Ұйымның міндеттемелер есебі мен аудитті ұйымдастырудың әдістемесі және оларды жетілдіру жолдары
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Міндеттемелер есебінің әдістемелік негізі ... ... ... ... . 10
1.1 Кәсіпорынның есеп жүйесіндегі міндетемелер есебінің алатын орны мен мәні ... ... ... ... . 10
1.2 Міндеттемелердің түсінігі мен бағалануы және олардың әдістемелік негіздері 21
1.3 ХҚЕС.нда кредиторлық борышты есептеудің әдістемелік негіздері 25
1.4 Міндеттемелер есебінің ішкі аудитінің теориялық негіздері 32
2 «ЕҰУ» ШЖҚ РМК.нің ұйымдастыру.экономикалық және қаржылық сипаттамасы мен міндеттемелері есебінің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .
39
2.1 «ЕҰУ» ШЖҚ РМК.нің ұйымдастыру.экономикалық және қаржылық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2 Кәсіпорындағы міндеттемелерді қаржылық есептің элементі түрінде ұйымдастыру ... ... ... 55
3 «ЕҰУ» ШЖҚ РМК» .нің міндеттемелер есебінің аудиті және жетілдіру жолдары ... .
71
3.1 «ЕҰУ» ШЖҚ РМК» міндеттемелер есебінің қозғалысын бақылаудағы ішкі аудитті ұйымдастыру
71
3.2 Кәсіпорындағы міндеттемелер есебін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
3.3 Кәсіпорындағы міндеттемелер есебін жетілдіру жолдары ... ... ... 82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Міндеттемелер есебінің әдістемелік негізі ... ... ... ... . 10
1.1 Кәсіпорынның есеп жүйесіндегі міндетемелер есебінің алатын орны мен мәні ... ... ... ... . 10
1.2 Міндеттемелердің түсінігі мен бағалануы және олардың әдістемелік негіздері 21
1.3 ХҚЕС.нда кредиторлық борышты есептеудің әдістемелік негіздері 25
1.4 Міндеттемелер есебінің ішкі аудитінің теориялық негіздері 32
2 «ЕҰУ» ШЖҚ РМК.нің ұйымдастыру.экономикалық және қаржылық сипаттамасы мен міндеттемелері есебінің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .
39
2.1 «ЕҰУ» ШЖҚ РМК.нің ұйымдастыру.экономикалық және қаржылық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2 Кәсіпорындағы міндеттемелерді қаржылық есептің элементі түрінде ұйымдастыру ... ... ... 55
3 «ЕҰУ» ШЖҚ РМК» .нің міндеттемелер есебінің аудиті және жетілдіру жолдары ... .
71
3.1 «ЕҰУ» ШЖҚ РМК» міндеттемелер есебінің қозғалысын бақылаудағы ішкі аудитті ұйымдастыру
71
3.2 Кәсіпорындағы міндеттемелер есебін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... . 73
3.3 Кәсіпорындағы міндеттемелер есебін жетілдіру жолдары ... ... ... 82
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 86
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91
Бұл тақырыптың өзектігі, кәсіпорынның қаржылық жағдайының әр түрлі көрсеткіштермен сипатталуында. Соның ішінде кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен несие өтеу қабілеттілігі көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылық есептілігінде көрініс таба отырып, оны қолданушы – инвесторлар, банктер, серіктестер мен акционерлердің және т.б. назарын аударады.
Қазіргі кезде шаруашылық жүргізуде, уақытылы, толық және нақты экономикалық ақпарат беретін, ретке қойылған есеп жүйесінсіз басқару мүмкін емес.
Өнім өндіруде, еңбек құралын сатуда, бюджетке төлемдер мен сақтандыру органдары мен басқа да төлемдер мен салықтандыру органдары мен басқа да төлемдерді анықтағанда, уақытылы және дұрыс жүргізілген бухгалтерлік есептің маңызы орасан зор.
Кәсіпорындар арасында болатын, жан-жақты есептесулер ақшаның көмегімен іске асырылады.
Оның көмегімен таза кіріс алу мақсатында жұмсалған өндірістік босалқылар алынады. Соның арқасында, айналым қаржылары тоқталмай, өндірістің қызмет нәтижесінде аяқталатын процеске ықпалы зор. Сол себепті есептесулерді ұйымдастырудың және ақшалай қаржылардың есебін зерттеудің актуалдылығы ерекше.,
Нарықтық қатынаста шаруашылық субъектілер бухгалтерлік есепке ерекше мән береді. “Бухгалтерлік есеп”, “Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндеттемелер туралы” заңның негізінде бекітілген бухгалтерлік есеп стандарттары мен субъектілердің шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есеп шоттарының бас жоспарының негізінде құрылады. Қазіргі кезде Республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесі, Халықаралық бухгалтерлік стандартқа сай жүргізіледі.
Есептің мәліметі субъектілердің, олардың құрылымдық білімдерінің басқару жұмыстарына, олардың қаржылық есеп беруіне, экономикалық жобалауға, ағымдағы жоспарларға пайдаланылады.
Барлық есеп айырысуларда ақша қаражаты қолданатындықтан, шаруашылық жүргізу кезінде қор айналымын қалыпқа келтіру, нарықтық экономика жағдайында шаруашылық қызметті жоғары дәрежеде жүргізу үшін кәсіпорын бухгалтериясындағы барлық есеп айырысулардың дұрыс және уақытылы жүргізілуі маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін жүргізу барысында туындайтын берешектер қысқа және ұзақ мерзімді қордың көбеюіне не азаюына әкеледі. Ол кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен ликвидтілігіне әсер ететін дебиторлық және кредиторлық борыш ретінде танылады.
Кредиторлық берешек – бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну (бас тарту), ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге құқылы.
Кредиторлық берешек – өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі. Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай қаражат) ағынына әкеп соғады [1].
Кредиторлық берешек сомасы болашақтағы барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді. Берешекті реттеу мынадай тәсілдермен іс жүзеге асырылады:
- ақшалай қаражатпен төлеу;
- активтерді табыстау;
- қызмет ұсыну;
- міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
- міндеттемені капиталға аудару.
Қазіргі кезде шаруашылық жүргізуде, уақытылы, толық және нақты экономикалық ақпарат беретін, ретке қойылған есеп жүйесінсіз басқару мүмкін емес.
Өнім өндіруде, еңбек құралын сатуда, бюджетке төлемдер мен сақтандыру органдары мен басқа да төлемдер мен салықтандыру органдары мен басқа да төлемдерді анықтағанда, уақытылы және дұрыс жүргізілген бухгалтерлік есептің маңызы орасан зор.
Кәсіпорындар арасында болатын, жан-жақты есептесулер ақшаның көмегімен іске асырылады.
Оның көмегімен таза кіріс алу мақсатында жұмсалған өндірістік босалқылар алынады. Соның арқасында, айналым қаржылары тоқталмай, өндірістің қызмет нәтижесінде аяқталатын процеске ықпалы зор. Сол себепті есептесулерді ұйымдастырудың және ақшалай қаржылардың есебін зерттеудің актуалдылығы ерекше.,
Нарықтық қатынаста шаруашылық субъектілер бухгалтерлік есепке ерекше мән береді. “Бухгалтерлік есеп”, “Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндеттемелер туралы” заңның негізінде бекітілген бухгалтерлік есеп стандарттары мен субъектілердің шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есеп шоттарының бас жоспарының негізінде құрылады. Қазіргі кезде Республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесі, Халықаралық бухгалтерлік стандартқа сай жүргізіледі.
Есептің мәліметі субъектілердің, олардың құрылымдық білімдерінің басқару жұмыстарына, олардың қаржылық есеп беруіне, экономикалық жобалауға, ағымдағы жоспарларға пайдаланылады.
Барлық есеп айырысуларда ақша қаражаты қолданатындықтан, шаруашылық жүргізу кезінде қор айналымын қалыпқа келтіру, нарықтық экономика жағдайында шаруашылық қызметті жоғары дәрежеде жүргізу үшін кәсіпорын бухгалтериясындағы барлық есеп айырысулардың дұрыс және уақытылы жүргізілуі маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін жүргізу барысында туындайтын берешектер қысқа және ұзақ мерзімді қордың көбеюіне не азаюына әкеледі. Ол кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен ликвидтілігіне әсер ететін дебиторлық және кредиторлық борыш ретінде танылады.
Кредиторлық берешек – бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну (бас тарту), ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге құқылы.
Кредиторлық берешек – өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі. Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай қаражат) ағынына әкеп соғады [1].
Кредиторлық берешек сомасы болашақтағы барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді. Берешекті реттеу мынадай тәсілдермен іс жүзеге асырылады:
- ақшалай қаражатпен төлеу;
- активтерді табыстау;
- қызмет ұсыну;
- міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
- міндеттемені капиталға аудару.
1 «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру жайлы» Қазақстан Республикасының Заңы- 28 ақпан 2007ж. № 234-Ш
2 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім). (2015.27.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
3 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: Өңделіп және толықтырылып 3 – ші басылуы. – Алматы: Қазақстан – аудит орталығы, 2002. – 656б .
4 Нурсеитов Э.О., Бухгалтерские расчеты: справочное пособие / Э.О. Нурсеитов.- Алматы: Издательство "LEM", 2011.- 112 c
5 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) 12 «Табыс салығы бойынша есеп»
6 М.К.Алиев, М.Т.Жетесова, Н.Б.Шамуратова. Финансовый учет 1. Учебное пособие – Астана: ТОО Мастер По,2014 – 157с
7 Кеулімжаев К.К. және басқалар Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: Оқу құралы. Алматы
8 Проскурина В.П., Бухгалтерлік проводкалар / В.П. Проскурина; қазақ тіліне бірінші рет аударылған / аудырған М.Қ. Акишев.- Алматы: ЖШС LEM баспасы", 2011.- 292 б.: табл
9 Назарова В.Л. – «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» Алматы – Экономика 2009 – 298б.
10 Абленов Д.О. Қаржылық аудит және талдау «Экономика», Алматы 2010ж – 324 б.
11 Садиева А.С., Тлеуова Э.М. Финансовый учет 1. Учебное пособие – Астана: КазУЭФМТ, 2010 – 320с.
12 Дүйсембаев, К.Ш. Қаржы есептілігін талдау: оқулық.- Алматы: Экономика, 2011.- 348 б
13 Нидлз Б.И. Принципы бухгалтерского учета. М.: «Финансы и статистика» 2007 г – 234 стр
14 Дюсенбев К.Ш. Анализ и диагностика финансово положения предприятия: Учебное пособие. - Алматы: «Экономика» 2006г
15 Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарының қазақ тіліндегі ресми мәтіндері [Электрондық ресурс]. – URL: – http://www.g-gglobal.com/
16 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) 10-«Есепті күннен кейінгі оқиғалар»
17 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS)23«Қарыздар бойынша шығындар»
18 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) 17-«Жалдау»
19 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS)19«Қызметкерлерге берілетін сыйақылар»
20 Ажибаев З.Н «Аудит» // Оқу құралы, «Экономика», -Алматы: 2006ж – 235 б.
21 Сапа менеджменті «ХС ИСО 9001-2008» [Электрондық ресурс]. – URL: – www.iso.org/iso/ru/home/standards.htm
22 Алиев М.К. Финансовая отчетность: анализ консолидированной отчетности. Учебное пособие – Астана: Изд. КазУЭФМТ – 2014.- 344с.
23 Оразбекұлы Б. Бухгалтерлік есеп және аудит негіздері: оқу құралы / Б. Оразбекұлы.- Алматы: «Экономика», 2011.- 409 б.
24 Өтебаев Б.С. Қаржылық талдау. Астана «ҚазЭҚХСУ» 2008 ж
25 Алиев М.К., Сатубалдина Ж.С., Баяхметова А.Т. Консолидированная финансовая отчетность: Учебное пособие, - Алматы: Казахская академия транспорта и коммуникации им.М.Тынышпаева, 2005. – 129с.
26 Абленов Д.О «Қаржылық талдау» // Оқу құралы, «Экономика» - Алматы, 2007ж – 278б.
27 Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп: оқу құралы / А.С. Садиева, М.К. Жуматов, Э.М. Тлеуова, Б.Ж. Акимова.- Астана: "Қаржы жүйесі органдарының мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру орталығы" Акционерлік қоғамы"/ , 2011.- 393 б.
28 Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2008.- 832 б.
29 Акимова Б.Ж. Финансовый учет II. Учебное пособие. Университет «Туран-Астана» - Астана, 2010. – 183с.
30 Ларинова А.Д. Практикум по аудиту М.: ООО «ТК Вельи», 2007
31 «Бюллетень бухгалтера №15», апрель – 2014 г
32 Ержанов М.С., Даулатбеков Г.Б. және басқалар Аудит: Учебник, Алматы: «Бастау», 2006
33 Нурахметова Л: Списание ОС и НМА не приносящих экономической выгоды при трансформации баланса //Учет и аудит Казахстана.- №7(13).- 10-13 с.
34 Утибаев Б.С., Токенова С.М. Финансовый анализ. Учебное пособие – Астана: Изд.КазАТУ им.С.Сейфуллина, 2010- 145с.
35 Глушкова Н.Е «Бухгалтерский учет на предприятии» - Алматы, 2005 (133 стр)
36 Учет долгосрочных активов в формате МСФО: практическое пособие для постановки учета нематериальных активов и основных средств. Алматы: ТОО Издательство LEM,2007.- 264 с.
37 Садиева А.С., Тлеуова Э.М. Финансовый учет 1. Учебное пособие – Астана: КазУЭФМТ, 2010 – 320с.
38 Акимова Б.Ж. Управление затратами предприятия (организации) (бакалавриат), Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2014.- 320с.
39 Терехова В.А. Финансовый учет: краткий курс. – Питер, 2005.– 368 с.
40 Салина А.П. «Принципы бухгалтерского учета» // Оқу құралы, «Экономика» – Алматы, 2007;
41 Толпоков Ж.С. Бухгалтерлік есеп Қарағанды: «Бастау» 2009 ж – 354б.
42 Сагиндыкова Г.М. Практический аудит. Учебное пособие- Астана. Издательство КазУЭФМТ, 2012. -180с.
43 .Қ.Байдаков Кешенді экономикалық талдау. Оқу құралы – Астана: С.Сейфуллина атындағы ҚАТУ, 2014 – 290б.
44 Кәулімжаев Қ.К., Н.А. Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері». Алматы: «Экономика» 2006 – 265бет.
2 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім). (2015.27.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
3 Радостовец В.К., Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: Өңделіп және толықтырылып 3 – ші басылуы. – Алматы: Қазақстан – аудит орталығы, 2002. – 656б .
4 Нурсеитов Э.О., Бухгалтерские расчеты: справочное пособие / Э.О. Нурсеитов.- Алматы: Издательство "LEM", 2011.- 112 c
5 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) 12 «Табыс салығы бойынша есеп»
6 М.К.Алиев, М.Т.Жетесова, Н.Б.Шамуратова. Финансовый учет 1. Учебное пособие – Астана: ТОО Мастер По,2014 – 157с
7 Кеулімжаев К.К. және басқалар Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: Оқу құралы. Алматы
8 Проскурина В.П., Бухгалтерлік проводкалар / В.П. Проскурина; қазақ тіліне бірінші рет аударылған / аудырған М.Қ. Акишев.- Алматы: ЖШС LEM баспасы", 2011.- 292 б.: табл
9 Назарова В.Л. – «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» Алматы – Экономика 2009 – 298б.
10 Абленов Д.О. Қаржылық аудит және талдау «Экономика», Алматы 2010ж – 324 б.
11 Садиева А.С., Тлеуова Э.М. Финансовый учет 1. Учебное пособие – Астана: КазУЭФМТ, 2010 – 320с.
12 Дүйсембаев, К.Ш. Қаржы есептілігін талдау: оқулық.- Алматы: Экономика, 2011.- 348 б
13 Нидлз Б.И. Принципы бухгалтерского учета. М.: «Финансы и статистика» 2007 г – 234 стр
14 Дюсенбев К.Ш. Анализ и диагностика финансово положения предприятия: Учебное пособие. - Алматы: «Экономика» 2006г
15 Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарының қазақ тіліндегі ресми мәтіндері [Электрондық ресурс]. – URL: – http://www.g-gglobal.com/
16 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) 10-«Есепті күннен кейінгі оқиғалар»
17 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS)23«Қарыздар бойынша шығындар»
18 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) 17-«Жалдау»
19 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS)19«Қызметкерлерге берілетін сыйақылар»
20 Ажибаев З.Н «Аудит» // Оқу құралы, «Экономика», -Алматы: 2006ж – 235 б.
21 Сапа менеджменті «ХС ИСО 9001-2008» [Электрондық ресурс]. – URL: – www.iso.org/iso/ru/home/standards.htm
22 Алиев М.К. Финансовая отчетность: анализ консолидированной отчетности. Учебное пособие – Астана: Изд. КазУЭФМТ – 2014.- 344с.
23 Оразбекұлы Б. Бухгалтерлік есеп және аудит негіздері: оқу құралы / Б. Оразбекұлы.- Алматы: «Экономика», 2011.- 409 б.
24 Өтебаев Б.С. Қаржылық талдау. Астана «ҚазЭҚХСУ» 2008 ж
25 Алиев М.К., Сатубалдина Ж.С., Баяхметова А.Т. Консолидированная финансовая отчетность: Учебное пособие, - Алматы: Казахская академия транспорта и коммуникации им.М.Тынышпаева, 2005. – 129с.
26 Абленов Д.О «Қаржылық талдау» // Оқу құралы, «Экономика» - Алматы, 2007ж – 278б.
27 Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп: оқу құралы / А.С. Садиева, М.К. Жуматов, Э.М. Тлеуова, Б.Ж. Акимова.- Астана: "Қаржы жүйесі органдарының мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру орталығы" Акционерлік қоғамы"/ , 2011.- 393 б.
28 Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2008.- 832 б.
29 Акимова Б.Ж. Финансовый учет II. Учебное пособие. Университет «Туран-Астана» - Астана, 2010. – 183с.
30 Ларинова А.Д. Практикум по аудиту М.: ООО «ТК Вельи», 2007
31 «Бюллетень бухгалтера №15», апрель – 2014 г
32 Ержанов М.С., Даулатбеков Г.Б. және басқалар Аудит: Учебник, Алматы: «Бастау», 2006
33 Нурахметова Л: Списание ОС и НМА не приносящих экономической выгоды при трансформации баланса //Учет и аудит Казахстана.- №7(13).- 10-13 с.
34 Утибаев Б.С., Токенова С.М. Финансовый анализ. Учебное пособие – Астана: Изд.КазАТУ им.С.Сейфуллина, 2010- 145с.
35 Глушкова Н.Е «Бухгалтерский учет на предприятии» - Алматы, 2005 (133 стр)
36 Учет долгосрочных активов в формате МСФО: практическое пособие для постановки учета нематериальных активов и основных средств. Алматы: ТОО Издательство LEM,2007.- 264 с.
37 Садиева А.С., Тлеуова Э.М. Финансовый учет 1. Учебное пособие – Астана: КазУЭФМТ, 2010 – 320с.
38 Акимова Б.Ж. Управление затратами предприятия (организации) (бакалавриат), Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2014.- 320с.
39 Терехова В.А. Финансовый учет: краткий курс. – Питер, 2005.– 368 с.
40 Салина А.П. «Принципы бухгалтерского учета» // Оқу құралы, «Экономика» – Алматы, 2007;
41 Толпоков Ж.С. Бухгалтерлік есеп Қарағанды: «Бастау» 2009 ж – 354б.
42 Сагиндыкова Г.М. Практический аудит. Учебное пособие- Астана. Издательство КазУЭФМТ, 2012. -180с.
43 .Қ.Байдаков Кешенді экономикалық талдау. Оқу құралы – Астана: С.Сейфуллина атындағы ҚАТУ, 2014 – 290б.
44 Кәулімжаев Қ.К., Н.А. Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері». Алматы: «Экономика» 2006 – 265бет.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Ұйымның міндеттемелер есебі мен аудитті ұйымдастырудың әдістемесі және оларды жетілдіру жолдары
Мамандық: 6М050800 Есеп және аудит
Есеп және аудит мамандығы бойынша Экономика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші
.______________
___ _____________2015 ж.
Астана, 2015
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер
3
Анықтамалар
4
Белгілеулер мен қысқартулар
5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1
Міндеттемелер есебінің әдістемелік негізі ... ... ... ... .
10
1.1
Кәсіпорынның есеп жүйесіндегі міндетемелер есебінің алатын орны мен мәні ... ... ... ... .
10
1.2
Міндеттемелердің түсінігі мен бағалануы және олардың әдістемелік негіздері
21
1.3
ХҚЕС-нда кредиторлық борышты есептеудің әдістемелік негіздері
25
1.4
Міндеттемелер есебінің ішкі аудитінің теориялық негіздері
32
2
ЕҰУ ШЖҚ РМК-нің ұйымдастыру-экономикалық және қаржылық сипаттамасы мен міндеттемелері есебінің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .
39
2.1
ЕҰУ ШЖҚ РМК-нің ұйымдастыру-экономикалық және қаржылық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2
Кәсіпорындағы міндеттемелерді қаржылық есептің элементі түрінде ұйымдастыру ... ... ...
55
3
ЕҰУ ШЖҚ РМК -нің міндеттемелер есебінің аудиті және жетілдіру жолдары ... .
71
3.1
ЕҰУ ШЖҚ РМК міндеттемелер есебінің қозғалысын бақылаудағы ішкі аудитті ұйымдастыру
71
3.2
Кәсіпорындағы міндеттемелер есебін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...
73
3.3
Кәсіпорындағы міндеттемелер есебін жетілдіру жолдары ... ... ...
82
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
86
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
88
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
91
Нормативтік сілтемелер
Осы диссертацияда келесі стандарттарға сілтемелер қолданылған:
1. Қаржылық есеп беру туралы № 2 стандарт, Қазақстан Республикасы каржы Министірлігінің 2007 жылдың 21 маусымындағы №217 бұйрығымен бекітілген.
2. ХҚЕС № 7 Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп
3. № 9 Шетел валютасындағы операциялар есебі бухгалтерлік есеп стандартына методикалық нұсқаулар, (Қазақстан Республикасының қаржы Министірлігі бекіткен, 1997 жылдың 21 мамырында), (05.02.03 жылы Қазақстан Республткасының қаржы Министірдігінің енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен № 44)
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Басқармасының 2006 жылдың 2 маусымындағы № 266 банктік шоттарды ашу, жүргізу, жабу ережелерін бекіту туралы қаулысы (ҚР ҰБ Басқармасының 08.10.03 жылы енгізген өзгертулер мен толықтыруларымен)
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Басқармасының 2000 жылдың 25 сәуіріндегі № 179 ҚР территориясында төлем құжаттрын қолдану туралы және қолма - қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру туралы ережелерді бекіту туралы қаулысы ( ҚР ҰБ Басқармасының 24.01.04 жылы енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен)
6. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен Қазақстан Республикасында валюталық операциялар жүргізу ережелері, 20.04.2006 жылдан. №115
7. Қазақстан Республикасының екiншi деңгейдегi банктерiнде жəне банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарда касса, сейф операцияларын жəне банкноталарды, монеталарды жəне құндылықтарды инкассациялау операцияларын жүргiзу ережесiн бекiту туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2001 жылғы 3 наурыздағы N 58 қаулысы.
8. Қазақстан Республикасындағы чектерді қолданып, төлемдерді атқару Қазақстан Республикасы Ұлттық банк Басқармасының 1998 ж. 5 желтоқсандағы №266 Қазақстан Республикасы территориясында чектерді қолдану ережелері (өзгерістермен және толықтырулармен).
9. Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) 39 Қаржылық құралдар: мойындау және бағалау;
10. 2003 жылдың 13 мамырынан № 415-II Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының Заңы (10.02.2011ж. жағдайына өзгертулер және толықтырулармен)
Анықтамалар
Осы диссертацияда келесідей терминдер тиісті анықтамалармен пайдаланылған:
Міндеттеме - бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті.
Міндеттеме - өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі.
Төленуге тиісті табыс салығы - бұл салықпен қамтылатын табыстан есептелген және есептік кезеңде төлеуге жататын салық сомасы.Ақша- бұл кассадағы және банктегі шоттарда бар нақты ақша. Ақша қаражаттарына, оның эквиваленттеріне нақты ақшалар және талап етілген дейінгі салымдар жатады.
Кредиторлық берешек - бұл кәсіпорынның басқа заңды тұлғаларға немесе азаматтарға міндеттемелері сомасы.
Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары- бұл - бухгалтерлік есептің синтетикалық шоттарының жүйеленген тізімі.
Бухгалтерлік есеп шоттары-біртекті шаруашылық операцияларын топтастыру және ағымдағы есебін жүргізу үшін арналған. Шаруашылық қаражаттарының және олардың құралу көздерінің әрбір түріне және жеке шот ашылады.
Бухгалтерлік есеп - білім саласы, жоғарғы оқу орнындарында оқытылатын ғылыми пән.
Бухгалтерлік шоттар - шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздерімен болатын шаруашылық операцияларын ақшалай бағада бейнелеу, ағымдағы бақылау және топтаудың тәсілі
Бухгалтерлік баланс - қасіпорының мүлкі туралы ақпаратты жинақтау және топтау тәсілі. Кәсіпорын қаржылары бухгалтерлік баланста ақшалай бейнеде екі топта бейнеленеді. Біріншісі кәсіпорын қандай қаржымен иеленеді, екіншісі қандай қайнар көздерден құралғанын көрсетеді. Бухгалтерлік баланстың екі бөлігі де тең болуы керек.
Есеп беру- деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруаіылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтады. Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Ұзақ мерзімі инвестициялар- еншілес серіктестіктерге инвестициялар; тәуелді заңды ұйымдарға инвестициялар; басқа ивнестициялар егер олардың (бастапқы құны) баланстық құнынан өзгеше болса, ағымдағы құны көрсетіле отырып.
Табыстар - бұл ұйымның негізгі және негізгі емес қызметінің нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай - ақ тауарлы-материалдық құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтен түсетін табыстары жатады.
Белгілеулер мен қысқартулар
CVP-талдау (Cost - Volume - Profit analysis)
ҰҚЕС - Ұлттық қаржылық есеп стандарттары
ҰК - Ұлттық компания
ҰБ - Ұлттық банк
ҚМ - Қаржы министрлігі
ҚР - Қазақстан Республикасы
ХҚЕС - Халықаралық қаржылық есеп стандарттары
ҚР АК - Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ЖК - Жеке кәсіпкер
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖЖТ - жылдық жиынтық табыс
ЖІӨ -- Жалпы ішкі өнім
ЗТ - заңды тұлға
КҚСМ -- кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер
КТС -- корпоративті табыс салығы
ӘКК - әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар
ЖТС - Жеке табыс салығы
ҚРҚМ - Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
ҚР СК- Қазақстан Республикасы Салық кодексі
ҚҚС - Қосылған құн салығы
АХС - Аудиттің халықаралық стандарттары
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
Дт - Дебет
Кт - Кредит
Тг - Теңге
% - пайыз
Мың тг. - мың теңге
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектігі, кәсіпорынның қаржылық жағдайының әр түрлі көрсеткіштермен сипатталуында. Соның ішінде кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен несие өтеу қабілеттілігі көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылық есептілігінде көрініс таба отырып, оны қолданушы - инвесторлар, банктер, серіктестер мен акционерлердің және т.б. назарын аударады.
Қазіргі кезде шаруашылық жүргізуде, уақытылы, толық және нақты экономикалық ақпарат беретін, ретке қойылған есеп жүйесінсіз басқару мүмкін емес.
Өнім өндіруде, еңбек құралын сатуда, бюджетке төлемдер мен сақтандыру органдары мен басқа да төлемдер мен салықтандыру органдары мен басқа да төлемдерді анықтағанда, уақытылы және дұрыс жүргізілген бухгалтерлік есептің маңызы орасан зор.
Кәсіпорындар арасында болатын, жан-жақты есептесулер ақшаның көмегімен іске асырылады.
Оның көмегімен таза кіріс алу мақсатында жұмсалған өндірістік босалқылар алынады. Соның арқасында, айналым қаржылары тоқталмай, өндірістің қызмет нәтижесінде аяқталатын процеске ықпалы зор. Сол себепті есептесулерді ұйымдастырудың және ақшалай қаржылардың есебін зерттеудің актуалдылығы ерекше.,
Нарықтық қатынаста шаруашылық субъектілер бухгалтерлік есепке ерекше мән береді. "Бухгалтерлік есеп", "Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндеттемелер туралы" заңның негізінде бекітілген бухгалтерлік есеп стандарттары мен субъектілердің шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есеп шоттарының бас жоспарының негізінде құрылады. Қазіргі кезде Республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесі, Халықаралық бухгалтерлік стандартқа сай жүргізіледі.
Есептің мәліметі субъектілердің, олардың құрылымдық білімдерінің басқару жұмыстарына, олардың қаржылық есеп беруіне, экономикалық жобалауға, ағымдағы жоспарларға пайдаланылады.
Барлық есеп айырысуларда ақша қаражаты қолданатындықтан, шаруашылық жүргізу кезінде қор айналымын қалыпқа келтіру, нарықтық экономика жағдайында шаруашылық қызметті жоғары дәрежеде жүргізу үшін кәсіпорын бухгалтериясындағы барлық есеп айырысулардың дұрыс және уақытылы жүргізілуі маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін жүргізу барысында туындайтын берешектер қысқа және ұзақ мерзімді қордың көбеюіне не азаюына әкеледі. Ол кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен ликвидтілігіне әсер ететін дебиторлық және кредиторлық борыш ретінде танылады.
Кредиторлық берешек - бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну (бас тарту), ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге құқылы.
Кредиторлық берешек - өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі. Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай қаражат) ағынына әкеп соғады [1].
Кредиторлық берешек сомасы болашақтағы барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді. Берешекті реттеу мынадай тәсілдермен іс жүзеге асырылады:
ақшалай қаражатпен төлеу;
активтерді табыстау;
қызмет ұсыну;
міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
міндеттемені капиталға аудару.
ҚР азаматтық кодексінің 16 тарау 268 бабына бойынша мiндеттемеге сәйкес бiр адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң) пайдасына мүлiк беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi бiр әрекеттер жасауға, не белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi, ал несие берушi борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы. Несие берушi борышқордан атқарылғанды қабылдауға мiндеттi [2].
Кредиторлық берешек ағымдық (қысқа мерзімді кредиторлық берешек. Ол операциялық кезеңдерде немесе есептелетін күннен 12 айдың ішінде өтеледі) және ұзақ мерзімді (төлеу мерзімі бір жылдан көп) болып жіктеледі. Кредиторлық берешек кәсіпорынның қаржылық жағдайына теріс әсерін тигізбеу үшін оны бақылап, талдау керек.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты - кәсіпорынның есебін ұйымдастыруды жетілдіру мен оларды пайдалану тиімділігін арттыру жолдарын көрсету.
Диссертациялық жұмыстың осы көрсетілген мақсатынан шыға отырып оның келесі негізгі міндеттерін белгілеймін:
міндеттемелердің экономикалық мәнін анықтау;
міндеттемелерді мойындау өлшемін анықтау;
кәсіпорындағы міндеттемелер есебін ұйымдастырумен танысу;
міндеттемелер бойынша есеп айырысуды, ішкі бақылау жүйесін
анықтау және оның эффектілігіне баға беріп, талдау;
ақпараттың заңға және нормативтік құжат талаптарына сай бухгалтерлік есептілігінде көрініс табу тәртібін және оның оларға сай келуін бағалау.
Міндеттемелерді талдау келесіні қамту керек:
міндеттемелердің сомасы және кредиторлар саны бойынша
динамикасы мен құрылымын талдау және бағалау;
қаржылық және есеп беру тәртіп ережелерінің сақталуын тексеру;
мерзімі өткен кредиторлық берешек сомаларын анықтау, олардың пайда
болуына әсер еткен факторларды анықтау,
жоспарланған міндеттемелердің көлемінен нақты кредиторлық
берешек көрсеткіштерінің ауытқуын анықтау, сонымен қатар осы ауытқуға әсерін тигізген факторларды анықтау;
қаржылық тұрақтылықтың өсуіне әсер ететін қорларды табу;
міндеттемелердің өсуіне, есеп айырысуларды реттеуге байланысты
жоспар құру.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында бухгалтерлік есеп сұрақтарын реттейтін қазіргі нормативтік құжаттар, экономикалық әдебиеттер, қаржылық есептілік, сонымен қатар дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша мерзімді баспасөз басылымдарыды қолдандым.
Зерттеу объектісі болып ЕҰУ ШЖҚ РМК табылады. Университет қызметінің басты міндеті ұлттық және халықтық құндылықтар негізінде жеке тұлғаның қалыптасуы, дамуы, кәсіпкерлік қалыптасуы үшін білім алуына барлық жағдайлар жасау.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының
Қаржы министрлігінің, Статистика агенттігінің ақпараттық мәліметтері, заңдық және нормативтік құжаттар, отандық және шетел экономист-ғалымдардың еңбектері, кәсіпорынның нақты мәліметтері және басқа да көздер пайдаланылды.
Тақырыптың ғылыми зерттелуі. Ұйымның міндеттемелер есебі мен аудитін жүргізу тәртібінің әдістемелік сұрақтары отандық авторлардың жұмыстарында көрініс тапты: Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев, М.С. В.К. Радостовец, С.С. Сатыбалдин, К.Ш. Ержанов, Ф.С. Сейдахметова, Ж.С. Толпаков, Ф.С. Кокенова, Ә.Ә Әбдіманапов А.А. Галымжанов, К.Т. Тайғашинова және тағы басқалар.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалылығы. Бірқатар теориялық шешімдерді практикалық талдауларды негізге ала отырып ұйымның міндетемелер есебі мен аудитін экономикалық категория ретінде оның әрі қарай құзыреттік құқықтық қызметтерін жетілдіру және халықаралық қаржылық есеп стандарттарына сәйкес құру бойынша ұсыныстар жасайтындығында болып отыр.
Өткізілген зерттеуді топшылай отырып, бірқатар жаңалық ретінде мынадай нәтижелер алынды:
oo міндетемелер есебін құру және ұсынудың тиімділігін арттыру мақсатында, ХҚЕС - тің сақталуын қадағалау, жаңа технология мен әдістер мүмкіндіктері және бағыттары анықтау;
oo жұмыс тақырыбын толықтай ашу негізінде ұйымның міндетемелердің мәнін, түрлерін, негізгі қалыптасу көздерін,олардың бөліну механизімін, міндетемелер есебін жоспарлай және болжай білу тәртібін, кәсіпорын қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда табудағы басты мақсаттары мен қызметтерін, сондай-ақ ақша қаражаттарының дифициті және бос кредиорлық берешектерді тиімді жұмсау, яғни кредиорлық берешектерді оңтайландыру мәселелері қарастыру;
oo міндетемелер есебі қатынастарын басқару жүйесіндегі ақша механизмін функционалды элементі ретінде қолдануды ұсыну.
Диссертациялық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы -диссертациялық жұмыстың негізгі ғылыми түйіндері мен оның ұсыныстары және алынған нәтижелері міндетемелер есебі саласының барлық жүйесіне енгізілудегі стратегиялық мақсаты зерттеуге маңызы бар деп танылды. Қазіргі таңдағы әлеуметтік-экономикалық даму мақсаттарының ең негізгі тармақтары қаржы ресурстарын жеткілікті өзіндік қамтамасыз ету мүмкіншілігін арттырудағы индикативтік жоспарлар жасауға әзірленуде кеңінен пайдалануға болады.
Жұмыстың әдістемелік нұсқалары болып мыналар табылады: Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары, қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттар бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарының синтетикалық шоттары топтарының тізбесі, шетелдік және отандық экономистердің ғылыми әдебиеттері, кезеңдік басылымдар және - ЕҰУ ШЖҚ РМК нің бастапқы мәліметтері. Статистикалық мәліметтер еңбек өнімділігін анықтау үшін және жұмыс уақытының пайдалану нәтижесінде анықтайды.
Диссертациялық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша кредиторлық борыш пен оны талдаудың теориялық аспектілері және ХҚЕС-нда кредиторлық борышты есептеудің әдістемелік негіздері келтірілген. Екінші бөлімде ЕҰУ ШЖҚ РМК-нің техника-экономикалық ұйымдастырылуына сипаттама, кәсіпорынның негізгі қызмет түрі, жарғылық капиталы, қаржылық жағдайы, баланс активтері мен пассивтерінің құрамы мен құрылымы сипатталған. Сондай-ақ ЕҰУ ШЖҚ РМК-де кредиторлық берешек есебін жүргізу тәртібі мен операциялары көрсетілген. Үшінші бөлім кәсіпорынның міндетемелерін талдауды, оның құрамы мен құрылымын, соңғы жылдардағы құрылымдық өзгерістерін талдауды, міндетемелер есебін жетілдіру бойынша ұсыныстарды қамтиды.
Жұмысты жазуда есеп сұрақтарын экономисттер еңбегін регламенттейтін заң және заң актілері, Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартын (ХБЕС) еңгізу сұрақтары бойынша практика есебі, 1 ІAS Халықаралық қаржылық есептілігінің Қаржылық есеп беру; 19 ІAS Халықаралық қаржылық есептілігінің Қызметкерлерге берілетін сыйақылар, 23 ІAS Халықаралық қаржылық есептілігінің Қарыздар бойынша шығындар стандартын және ЕҰУ ШЖҚ РМК қызметі туралы нақты ақпаратты қолдандым.
1 Міндеттемелер есебінің әдістемелік негізі
1.1 Кәсіпорынның есеп жүйесіндегі міндетемелер есебінің алатын орны мен мәні, түсінігі
Кәсіпорындармен, мекемелермен және салық органдарымен туындайтын шаруашылық байланыстар кәсіпорынның тоқтаусыз жұмысын қамтамасыз ететіндіктен, олар кез келген ұйым қызметінің қажетті шарты болып табылады.
Жабдықтаушылар шығаратын өнімдерді жеткізу кәсіпорынға сатуға арналған өз тауарларының қорларын толықтыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ олардың жиынын қолдауды қамтамасыз етеді Кәсіпорынның төлемқабілеттілігі, оның қаржылық жағдайы, сондай-ақ Қоғам байланыстардың одан әрі қалыптасуы көп жағынан жабдықтаушылармен есеп айырысулардың қаншалықты уақтылы және толықтай жүргізілетініне, сондай-ақ сатып алушылармен есеп айырысулар жағдайына байланысты болады. Дұрыс есептелген салық міндеттемелері Қазақстан Республикасының бюджетін толықтырады.
Уақтылы, толықтай жүзеге асырылмаған төлемдер өз міндеттемелерінің төлеміне ақша қаражаттарын дер кезінде аудармағаны үшін айыппұлдардың, өсімпұлдардың туындауына әкеледі. Бұл кәсіпорынның тек қаржылық жағдайын ғана нашарлатпайды, сонымен қатар оның басқа кәсіпорындармен өзара байланыстарын әлсіретеді.
Әйтсе де "міндеттемелер" түсінігін оқуға кіріспей тұрып, бухгалтерлік есеп, ондағы пайдаланылатын түсініктер секілді ҚР Азаматтық кодексінің [2], ҚР "Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы" Заңының нормаларына, бухгалтерлік есеп стандарттарына және оларға әдістемелік ұсыныстарға сүйенетінін еске түсіру керек.
ҚР Азаматтық кодексінде "міндеттемелер" түсінігін бір тұлғаның (борышкердің) екіншісінің пайдасына белгілі бір іс-әрекеттерді қалай да жасау міндеттемелері ретінде берілген: мүлікті табыстау, жұмыстарды орындау, ақша қаражаттарын төлеу және т.б., не болмаса белгілі бір әрекеттерден тартыну, ал кредитордың борышкерден өзінің міндетінің орындалуын талап етуге құқығы бар. ҚР Азаматтық кодексінің 7 бабының ережелеріне сәйкес азаматтық міндеттемелер заңнамамен қарастырылған негіздерден, сондай-ақ ол қарастырмаған болса да, бірақ азаматтық заңнаманың жалпы бастаулары мен мағынасына қарай азаматтық құқықтар мен міндеттерді тудыратын, жеке және заңды тұлғалардың іс - әрекеттерінен туындайды.
Бұған сәйкес азаматтық құқықтар мен міндеттер:
- келісім - шарттардан және заңнамамен қарастырылған өзге мәмілелерден, сондай-ақ онымен қарастырылмағанымен, заңнамаға қайшы келмейтін мәмілелерден;
- заңнамаға қарай азаматтық-құқықтық салдарлар туғызатын әкімшілік актілерден;
oo азаматтық құқықтар мен міндеттерді бекіткен сот шешімінен;
oo заң актілерімен тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау мен сатып алу нәтижесінде;
oo заңнама азаматтық- құқықтық салдарлардың болуын байланыстыратын оқиғалардың себебінен туындайды.
Міндеттемелер өткен мәмілелер мен өткен оқиғалардың нәтижелері болып табылады және ұзақ мерзімді және ағымдағы болып бөлінеді.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерге, ең алдымен, банктердің ұзақ мерзімдінесиелері мен ұзақ мерзімді қарыздары жатады. Олар, әдетте, жаңа техниканы енгізу бойынша шығындарға, өндірісті кеңейтуге, оны қайта құруға, қымбат тұратын құрал - жабдықты сатып алуға және басқа мақсаттық бағдарламаларға 1 жылдан артық мерзімге беріледі.
В.К. Радостовецтың, [3] пікірі бойынша, кәсіпорынның ел территориясы мен шетелдерде банктерден алған отандық және шетел валютасында әртүрлі ұзақ мерзімді несиелердің күйі туралы ақпаратты жалпылау үшін, және оларды алу мен өтеу үшін операциялардың есебі үшін 3010 "Банк қарыздары", 3020 "Банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қарызы" және 3000 бөлімшенің "Қарыздар", 3050 "Басқалар" қолданылады. Оларға "Ұзақ мерзімді карыздар" мен "Қысқа мерзімді қарыздар" аралық шоттары бөлімшенің 1060 "Банктердегі аккредитивтердегі, чектердегі, карт-шоттардағы және басқа шоттардағы ақша", 1040 "Шетел валютасындағы ағымдағы, корреспондеттік шоттардағы акша", 1030 "Ұлттық валютада ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша", 4120 "Еншілес (тәуелді) ұйымдарға кредтиторлык берешек", 4110 "Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу" және басқа шоттармен корреспонденцияда алынған қарыздар сомалары кредит бойынша, ал дебет бойынша - ақша есебі жүргізілетін шоттармен корреспонденцияда өтелген қарыздар сомасы беріледі.
Қарыздарды ресми мәртебесі бар банктер мерзімділік, төлемділік және қайтарымдылық шарттарында коммерциялық келісім - шарттық негізде несиеге қабілетті ұйымдарға береді.
Банктің қарызы - бұл банк сыйақы төлемімен белгілі бір мерзімге клиентке соманы беруге немесе бөлуге міндеттенетін келісім - шарт.
Банктен тыс мекемелерден қарыз - бір тарап "қарыз беруші" - екінші тарапқа "қарыз алушыға" - қайтарымдылық шарттарында белгілі бір кезеңге қарызға ақша немесе материалдық қорлар беретін келісім - шарт.
Банктен тыс мекемелерден қарыз ажыратылады:
- өтемақылық - отандық валютадағы қарыздың орнына шетел валютасындағы қарыз;
- бекітілген - бекітілген уақыт кезеңіне бекітілген пайыз.
Банк қарыздарының келесі түрлерін ажыратады:
- қысқа мерзімді - бір жылға дейін, бірақ екі жылдан артық емес уақытқа;
- орта мерзімді - бірден үш жылға дейін;
- ұзақ мерзімді - үш жылдан жоғары.
Ортамерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік дамуы мақсаттарына қолданылады.
Несиелеудің келесі түрлері бар:
oo аванстық - дайындаушы ұйымдарға беріледі,
oo бланкілік (сенімділік) - толық сенімде қаржылық тұрақты субъектілерге, сенімді төлеушілерге беріледі,
oo консорционалды (синдицияланған несие - мақсаттық ірі бағдарламаларды несиелеу кезінде (егер бір банкте қаражат жеткіліксіз болған жағдайда) екі немесе одан да көп банктер (банктердің синдикаттары мен консорциумдары) бір қарыз алушыға береді,
oo ипотекалық - мүліктің (жылжымайтын мүліктің) кепіліне берілетін ұзақ мерзімді қарыздар,
oo овердрафт - берілуі банк клиентінің шотынан (шоттағы қалдықтың үстінен) қаражаттарды шығынға жазумен жүзеге асырылатын қысқа мерзімді несиелеу түрі, нәтижесінде дебеттік сальдо құралады,
oo несиелік тармақ (револьвервті несие) - банктің қарыз алушының алдында оның бірінші талап етуі бойынша немесе кезең ішінде оған белгілі минималды төлемдер шегінде кредиттер ұсынуға заңды ресімделген міндеттемесі,
oo тұтынушылық мақсаттарға несие (жұмысшылар үшін несие): несиеге алған тауарларға, жеке тұрғын үй құрылысына, басқа жеке мұқтаждықтарға.
Э. Нұрсейітовтың [4] жазуы бойынша, қарыздарды беру мен өтеуге байланысты барлық мәселелер банк ережелерімен және қарыз алушы ұйым мен банк арасындағы кредиттік шарттармен реттеледі. Бұл мақсат үшін кредиттік шарт ресімделеді, онда кредиттеу обьектісі, қарыз беру мен қайтару мерзімдері пайыздық мөлшерлемелер, оларды төлеу тәртібі, тараптардың карызды беру мен өтеу жөніндегі міндеттемелері, кұқықтары мен жауапкершілігі, құжаттар тізбесі және оларды банкке ұсынудың мерзімділігі мен басқа жағдайлар көрсетіледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерді тексере отырып, аудитор ең алдымен баланста көрсетілген, есептік кезеңнің басы мен аяғына, Бас кітап пен №4 ведомостың шоттарының деректеріне қалдықтардың сәйкес келуін анықтауы керек. Аудиторлар несиені өтеудің толықтығы мен уақтылығына көңіл бөлулері керек. Бұл үшін аудиторға банктің көшірмесін тексеру қажет. Несиелерді өтеу мерзімі бұзылған кезде бұның себебін анықтау қажет. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің аудитінің маңызды рәсімі несие үшін және алынған қарыз үшін пайыздарды төлеудің (жасасқан келісім - шартқа сәйкес) дұрыстығын тексеру болып табылады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерге сондай-ақ Кейінге қалдырылған салықтар бабы жатады. Бұл отандық бухгалтерлік есептің мүлдем жаңа обьектісі, жаңа термин, оның және Салықтық төлем, Табыс салығы, Бухгалтерлік табыс, Салықтық табыс, Салықтық әсер тағы басқаларының мазмұны 12 Табыс салығы бойынша есеп ХҚЕС-те ашылып көрсетіледі[5].
Аудиторға олардың анықтамасын нақты білу керек. 12 ХҚЕС сәйкес салықтық төлем өткен кезеңге тиісті баптар бойынша салықтар сомасын қоспағанда, кірістер мен шығыстар туралы есепте көрсетілген, кіріс салығы сомасын ұсынады.
Төленуге тиісті табыс салығы - бұл салықпен қамтылатын табыстан есептелген және есептік кезеңде төлеуге жататын салық сомасы.
Бухгалтерлік табыс - бұл заңды тұлғаның табыстан тиесілі салық төлемін шегеруге дейінгі кәдімгі қызметтен және төтенше жағдайлардан табысы немесе залалы. Ол бухгалтерлік есептің бекітілген стандарттарына сәйкес кірістер мен шығыстар арасындағы айырма ретінде есептеледі.
Салықпен қамтылатын табыс - бұл салық заңнамасына сәйкес анықталатын есептік кезең ішіндегі табыс (залал) сомасы.
Салық заңнамасының талаптары бухгалтерлік есептің талаптарынан ерекшеленеді, бұның нәтижесінде бухгалтерлік және салықпен қамтылатын табысты анықтауда айырмалар туынадайды.
Салықтық әсер - бұл туындаған уақыттық айырмалар нәтижесінде салық заңнамасына сәйкес кейінге қалдыруға, яғни болашақ кезеңде төлеуге жататын, немесе ағымдағы кезеңде алдын ала төленуі керек салықтық төлем сомасы.
Есептік кезең ішіндегі салық төлемі міндеттемелер әдісімен салық әсерін есептеу негізінде ХҚЕС 12 "Табыс салығы бойынша есепке" сәйкес анықталады. Бұл әдіс бойынша табыс салығы заңды тұлғаның табыс алу барысында шеккен шығыны ретінде қарастырылады, және сәйкес табыстар туындаған кезеңге есептеледі. Есептік кезеңде туындаған уақыттық айырмалардың салықтық әсері салық төлеміне енгізіледі және бухгалтерлік баланста "Кейінге қалдырылған салықтар" бабы бойынша көрінеді. Бұл мақала бойынша жылдың басы мен аяғына қалдықтардың сенімділігін анықтау үшін аудитор оларды Бас кітаптың 4310 "Кейінге қалдырылған корпорациялық табыс салығы" шотының және бұл шоттың кредиті бойынша №5 ведомостың деректерімен салыстырады.
Одан әрі аудиторға аналитикалық есептің синтетикалық есепке сәйкес келуін тексеру қажет.
4310 "Кейінге қалдырылған бірлескен табыс салығы" шотына аналитикалық есеп уақыттық айырмалардың түрлері бойынша арнайы тізімдемеде жүргізіледі. Есептік кезеңде туындайтын уақыттық айырмалардың әрбір түрі бойынша аудиторға уақыттың келесі кезеңдерінде нақтыланатын, оларды жоюдың болжанатын мерзімін анықтау қажет.
М.К.Алиевтың пікірі бойынша [6] ағымдағы міндеттемелерге банктердің қысқа мерзімді карыздары, банктен тыс мекемелерден алынған қарыз және кәсіпорынның кредиторлық берешегі жатады. Банктердің қыска мерзімді карыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.
Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге байланысты есептеу операциялары 3010 "Банктердің қарыздары", 3020 "Банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қарыздары", 3050 "Басқа да қарыздар" шоттарында ескеріледі. Бұл шоттардың әрқайсысында "Қысқа мерзімді қарыздар" аралық шоты бар. Бұл шоттар пассивті, олардың сальдосы есепті кезең басындағы өтелмеген берешек сомасын, дебет бойынша айналым -қарызды өтеуге аударылған соманы, кредит бойынша айналым -қарызға алынған соманы көрсетеді.
Алынған қарыздар сомасы 1060 "Банктердегі аккредитив чектердегі, карт-шоттардағы және басқа да шоттардағы ақша" бөлімшесінің 1040 "Шетел валютасындағы ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша", 1030 "Ұлттық валютада ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша", 3320 "Еншілес (тәуелді) ұйымдарға кредиторлық берешек", 3310 "Жеткізушілермен және мердігермен есеп айырысу" және т.б шоттарымен корреспонденцияда көрсетіледі.
Өтелген кредиттер сомасына 3000 "Қарыздар" (Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері) бөлімшесінің (ақшалай қаражаттың есебі бойынша шоттармен корреспонденцияда "Банктердің қысқа мерзімді қарыздары" аралық шоты) тиісті шоттары дебеттеледі.
Қысқа мерзімді қарыздардың аналитикалық есебі несиенің түрлері, оларды берген банктер, және жеке кредиторлар бойынша жүргізіледі. Клиенттің шотындағы ақша қаражаттары қалдықтарының үстінен сенімді клиентке берілетін, қысқа мерзімді несиенің түрін ұсынатын овердрафт, сондай-ақ мерзімінде төленбеген банктердің несиелері жеке есептеледі.
Қысқа мерзімді қарыздар көбінесе вексельдердің коммерциялық несиесі және қарыздық міндеттемелердің несиесі сипатында болады.
Алынған қысқа мерзімді несиелер мен қарыздардың баланста көрсетілуінің дұрыстығын тексере отырып, аудиторлар:
oo несиенің қандай мақсаттарға пайдаланылғанын, бұл мақсаттардың несиені алуға келісім - шартқа сәйкес келетінін;
oo кәсіпорын жетекшілігі несиені қамтамасыз ету немесе кепілдер құрамына нені кіргізгенін;
oo несиелерді өтеудің толықтығы мен уақтылығына (банктің көшірмелері бойынша);
oo несие үшін пайыздардың кезең шығындарына дұрыс жатқызылуын;
oo синтетикалық және аналитикалық есепті жүргізудің дұрыстығын, 3000 "Қарыздар" бөлімшесінің шоттары бойынша жазулардың ("Қысқа мерзімді несиелер") №4 ведомостіндегі және бухгалтерлік баланстағы жазуларға сәйкес келуін анықтауы керек.
Кеулімжаев К.К. [7] бухгалтерлік баланстың "Ағымдағы міндеттемелер" бөлімінде "Ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі" бабы келтірілетіндігін айтады. Оны тексеру кезінде аудиторға ұзақ мерзімді несиелердің аналитикалық есебінің деректері бойынша қарыздарды өтеу мерзімін және бұл бап бойынша соманың негізділігін анықтау керек.
Аудитор ағымдағы міндеттемелердің негізгі бөлігін құрайтын кредиторлық берешекке мұқият көңіл бөлуі керек.
Кредиторлық берешек - бұл кәсіпорынның басқа заңды тұлғаларға немесе азаматтарға міндеттемелері сомасы.
Кредиторлық берешек пайда болуы сипаты бойынша қалыпты және ақталмаған болып бөлінеді.
Қалыпты кредиторлық берешек деп кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау барысымен, сондай-ақ есептесулердің қолданыстағы формаларымен шартталғанын санау керек.
Ақталмаған кредиторлық берешек деп бюджетпен есеп айырысу бойынша қаржы органдарына, кәсіпорын қызметкерлеріне - еңбек ақы бойынша, жабдықтаушыларға - мерзімінде төленбеген есеп айырысу құжаттары және басқалары бойынша мерзімі өтіп кеткен берешек саналады.
Кредиторлық берешекті тексеру кезінде аудиторлардың алдында тұратын негізгі мақсаттар:
oo бағаларды (тарифтерді) және есептеулердегі қаражаттарды есептеу кезінде қолданылатын төлемдік тәртіптің ережелерінің сақталуын тексеру;
oo кәсіпорын балансында саналатын кредиторлық берешек сомаларының заңды негізділігі мен нақтылығын тексеру;
oo есептесулерді тәртіпке келтіру, кредиторлық берешекті төмендету бойынша ұсыныстар дайындау болып табылады.
Кәсіпорынның кредиторлық берешегін тексеру кезінде аудитордың негізгі мақсаты оның балансында көрсетілген кредиторлық берешектің мөлшерінің дәлдігі мен анықтығын анықтау болып табылады. Бұл үшін оған баланстық деректерді Бас кітаптағы, журнал-ордерлердегі, тізімдемелердегі және басқа есептік тізілімдердегі жазулармен салыстыру қажет.
Проскурина В.П. [8] пікірі бойынша, кредиторлық берешекпен және оны қолма-қол ақшамен өтеумен операциялар алаяқтық, қаржылық есептілік деректерін бұрмалау және жұмсап қоюлар үшін мүмкіндік ұсынатындықтан, кредиторлық берешектің нақтылығын тексеру талдаудың маңызды рәсімдерінің бірі болып табылады. Бұны есте сақтап, бұндай іс - әрекеттерді жасыру мен жасаудың әдеттегі әдістерін білу керек. Сатып алушылық операцияларды жүзеге асыру кезінде алаяқтық едәуір көп мөлшерге жетуі мүмкін. Көбінесе, бұл дайындаушы - сатып алушы ұйымдар мен тұтынушы кооперациясының кәсіпорындарының ауыл шаруашылық өнімдерін және шикізатты сатып алуы кезінде мүмкін болып табылады. Дайындаулар, сатып алулар кезіндегі бұзулар қарапайым, сондай-ақ күрделі болуы мүмкін, оларды аудиторлық рәсімдердің көмегімен ашу мүмкін емес деп айтуға да болады.
В.Л. Назарованың ойынша [9] , жабдықтаушыларға және мердігерлерге шикізат, материалдар және басқа да тауарлы-материалдық қорларды жеткізетін, сондай-ақ әртүрлі қызмет түрлерін көрсететін және әртүрлі жұмыстарды орындайтын (күрделі жөндеу, негізгі құралдарға ағымдағы жөндеу және басқ.) субъектілер жатады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар олар не тауарлы-материалдық қорларды түсіргеннен, жұмыстарды орындағаннан немесе қызметтерді көрсеткеннен кейін, не болмаса кәсіпорынның келісімінен олармен бір мезгілде немесе оның тапсыруы бойынша, немесе алдын ала ақы бойынша жүзеге асырылады. Кәсіпорынның келісімісіз акцептісіз тәртіпте есептегіштің негізінде жазылып берілген, арылған газ, су, жылу, электроэнергия үшін есептік құжаттар төленеді. Есеп айырысулр сондай-ақ инкассо тәртрібінде, аккредитивтермен, чектермен жүргізілуі мүмкін. Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебін әрбір салықтық шот - фактура бойынша және әрбір жеке жабдықтаушы бойынша жүргізеді. Есеп айырысу құжаттарын алған кезде оларды жабдықтаушылармен есеп айырысу кітабына жазады. Төлеуге қабылданған шоттар бойынша акцепт жүргізеді, төлем тапсырмасын көшіріп береді және қаражатты аудару үшін есептік құжаттармен бірге банкке беріледі.
Төлем тапсырмаларымен мекемелер арқылы тапсырмада салық шот-фактуралардың, тауарлы-көліктік жүкқұжаттарының және тауарларды немесе қызмет көрсетуді растайтын басқа да құжаттардың нөмірі мен күніне сілтеме болған жағдайда алынған және қабылданған тауарларды қолма-қол емес тәртіпте, сондай-ақ тауарлық емес операциялар бойынша банк мекемелері бойынша есеп айырысулар жүргізіледі. Төлем тапсырмасы - бұл кәсіпорынға қызмет көрсететін банкке өзінің шотынан арнайы бланкіде ресімделген басқа кәсіпорынның шотына белгілі бір соманы аудару туралы нұсқау. Бір банк қызмет көрсететін 3 және одан артық алушыларға аудару кезінде жиынтық төлем тапсырмасы көшіріліп беріледі.
Кредиторлармен есеп айырысу жағдайын бақылауды ұйымдастыру келісім-шарттық және есептік тәртіптің нығаюына тапсырылған ассортиментте және төлемдік тәртіпті сақтау үшін жауапкершілікті арттыру сапасымен өнімді жеткізу жөніндегі міндеттемелерді орындауға, кредиторлық берешекті қысқартуға және соған орай шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржылық жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді.
Кредиторлық берешектің есепті кезеңнің басы мен аяғындағы жағдайы баланста мынадай баптардың қалдықтарымен сипатталады:
Төленуге тиісті шоттар мен вексельдер.
Алынған аванстар.
Салықтар бойынша берешек.
Төленуге тиісті дивиденттер.
Негізгі компания мен еншілес ұйымдар арасындағы топ
ішіндегі операциялар бойынша берешек.
Акционерлік қоғамның лауазымды адамдарына берешек.
Басқадай кредиторлық берешек.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар алдын ала төлем тәртібінде, инкассо, аккредитивтермен, алынған тауарлы - материалдық құндылықтар, орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін чектермен жүзеге асырылады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар бойынша операцияларды қадағалай отырып, аудитор бухгалтерлік шоттар корреспонденциясын құрудың дұрыстығын тексеру қажет. Өнімнің өзіндік құнына, кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне әсер ететін көптеген қателер айналым, өндіріс шығындарын есептейтін шоттарда жататындықтан, аудиторлар оларда операциялардың көрінуіне ерекше көңіл бөледі.
Д.О Абленовтың пікірі бойынша [10] , кредиторлық берешек аудитінің маңызды құрамдас әлементі бюджетпен есеп айырысуларды тексеру болып табылады. Бюджетпен есеп айырысудың аудитін өткізу кезінде тексеруге жататын жалпы сұрақтар:
oo салықпен қамтылатын базаның анықталуының толықтығы мен дұрыстығы;
oo салықтар мен басқа төлемдерді қолданудың, сондай-ақ төлемдерді аудару кезінде арифметикалық есептеулердің дұрыстығы;
oo шығарылған шегерулердің және салықтарды төлеу кезінде жеңілдіктерді пайдаланудың заңдылығы мен негізділігі;
oo бюджетке төлемдерді төлеудің толықтылығы мен уақтылығы;
oo төлемдерді аудару мен төлеу бойынша бухгалтерлік шот корреспонденцияларын құрудың дұрыстығы;
oo төлемдер түрлері бойынша есептілік нысандарын салық комитетіне ұсынудың уақтылығы мен құрудың дұрыстығы;
oo бюджетпен есеп айырысулар бойынша аналитикалық және синтетикалық есеп жүргізудің дұрыстығы;
oo аналитикалық және синтетикалық есеп жазуларының Бас кітаптағы және кәсіпорынның балансындағы жазуларға сәйкес келуі болып табылады.
Г. Канафианованың[11] пікірінше, бюджетпен есеп айырысу есебінің аудиті кезінде 3110 "Төлеуге тиісті корпорациялық табыс салығы", 4310 "Кейінге қалдырылған табыс салығы", 3130 "Қосылған құнға салық", 3140 "Акциздер", 3150 "Әлеуметтік салық", 3160 "Жер салығы", 3180 "Мүлік салығы", 3170 "Көлік құралдары салығы", 3190 "Өзге де салықтар" шоттары тексеріледі.
Аудиторларға "Басқадай кредиторлық берешек" бабына мұқият көңіл бөлу керек. Баланстың бұл бабы бойынша жылдың басы мен аяғына қалдықтардың анықтығын анықтау үшін аудиторларға баланстың бұл бабы бойынша жылдың басы мен аяғына қалдықтардың анықтығын анықтау және оларды 3350 "Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысулар", "Лауазымды тұлғаларға берешек", 3360 "Жалгерлік міндеттемелер", 684, 3380 "Төленуге тиісті сыйақылар", "Қызметкерлердің еңбек демалысы бойынша есептелген берешек", 3220 "Жинақтаушы зейнетақы қоры бойынша есеп айырысулар" шоттары бойынша жиынтық қалдықтармен салыстыруға болады.
Жылдың аяғы мен басына баланста көрсетілген, кредиторлық берешектің маңызды баптарының бірі еңбекақы бойынша өзінің қызметкерлеріне кәсіпорынның берешегі болып табылады.
Бұл берешек аудитінің негізгі мақсаты еңбек пен жалақының есебін жүргізудің қолданыстағы тәртібінің сақталуын, бухгалтерлік есептің күйі мен ұйымдастырылуын, сондай-ақ еңбекақы бойынша жүргізетін есеп айырысулардың дұрыстығын тексеру болып табылады.
Бақылау барысында қолданылатын ақпарат көздері болып 3350 Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу шоты бойынша аналитикалык және синтетикалық мәліметтер өнімділіктің есебі және еңбекақы төлеуді есептеу жөніндегі бастапқы кұжаттар (мысалы, жұмыс істеген уақыт есебі табелі мен нарядтар) уақытша еңбекке жарамсыздык парақтары, еңбек демалысына төлемді есептеу, нормативтік күжаттар, бұл операцияны реттейтін ҚР Еңбек туралы заңы, Қызметкерлердің еңбегі мәселелері жөніндегі әдістемелік ұсыныстар, олардың орташа еңбекақысын есептеу тәртібі жөніндегі нұсқаулық және т.б. басшылыққа алынады.
Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысуларды тексеруді әр айдың бірінші күндегі 3350 шоты бойынша аналитикалық есеп көрсеткіштерінің және бухгалтерлік баланстағы, бір уақыттағы Бас кітаптағы жазулармен сәйкестігін анықтап, бастаған жөн. Бұл үшін Бас кітаптағы қарастырып отырған айлардың бірінші күндегі 3350 тізімдемесінің жиынтық сомасымен (берілетін) кәсіпорын балансындағысымен салыстыру қажет.
Айырмашылық табылғанда олардың себептерін анықтау керек. Сондай-ақ мәліметтерді депозитке салынған еңбекақы есеп кітабы көрсеткіштерімен салыстыру керек. Сосын бастапқы құжаттардың анық сенімділігін, толтырылу дұрыстығын, олардың еңбекақы және еңбекті өтеудің басқа түрлерін есептеу мен төлеу бойынша нормативті құжат талаптарына сәйкестігі тексеріледі.
Шаруашылық субъектісінің берешегі туралы ақпаратты жалпылау үшін еңбекақы бойынша "Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысулар" шоты тағайындалған. Бұл шот бойынша жазуларды тексере отырып, аудитор оның кредиті бойынша - жұмыскерлерге тиесілі және кәсіпорынға қатысуынан табыс, қызметі сіңген жылдары үшін сыйақылар мен жұмысшыларға демалыстарды төлеуге бекітілген тәртіпте құрылған резервтен аударылған еңбекақы сомасы, ал дебет бойынша уақытша еңбек қабілетсіздігі және т.с.с. бойынша жәрдемақының, жалақының, сыйақылардың төленген сомалары, кәсіпорынға қатысуынан табыстар, сондай-ақ атқарушы құжаттар бойынша есептелген салықтар, төлемдердің және басқа шегерулердің сомалары көрінетінін, шоттың сальдосы кәсіпорынның еңбекақы бойынша өзінің қызметкерлеріне берешегін көрсететінін білуі керек.
Еңбекақы бойынша есеп айырысулардың аудиті кезінде аудитор еңбек төлемінің ішкі бақылауын тексеруі, оны бағалауы және аудит рәсімі бағдарламасын құрастыруы керек.
Сосын аудиторға бастапқы құжаттардың анықтығын, оларды құрудың дұрыстығын, олардың жалақы мен еңбектің басқа түрлерін аудару мен төлеу бойынша нормативтік құжаттардың талаптарына сәйкестігін зерттеуі қажет. Бұл рәсімді өткізу кезінде аудитор, орындалған жұмыстардың есебі үшін жауапты лауазымды тұлғалардың қолдарының бар болуын, барлық деректемелерді толтырудың дұрыстығын, құжаттарда тазартып өшірулердің, түзетулердің (келісілмеген) бар - жоқтығын және т.б. тексереді.
Бастапқы құжаттарды зерттеу кезінде аудитор жұмыс уақыты мен нарядтарды есептеу табелін тексеруге ерекше көңіл бөлуі қажет, бұл оларға ойдан шығарылған (жасанды) тұлғаларды кірістіру жағдайларының бар-жоқтығын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл үшін нарядтарды беру күндері бойынша оларға талдау жасап шығып, нарядтардағы және жұмыс уақытын есептеу табельдеріндегі жұмысшылардың аты-жөндерін жеке құрамның есебінің деректерімен салыстыру қажет.
Бұрын төленген бастапқы құжаттар бойынша сомалардың аударудың қайталама жағдайларының, бір тұлғалардың аты-жөндерінің бірнеше есептік-төлемдік тізімдемелерде қайталануларының бар-жоқтығын тексеру қажет. Аудиторға кәсіпорынның тізімдік құрамында тұрмайтын және ұзақ емес уақыт жұмыс істеген тұлғаларға жазылып берілген нарядтарға, сондай-ақ ақауларды жою және төмен сапамен орындалған жұмыстарды қайта түзету бойынша нарядтарға ерекше көңіл бөлу қажет.
Аудиттің маңызды рәсімі еңбек ақыны төлеудің дұрыстығын, соның ішінде:
- келісімді бағалаулар, тарифтік мөлшерлемелер мен айлықтар бойынша төлеудің дұрыстығын іріктеп тексеру болып табылады.
К.Ш. Дүйсембаевтың [12] пікірі бойынша, еңбектің мерзімді ақысы кезінде штаттық кестемен бекітілген кәсіпорынның жұмысшыларының лауазымдық айлықтарының және штаттық тәртіптің сақталуын, еңбек шарттары бойынша еңбек төлемінің негізділігін, тарифтік мөлшерлемелерді пайдаланудың дұрыстығын тексеру қажет, ал келісімді кезінде - нормалар мен бағалауларды пайдаланудың дұрыстығын, жұмыстың сандық және сапалық көрсеткіштерінің орындалуын, ол бойынша жалақы есептелген жұмыстардың көлемі қаншалықты нақты екендігін, өндірісі үшін жалақы есептелген өнімнің санының, кәсіпорынның қоймасына тапсырылған өнімнің санының сәйкес келетіндігін тексеру қажет,
- кәсіпорындағы қолданыстағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұйымның міндеттемелер есебі мен аудитті ұйымдастырудың әдістемесі және оларды жетілдіру жолдары
Мамандық: 6М050800 Есеп және аудит
Есеп және аудит мамандығы бойынша Экономика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші
.______________
___ _____________2015 ж.
Астана, 2015
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер
3
Анықтамалар
4
Белгілеулер мен қысқартулар
5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1
Міндеттемелер есебінің әдістемелік негізі ... ... ... ... .
10
1.1
Кәсіпорынның есеп жүйесіндегі міндетемелер есебінің алатын орны мен мәні ... ... ... ... .
10
1.2
Міндеттемелердің түсінігі мен бағалануы және олардың әдістемелік негіздері
21
1.3
ХҚЕС-нда кредиторлық борышты есептеудің әдістемелік негіздері
25
1.4
Міндеттемелер есебінің ішкі аудитінің теориялық негіздері
32
2
ЕҰУ ШЖҚ РМК-нің ұйымдастыру-экономикалық және қаржылық сипаттамасы мен міндеттемелері есебінің жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .
39
2.1
ЕҰУ ШЖҚ РМК-нің ұйымдастыру-экономикалық және қаржылық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2
Кәсіпорындағы міндеттемелерді қаржылық есептің элементі түрінде ұйымдастыру ... ... ...
55
3
ЕҰУ ШЖҚ РМК -нің міндеттемелер есебінің аудиті және жетілдіру жолдары ... .
71
3.1
ЕҰУ ШЖҚ РМК міндеттемелер есебінің қозғалысын бақылаудағы ішкі аудитті ұйымдастыру
71
3.2
Кәсіпорындағы міндеттемелер есебін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...
73
3.3
Кәсіпорындағы міндеттемелер есебін жетілдіру жолдары ... ... ...
82
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
86
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
88
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
91
Нормативтік сілтемелер
Осы диссертацияда келесі стандарттарға сілтемелер қолданылған:
1. Қаржылық есеп беру туралы № 2 стандарт, Қазақстан Республикасы каржы Министірлігінің 2007 жылдың 21 маусымындағы №217 бұйрығымен бекітілген.
2. ХҚЕС № 7 Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп
3. № 9 Шетел валютасындағы операциялар есебі бухгалтерлік есеп стандартына методикалық нұсқаулар, (Қазақстан Республикасының қаржы Министірлігі бекіткен, 1997 жылдың 21 мамырында), (05.02.03 жылы Қазақстан Республткасының қаржы Министірдігінің енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен № 44)
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Басқармасының 2006 жылдың 2 маусымындағы № 266 банктік шоттарды ашу, жүргізу, жабу ережелерін бекіту туралы қаулысы (ҚР ҰБ Басқармасының 08.10.03 жылы енгізген өзгертулер мен толықтыруларымен)
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Басқармасының 2000 жылдың 25 сәуіріндегі № 179 ҚР территориясында төлем құжаттрын қолдану туралы және қолма - қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру туралы ережелерді бекіту туралы қаулысы ( ҚР ҰБ Басқармасының 24.01.04 жылы енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен)
6. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен Қазақстан Республикасында валюталық операциялар жүргізу ережелері, 20.04.2006 жылдан. №115
7. Қазақстан Республикасының екiншi деңгейдегi банктерiнде жəне банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарда касса, сейф операцияларын жəне банкноталарды, монеталарды жəне құндылықтарды инкассациялау операцияларын жүргiзу ережесiн бекiту туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2001 жылғы 3 наурыздағы N 58 қаулысы.
8. Қазақстан Республикасындағы чектерді қолданып, төлемдерді атқару Қазақстан Республикасы Ұлттық банк Басқармасының 1998 ж. 5 желтоқсандағы №266 Қазақстан Республикасы территориясында чектерді қолдану ережелері (өзгерістермен және толықтырулармен).
9. Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) 39 Қаржылық құралдар: мойындау және бағалау;
10. 2003 жылдың 13 мамырынан № 415-II Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының Заңы (10.02.2011ж. жағдайына өзгертулер және толықтырулармен)
Анықтамалар
Осы диссертацияда келесідей терминдер тиісті анықтамалармен пайдаланылған:
Міндеттеме - бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті.
Міндеттеме - өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі.
Төленуге тиісті табыс салығы - бұл салықпен қамтылатын табыстан есептелген және есептік кезеңде төлеуге жататын салық сомасы.Ақша- бұл кассадағы және банктегі шоттарда бар нақты ақша. Ақша қаражаттарына, оның эквиваленттеріне нақты ақшалар және талап етілген дейінгі салымдар жатады.
Кредиторлық берешек - бұл кәсіпорынның басқа заңды тұлғаларға немесе азаматтарға міндеттемелері сомасы.
Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары- бұл - бухгалтерлік есептің синтетикалық шоттарының жүйеленген тізімі.
Бухгалтерлік есеп шоттары-біртекті шаруашылық операцияларын топтастыру және ағымдағы есебін жүргізу үшін арналған. Шаруашылық қаражаттарының және олардың құралу көздерінің әрбір түріне және жеке шот ашылады.
Бухгалтерлік есеп - білім саласы, жоғарғы оқу орнындарында оқытылатын ғылыми пән.
Бухгалтерлік шоттар - шаруашылық қаржылары мен олардың қайнар көздерімен болатын шаруашылық операцияларын ақшалай бағада бейнелеу, ағымдағы бақылау және топтаудың тәсілі
Бухгалтерлік баланс - қасіпорының мүлкі туралы ақпаратты жинақтау және топтау тәсілі. Кәсіпорын қаржылары бухгалтерлік баланста ақшалай бейнеде екі топта бейнеленеді. Біріншісі кәсіпорын қандай қаржымен иеленеді, екіншісі қандай қайнар көздерден құралғанын көрсетеді. Бухгалтерлік баланстың екі бөлігі де тең болуы керек.
Есеп беру- деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруаіылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтады. Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Ұзақ мерзімі инвестициялар- еншілес серіктестіктерге инвестициялар; тәуелді заңды ұйымдарға инвестициялар; басқа ивнестициялар егер олардың (бастапқы құны) баланстық құнынан өзгеше болса, ағымдағы құны көрсетіле отырып.
Табыстар - бұл ұйымның негізгі және негізгі емес қызметінің нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай - ақ тауарлы-материалдық құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтен түсетін табыстары жатады.
Белгілеулер мен қысқартулар
CVP-талдау (Cost - Volume - Profit analysis)
ҰҚЕС - Ұлттық қаржылық есеп стандарттары
ҰК - Ұлттық компания
ҰБ - Ұлттық банк
ҚМ - Қаржы министрлігі
ҚР - Қазақстан Республикасы
ХҚЕС - Халықаралық қаржылық есеп стандарттары
ҚР АК - Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ЖК - Жеке кәсіпкер
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖЖТ - жылдық жиынтық табыс
ЖІӨ -- Жалпы ішкі өнім
ЗТ - заңды тұлға
КҚСМ -- кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер
КТС -- корпоративті табыс салығы
ӘКК - әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар
ЖТС - Жеке табыс салығы
ҚРҚМ - Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
ҚР СК- Қазақстан Республикасы Салық кодексі
ҚҚС - Қосылған құн салығы
АХС - Аудиттің халықаралық стандарттары
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
Дт - Дебет
Кт - Кредит
Тг - Теңге
% - пайыз
Мың тг. - мың теңге
КІРІСПЕ
Бұл тақырыптың өзектігі, кәсіпорынның қаржылық жағдайының әр түрлі көрсеткіштермен сипатталуында. Соның ішінде кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен несие өтеу қабілеттілігі көрсеткіштері кәсіпорынның қаржылық есептілігінде көрініс таба отырып, оны қолданушы - инвесторлар, банктер, серіктестер мен акционерлердің және т.б. назарын аударады.
Қазіргі кезде шаруашылық жүргізуде, уақытылы, толық және нақты экономикалық ақпарат беретін, ретке қойылған есеп жүйесінсіз басқару мүмкін емес.
Өнім өндіруде, еңбек құралын сатуда, бюджетке төлемдер мен сақтандыру органдары мен басқа да төлемдер мен салықтандыру органдары мен басқа да төлемдерді анықтағанда, уақытылы және дұрыс жүргізілген бухгалтерлік есептің маңызы орасан зор.
Кәсіпорындар арасында болатын, жан-жақты есептесулер ақшаның көмегімен іске асырылады.
Оның көмегімен таза кіріс алу мақсатында жұмсалған өндірістік босалқылар алынады. Соның арқасында, айналым қаржылары тоқталмай, өндірістің қызмет нәтижесінде аяқталатын процеске ықпалы зор. Сол себепті есептесулерді ұйымдастырудың және ақшалай қаржылардың есебін зерттеудің актуалдылығы ерекше.,
Нарықтық қатынаста шаруашылық субъектілер бухгалтерлік есепке ерекше мән береді. "Бухгалтерлік есеп", "Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндеттемелер туралы" заңның негізінде бекітілген бухгалтерлік есеп стандарттары мен субъектілердің шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есеп шоттарының бас жоспарының негізінде құрылады. Қазіргі кезде Республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесі, Халықаралық бухгалтерлік стандартқа сай жүргізіледі.
Есептің мәліметі субъектілердің, олардың құрылымдық білімдерінің басқару жұмыстарына, олардың қаржылық есеп беруіне, экономикалық жобалауға, ағымдағы жоспарларға пайдаланылады.
Барлық есеп айырысуларда ақша қаражаты қолданатындықтан, шаруашылық жүргізу кезінде қор айналымын қалыпқа келтіру, нарықтық экономика жағдайында шаруашылық қызметті жоғары дәрежеде жүргізу үшін кәсіпорын бухгалтериясындағы барлық есеп айырысулардың дұрыс және уақытылы жүргізілуі маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін жүргізу барысында туындайтын берешектер қысқа және ұзақ мерзімді қордың көбеюіне не азаюына әкеледі. Ол кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен ликвидтілігіне әсер ететін дебиторлық және кредиторлық борыш ретінде танылады.
Кредиторлық берешек - бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну (бас тарту), ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге құқылы.
Кредиторлық берешек - өткен кезең оқиғасынан пайда болған субъектінің берешегі. Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай қаражат) ағынына әкеп соғады [1].
Кредиторлық берешек сомасы болашақтағы барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді. Берешекті реттеу мынадай тәсілдермен іс жүзеге асырылады:
ақшалай қаражатпен төлеу;
активтерді табыстау;
қызмет ұсыну;
міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
міндеттемені капиталға аудару.
ҚР азаматтық кодексінің 16 тарау 268 бабына бойынша мiндеттемеге сәйкес бiр адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң) пайдасына мүлiк беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi бiр әрекеттер жасауға, не белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi, ал несие берушi борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы. Несие берушi борышқордан атқарылғанды қабылдауға мiндеттi [2].
Кредиторлық берешек ағымдық (қысқа мерзімді кредиторлық берешек. Ол операциялық кезеңдерде немесе есептелетін күннен 12 айдың ішінде өтеледі) және ұзақ мерзімді (төлеу мерзімі бір жылдан көп) болып жіктеледі. Кредиторлық берешек кәсіпорынның қаржылық жағдайына теріс әсерін тигізбеу үшін оны бақылап, талдау керек.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты - кәсіпорынның есебін ұйымдастыруды жетілдіру мен оларды пайдалану тиімділігін арттыру жолдарын көрсету.
Диссертациялық жұмыстың осы көрсетілген мақсатынан шыға отырып оның келесі негізгі міндеттерін белгілеймін:
міндеттемелердің экономикалық мәнін анықтау;
міндеттемелерді мойындау өлшемін анықтау;
кәсіпорындағы міндеттемелер есебін ұйымдастырумен танысу;
міндеттемелер бойынша есеп айырысуды, ішкі бақылау жүйесін
анықтау және оның эффектілігіне баға беріп, талдау;
ақпараттың заңға және нормативтік құжат талаптарына сай бухгалтерлік есептілігінде көрініс табу тәртібін және оның оларға сай келуін бағалау.
Міндеттемелерді талдау келесіні қамту керек:
міндеттемелердің сомасы және кредиторлар саны бойынша
динамикасы мен құрылымын талдау және бағалау;
қаржылық және есеп беру тәртіп ережелерінің сақталуын тексеру;
мерзімі өткен кредиторлық берешек сомаларын анықтау, олардың пайда
болуына әсер еткен факторларды анықтау,
жоспарланған міндеттемелердің көлемінен нақты кредиторлық
берешек көрсеткіштерінің ауытқуын анықтау, сонымен қатар осы ауытқуға әсерін тигізген факторларды анықтау;
қаржылық тұрақтылықтың өсуіне әсер ететін қорларды табу;
міндеттемелердің өсуіне, есеп айырысуларды реттеуге байланысты
жоспар құру.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында бухгалтерлік есеп сұрақтарын реттейтін қазіргі нормативтік құжаттар, экономикалық әдебиеттер, қаржылық есептілік, сонымен қатар дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша мерзімді баспасөз басылымдарыды қолдандым.
Зерттеу объектісі болып ЕҰУ ШЖҚ РМК табылады. Университет қызметінің басты міндеті ұлттық және халықтық құндылықтар негізінде жеке тұлғаның қалыптасуы, дамуы, кәсіпкерлік қалыптасуы үшін білім алуына барлық жағдайлар жасау.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының
Қаржы министрлігінің, Статистика агенттігінің ақпараттық мәліметтері, заңдық және нормативтік құжаттар, отандық және шетел экономист-ғалымдардың еңбектері, кәсіпорынның нақты мәліметтері және басқа да көздер пайдаланылды.
Тақырыптың ғылыми зерттелуі. Ұйымның міндеттемелер есебі мен аудитін жүргізу тәртібінің әдістемелік сұрақтары отандық авторлардың жұмыстарында көрініс тапты: Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев, М.С. В.К. Радостовец, С.С. Сатыбалдин, К.Ш. Ержанов, Ф.С. Сейдахметова, Ж.С. Толпаков, Ф.С. Кокенова, Ә.Ә Әбдіманапов А.А. Галымжанов, К.Т. Тайғашинова және тағы басқалар.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалылығы. Бірқатар теориялық шешімдерді практикалық талдауларды негізге ала отырып ұйымның міндетемелер есебі мен аудитін экономикалық категория ретінде оның әрі қарай құзыреттік құқықтық қызметтерін жетілдіру және халықаралық қаржылық есеп стандарттарына сәйкес құру бойынша ұсыныстар жасайтындығында болып отыр.
Өткізілген зерттеуді топшылай отырып, бірқатар жаңалық ретінде мынадай нәтижелер алынды:
oo міндетемелер есебін құру және ұсынудың тиімділігін арттыру мақсатында, ХҚЕС - тің сақталуын қадағалау, жаңа технология мен әдістер мүмкіндіктері және бағыттары анықтау;
oo жұмыс тақырыбын толықтай ашу негізінде ұйымның міндетемелердің мәнін, түрлерін, негізгі қалыптасу көздерін,олардың бөліну механизімін, міндетемелер есебін жоспарлай және болжай білу тәртібін, кәсіпорын қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда табудағы басты мақсаттары мен қызметтерін, сондай-ақ ақша қаражаттарының дифициті және бос кредиорлық берешектерді тиімді жұмсау, яғни кредиорлық берешектерді оңтайландыру мәселелері қарастыру;
oo міндетемелер есебі қатынастарын басқару жүйесіндегі ақша механизмін функционалды элементі ретінде қолдануды ұсыну.
Диссертациялық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы -диссертациялық жұмыстың негізгі ғылыми түйіндері мен оның ұсыныстары және алынған нәтижелері міндетемелер есебі саласының барлық жүйесіне енгізілудегі стратегиялық мақсаты зерттеуге маңызы бар деп танылды. Қазіргі таңдағы әлеуметтік-экономикалық даму мақсаттарының ең негізгі тармақтары қаржы ресурстарын жеткілікті өзіндік қамтамасыз ету мүмкіншілігін арттырудағы индикативтік жоспарлар жасауға әзірленуде кеңінен пайдалануға болады.
Жұмыстың әдістемелік нұсқалары болып мыналар табылады: Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары, қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттар бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарының синтетикалық шоттары топтарының тізбесі, шетелдік және отандық экономистердің ғылыми әдебиеттері, кезеңдік басылымдар және - ЕҰУ ШЖҚ РМК нің бастапқы мәліметтері. Статистикалық мәліметтер еңбек өнімділігін анықтау үшін және жұмыс уақытының пайдалану нәтижесінде анықтайды.
Диссертациялық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша кредиторлық борыш пен оны талдаудың теориялық аспектілері және ХҚЕС-нда кредиторлық борышты есептеудің әдістемелік негіздері келтірілген. Екінші бөлімде ЕҰУ ШЖҚ РМК-нің техника-экономикалық ұйымдастырылуына сипаттама, кәсіпорынның негізгі қызмет түрі, жарғылық капиталы, қаржылық жағдайы, баланс активтері мен пассивтерінің құрамы мен құрылымы сипатталған. Сондай-ақ ЕҰУ ШЖҚ РМК-де кредиторлық берешек есебін жүргізу тәртібі мен операциялары көрсетілген. Үшінші бөлім кәсіпорынның міндетемелерін талдауды, оның құрамы мен құрылымын, соңғы жылдардағы құрылымдық өзгерістерін талдауды, міндетемелер есебін жетілдіру бойынша ұсыныстарды қамтиды.
Жұмысты жазуда есеп сұрақтарын экономисттер еңбегін регламенттейтін заң және заң актілері, Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартын (ХБЕС) еңгізу сұрақтары бойынша практика есебі, 1 ІAS Халықаралық қаржылық есептілігінің Қаржылық есеп беру; 19 ІAS Халықаралық қаржылық есептілігінің Қызметкерлерге берілетін сыйақылар, 23 ІAS Халықаралық қаржылық есептілігінің Қарыздар бойынша шығындар стандартын және ЕҰУ ШЖҚ РМК қызметі туралы нақты ақпаратты қолдандым.
1 Міндеттемелер есебінің әдістемелік негізі
1.1 Кәсіпорынның есеп жүйесіндегі міндетемелер есебінің алатын орны мен мәні, түсінігі
Кәсіпорындармен, мекемелермен және салық органдарымен туындайтын шаруашылық байланыстар кәсіпорынның тоқтаусыз жұмысын қамтамасыз ететіндіктен, олар кез келген ұйым қызметінің қажетті шарты болып табылады.
Жабдықтаушылар шығаратын өнімдерді жеткізу кәсіпорынға сатуға арналған өз тауарларының қорларын толықтыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ олардың жиынын қолдауды қамтамасыз етеді Кәсіпорынның төлемқабілеттілігі, оның қаржылық жағдайы, сондай-ақ Қоғам байланыстардың одан әрі қалыптасуы көп жағынан жабдықтаушылармен есеп айырысулардың қаншалықты уақтылы және толықтай жүргізілетініне, сондай-ақ сатып алушылармен есеп айырысулар жағдайына байланысты болады. Дұрыс есептелген салық міндеттемелері Қазақстан Республикасының бюджетін толықтырады.
Уақтылы, толықтай жүзеге асырылмаған төлемдер өз міндеттемелерінің төлеміне ақша қаражаттарын дер кезінде аудармағаны үшін айыппұлдардың, өсімпұлдардың туындауына әкеледі. Бұл кәсіпорынның тек қаржылық жағдайын ғана нашарлатпайды, сонымен қатар оның басқа кәсіпорындармен өзара байланыстарын әлсіретеді.
Әйтсе де "міндеттемелер" түсінігін оқуға кіріспей тұрып, бухгалтерлік есеп, ондағы пайдаланылатын түсініктер секілді ҚР Азаматтық кодексінің [2], ҚР "Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы" Заңының нормаларына, бухгалтерлік есеп стандарттарына және оларға әдістемелік ұсыныстарға сүйенетінін еске түсіру керек.
ҚР Азаматтық кодексінде "міндеттемелер" түсінігін бір тұлғаның (борышкердің) екіншісінің пайдасына белгілі бір іс-әрекеттерді қалай да жасау міндеттемелері ретінде берілген: мүлікті табыстау, жұмыстарды орындау, ақша қаражаттарын төлеу және т.б., не болмаса белгілі бір әрекеттерден тартыну, ал кредитордың борышкерден өзінің міндетінің орындалуын талап етуге құқығы бар. ҚР Азаматтық кодексінің 7 бабының ережелеріне сәйкес азаматтық міндеттемелер заңнамамен қарастырылған негіздерден, сондай-ақ ол қарастырмаған болса да, бірақ азаматтық заңнаманың жалпы бастаулары мен мағынасына қарай азаматтық құқықтар мен міндеттерді тудыратын, жеке және заңды тұлғалардың іс - әрекеттерінен туындайды.
Бұған сәйкес азаматтық құқықтар мен міндеттер:
- келісім - шарттардан және заңнамамен қарастырылған өзге мәмілелерден, сондай-ақ онымен қарастырылмағанымен, заңнамаға қайшы келмейтін мәмілелерден;
- заңнамаға қарай азаматтық-құқықтық салдарлар туғызатын әкімшілік актілерден;
oo азаматтық құқықтар мен міндеттерді бекіткен сот шешімінен;
oo заң актілерімен тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау мен сатып алу нәтижесінде;
oo заңнама азаматтық- құқықтық салдарлардың болуын байланыстыратын оқиғалардың себебінен туындайды.
Міндеттемелер өткен мәмілелер мен өткен оқиғалардың нәтижелері болып табылады және ұзақ мерзімді және ағымдағы болып бөлінеді.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерге, ең алдымен, банктердің ұзақ мерзімдінесиелері мен ұзақ мерзімді қарыздары жатады. Олар, әдетте, жаңа техниканы енгізу бойынша шығындарға, өндірісті кеңейтуге, оны қайта құруға, қымбат тұратын құрал - жабдықты сатып алуға және басқа мақсаттық бағдарламаларға 1 жылдан артық мерзімге беріледі.
В.К. Радостовецтың, [3] пікірі бойынша, кәсіпорынның ел территориясы мен шетелдерде банктерден алған отандық және шетел валютасында әртүрлі ұзақ мерзімді несиелердің күйі туралы ақпаратты жалпылау үшін, және оларды алу мен өтеу үшін операциялардың есебі үшін 3010 "Банк қарыздары", 3020 "Банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қарызы" және 3000 бөлімшенің "Қарыздар", 3050 "Басқалар" қолданылады. Оларға "Ұзақ мерзімді карыздар" мен "Қысқа мерзімді қарыздар" аралық шоттары бөлімшенің 1060 "Банктердегі аккредитивтердегі, чектердегі, карт-шоттардағы және басқа шоттардағы ақша", 1040 "Шетел валютасындағы ағымдағы, корреспондеттік шоттардағы акша", 1030 "Ұлттық валютада ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша", 4120 "Еншілес (тәуелді) ұйымдарға кредтиторлык берешек", 4110 "Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу" және басқа шоттармен корреспонденцияда алынған қарыздар сомалары кредит бойынша, ал дебет бойынша - ақша есебі жүргізілетін шоттармен корреспонденцияда өтелген қарыздар сомасы беріледі.
Қарыздарды ресми мәртебесі бар банктер мерзімділік, төлемділік және қайтарымдылық шарттарында коммерциялық келісім - шарттық негізде несиеге қабілетті ұйымдарға береді.
Банктің қарызы - бұл банк сыйақы төлемімен белгілі бір мерзімге клиентке соманы беруге немесе бөлуге міндеттенетін келісім - шарт.
Банктен тыс мекемелерден қарыз - бір тарап "қарыз беруші" - екінші тарапқа "қарыз алушыға" - қайтарымдылық шарттарында белгілі бір кезеңге қарызға ақша немесе материалдық қорлар беретін келісім - шарт.
Банктен тыс мекемелерден қарыз ажыратылады:
- өтемақылық - отандық валютадағы қарыздың орнына шетел валютасындағы қарыз;
- бекітілген - бекітілген уақыт кезеңіне бекітілген пайыз.
Банк қарыздарының келесі түрлерін ажыратады:
- қысқа мерзімді - бір жылға дейін, бірақ екі жылдан артық емес уақытқа;
- орта мерзімді - бірден үш жылға дейін;
- ұзақ мерзімді - үш жылдан жоғары.
Ортамерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік дамуы мақсаттарына қолданылады.
Несиелеудің келесі түрлері бар:
oo аванстық - дайындаушы ұйымдарға беріледі,
oo бланкілік (сенімділік) - толық сенімде қаржылық тұрақты субъектілерге, сенімді төлеушілерге беріледі,
oo консорционалды (синдицияланған несие - мақсаттық ірі бағдарламаларды несиелеу кезінде (егер бір банкте қаражат жеткіліксіз болған жағдайда) екі немесе одан да көп банктер (банктердің синдикаттары мен консорциумдары) бір қарыз алушыға береді,
oo ипотекалық - мүліктің (жылжымайтын мүліктің) кепіліне берілетін ұзақ мерзімді қарыздар,
oo овердрафт - берілуі банк клиентінің шотынан (шоттағы қалдықтың үстінен) қаражаттарды шығынға жазумен жүзеге асырылатын қысқа мерзімді несиелеу түрі, нәтижесінде дебеттік сальдо құралады,
oo несиелік тармақ (револьвервті несие) - банктің қарыз алушының алдында оның бірінші талап етуі бойынша немесе кезең ішінде оған белгілі минималды төлемдер шегінде кредиттер ұсынуға заңды ресімделген міндеттемесі,
oo тұтынушылық мақсаттарға несие (жұмысшылар үшін несие): несиеге алған тауарларға, жеке тұрғын үй құрылысына, басқа жеке мұқтаждықтарға.
Э. Нұрсейітовтың [4] жазуы бойынша, қарыздарды беру мен өтеуге байланысты барлық мәселелер банк ережелерімен және қарыз алушы ұйым мен банк арасындағы кредиттік шарттармен реттеледі. Бұл мақсат үшін кредиттік шарт ресімделеді, онда кредиттеу обьектісі, қарыз беру мен қайтару мерзімдері пайыздық мөлшерлемелер, оларды төлеу тәртібі, тараптардың карызды беру мен өтеу жөніндегі міндеттемелері, кұқықтары мен жауапкершілігі, құжаттар тізбесі және оларды банкке ұсынудың мерзімділігі мен басқа жағдайлар көрсетіледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерді тексере отырып, аудитор ең алдымен баланста көрсетілген, есептік кезеңнің басы мен аяғына, Бас кітап пен №4 ведомостың шоттарының деректеріне қалдықтардың сәйкес келуін анықтауы керек. Аудиторлар несиені өтеудің толықтығы мен уақтылығына көңіл бөлулері керек. Бұл үшін аудиторға банктің көшірмесін тексеру қажет. Несиелерді өтеу мерзімі бұзылған кезде бұның себебін анықтау қажет. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің аудитінің маңызды рәсімі несие үшін және алынған қарыз үшін пайыздарды төлеудің (жасасқан келісім - шартқа сәйкес) дұрыстығын тексеру болып табылады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелерге сондай-ақ Кейінге қалдырылған салықтар бабы жатады. Бұл отандық бухгалтерлік есептің мүлдем жаңа обьектісі, жаңа термин, оның және Салықтық төлем, Табыс салығы, Бухгалтерлік табыс, Салықтық табыс, Салықтық әсер тағы басқаларының мазмұны 12 Табыс салығы бойынша есеп ХҚЕС-те ашылып көрсетіледі[5].
Аудиторға олардың анықтамасын нақты білу керек. 12 ХҚЕС сәйкес салықтық төлем өткен кезеңге тиісті баптар бойынша салықтар сомасын қоспағанда, кірістер мен шығыстар туралы есепте көрсетілген, кіріс салығы сомасын ұсынады.
Төленуге тиісті табыс салығы - бұл салықпен қамтылатын табыстан есептелген және есептік кезеңде төлеуге жататын салық сомасы.
Бухгалтерлік табыс - бұл заңды тұлғаның табыстан тиесілі салық төлемін шегеруге дейінгі кәдімгі қызметтен және төтенше жағдайлардан табысы немесе залалы. Ол бухгалтерлік есептің бекітілген стандарттарына сәйкес кірістер мен шығыстар арасындағы айырма ретінде есептеледі.
Салықпен қамтылатын табыс - бұл салық заңнамасына сәйкес анықталатын есептік кезең ішіндегі табыс (залал) сомасы.
Салық заңнамасының талаптары бухгалтерлік есептің талаптарынан ерекшеленеді, бұның нәтижесінде бухгалтерлік және салықпен қамтылатын табысты анықтауда айырмалар туынадайды.
Салықтық әсер - бұл туындаған уақыттық айырмалар нәтижесінде салық заңнамасына сәйкес кейінге қалдыруға, яғни болашақ кезеңде төлеуге жататын, немесе ағымдағы кезеңде алдын ала төленуі керек салықтық төлем сомасы.
Есептік кезең ішіндегі салық төлемі міндеттемелер әдісімен салық әсерін есептеу негізінде ХҚЕС 12 "Табыс салығы бойынша есепке" сәйкес анықталады. Бұл әдіс бойынша табыс салығы заңды тұлғаның табыс алу барысында шеккен шығыны ретінде қарастырылады, және сәйкес табыстар туындаған кезеңге есептеледі. Есептік кезеңде туындаған уақыттық айырмалардың салықтық әсері салық төлеміне енгізіледі және бухгалтерлік баланста "Кейінге қалдырылған салықтар" бабы бойынша көрінеді. Бұл мақала бойынша жылдың басы мен аяғына қалдықтардың сенімділігін анықтау үшін аудитор оларды Бас кітаптың 4310 "Кейінге қалдырылған корпорациялық табыс салығы" шотының және бұл шоттың кредиті бойынша №5 ведомостың деректерімен салыстырады.
Одан әрі аудиторға аналитикалық есептің синтетикалық есепке сәйкес келуін тексеру қажет.
4310 "Кейінге қалдырылған бірлескен табыс салығы" шотына аналитикалық есеп уақыттық айырмалардың түрлері бойынша арнайы тізімдемеде жүргізіледі. Есептік кезеңде туындайтын уақыттық айырмалардың әрбір түрі бойынша аудиторға уақыттың келесі кезеңдерінде нақтыланатын, оларды жоюдың болжанатын мерзімін анықтау қажет.
М.К.Алиевтың пікірі бойынша [6] ағымдағы міндеттемелерге банктердің қысқа мерзімді карыздары, банктен тыс мекемелерден алынған қарыз және кәсіпорынның кредиторлық берешегі жатады. Банктердің қыска мерзімді карыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.
Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге байланысты есептеу операциялары 3010 "Банктердің қарыздары", 3020 "Банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың қарыздары", 3050 "Басқа да қарыздар" шоттарында ескеріледі. Бұл шоттардың әрқайсысында "Қысқа мерзімді қарыздар" аралық шоты бар. Бұл шоттар пассивті, олардың сальдосы есепті кезең басындағы өтелмеген берешек сомасын, дебет бойынша айналым -қарызды өтеуге аударылған соманы, кредит бойынша айналым -қарызға алынған соманы көрсетеді.
Алынған қарыздар сомасы 1060 "Банктердегі аккредитив чектердегі, карт-шоттардағы және басқа да шоттардағы ақша" бөлімшесінің 1040 "Шетел валютасындағы ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша", 1030 "Ұлттық валютада ағымдағы корреспонденттік шоттардағы ақша", 3320 "Еншілес (тәуелді) ұйымдарға кредиторлық берешек", 3310 "Жеткізушілермен және мердігермен есеп айырысу" және т.б шоттарымен корреспонденцияда көрсетіледі.
Өтелген кредиттер сомасына 3000 "Қарыздар" (Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері) бөлімшесінің (ақшалай қаражаттың есебі бойынша шоттармен корреспонденцияда "Банктердің қысқа мерзімді қарыздары" аралық шоты) тиісті шоттары дебеттеледі.
Қысқа мерзімді қарыздардың аналитикалық есебі несиенің түрлері, оларды берген банктер, және жеке кредиторлар бойынша жүргізіледі. Клиенттің шотындағы ақша қаражаттары қалдықтарының үстінен сенімді клиентке берілетін, қысқа мерзімді несиенің түрін ұсынатын овердрафт, сондай-ақ мерзімінде төленбеген банктердің несиелері жеке есептеледі.
Қысқа мерзімді қарыздар көбінесе вексельдердің коммерциялық несиесі және қарыздық міндеттемелердің несиесі сипатында болады.
Алынған қысқа мерзімді несиелер мен қарыздардың баланста көрсетілуінің дұрыстығын тексере отырып, аудиторлар:
oo несиенің қандай мақсаттарға пайдаланылғанын, бұл мақсаттардың несиені алуға келісім - шартқа сәйкес келетінін;
oo кәсіпорын жетекшілігі несиені қамтамасыз ету немесе кепілдер құрамына нені кіргізгенін;
oo несиелерді өтеудің толықтығы мен уақтылығына (банктің көшірмелері бойынша);
oo несие үшін пайыздардың кезең шығындарына дұрыс жатқызылуын;
oo синтетикалық және аналитикалық есепті жүргізудің дұрыстығын, 3000 "Қарыздар" бөлімшесінің шоттары бойынша жазулардың ("Қысқа мерзімді несиелер") №4 ведомостіндегі және бухгалтерлік баланстағы жазуларға сәйкес келуін анықтауы керек.
Кеулімжаев К.К. [7] бухгалтерлік баланстың "Ағымдағы міндеттемелер" бөлімінде "Ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі" бабы келтірілетіндігін айтады. Оны тексеру кезінде аудиторға ұзақ мерзімді несиелердің аналитикалық есебінің деректері бойынша қарыздарды өтеу мерзімін және бұл бап бойынша соманың негізділігін анықтау керек.
Аудитор ағымдағы міндеттемелердің негізгі бөлігін құрайтын кредиторлық берешекке мұқият көңіл бөлуі керек.
Кредиторлық берешек - бұл кәсіпорынның басқа заңды тұлғаларға немесе азаматтарға міндеттемелері сомасы.
Кредиторлық берешек пайда болуы сипаты бойынша қалыпты және ақталмаған болып бөлінеді.
Қалыпты кредиторлық берешек деп кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау барысымен, сондай-ақ есептесулердің қолданыстағы формаларымен шартталғанын санау керек.
Ақталмаған кредиторлық берешек деп бюджетпен есеп айырысу бойынша қаржы органдарына, кәсіпорын қызметкерлеріне - еңбек ақы бойынша, жабдықтаушыларға - мерзімінде төленбеген есеп айырысу құжаттары және басқалары бойынша мерзімі өтіп кеткен берешек саналады.
Кредиторлық берешекті тексеру кезінде аудиторлардың алдында тұратын негізгі мақсаттар:
oo бағаларды (тарифтерді) және есептеулердегі қаражаттарды есептеу кезінде қолданылатын төлемдік тәртіптің ережелерінің сақталуын тексеру;
oo кәсіпорын балансында саналатын кредиторлық берешек сомаларының заңды негізділігі мен нақтылығын тексеру;
oo есептесулерді тәртіпке келтіру, кредиторлық берешекті төмендету бойынша ұсыныстар дайындау болып табылады.
Кәсіпорынның кредиторлық берешегін тексеру кезінде аудитордың негізгі мақсаты оның балансында көрсетілген кредиторлық берешектің мөлшерінің дәлдігі мен анықтығын анықтау болып табылады. Бұл үшін оған баланстық деректерді Бас кітаптағы, журнал-ордерлердегі, тізімдемелердегі және басқа есептік тізілімдердегі жазулармен салыстыру қажет.
Проскурина В.П. [8] пікірі бойынша, кредиторлық берешекпен және оны қолма-қол ақшамен өтеумен операциялар алаяқтық, қаржылық есептілік деректерін бұрмалау және жұмсап қоюлар үшін мүмкіндік ұсынатындықтан, кредиторлық берешектің нақтылығын тексеру талдаудың маңызды рәсімдерінің бірі болып табылады. Бұны есте сақтап, бұндай іс - әрекеттерді жасыру мен жасаудың әдеттегі әдістерін білу керек. Сатып алушылық операцияларды жүзеге асыру кезінде алаяқтық едәуір көп мөлшерге жетуі мүмкін. Көбінесе, бұл дайындаушы - сатып алушы ұйымдар мен тұтынушы кооперациясының кәсіпорындарының ауыл шаруашылық өнімдерін және шикізатты сатып алуы кезінде мүмкін болып табылады. Дайындаулар, сатып алулар кезіндегі бұзулар қарапайым, сондай-ақ күрделі болуы мүмкін, оларды аудиторлық рәсімдердің көмегімен ашу мүмкін емес деп айтуға да болады.
В.Л. Назарованың ойынша [9] , жабдықтаушыларға және мердігерлерге шикізат, материалдар және басқа да тауарлы-материалдық қорларды жеткізетін, сондай-ақ әртүрлі қызмет түрлерін көрсететін және әртүрлі жұмыстарды орындайтын (күрделі жөндеу, негізгі құралдарға ағымдағы жөндеу және басқ.) субъектілер жатады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар олар не тауарлы-материалдық қорларды түсіргеннен, жұмыстарды орындағаннан немесе қызметтерді көрсеткеннен кейін, не болмаса кәсіпорынның келісімінен олармен бір мезгілде немесе оның тапсыруы бойынша, немесе алдын ала ақы бойынша жүзеге асырылады. Кәсіпорынның келісімісіз акцептісіз тәртіпте есептегіштің негізінде жазылып берілген, арылған газ, су, жылу, электроэнергия үшін есептік құжаттар төленеді. Есеп айырысулр сондай-ақ инкассо тәртрібінде, аккредитивтермен, чектермен жүргізілуі мүмкін. Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебін әрбір салықтық шот - фактура бойынша және әрбір жеке жабдықтаушы бойынша жүргізеді. Есеп айырысу құжаттарын алған кезде оларды жабдықтаушылармен есеп айырысу кітабына жазады. Төлеуге қабылданған шоттар бойынша акцепт жүргізеді, төлем тапсырмасын көшіріп береді және қаражатты аудару үшін есептік құжаттармен бірге банкке беріледі.
Төлем тапсырмаларымен мекемелер арқылы тапсырмада салық шот-фактуралардың, тауарлы-көліктік жүкқұжаттарының және тауарларды немесе қызмет көрсетуді растайтын басқа да құжаттардың нөмірі мен күніне сілтеме болған жағдайда алынған және қабылданған тауарларды қолма-қол емес тәртіпте, сондай-ақ тауарлық емес операциялар бойынша банк мекемелері бойынша есеп айырысулар жүргізіледі. Төлем тапсырмасы - бұл кәсіпорынға қызмет көрсететін банкке өзінің шотынан арнайы бланкіде ресімделген басқа кәсіпорынның шотына белгілі бір соманы аудару туралы нұсқау. Бір банк қызмет көрсететін 3 және одан артық алушыларға аудару кезінде жиынтық төлем тапсырмасы көшіріліп беріледі.
Кредиторлармен есеп айырысу жағдайын бақылауды ұйымдастыру келісім-шарттық және есептік тәртіптің нығаюына тапсырылған ассортиментте және төлемдік тәртіпті сақтау үшін жауапкершілікті арттыру сапасымен өнімді жеткізу жөніндегі міндеттемелерді орындауға, кредиторлық берешекті қысқартуға және соған орай шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржылық жағдайын жақсартуға мүмкіндік береді.
Кредиторлық берешектің есепті кезеңнің басы мен аяғындағы жағдайы баланста мынадай баптардың қалдықтарымен сипатталады:
Төленуге тиісті шоттар мен вексельдер.
Алынған аванстар.
Салықтар бойынша берешек.
Төленуге тиісті дивиденттер.
Негізгі компания мен еншілес ұйымдар арасындағы топ
ішіндегі операциялар бойынша берешек.
Акционерлік қоғамның лауазымды адамдарына берешек.
Басқадай кредиторлық берешек.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар алдын ала төлем тәртібінде, инкассо, аккредитивтермен, алынған тауарлы - материалдық құндылықтар, орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін чектермен жүзеге асырылады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар бойынша операцияларды қадағалай отырып, аудитор бухгалтерлік шоттар корреспонденциясын құрудың дұрыстығын тексеру қажет. Өнімнің өзіндік құнына, кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне әсер ететін көптеген қателер айналым, өндіріс шығындарын есептейтін шоттарда жататындықтан, аудиторлар оларда операциялардың көрінуіне ерекше көңіл бөледі.
Д.О Абленовтың пікірі бойынша [10] , кредиторлық берешек аудитінің маңызды құрамдас әлементі бюджетпен есеп айырысуларды тексеру болып табылады. Бюджетпен есеп айырысудың аудитін өткізу кезінде тексеруге жататын жалпы сұрақтар:
oo салықпен қамтылатын базаның анықталуының толықтығы мен дұрыстығы;
oo салықтар мен басқа төлемдерді қолданудың, сондай-ақ төлемдерді аудару кезінде арифметикалық есептеулердің дұрыстығы;
oo шығарылған шегерулердің және салықтарды төлеу кезінде жеңілдіктерді пайдаланудың заңдылығы мен негізділігі;
oo бюджетке төлемдерді төлеудің толықтылығы мен уақтылығы;
oo төлемдерді аудару мен төлеу бойынша бухгалтерлік шот корреспонденцияларын құрудың дұрыстығы;
oo төлемдер түрлері бойынша есептілік нысандарын салық комитетіне ұсынудың уақтылығы мен құрудың дұрыстығы;
oo бюджетпен есеп айырысулар бойынша аналитикалық және синтетикалық есеп жүргізудің дұрыстығы;
oo аналитикалық және синтетикалық есеп жазуларының Бас кітаптағы және кәсіпорынның балансындағы жазуларға сәйкес келуі болып табылады.
Г. Канафианованың[11] пікірінше, бюджетпен есеп айырысу есебінің аудиті кезінде 3110 "Төлеуге тиісті корпорациялық табыс салығы", 4310 "Кейінге қалдырылған табыс салығы", 3130 "Қосылған құнға салық", 3140 "Акциздер", 3150 "Әлеуметтік салық", 3160 "Жер салығы", 3180 "Мүлік салығы", 3170 "Көлік құралдары салығы", 3190 "Өзге де салықтар" шоттары тексеріледі.
Аудиторларға "Басқадай кредиторлық берешек" бабына мұқият көңіл бөлу керек. Баланстың бұл бабы бойынша жылдың басы мен аяғына қалдықтардың анықтығын анықтау үшін аудиторларға баланстың бұл бабы бойынша жылдың басы мен аяғына қалдықтардың анықтығын анықтау және оларды 3350 "Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысулар", "Лауазымды тұлғаларға берешек", 3360 "Жалгерлік міндеттемелер", 684, 3380 "Төленуге тиісті сыйақылар", "Қызметкерлердің еңбек демалысы бойынша есептелген берешек", 3220 "Жинақтаушы зейнетақы қоры бойынша есеп айырысулар" шоттары бойынша жиынтық қалдықтармен салыстыруға болады.
Жылдың аяғы мен басына баланста көрсетілген, кредиторлық берешектің маңызды баптарының бірі еңбекақы бойынша өзінің қызметкерлеріне кәсіпорынның берешегі болып табылады.
Бұл берешек аудитінің негізгі мақсаты еңбек пен жалақының есебін жүргізудің қолданыстағы тәртібінің сақталуын, бухгалтерлік есептің күйі мен ұйымдастырылуын, сондай-ақ еңбекақы бойынша жүргізетін есеп айырысулардың дұрыстығын тексеру болып табылады.
Бақылау барысында қолданылатын ақпарат көздері болып 3350 Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу шоты бойынша аналитикалык және синтетикалық мәліметтер өнімділіктің есебі және еңбекақы төлеуді есептеу жөніндегі бастапқы кұжаттар (мысалы, жұмыс істеген уақыт есебі табелі мен нарядтар) уақытша еңбекке жарамсыздык парақтары, еңбек демалысына төлемді есептеу, нормативтік күжаттар, бұл операцияны реттейтін ҚР Еңбек туралы заңы, Қызметкерлердің еңбегі мәселелері жөніндегі әдістемелік ұсыныстар, олардың орташа еңбекақысын есептеу тәртібі жөніндегі нұсқаулық және т.б. басшылыққа алынады.
Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысуларды тексеруді әр айдың бірінші күндегі 3350 шоты бойынша аналитикалық есеп көрсеткіштерінің және бухгалтерлік баланстағы, бір уақыттағы Бас кітаптағы жазулармен сәйкестігін анықтап, бастаған жөн. Бұл үшін Бас кітаптағы қарастырып отырған айлардың бірінші күндегі 3350 тізімдемесінің жиынтық сомасымен (берілетін) кәсіпорын балансындағысымен салыстыру қажет.
Айырмашылық табылғанда олардың себептерін анықтау керек. Сондай-ақ мәліметтерді депозитке салынған еңбекақы есеп кітабы көрсеткіштерімен салыстыру керек. Сосын бастапқы құжаттардың анық сенімділігін, толтырылу дұрыстығын, олардың еңбекақы және еңбекті өтеудің басқа түрлерін есептеу мен төлеу бойынша нормативті құжат талаптарына сәйкестігі тексеріледі.
Шаруашылық субъектісінің берешегі туралы ақпаратты жалпылау үшін еңбекақы бойынша "Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысулар" шоты тағайындалған. Бұл шот бойынша жазуларды тексере отырып, аудитор оның кредиті бойынша - жұмыскерлерге тиесілі және кәсіпорынға қатысуынан табыс, қызметі сіңген жылдары үшін сыйақылар мен жұмысшыларға демалыстарды төлеуге бекітілген тәртіпте құрылған резервтен аударылған еңбекақы сомасы, ал дебет бойынша уақытша еңбек қабілетсіздігі және т.с.с. бойынша жәрдемақының, жалақының, сыйақылардың төленген сомалары, кәсіпорынға қатысуынан табыстар, сондай-ақ атқарушы құжаттар бойынша есептелген салықтар, төлемдердің және басқа шегерулердің сомалары көрінетінін, шоттың сальдосы кәсіпорынның еңбекақы бойынша өзінің қызметкерлеріне берешегін көрсететінін білуі керек.
Еңбекақы бойынша есеп айырысулардың аудиті кезінде аудитор еңбек төлемінің ішкі бақылауын тексеруі, оны бағалауы және аудит рәсімі бағдарламасын құрастыруы керек.
Сосын аудиторға бастапқы құжаттардың анықтығын, оларды құрудың дұрыстығын, олардың жалақы мен еңбектің басқа түрлерін аудару мен төлеу бойынша нормативтік құжаттардың талаптарына сәйкестігін зерттеуі қажет. Бұл рәсімді өткізу кезінде аудитор, орындалған жұмыстардың есебі үшін жауапты лауазымды тұлғалардың қолдарының бар болуын, барлық деректемелерді толтырудың дұрыстығын, құжаттарда тазартып өшірулердің, түзетулердің (келісілмеген) бар - жоқтығын және т.б. тексереді.
Бастапқы құжаттарды зерттеу кезінде аудитор жұмыс уақыты мен нарядтарды есептеу табелін тексеруге ерекше көңіл бөлуі қажет, бұл оларға ойдан шығарылған (жасанды) тұлғаларды кірістіру жағдайларының бар-жоқтығын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл үшін нарядтарды беру күндері бойынша оларға талдау жасап шығып, нарядтардағы және жұмыс уақытын есептеу табельдеріндегі жұмысшылардың аты-жөндерін жеке құрамның есебінің деректерімен салыстыру қажет.
Бұрын төленген бастапқы құжаттар бойынша сомалардың аударудың қайталама жағдайларының, бір тұлғалардың аты-жөндерінің бірнеше есептік-төлемдік тізімдемелерде қайталануларының бар-жоқтығын тексеру қажет. Аудиторға кәсіпорынның тізімдік құрамында тұрмайтын және ұзақ емес уақыт жұмыс істеген тұлғаларға жазылып берілген нарядтарға, сондай-ақ ақауларды жою және төмен сапамен орындалған жұмыстарды қайта түзету бойынша нарядтарға ерекше көңіл бөлу қажет.
Аудиттің маңызды рәсімі еңбек ақыны төлеудің дұрыстығын, соның ішінде:
- келісімді бағалаулар, тарифтік мөлшерлемелер мен айлықтар бойынша төлеудің дұрыстығын іріктеп тексеру болып табылады.
К.Ш. Дүйсембаевтың [12] пікірі бойынша, еңбектің мерзімді ақысы кезінде штаттық кестемен бекітілген кәсіпорынның жұмысшыларының лауазымдық айлықтарының және штаттық тәртіптің сақталуын, еңбек шарттары бойынша еңбек төлемінің негізділігін, тарифтік мөлшерлемелерді пайдаланудың дұрыстығын тексеру қажет, ал келісімді кезінде - нормалар мен бағалауларды пайдаланудың дұрыстығын, жұмыстың сандық және сапалық көрсеткіштерінің орындалуын, ол бойынша жалақы есептелген жұмыстардың көлемі қаншалықты нақты екендігін, өндірісі үшін жалақы есептелген өнімнің санының, кәсіпорынның қоймасына тапсырылған өнімнің санының сәйкес келетіндігін тексеру қажет,
- кәсіпорындағы қолданыстағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz