары үшін арнаулы салық режимін қолданатын шағын
кәсіпкерлік субъектілері, ауылшаруашылығы өнімдерін өндіретін – заңды
тұлғалар, сондай-ақ оңайлатылған декларация бойынша есеп беретін және
жұмыс істейтін субъектілер;
- ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы Заңына сәйкес анықталған ірі кәсіпкерлік
субъектілері;
- қоғамдық ұйымдар;
- Қазақстан Республикасының секьюритизациялау туралы заңнамасына сәйкес
құрылған қаржылық ұйымдар, арнайы қаржылық компаниялар және олардың
мемлекеттік реттеуін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүзеге
асырады.
Еліміздің экономикасының дамуы арқасында бухгалтерлік есептің құрамдас
бөлігі салық, қаржылық, басқару есебі пайда болды. Бухгалтерлік есеп № 1
сызбада төмендегі ақпараттармен қамтамасыз етеді:
Сызба № 1 Бухгалтерлік есеп ақпараттары
Жоғарыдағы № 1 сызбаға қарай отырып, ұйымды басқару меншік иесімен
ұйымдастырылады. Басқару құрылымын субъект жарғыға сәйкес анықтайды.
Қызметкерлерінің міндеттерін және еңбек ақы төлеу жүйесін штатпен бекітеді.
Ұйым қызметінде меншік иесімен қызметкерлерінің еңбек қатынасын реттейтін
еңбек ұжымының түрлі жалдау формасында қатысады (шарт, контракт және т.б.).
Ал қаржылық есебіне тоқталатын болсақ, қаржылық жағдай туралы
ақпараттық қажеттілік пайдаланушылардың едәуір кең шеңберде туындауы
мүмкін, олардың ақпараттық қажеттілігінің ерекшеліктерін көрсететін
қаржылық есептілікті талап етуге мүмкіндіктері жоқ. Толығымен ашып көретін
болсақ, төмендегі № 2 сызбада қаржылық есептілікті пайдаланушыларды көре
аламыз.
Фискалды Сыртқы Ішкі
органдар пайдаланушылар пайдаланушылар
Шаруашылық қызметтер
Сызба № 2 Қаржылық есептілікті пайдаланушылар
Қаржылық есептілікте осы мақсаттарға қол жеткізу үшін сапалық
сипаттамалар қолданылады. Негізгі сапалық сипаттамаларға түсініктілік,
маңыздылық, реттілік, сенімділік және салыстырмалық жатады. Сапалық
сипаттамалар қаржылық есептілікте ұсыналатын ақпараттарды пайдаланушы үшін
пайдалы ететін атрибут болып табылады(10(.
Салық есебінің заңдық деңгейде дербес есептілік ретінде бөлінуі оның
ұйымның салық және бухгалтерлік есебі мақсатында бөлек есеп ретінде
жүргізуге мүмкіндік береді. Мұндай есепті бөлу есептіліктің мәліметтерін
арнайы бағытқа салу, оларды қолдануға және де қаржы есептілігін және салық
есептілігін құру мәселесін жеңілдетуге мүмкіндік береді. Салық
есептілігінің дербес есептілік түрі ретінде бөлінуі біздің пікірімізше тек
өмірлік қажеттілік емес, сондай-ақ нақты фактіге негізделген.
Біріншіден, салық есебінің бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі
ретінде танылуы және де салық есептілігіне сәйкес салық есебінің қорытынды
кезеңі болып табылады. Яғни салық есептілігінің дербес есептілік ретінде
анықталуына мүмкіндік береді.
Екіншіден, мұндай бөлінудің мемлекеттік қажеттілігі бюджетке түсетін
салық түсімдеріне байланысты. Бізге белгілі болғандай бюджетке түсетін
салық түсімдерінің үлесі мемлекеттік жалпы табыстың 90% құрайды, бұл
салықтың фискалдық қызметін шешуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден, салық есептілігі ұйымның табыстылығын түсіндіреді және
тиянақтайды, осылайша оның потенциалды инвесторлардың жалпы қызығушылығын
арттыру акциясының құнын анықтайды.
Салық есептілігін дербес есептілік ретінде бөлінуі салық есебінің
бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі (жүйешік) болып бөлінуі болып
табылады. Қаржылық және салық есептілігінің жиынтығын төмендегі № 3
сызбадан көре аламыз.
Бухгалтерлік есеп
Қаржы есептілігі
Басқару есептілігі
Статистикалық есептілік
Оперативті есептілік
Қаржылық есеп Жариялы есептілік
Ұйымдық есептілік
Салық есебі
Салық есептілігі
Сызба № 3 Қаржылық және салық есептілігінің жиынтығы
Кейіннен есептің екі түрін (бухгалтерлік, салықтық) толық бөлу
қажеттігі пайда болды.
Салық есебінің бөлінуі кәсіпорынның салық есептілігінің жеке есептілік
түрі ретінде мойындау теориялық тұрғыдан жеткілікті. Бұл жерде айта кететін
жайт, салық есебінің бухгалтерлік есептен жеке-дара жүйесі ретінде бөлінуі
ешбір қосымша, арнайы процедураларды қажет етпейді. Бухгалтерлік есеп
жүйесінде салық салық есебінің бөліну орнына кәсіпорында қолданатын салық
салу мақсатында жүргізілетін арнайы субшоттар жүйесін құру жолымен шешімін
табады (11(.
Салық салу бойынша нормативті құжаттарда бухгалтерлік есептің тек іс
жүзіндегі әдістерін пайдалана отырып, орындалуы мүмкін болмайтын салық салу
бойынша талаптардың көптеген мөлшері жеткілікті. Бұл өз кезегінде салық
есебін жүргізудің кажеттілігіне алып келеді. Салық есебі бойынша отандық
ғалымдардың пікіріне тоқталайық.
В.К. Радостовец: Салық есебі-бұл салық төлеушінің бюджетке төлемі
бойынша есеп айырысуының есебі емес, бүл салық төлеуші салықтың жыл ішінде
жүргізуге міндетті табыстардың есебі мен шегеру, яғни салық салынатын
табыстың есебін шығаратын жедел есептің жаңа түрі. Сонымен бірге, көптеген
шегеру мен бірқатар табыстар бухгалтерлік есепке кірмейді - деп жазған
(12,13(.
К.Т. Тайгашинованың пікірінше Салық есебі- бухгалтерлік есеп жүйесі
ретінде мемлекетпен бекітілген ережелер негізінде тұрғын халықтың салықты
төлеу, салық есептілігін ұсыну бойынша функциясын атқарады. Қаржылық
есептің салық есептілігін жасауға байланысты арнаулы құжаттар салық
есебінің ақпараттық өнімі болып табылады
Сейтбекова С. Салық есебі – салық міндеттемелерін дұрыс есептеуге
қажетті шаруашылық және қаржылық ақпараттарды жинау, тіркеу және өңдеу
жүйесі - деген анықтаманы тұжырымдайды
Салық есебі салық салымы үшін қажетті салық кезеңі ішінде өткізілетін,
шаруашылық операцияларының есебінің тәртібі туралы толық және нақты
ақпараттарды қалыптастыру мақсатында, сондай-ақ бюджетке салық төлемінің
дұрыс, толық және уақытында есептелуін бакылау үшін ішкі және сыртқы
пайдаланушыларды ақпараттармен қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Салықтар және де бюджетке басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР Салық
кодексіне дейін таза пайдаға (корпоративтік табысқа) салынатын салық
бухгалтерлік есеп деректерінің негізінде жүргізіледі.
Салық есебінің міндеті — толық салық салу мақсаты үшін және есеп беру
(салықтық) кезеңінде жүргізілген шаруашылық операцияларын есептеу тәртібі
туралы дәл ақпараттарды қалыптастыру, сондай-ақ, бюджетке салық пен басқа
да төлемдер мен алымдарды уақытында есептеу мен толық төленуінің дұрыстығын
бақылау үшін, сыртқы және ішкі пайдаланушыларды акпараттармен қамтамасыз
ету.
Сонымен, біздің пайымдауымызша салық есебінің негізгі міндеттерін
келесі топтар бойынша бөліп қарастыру орынды:
• салық төлеушінің міндеттемелерін дұрыс анықтауға қажетті алғашқы
ақпараттарды жинау, тіркеу;
• алғашқы салықтық ақпараттарды бухгалтерлік және салық тіркелімдерінде,
бухгалтерлік есеп шоттарында уақытылы айқындау;
• салық төлеушінің салықтық міндеттемесі мөлшерін дұрыс есептеу;
• шынайы салық есептілігін қалыптастыру;
• салықтық ақпараттардың қалыптасуын бақылау.
Экономикалық әдебиеттерде салық есебін анықтау екі көзқараста
қарастырылады
Кең мағынадағы салық есебі бюджетке енгізілуге қажетті салықты анықтау
мақсатында, салық төлеушінің мүлігін, олармен жүргізілетін шаруашылық
операцияларын және оның нәтижелерін анықтау үдерісі түрінде көрінеді. Осы
көзқарас бойынша салық есебін, егер олар салық салымына қатысты болса, кез
келген есепте, оның ішінде статистикалық және бухгалтерлік есепте
қарастыруға болады.
Салық есебі – бұл салық комитетімен қарастырылған тәртіпке сәйкес
бекітілген салық түрлері бойынша алғашқы құжаттар негізінде салық базасын
анықтау үшін жалпыланған мәліметтер жүйесі.
Салық есептілігінің басқа есептіліктермен байланысын нақты анықтап алу
үшін ұйымның есептілігінің құрамын және элементтерін нақты орнату қажет.
Төмендегі № 1 кестеде Концерн Цесна-Астық ЖШС-ң ХҚЕС бойынша қаржы
есептілігі және де ұйымдағы салық және статистикалық есептерінің негізгі
құрамы көрсетілген басқа да есептілік түріне жататын оның элементтері тек
оған емес, сондай-ақ байланыс жасау мүмкіндігі бар басқа есептілік
түрлеріне тән.
Сонымен салық есептілігінің 100.00 формасының негізгі элементтеріне
активтер, міндеттемелер, меншік құралдары, табыстар, шығындар жатады. Салық
есептілігінің басқа да есептіліктермен ұқсастықтарын анықтай келе біз
статистикалық есептіліктің 1 ӨҚ формасы
Кесте - 1 Қаржылық және салық есептіліктерінің элементтері
Қаржы есептілігі (ХҚЕС бойынша) Салық есептілігі
1 2 3 4
құрамы элементтері құрамы элементтері
Бухгалтерлік балансАктивтер Барлық Активтер
Міндеттемелер толықтырулары Міндеттемелер
Меншік құралдары мен Меншік құралдары
қосымшаларымен Табыстар
100.00 форма Шығындар
Табыстар және Табыстар Барлық 2.1 Міндеттеме
шығындарбойынша Шығындар толықтырулары
есеп беру мен
қосымшаларымен
200.00, 600.00,
601.00 форма
Ақша қаражаттарының3.1Қолда бар ақшаБарлық 3.1Активтер
қозғалысы бойынша қаражаты толықтырулары 3.2Меншік
есеп беру мен құралдарының
қосымшаларымен өзгеруі
700.00 форма
Меншік капиталының 4.1Меншік Барлық 4.1Табыстар
өзгерістері бойыншақұралдарының толықтырулары 4.2Міндеттемелер
есеп беру өгеруі мен
4.2Меншік қосымшаларымен
иелерімен жүзеге 300.00, 307.00
асырылатын форма
инвестициялар
4.3Меншік иелері
арасында табысты
бөлу
Түсіндірме хат 5.1Есеп және Барлық 5.1Міндеттемелер
есептілік толықтырулары
жүргізудің мен
принциптері мен қосымшаларымен
тәртібі 400.00 форма
5.2Қаржы
есептілігін ашу
үшін қосымша
ақпарат
Ескерту: Жақыпбеков Д.С.: Салық есептілігі және оның ішкі аудитін
жетілдірумонография.–Шымкент, 2009.
Салық есебі салық мемлекет бюджетіне толық, уақтылы, дұрыс аударылып
тұру, салық кезеңі ішінде шаруашылық операциялар тәртібі туралы сенімді
ақпарат алу, сыртқы және ішкі пайдаланушыларды мәліметтермен қамтамасыз ету
мақсатымен жүзеге асырылады.
Салық есебінің обьектісі болып, ұйымның өндірістік және өндірістік емес
қызметі болып табылады. Соның нәтижесінде мекеменің бюджет алдында салық
бойынша міндеттемесі пайда болады.
Салық есебі салық салымы үшін қажетті салық кезеңі ішінде өткізілетін,
шаруашылық операцияларының есебінің тәртібі туралы толық және нақты
ақпараттарды қалыптастыру мақсатында, сондай-ақ бюджетке салық төлемінің
дұрыс, толық және уақытында есептелуін бақылау үшін ішкі және сыртқы
пайдаланушыларды ақпараттармен қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Өндірістік және өндірістік емес ұйымдардың қызметіне жалпы түрде салық
есебі жүргізіледі, нәтижесінде салық төлеушіде – салықты есептеу мен төлеу
(ұстап қалу) міндеті пайда болады.
Салық есебінің талаптары мен функцияларын орындау үшін салық заңнамасы
арнайы әдістер мен тәсілдерді анықтады (категориялық, мазмұндық, ресми-
техникалық). Олар өз жиынтығында салықтық есептілігіне өзара байланысты
методологиясын қалыптастырады.
Өкінішке орай, қазірге кезде салық заңнамасының құрамында бірыңғай
түрде салық есебін жүзеге асыратын барлық әдістерін көздейтін нормативті
құжат жоқ. Әйтсе де әрекеттегі заңнаманың талдауынан келесі негізгі
әдістерді бөліп көрсетуге болады.
Бухгалтерлік есеп мәліметтеріне негізделген әдісіне тек салық салу
мақсатында ғана қолданылатын арнайы есепті-салықтық көрсеткіштер мен
түсініктерді жүргізу.
Іс-жүзінде әңгіме салықтық есепте өзінің категориялды түсініктемелік
аппаратты өндіріп шығару туралы жүріп жатыр. Оның көмегімен ол сыртта
қаржылық қатынастар жүйесінің дербес саласы ретінде жүзеге асырылады.
Салық есебінің мәнділігі бойынша екінші әдісі бухгалтерлік есепті-
қаржылық ережелер мен методикаларынан, өзгеше есепте-салықтық
көрсеткіштердің қалыптасуының арнайы ережелерін іске қосу.
Бұл әдістің негізгі ерекшелігі оның салық салуға ерекше бағытталуы.
Сөйтіп, өнімнің (қызметтің, жұмыстың) өзіндік құнына енетін өнімдерді
(қызметтерді, жұмыстарды) өндіру мен сатуға байланысты шығындар құрамы
туралы Жағдайға сәйкес (ҚР-ң Үкіметінің қаулысының редакциясында)
өнімдерді(қызметтерді, жұмыстарды) өндірумен байланысты ұйымның барлық
шығындары өнімнің (қызметтің, жұмыстың) нақты өндірістік өзіндік құнын
толық көлемде қалыптастырады. Бірақ салық салу мақсатында ұйымдар мен
кәсіпорындармен жүргізілген барлық шығындар лимиттер, нормалар мен
нормативтердің белгіленген тәртіпте бекітулерді ескере отырып түзетіледі.
Салық салу базасының қалыптасу есебінің әдісіне тоқталып өтсек. ҚР-да
салық төлеуші салық салу мақсатында кірістер мен шығыстарды есептеу әдісі
бойынша анықтайды. Есептеу әдісі - салық есебінің әдісі, оған сәйкес
кірістер мен шегерімдер жұмыстарды орындаған, қызметтерді көрсеткен, төлеу
уақытына қарамастан мүлікті сату мен кіріске алу мақсатында мүлікті тиеп
жөнелту сәтінен ескеріледі.
Жалпылама қабылданған кейбір жағдайларды тек салық салу мақсатында ғана
түсіндіру мен талқылау қажет.
Жоғарыда көрсетілген әдіс таза түрінде салық есебінің фискалдық
функциясын жүзеге асырады және өзінің негізінде басқа салалардағы
(экономика, құқық, бухгалтерлік есеп және т.б.) кейбір құбылыстарды арнайы
белгілеу үшін қызмет етеді.
Бұл әдістің мәні салық салу мақсатында салық заңнамасы белгілі-бір
анықтамаға өзінің жеке түсініктемесін береді, ал ол өз кезегінде жалпылама
қабылданған түсініктермен сәйкес келмейді.
Салық кезеңі - бұл уақыт аралығында салық базасының қалыптасу процессі
аяқталатын, салық міндеттемесінің көлемі соңғы рет анықталатын мерзім.
Бірақ, кейде есеп берулер бір салық кезеңі ішінде бірнеше рет берілуі
мүмкін. Бұл әдеттегідей бюджетке салықтардың бірқалыпты енгізілу
қажеттілігінен туындайды. Өйткені ол белгілі-бір кезең негізінде есептелген
аванстық төлемдерді өтеумен әрқашан қамтамасыз етіле алмайды.
Белгіленген салық кезеңіне байланысты салықтар жедел және кезеңдік-
жоспарлық болып ажыратылады.
Арнайы салықтық регистрлар мен басқа да салықтық құжаттамаларды
белгілеуіне тоқталып өтелік.
Арнайы салықтық құжаттамаларды жүргізу салықтық есеп методологиясының
формалды-техникалық тәсілі болып табылады. Салықтық құжаттама кұжаттардың 3
түрінен тұрады:
1. салықтық есептеулер;
2. салықтық есептеулердің көрсеткіштерін растайтын құжаттама;
3. салықтық регистрлары.
Салықтық құжаттамалардың ерекшелігі болып, оның құрамында арнайы
салықтық бастапқы құжаттар жоқ, өйткені салықтық есепті жүргізудің негізі
болып, шаруашылық операциялардың жасалғандығын бекітетін бастапқы есепті-
бухгалтерлік құжаттар болып табылады.
Салықтық есептеулер өз кезегінде салық төлеуші негізгі салықтық-
есептемелік көрсеткіштерді айқындайтын және салықтық міндеттемелер соммасын
есептейтін арнайы типтік нысандарда көрініс табады (есептеулер,
Декларациялар, салықтың кейбір түрлері бойынша арнайы есептеулер). Іс
жүзінде салықтың әрбір түрі бойынша бір есептік құжат ғана бар және ол
салық органымен заңнамада белгіленген тәртіпте ғана берілетіндігін айтып
кету абзал. Сондай-ақ әрбір нақты жағдайда салықтық есептеулердің өз атауы
болуы мүмкін.
Салық есебінің негізгі 4 функцияларын бөліп көрсету қажет.
1. Салық есебінің фискалдық функциясы.
Салық есебінің көмегімен бюджетті толықтыру бойынша мемелекеттің
тапсырмасы жүзеге асырылады. Салықтық төлемдерді алу туралы акттердің
жағдайының көбісі ерекше режимді бекітеді. Ол бойынша есептеулер үшін
қажетті ақпараттарды алу үшін бухгалтерлік есептің соңғы мәліметтерінен
тікелей шықпайтын есептеулер үшін арнайы есептік шығаруларды талап етеді.
Сөйтіп ұйым өнімнің өзіндік кұнына оны шығару және сатумен байланысты
барлық шығындарды жатқызуы тиіс. Өнімнің құны туралы мәліметтер
бухгалтерлік есептеулер жүргізу арқылы қалыптасады.
2. Салық есебінің бақылау функциясы.
Қазіргі салық салу салықтық көрсеткіштерді (салық салу объектісі, салық
салынатын база, жеңілдіктер және т.б.) есептеудің айтарлықтай қиын да ауыр
процесі болып табылады. Сондай-ақ есептік бухгалтерлік нысандардың көбісі
көптеген ұйымдар мен кәсіпорындар алдында салық салу мәселесі алдынғы
қатарда тұрмаған кезеңде қалыптасты.
Мұндай жағдайда консервативті бухгалтерлік есеп салық салудың
динамикалық даму жүйесінде көптеген салықты көрсеткіштерді дәл есептеу үшін
тежегіш ретінде шығады. Сондықтын салық органдарына белгіленген салықтық-
есептік нысандар арқылы салық төлеушілерді өздерінің салық міндеттемелеріне
бақылауды неғұрлым тиімді жүргізу.
3. Бухгалтерлік есеп жүйесіне араласпау функциясы.
Әрекеттегі заңнамаға сәйкес бухгалтерлік есептің негізгі талаптары
болып ұйымның қызметі мен оның мүліктік жағдайы туралы бухгалтерлік есеп
берудің ішкі пайдаланушыларына қажетті толық және дәл ақпаратты
қалыптастыру; Сыртқы пайдаланушыларға қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету
болып табылады.
Әйтсе де бухгалтерлік есепті салық салудың мақсаты үшін қолдану ұйымның
қаржылық есеп берулері белгілі бір кезенде өз талаптарын орындауды
тоқтатады. Салықтық есепті жүргізу бухгалтерлік есептің негізгі
принциптерін сақтауға мүмкіндік береді сондай-ақ олардың негізгі талаптарын
орындауға, ұйымның нақты қаржылық жағдайы туралы мәліметтерді бұрмалауды
тоқтатуға қол жеткізеді.
4. Салықтық ақпаратпен қамтамасыз ету бойынша функциялар – есептік
процессіне тоқталсақ. Жоғарыда көрсетіліп кеткендей бухгалтерлік есеп
пен есеп беру туралы заңнама есепті жүргізу тәртібін тек заңды
тұлғалар үшін реттейді, алайда салық төлеуші субъектілер мен
бухгалтерлік есепті жүргізуге міндетті субъектілердің құрамына сәйкес
келмейді, сонымен қатар салық есебі қажетті салықты ақпараттарды жинау
мен өңдеуге мүмкіндік береді. Бұл ақпарат заңға сәйкес бухгалтерлік
есепті жүргізуге міндетті емес тұлғалар үшін салықтық міндеттемелерді
дұрыс есептеу үшін қажет (13(.
Экономикалық әдебиетте салық есебін анықтау екі көзқараста
қарастырылады.
Кең мағынадағы салық есебі бюджетке енгізілуге қажетті салықты анықтау
мақсатында, салық төлеушінің мүлігін, олармен жүргізілетін шаруашылық
операциялардың және оның нәтижелерін анықтау үдерісі түрінде көрінеді. Осы
көзқарас бойынша салық есебін, егер олар салық салымына қатысты болса, кез
келген есепте, оның ішінде статистикалық және бухгалтерлік есепте
қарастыруға болады.
Басқа сөзбен айтқанда, бюджетке енгізілуге тиісті салық сомасын есептеу
үшін бухгалтерлік есеп пайдаланған уақытта, ол екі қызметті атқара
бастайды: негізгі – қаржылық-есептік және қосымша – салық есебі. Бір жақты
мағынадағы салық есебін төмендегі № 4 сызбадан көре аламыз.
Есептік тапсырма Қазынагерлік тапсырма
- бухгалтерлік есеп аясы;
- салықтық есеп аясы.
Сызба № 4 Бір жақты мағынадағы салық есебі
Бір жақты мағынадағы салық есебі – бұл бюджетке енгізілуге орай тиісті
салық сомасымен есеп айыру үшін бухгалтерлік есепті пайдалану мүмкін
болмаған жағдайда, яғни сирек жағдайда қолданылатын арнаулы жүйе.
Мұндай көзқарас салықтық есептің таза түрін бөліп алуға, яғни,
қаржылық қатынастардың дербес санаты мен тәуелсіз жүйесін бөлуге мүмкіндік
береді. Кең мағынадағы салықтық есебінің сызбасын төмендегі № 5 сызбадан
көре аламыз.
Есептік тапсырма Қазынагерлік тапсырма
- бухгалтерлік есеп аясы;
- салықтық есеп аясы
Сызба № 5 Кең мағынадағы салықтық есеп
Бірақ салық есебін бір жақты мағынада қарастыру негізсіз, біріншіден,
мұндай амал салықты есептеу үшін тікелей қоладанатын, бухгалтерлік-есептік
тұтас блокты қарастыру мен талдауды есептен шығарады,екіншіден, тарихи
салық есебі ол үшін алғашқы болып табылатын, бухгалтерлік есептен межелеп
бөлу жолымен қалыптасқанын ұмытпау қажет.
Сөйтіп, салық есебі салық төлеушінің міндеттемелі салықты дұрыс
есептеуі үшін қажетті шаруашылық және қаржылық ақпаратты бекіту және өңдеу
мен алым жүйесін көрсетеді.
Әлемдік тәжірибеде онда бухалтерлік есептің қатысу деңгейі бойынша,
салық есебінің үш түрі бөліп көрсетіледі:
- бухгалтерлік салық есебі;
- аралас салық есебі;
- абсолюттік салық есебі.
Ал енді салық есебінің түрлерін төмендегі № 6 сызбадан көре аламыз.
Сызба № 6 Cалық есебінің түрлері
Қазақстандағы салық есебінің осы түрлері белгілі бір құрамдастарымда
құрастырылады. Сөйтіп салық төлемінің кейбірі бухгалтерлік есептің
(кедендік және мелекеттік баж салығы және т.б.) қатысуынсыз есеп айырысады.
Сонымен бірге, салық есебінің іс жүзіндегі әдіснама тәжірибеде толықтай
бухгалтерлік есепке негізделген (12(.
Салық деректері салық салу объектілері туралы топталған ақпараттарда,
әзірленген кестелерде, бухгалтер анықтамасында және басқа да құжаттарда
есептелінеді. Салық есебінің деректері есеп объектісіне үздіксіз,
хронологиялық тәртіпте салық салу (оның ішінде, нәтижелері бірнеше есептік
кезеңдегісі есептелетін немесе бірнеше жылға ауыстырылатын) мақсаты үшін
көрсетілуі тиісті. Сонымен бірге деректерді талдау есебі алғашқы
құжаттардың ақпараттарын жинақтап жүйелендіруі және салық базасының
қалыптастыру тәртібінің ашық болуын ұтымды ұйымдастыруы тиісті. Сонымен
салық есебінің бухгалтерлік есебінен дербес бөлінгенін қарадық. Ал енді
есепті жүргізу ерекшеліктеріне көңіл бөлеміз.
1.2 Ұйымның ұйымдастырылу түрлеріне байланысты бухгалтерлік және салықтық
есепті жүргізу ерекшеліктері
1995 жылдың басынан, яғни қазақстандық бухгалтерлік есептеме және
қаржылық есептеме заңының алғашқы салық есебінің бірінші элементтері пайда
болу кезінен бастап және бүгінгі күнге дейін осы арнаулы жүйе даму мен
қалыптасудың бірнеше сатысынан өтті.
Салық есебінің қызметтері мен міндеттерін орындау үшін, салық есебінің
өзара байланыстының жиынтық әдіснамасын құрайтын салық заңды арнаулы
әдістер мен тәсілдері белгіленді (санаттық, мазмұндық, нысандық-
техникалық).
Өкінішке орай, қазіргі кезде салық заңында салық есебін жүргізудің
барлық әдістерін сәйкестірілген түрде қарастыратын нормативтік құжат жоқ.
Бірақ іс жүзіндегі заңды талдау арқылы жеті негізгі әдістерді бөліп алуға
болады:
1. Бухгалтерлік есептің деректеріне негізделген және тек салық салу
мақсатында пайдаланылатын арнаулы есептік-салықтық
көрсеткіштерді және түсініктерді енгізу
Негізінде әңгіме қаржылық қатынастар жүйесінің дербес саласы ретінде
сыртта нысанды – түсінік аппараты арқылы өткізілген салық есебінің
әзірленуі туралы.
Атап өтілгендей, барлық есептік – салықтық көрсеткіштердің тәжірибедегі
сипатты белгісі бухгалтерлік есептің деректерімен шартталғаны, яғни
бухгалтерлік есептің әдісін тікелей немесе жанама пайдалануы кезінде
қалыптасады.
2. Бухгалтерлік есептік – қаржылық арнаулы ереже мен әдістерден
ерекшелігі бар есептік-салық көрсеткіштерінің қалыптасуының
арнаулы ережесін белгілеу
Осы негізгі ерекшелігі – оның тек салық салуға бағытталуы болып
табылады. Өнімнің өзіндік құнына қосылатын (жұмыс, қызмет) өнімдерді
(жұмыс, қызмет) өндіру мен өткізу бойынша шағын құрамы туралы Ережеге
сәйкес өнім өндіруге (жұмыс, қызмет) байланысты ұйымның барлық шығындары
өндірістік өнімнің өзіндік құнын толық қалыптастырады. Бірақ кәсіпорындар
мен ұйымдардың шығындары салық салу мақсаты үшін белгіленген лимиттер,
мөлшерлер және нормативтер бекітілген есебі тәртібінде түзетіледі.
3. Салық салымы есебінің базасын қалыптастыру әдісі
Қазақстан Республикасында салық төлеуші есептеу әдісі бойынша салық
салымы мақсатындағы табыстар мен шығындарды анықтайды. Есептеу әдісі –
салық есебінің әдісі, соған орай табыс пен есептен шығару, жұмыс, қызмет
көрсету, төленетін уақытына қарамастан, мүлікті кіріске енгізу және өткізу
мақсатында тиеп жіберу жұмысы істелгеннен бастап есептеледі. Бұл қаржы
құралының төленуі мен уақытында түсуіне тәуелсіз, оларға қатысты табыстар
мен есептен шығару мен есеп беру кезеңінде қабылданатынын білдіреді.
4. Тек салық салу мақсаты үшін кейбір жалпы қабылданған ережелер
мен түсініктерді ашып түсіндіру
Жоғарыда көрстеліген әдіс таза түрде салық есебінің қазыналық қызметін
жүзеге асырады және өзінің негізінде басқа салалардағы кейбір оқиғаларды
арнаулы белгілеу үшін қызмет етеді: құқық, экономика, бухгалтерлік есеп
және т.б.
Бұл әдістің мәні – өзінің мазмұны жалпы қабылданған жағдайға сай
келмейтін, салық салу мақсатындағы салық заңдылықтары қандай да бір
анықтама үшін өзінің түсініктемесін беруімен қорытындылайды.
5. Салық дисконтын белгілеу (салық салу мақсатындағы жалған
табыс)
Салық дисконты деп салық төлеуші салық салымы мақсатында алған табысын
көбейтудегі түзету танылады.
Бұл әдіс көптеген салық төлемін есептеу кезінде қолданылатын, салық
есебінің көп тараған тәсілі және ең сипаттысы болып табылады.
6. Салық кезіндегі әрбір салық түрі үшін анықтау
Салық кезеңі – салық базасының қалыптасу үдерісі аяқталатын жыл және
салық міндеттемесінің мөлшері біржола анықталатын мерзім. Бұл салықтық-
есептік элементтің қажеттігі көптеген салық салынатын (пайдалар,
табыстарға, кірістерге және т.б.) көптеген объектілерге уақыттың ұзақтығы
және қайталануына тән екендігін анықтайды. Соған сәйкес нәтижесін анықтау
мақсатында, жүргізілетін операцияларға жүйелі түрде есеп жүргізу және
кезеңінде қорытынды жасау.
Сонымен бірге салық есебін жүргізу тікелей салық төлеушіге жүктелуі
мүмкін, сондай-ақ салық заңына сәйкес салықты есептеуді жүргізуге міндетті
адамға да жүктеледі.
Осыған байланысты салықтық есептік кезең мен есеп беру кезеңі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz