Шығындар есебін жетілдіру және өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 8
1 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясының теориялық және әдістемелік негіздері 9
1.1 Шығындар есебі мен калькуляцияның түсінігі және шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында бухгалтерлік есеп жүргізуді ұйымдастырудың мақсаты мен мәні. 9
2 «АЛАУ ЖЕР» ЖШС .ның шығындар есебінің жағдайы мен шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау 17
2.1 Кәсіпорынның ұйымдастыру.экономикалық сипаттамасы 17
2.2 Шығындарды толық қосу және өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау. 31
3 «АЛАУ ЖЕР» ЖШС. ның шығындарының басқарылу жүйесінің жетілдірілуі және шығындар есебін бақылау 42
3.1 «Алау Жер» ЖШС.ның шығындарының есептелу әдістерінің жетілдіруінің негізгі бағыттары 42
3.2 Кәсіпорын шығындарының үнемделу мүмкіндіктерін анықтау және оңтайландыру. 50
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ 57
ҚОСЫМШАЛАР 59
АНЫҚАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 8
1 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясының теориялық және әдістемелік негіздері 9
1.1 Шығындар есебі мен калькуляцияның түсінігі және шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында бухгалтерлік есеп жүргізуді ұйымдастырудың мақсаты мен мәні. 9
2 «АЛАУ ЖЕР» ЖШС .ның шығындар есебінің жағдайы мен шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау 17
2.1 Кәсіпорынның ұйымдастыру.экономикалық сипаттамасы 17
2.2 Шығындарды толық қосу және өзгермелі шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау. 31
3 «АЛАУ ЖЕР» ЖШС. ның шығындарының басқарылу жүйесінің жетілдірілуі және шығындар есебін бақылау 42
3.1 «Алау Жер» ЖШС.ның шығындарының есептелу әдістерінің жетілдіруінің негізгі бағыттары 42
3.2 Кәсіпорын шығындарының үнемделу мүмкіндіктерін анықтау және оңтайландыру. 50
ҚОРЫТЫНДЫ 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ 57
ҚОСЫМШАЛАР 59
Тақырыптың өзектілігі және мәселелердің зерттелу дәрежесі.
Қалыптасқан жағдайды қарастыра отырып, ұзақ мерзімдегі жеті басымдылықтың негізі ретінде шетел инвестициялары анықталады. Сонымен қатар ішкі топтардың жоғары деңейі мен ашық нарықтық экономикаға негізделетін экономикалық өсім анықталды.
Тұрақты экономикалық өсім қаржылық тұрақтыллыққа қол жеткізуге көмектеседі. Сонымен бірге инвесторларды аса маңызды да, қажетті салаларға белсенді тартуға бағыттайды. Және де бизнестің басты салаларындағы іскерлік белсенділікті арттыруға, белсенді индустриалды саясатқа кірісуге, шаруашылықтану мен басқарудың макродан микро деңейіне мойын бұруға көмектеседі.[1]
Экономикалық басқарудың жетілуі, нарықтық қарым – қатынастардың аяғынан тұруы, меншіктің әртүрлі нысандарын қолдану есептің маңыздылығын көрсетеді. Сонымен бірге шетелдік ұйымдардың қатысуымен кәсіпорындар құру, Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттарына бағдарлану есеп пен аудиттің рөлі мен маңыздылығының артуын болжайды.
Аталған мәліметті кәсіпорынды басқару мақсатында ең үлкен әсерлілікпен пайдалану үшін қажет. Сонымен бірге есептіліктің озық әдістерін, шетелдің жақсы тәжірибесін, бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарын пайдалануға, бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастырылу жүйесі қажет болады.
Халық шаруашылықтың бүкіл салаларында және меншіктің иелерінің барлық түрлерінде жүргізілетін бухгалтерлік есеп пен аудитті қайта құру қажет. Және оның маңызы мен әдістерін кәсіпорынның ерекшеліктеріне сәйкес халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттарының талаптарына сәйкестендіріп жүзеге асыру қажет.
Қарастырылып отырылған тақырып есепте негізгі және қажетті бөлімдерінің бірі шығындардың есебі болып табылады. Шығындардың негізінде мекеменің қаржылық тұрақтылығын және төлем қабілеттілігінің мүмкіндігі мен негізділігін анықтай аламыз.
Шығындар шаруашылық субектісінің табыс табу мақсатында қызметтерін жүзеге асыру үшін, белгілі бір қаражаттары мен ресурстарын жұмсау болып табылады. Шығындар – жоспар бойынша кәсіпорынның ресурстық қаражаттарын жұмсау негізіндегі табысын табуы болып табылады. Бір борышкердің екінші тұлғаның алдындағы берешегін растау үшін бір сөзі немесе қарыздық қолхаты жеткілікті болатын уақыт лдеқашан өтіп кеткен.
Қазіргі заманда кәсіпорынның шаруашылық қызметінің есебін дұрыс жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін бухгалтерлік есептің жүйесін құру қажет. Мердігерлермен, салықтық ұйымдармен, жұмыскерлермен, өзге де борышкерлермен есеп айырысулар бойынша міндеттемелерді уақытылы орындаудан қатысушылар арасындағы одан арғы қарым – қатынас байланысты болғандықтан, есеп айырысу қарым – қатынастарын дұрыс ұйымдастыру, есеп айырысу тәртібін жақсартуға алып келеді.
Қалыптасқан жағдайды қарастыра отырып, ұзақ мерзімдегі жеті басымдылықтың негізі ретінде шетел инвестициялары анықталады. Сонымен қатар ішкі топтардың жоғары деңейі мен ашық нарықтық экономикаға негізделетін экономикалық өсім анықталды.
Тұрақты экономикалық өсім қаржылық тұрақтыллыққа қол жеткізуге көмектеседі. Сонымен бірге инвесторларды аса маңызды да, қажетті салаларға белсенді тартуға бағыттайды. Және де бизнестің басты салаларындағы іскерлік белсенділікті арттыруға, белсенді индустриалды саясатқа кірісуге, шаруашылықтану мен басқарудың макродан микро деңейіне мойын бұруға көмектеседі.[1]
Экономикалық басқарудың жетілуі, нарықтық қарым – қатынастардың аяғынан тұруы, меншіктің әртүрлі нысандарын қолдану есептің маңыздылығын көрсетеді. Сонымен бірге шетелдік ұйымдардың қатысуымен кәсіпорындар құру, Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттарына бағдарлану есеп пен аудиттің рөлі мен маңыздылығының артуын болжайды.
Аталған мәліметті кәсіпорынды басқару мақсатында ең үлкен әсерлілікпен пайдалану үшін қажет. Сонымен бірге есептіліктің озық әдістерін, шетелдің жақсы тәжірибесін, бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарын пайдалануға, бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастырылу жүйесі қажет болады.
Халық шаруашылықтың бүкіл салаларында және меншіктің иелерінің барлық түрлерінде жүргізілетін бухгалтерлік есеп пен аудитті қайта құру қажет. Және оның маңызы мен әдістерін кәсіпорынның ерекшеліктеріне сәйкес халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттарының талаптарына сәйкестендіріп жүзеге асыру қажет.
Қарастырылып отырылған тақырып есепте негізгі және қажетті бөлімдерінің бірі шығындардың есебі болып табылады. Шығындардың негізінде мекеменің қаржылық тұрақтылығын және төлем қабілеттілігінің мүмкіндігі мен негізділігін анықтай аламыз.
Шығындар шаруашылық субектісінің табыс табу мақсатында қызметтерін жүзеге асыру үшін, белгілі бір қаражаттары мен ресурстарын жұмсау болып табылады. Шығындар – жоспар бойынша кәсіпорынның ресурстық қаражаттарын жұмсау негізіндегі табысын табуы болып табылады. Бір борышкердің екінші тұлғаның алдындағы берешегін растау үшін бір сөзі немесе қарыздық қолхаты жеткілікті болатын уақыт лдеқашан өтіп кеткен.
Қазіргі заманда кәсіпорынның шаруашылық қызметінің есебін дұрыс жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін бухгалтерлік есептің жүйесін құру қажет. Мердігерлермен, салықтық ұйымдармен, жұмыскерлермен, өзге де борышкерлермен есеп айырысулар бойынша міндеттемелерді уақытылы орындаудан қатысушылар арасындағы одан арғы қарым – қатынас байланысты болғандықтан, есеп айырысу қарым – қатынастарын дұрыс ұйымдастыру, есеп айырысу тәртібін жақсартуға алып келеді.
1Н.А.Назарбаев Қазақстан-2050.Барлық Қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі, әл ауқатын арттыру.
2 М.К.Алиев, М.Т.Жетесова, Н.Б.Шамуратова. Финансовый учет 1. Учебное пособие – Астана: ТОО Мастер По,2014 – 157с.
3 Хорнгрен Ч.Т., Фостер ДЖ. Бухгалтерский учет: Управленческий аспект
М.Фин. и статистика 2011г
4 Қ.Т. Тайғашинова, Басқару есебі: оқу құралы/ Қ.Т.Тайғашинова.-
Алматы: Издательство "LEM", 2011.- 332 б.
5 «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы - 28 ақпан 2007 ж.№ 234- II (09.02.2016 өзгерістер мен толықтыруларды қоса алғанда)
6 К.Ш.Дүйсенбаев және т.б. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау-
Оқу құралы. – Алматы: Экономика.2012.-330б.
7 Б.С.Мырзалиев, А.А.Сәтмырзаев, Р.С.Әбдішүкіров Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: Оқу құалы. – Алматы: Экономика 2008.- 832б
8 М.К.Алиев, М.А.Алтынбеков. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Оқу құралы – Астана: ҚазЭҚХСУ ,2015ж – 188 б
9 М.К.Алиев, М.Т.Жетесова, Н.Б.Шамуратова. Финансовый учет 1. Учебное пособие – Астана: ТОО Мастер По,2014 – 157с
10 Басқару есебі: оқу құралы/ Ержанов А.К., Айтанова Ә.Қ., Жұманова Г.Ш., Баянова М.С., Иматаева Ә.Е. – Алматы: Экономика, 2009.-304 б
11 Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесі. – Алматы: ЖШС «LEM баспасы» 2010. – 27б
12 Садиева А.С., Тлеуова Э.М. Финансовый учет 1. Учебное пособие – Астана: КазУЭФМТ, 2010 – 320с.
13 Е.П.Козлова Калкулирование себестоимости способом суммирования затрат// Главбух. – 2013.- c. 1-24.
14 И.Г.Кондратова Основы управленческого учета. // Современное упрвление. 2012. №6. С. 79-103.
15 М.К.Жұматова, Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп: тәжірибе құралы/ М.К.Жұматов. – Астана: «Қаржы жүйесі органдарының мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру орталығы» Акционерлік қоғамы», 2011. – 119 б.
16 Сагиндыкова Г.М. Практический аудит. Учебное пособие- Астана. Издательство КазУЭФМТ, 2012. -180с.
17 Б.Оразбеұлы Бухгалтерлік есеп және аудит негіздері: оқу құралы / Б.Оразбекұлы.-Алматы:Экономика, 2011.- 409 б.
18 Абленов, Д.О. Қаржылық аудит және талдау: теория, әдіснама, практика: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2010.- 528 б.
19 Нурсеитов Э.О., Аудит: краткое пособие / Э.О.Нурсейтов-Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2011.- 236 с.
20 К.Ш.Дүйсембаев Қаржы есептілігін талдау: оқулық.-Алматы: Экономика,2011.-348 б.
21 Қ.Т.Тайғашинова, Басқару есебі: оқу құралы/ Қ.Т.Тайғашинова.- Алматы: Издательство «LEM», 2011.- 332 б.
22 Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп=Бухгалтерский учет в соответствии с международными стандартами финансовой отчетности: оқу құралы/Садиева А.С., Жұматов М.Қ., Тлеуова Э.М., Акимова Б.Ж.-Астана: «Қаржы жүйесі органдарының мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру орталығы» Акционерлік қоғамы»/АО «Центр подготовки, переподготовки и повышения квалификации специалистов органов финансовой системы», 2011. – 393 б.
23 Садиева А.С. Управленческий учет. Учебное пособие. Астана. КУЭФиМТ: ИПЦ, 2011
24 Би Вандер Вил. Управленческий учет (с элементами финансового учета) М.Инфра-2012
25 Т.С.Коженикова Отнесение материальных затрат на себестоймость продукции и для целей исчисления налогооблагаемой прибыли.//Экономика.Финансы.Управление. 2013.№6.С. 71-75.
26 А.Қ.Шарипов Аудит: оқу құралы.-Алматы: Экономика62010.-288 б.
27 Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия: Учебник./ Под ред. В.Я.Позднякова.- М.: ИНФРА-М, 2012.- 617с.- (Высшее образование).
28 Яругова А. Управленчесий учет: опыт экономически развитых стран. М: Финансы и статистика, 2007
29 В.В.Родостовец, Т.Е.Ғабдуллин, О.И.Шмидт Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.-Алматы: Қазақстан-аудит орталығы,2009 ж.
30 Ч.Т.Хорнгрен, Д.Ж.Фостер Бухгалтерский учет: Управленческий аспект М.Фин. и статистика2011 г.
31 К.Друри Введение в управленческий и пройзводственый учет (Перевод англ. Под ред Н.Д.) М. Аудит, Юнити, 2011
32 Джаншанло Р.Е., Анализ финансового положения организации: учебное пособие / Р.Е. Джаншанло.- Алматы: Издательство "LEM", 2010.- 76 с.
33 В.Г.Новиков Анализ соотношения «затраты-обьем-прибыль» //Менеджмент в России и за рубежом. -2011.-№4.-с. 120-137.
34 Д.О.Абленов Қаржылық аудит және талдау: теория, әдіснама, практика: оұу құралы.-Алматы:Экономика, 2010.-528 б.
35 В.П.Проскурина Бухгалтерлік проводкалар/ В.П.Проскурина; қазақ тіліне бірінші рет аударылған/ аударған М.Қ.Акишев.-Алматы:ЖШС «LEM баспасы», 2011.-292 б.: табл.
2 М.К.Алиев, М.Т.Жетесова, Н.Б.Шамуратова. Финансовый учет 1. Учебное пособие – Астана: ТОО Мастер По,2014 – 157с.
3 Хорнгрен Ч.Т., Фостер ДЖ. Бухгалтерский учет: Управленческий аспект
М.Фин. и статистика 2011г
4 Қ.Т. Тайғашинова, Басқару есебі: оқу құралы/ Қ.Т.Тайғашинова.-
Алматы: Издательство "LEM", 2011.- 332 б.
5 «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы - 28 ақпан 2007 ж.№ 234- II (09.02.2016 өзгерістер мен толықтыруларды қоса алғанда)
6 К.Ш.Дүйсенбаев және т.б. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау-
Оқу құралы. – Алматы: Экономика.2012.-330б.
7 Б.С.Мырзалиев, А.А.Сәтмырзаев, Р.С.Әбдішүкіров Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: Оқу құалы. – Алматы: Экономика 2008.- 832б
8 М.К.Алиев, М.А.Алтынбеков. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Оқу құралы – Астана: ҚазЭҚХСУ ,2015ж – 188 б
9 М.К.Алиев, М.Т.Жетесова, Н.Б.Шамуратова. Финансовый учет 1. Учебное пособие – Астана: ТОО Мастер По,2014 – 157с
10 Басқару есебі: оқу құралы/ Ержанов А.К., Айтанова Ә.Қ., Жұманова Г.Ш., Баянова М.С., Иматаева Ә.Е. – Алматы: Экономика, 2009.-304 б
11 Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесі. – Алматы: ЖШС «LEM баспасы» 2010. – 27б
12 Садиева А.С., Тлеуова Э.М. Финансовый учет 1. Учебное пособие – Астана: КазУЭФМТ, 2010 – 320с.
13 Е.П.Козлова Калкулирование себестоимости способом суммирования затрат// Главбух. – 2013.- c. 1-24.
14 И.Г.Кондратова Основы управленческого учета. // Современное упрвление. 2012. №6. С. 79-103.
15 М.К.Жұматова, Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп: тәжірибе құралы/ М.К.Жұматов. – Астана: «Қаржы жүйесі органдарының мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру орталығы» Акционерлік қоғамы», 2011. – 119 б.
16 Сагиндыкова Г.М. Практический аудит. Учебное пособие- Астана. Издательство КазУЭФМТ, 2012. -180с.
17 Б.Оразбеұлы Бухгалтерлік есеп және аудит негіздері: оқу құралы / Б.Оразбекұлы.-Алматы:Экономика, 2011.- 409 б.
18 Абленов, Д.О. Қаржылық аудит және талдау: теория, әдіснама, практика: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2010.- 528 б.
19 Нурсеитов Э.О., Аудит: краткое пособие / Э.О.Нурсейтов-Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2011.- 236 с.
20 К.Ш.Дүйсембаев Қаржы есептілігін талдау: оқулық.-Алматы: Экономика,2011.-348 б.
21 Қ.Т.Тайғашинова, Басқару есебі: оқу құралы/ Қ.Т.Тайғашинова.- Алматы: Издательство «LEM», 2011.- 332 б.
22 Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп=Бухгалтерский учет в соответствии с международными стандартами финансовой отчетности: оқу құралы/Садиева А.С., Жұматов М.Қ., Тлеуова Э.М., Акимова Б.Ж.-Астана: «Қаржы жүйесі органдарының мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру орталығы» Акционерлік қоғамы»/АО «Центр подготовки, переподготовки и повышения квалификации специалистов органов финансовой системы», 2011. – 393 б.
23 Садиева А.С. Управленческий учет. Учебное пособие. Астана. КУЭФиМТ: ИПЦ, 2011
24 Би Вандер Вил. Управленческий учет (с элементами финансового учета) М.Инфра-2012
25 Т.С.Коженикова Отнесение материальных затрат на себестоймость продукции и для целей исчисления налогооблагаемой прибыли.//Экономика.Финансы.Управление. 2013.№6.С. 71-75.
26 А.Қ.Шарипов Аудит: оқу құралы.-Алматы: Экономика62010.-288 б.
27 Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия: Учебник./ Под ред. В.Я.Позднякова.- М.: ИНФРА-М, 2012.- 617с.- (Высшее образование).
28 Яругова А. Управленчесий учет: опыт экономически развитых стран. М: Финансы и статистика, 2007
29 В.В.Родостовец, Т.Е.Ғабдуллин, О.И.Шмидт Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп.-Алматы: Қазақстан-аудит орталығы,2009 ж.
30 Ч.Т.Хорнгрен, Д.Ж.Фостер Бухгалтерский учет: Управленческий аспект М.Фин. и статистика2011 г.
31 К.Друри Введение в управленческий и пройзводственый учет (Перевод англ. Под ред Н.Д.) М. Аудит, Юнити, 2011
32 Джаншанло Р.Е., Анализ финансового положения организации: учебное пособие / Р.Е. Джаншанло.- Алматы: Издательство "LEM", 2010.- 76 с.
33 В.Г.Новиков Анализ соотношения «затраты-обьем-прибыль» //Менеджмент в России и за рубежом. -2011.-№4.-с. 120-137.
34 Д.О.Абленов Қаржылық аудит және талдау: теория, әдіснама, практика: оұу құралы.-Алматы:Экономика, 2010.-528 б.
35 В.П.Проскурина Бухгалтерлік проводкалар/ В.П.Проскурина; қазақ тіліне бірінші рет аударылған/ аударған М.Қ.Акишев.-Алматы:ЖШС «LEM баспасы», 2011.-292 б.: табл.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Шығындар есебін жетілдіру және өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы
Мамандық: 6М050800 Есеп және аудит
Есеп және аудит мамандығы бойынша Экономика ғылымдарының магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
_____________
______________
___ _____________2017 ж.
Астана, 2017
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 3
АНЫҚАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
Кіріспе 8
1 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясының 9
теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Шығындар есебі мен калькуляцияның түсінігі және шаруашылық 9
жүргізудің қазіргі жағдайында бухгалтерлік есеп жүргізуді
ұйымдастырудың мақсаты мен мәні.
2 АЛАУ ЖЕР ЖШС -ның шығындар есебінің жағдайы мен шығындар 17
бойынша өзіндік құнды калькуляциялау
2.1 Кәсіпорынның ұйымдастыру-экономикалық сипаттамасы 17
2.2 Шығындарды толық қосу және өзгермелі шығындар бойынша 31
өзіндік құнды калькуляциялау.
3 АЛАУ ЖЕР ЖШС– ның шығындарының басқарылу жүйесінің 42
жетілдірілуі және шығындар есебін бақылау
3.1 Алау Жер ЖШС-ның шығындарының есептелу әдістерінің 42
жетілдіруінің негізгі бағыттары
3.2 Кәсіпорын шығындарының үнемделу мүмкіндіктерін анықтау және 50
оңтайландыру.
Қорытынды 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ 57
Қосымшалар 59
Нормативтік сілтемелер:
1. Қаржылық есеп беру туралы № 2 стандарт, Қазақстан Республикасы каржы
Министірлігінің 2007 жылдың 21 маусымындағы №217 бұйрығымен
бекітілген.
2. ХҚЕС № 7 Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп
3. № 9 Шетел валютасындағы операциялар есебі бухгалтерлік есеп
стандартына методикалық нұсқаулар, (Қазақстан Республикасының қаржы
Министірлігі бекіткен, 1997 жылдың 21 мамырында), (05.02.03 жылы
Қазақстан Республткасының қаржы Министірдігінің енгізілген
өзгертулер мен толықтырулармен № 44)
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Басқармасының 2006 жылдың
2 маусымындағы № 266 банктік шоттарды ашу, жүргізу, жабу ережелерін
бекіту туралы қаулысы (ҚР ҰБ Басқармасының 08.10.03 жылы енгізген
өзгертулер мен толықтыруларымен)
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Басқармасының 2000 жылдың
25 сәуіріндегі № 179 ҚР территориясында төлем құжаттрын қолдану
туралы және қолма – қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру
туралы ережелерді бекіту туралы қаулысы ( ҚР ҰБ Басқармасының
24.01.04 жылы енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен)
6. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен Қазақстан
Республикасында валюталық операциялар жүргізу ережелері, 20.04.2006
жылдан. №115
7. Қазақстан Республикасының екiншi деңгейдегi банктерiнде жəне банк
операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарда касса,
сейф операцияларын жəне банкноталарды, монеталарды жəне
құндылықтарды инкассациялау операцияларын жүргiзу ережесiн бекiту
туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2001
жылғы 3 наурыздағы N 58 қаулысы.
8. Қазақстан Республикасындағы чектерді қолданып, төлемдерді атқару
Қазақстан Республикасы Ұлттық банк Басқармасының 1998 ж. 5
желтоқсандағы №266 Қазақстан Республикасы территориясында чектерді
қолдану ережелері (өзгерістермен және толықтырулармен).
9. Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) 39 Қаржылық құралдар:
мойындау және бағалау;
10. 2003 жылдың 13 мамырынан № 415-II Акционерлік қоғамдар туралы
Қазақстан Республикасының Заңы (10.02.2011ж. жағдайына
өзгертулер және толықтырулармен)
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диссертацияда келесідей терминдер тиісті анықтамалармен
пайдаланылған:
Шығындар — тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын,
тұтынатын ресурстар.
Ақша қаражатының эквиваленті (баламалары) – ақша, қаражатының белгілі
бір сомасына жеңіл айнала алатын және құндылығын өзгерту қаупіне аз
ұшырайтын қысқа мерзімді өтімділігі жоғары салымдары
Актив – ұйымның иелігіндегі құндылық бағасы бар құқығындағы жеке
қаражаттар және мүліктері. Активтер немесе шаруашылық қаражаттары болашақта
экономикалық пайда алып келетін олжа ретінде қарастырылады.
Ағымдағы міндеттемелер – қысқа мерзімдегі несие мен берешектер; ұзақ
мерзімдегі несиелердің ағымдағы бөлігі, кредиторлық берешек (төленуге
тиісті қаражаттар мен вексельдер, алынылған аваныстар, салық бойынша
міндетті берешектер, төленетін дивиденттер, өзге де кредиторлық
берешектер), төленуге тиісті есептелінген шығыстар, алдағы кезеңнің шығыны
және басқалары.
Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары- бұл - бухгалтерлік
есептің синтетикалық шоттарының жүйеленген тізімі.
Бухгалтерлік есеп – білім саласы, жоғарғы оқу орнындарында оқытылатын
ғылыми пән.
Бухгалтерлік шоттар – шаруашылық қаражаттары мен оның қорлану
көздерімен жүзеге асырылатын шаруашылық операцияларды ақшалай негізде
көрсету, ағымдағы бақылау және топтастырудың тәсілдері.
Кәсіпорынның бухгалтерлік балансы – кәсіпорынның шаруашылық
қаражаттарды жинақтап топтастыру тәсілі. Ұйымның қаражаттары бухгалтерлік
балансында ақшалай үлгіде екі топта көрініс табады. Алғашқысы мекеме
қандай қаражатпен иеленеді, екіншісі қандай қорлану көздерден құралғанын
қарастырады. Кәсіпорын бухгалтерлік балансының екі бөлігі тең болуы тиіс.
Есеп берушілік – анықталған мерзімде (ай, квартал, жыл)
кәсіпорындардың, өндірістік – шаруашылық, қаржылық қызметін сипаттайтын
мәліметтер жүйесі.
Еңбек ақы – бұл еңбек үшін төлем, оны еңбек келісім шартында және
қызмет нұсқауында белгіленген мөлшеріне сай қызметкер орындаған жұмыс
көлемі үшін алады.
Есеп беру деп – бұл шаруашылық субектісінің өткен кезеңіндеі қаржылық –
шаруашылық іс әрекетін кешенді түрде қарастыратын барлық мәліметтер жүйесі
болып табылады. Есеп беру үрдісін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып
табылады.
Табыстар – кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметтерінің
нәтижелері.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
CVP-талдау (Cost – Volume – Profit analysis)
ҰҚЕС – Ұлттық қаржылық есеп стандарттары
ҰК – Ұлттық компания
ҰБ – Ұлттық банк
ҚМ – Қаржы министрлігі
ҚР – Қазақстан Республикасы
ХҚЕС– Халықаралық қаржылық есеп стандарттары
ҚР АК –Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ЖК – Жеке кәсіпкер
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖЖТ – жылдық жиынтық табыс
ЖІӨ — Жалпы ішкі өнім
ЗТ – заңды тұлға
КҚСМ — кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер
КТС — корпоративті табыс салығы
ӘКК - әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар
ЖТС - Жеке табыс салығы
ҚРҚМ - Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
ҚР СК- Қазақстан Республикасы Салық кодексі
ҚҚС – Қосылған құн салығы
АХС– Аудиттің халықаралық стандарттары
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
Дт – Дебет
Кт – Кредит
Тг – Теңге
% – пайыз
Мың тг. – мың теңге
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі және мәселелердің зерттелу дәрежесі.
Қалыптасқан жағдайды қарастыра отырып, ұзақ мерзімдегі жеті басымдылықтың
негізі ретінде шетел инвестициялары анықталады. Сонымен қатар ішкі
топтардың жоғары деңейі мен ашық нарықтық экономикаға негізделетін
экономикалық өсім анықталды.
Тұрақты экономикалық өсім қаржылық тұрақтыллыққа қол жеткізуге
көмектеседі. Сонымен бірге инвесторларды аса маңызды да, қажетті салаларға
белсенді тартуға бағыттайды. Және де бизнестің басты салаларындағы іскерлік
белсенділікті арттыруға, белсенді индустриалды саясатқа кірісуге,
шаруашылықтану мен басқарудың макродан микро деңейіне мойын бұруға
көмектеседі.[1]
Экономикалық басқарудың жетілуі, нарықтық қарым – қатынастардың
аяғынан тұруы, меншіктің әртүрлі нысандарын қолдану есептің маңыздылығын
көрсетеді. Сонымен бірге шетелдік ұйымдардың қатысуымен кәсіпорындар құру,
Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттарына бағдарлану есеп пен
аудиттің рөлі мен маңыздылығының артуын болжайды.
Аталған мәліметті кәсіпорынды басқару мақсатында ең үлкен әсерлілікпен
пайдалану үшін қажет. Сонымен бірге есептіліктің озық әдістерін, шетелдің
жақсы тәжірибесін, бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарын
пайдалануға, бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастырылу жүйесі қажет болады.
Халық шаруашылықтың бүкіл салаларында және меншіктің иелерінің барлық
түрлерінде жүргізілетін бухгалтерлік есеп пен аудитті қайта құру қажет.
Және оның маңызы мен әдістерін кәсіпорынның ерекшеліктеріне сәйкес
халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттарының талаптарына
сәйкестендіріп жүзеге асыру қажет.
Қарастырылып отырылған тақырып есепте негізгі және қажетті бөлімдерінің
бірі шығындардың есебі болып табылады. Шығындардың негізінде мекеменің
қаржылық тұрақтылығын және төлем қабілеттілігінің мүмкіндігі мен
негізділігін анықтай аламыз.
Шығындар шаруашылық субектісінің табыс табу мақсатында қызметтерін
жүзеге асыру үшін, белгілі бір қаражаттары мен ресурстарын жұмсау болып
табылады. Шығындар – жоспар бойынша кәсіпорынның ресурстық қаражаттарын
жұмсау негізіндегі табысын табуы болып табылады. Бір борышкердің екінші
тұлғаның алдындағы берешегін растау үшін бір сөзі немесе қарыздық қолхаты
жеткілікті болатын уақыт лдеқашан өтіп кеткен.
Қазіргі заманда кәсіпорынның шаруашылық қызметінің есебін дұрыс жүзеге
асыруды қамтамасыз ету үшін бухгалтерлік есептің жүйесін құру қажет.
Мердігерлермен, салықтық ұйымдармен, жұмыскерлермен, өзге де борышкерлермен
есеп айырысулар бойынша міндеттемелерді уақытылы орындаудан қатысушылар
арасындағы одан арғы қарым – қатынас байланысты болғандықтан, есеп айырысу
қарым – қатынастарын дұрыс ұйымдастыру, есеп айырысу тәртібін жақсартуға
алып келеді.
Міндетті берешектер бойынша есеп айырысулардың күйін бақылау
шығындардың азаюына, айналым құралдарының айналымдылығының күшеюіне алып
келеді, бұл ұйымның қаржылық тұрақтылығына жақсы әсерін тигізеді. Кез
келген мекеме үшін өзінің қаржылық есептілігін аудитордың нәтижесімен
бекіту маңызды. Сонымен қатар есептіліктің ықтимал пайдаланушылары –
құрылтайшылар, инвесторлар, кредиторлар, банктер, сонымен бірге мердігерлер
тарапынан өздеріне деген сенімділікті жоғалтады.
Аталған сенімділіктің мекеме үшін үлкен маңызы бар, өйткені оның дамуы
мен келісімдік қарым – қатынастарының беріктігі осыларға байланысты.
Көріп тұрғанымыздай қазіргі таңда өзекті және негізгісі кәсіпорындағы
кезең шығыстарының есебі және олардың аудиті болып табылады. Яғни қате
есептеу мен кезеңдік шығындарды дер кезінде есепке алмау шаруашылық
қызметтің ырғақтылығын бұзады. Бұл мәселе көп жағдайларда қаржылық
жоғалтуларға және орнатылған кәсіпорын байланыстарының бұзылуына алып
келетін шығыстар туындайды.
Атап кеткеніміздей Диссертациялық жұмысымның негізгі зерттеудің мақсаты
кәсіпорындағы шығындардың есебін, яғни кәсіпорынның шығындары мен өнімнің
өзіндік құнының калкуляциясын зерттеу болып табылады.
Аталған мақсатқа байланысты мына тапсырмаларды шешу қажет:
- шығындарды есептеу мен есепке алыну дұрыстығын тексеру;
- шығындардың құжаттамалар бойынша есептің нақтылығын тексеру;
- өзге де шығындар есебінің дұрыстығын тексеру;
- кредиторлық берешектің өтелуін тексеру;
- есептегі кемшіліктерді анықтау және оларды жою іс шараларын қолдану.
Диссертациялық жұмысымның зерттеу объектісі АЛАУ ЖЕР ЖШС болып
табылады, оның атқаратын қызметінің түрі – заңды және жеке тұлғаларға
қызмет көрсету.
Зерттеудің апараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасынын Қаржы
Министрлігінің, Статистикалық агенттіктің ақпараттық мәліметтері, Қазақстан
Республикасының заңдық және нормативттік құжаттары, отандық және шетелдік
ғалымдарының еңбектері, кәсіпорынның нақтылы мәліметтері және өзге де
көздер қолданылды.
Тақырыптың ғылыми зерттелуі. Кәсіпорынның шығындар есебін жүргізу
тәртібінің әдістемелік мәселелері отандық авторлардың еңбектерінде көрініс
тапты: К.Ш. Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев, В.К. Радостовец, С.С. Сатыбалдин,
М.Қ.Әлиев, М.С. Ержанов, Сейдахметова Ф.С., Толпаков Ж.С, Ф.С. Кокенова,
Әбдіманапов Ә.Ә., А.А.Ғалымжанов, Тайғашинова К.Т. және тағы басқалары.
Диссертациялық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Кәсіпорынның
шығындарының есебі турлы берілген ұсыныстарды кәсіпорынның басқарушылық
шаруашылығында қолдануды ұсыну табылады.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалылығы. Шет елдік, ТМД, және отандық
ғылымдардың енбектерін зерттеудің нәтижесінде шығындар түсінігінің
анықтамасын толыктыру; шығындарқозғалысының есебін қарастыру негізінде есеп
регистрлеріне ұсынысты беру; шығындардың бағалануы мен қайтадан бағаануын
зерттеу арқылы кәсіпорындарға бағалау бойынша тиімді тәсілдерін ұсыну болып
табылады.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – шығындар
есебін халықаралық қаржылық есептілік стандартының талабына сай жүзеге
асыруды талдау саласында еңбек еткен шетел және отандық практик-
экономистердің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері, ал
нормативтік негізі Қазақстан Республикасының заңдары және несиелеу
жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен нұсқаулары
болып табылады.
Диссертациялық жұмысты жазу үшін әдістемелік негіздер болды:
- Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік” Заңы,
- Қазақстан Республикасының нормативтік -құқықтық актілері,
- Қазақстан Республикасының “Салықтар мн бюджетке төленетін өзге де
міндетті төлемдер туралы” Заң,
- Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары,
- Қазақстан Республикасының типтік шоттар жоспары,
Диссертациялық жұмыстың зерттеу объектісі - АЛАУ ЖЕР ЖШС.
Жұмысты жазу кезінде қаржылық талдаудың келесі әдіс - тәсілдері
пайдаланылды:
- алдындағы кезеңдермен салыстырғанда бухгалтерлік есептің әртүрлі
баптарының абсолютті және салыстырмалыауытқуларын анықтап қарастыруға
мүмкіндік беретін көлденең (уақыттық) талдау,
- тұтас баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды мәліметке дербес
баптар бойынша салыстырмалы салмағын анықтауға мүмкіндік беретін тігінен
(құрылымдық) талдау,
- қарастырылатын жыл деңгейінен мәліметтердің салыстырмалылық
ауытқуларын есептеуге сүйенетін,трендттік талдау,
- процестерді өлшейтін және тиісті қорытындылар жасауға мүмкіндік
беретін салыстырмалы (кеңістіктік) талдау,
- нақтылы талдама – зерттеудің детерминацияланған немесе стохастикалық
тәсілдерінің көмегімен нәтижелік көрсеткішке жеке факторлардың әсер етілуін
талдау.
Жұмыстың негізгі нәтижелерінің қолданылуы. Зерттеу жұмысының негізгі
қорытындылары мен ұсыныстары халықаралық және аймақтық ғылыми- тәжірибелік
конференцияларда баяндалып талқыланды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 2 жұмыс
жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста
11 кесте, 2 сурет келтірілген.
1 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясының теориялық
және әдістемелік негіздері
1.1 Шығындар есебі мен калькуляцияның түсінігі және шаруашылық
жүргізудің қазіргі жағдайында бухгалтерлік есеп жүргізуді ұйымдастырудың
мақсаты мен мәні
Шығандарды анықтаудың осы немесе өзге жүйелерін қарастыруда, біріншіден
„шығын" деп аталатын ұғымын жете түсіну керек. Атап айтқанда оның
терминологиялық мәні мен түсінігін, шығындарды топтастырудың қағидаттары
мен есептерін түсіндіру қажет.
„Шығындар, деп жазып көрсетті Алиев М.К. – қолма - қол сатып алуға
жұмсалынғанын және - ол кәсіпорынның балансында актив ретінде көрініс
табатын, болашақта табыс алып келуге кабілетгі қаражаттар""[2; 79 б] .
Бірақта, өзге әдебиеттерде осы түсініктің өзгелер де трактовкасы
(немесе түсіндірулері) кездеседі. Атап айтсақ, профессор Хорнгрен Ч. Т.,
Фостер Д. оны былай тұжырымдайды: „Әдеттегідей, шығындар - бұл тауарлар
мен қызметтерге төленуі тиіс болатын, тұтынатын ресурстық қаражаттар
(ақшалай қаржылар) дептүсіндіреді"[3; 79 б].
Тура осыған сәйкес мазмұндағы анықтаманы сәл кейінірек профессор К.Т.
Тайғашинова және өзге де авторлар берді"[4; 79 б] .
Қарастырылған ұғымдардан „шығындар" тұжырымдаларынын абстрактілі
деңгейде екенін көреміз. Осыған байланысты, осы уақытқа дейін экономикалық
оқулықтарда аталған мәселе бойынша көзқарастардың біртұтастығы жоқ. Отандық
тәжірибеде, шығындар, шығыстар, жұмсалған қаражаттар ұғымдары бірдей
деп тендестіріледі немесе ұқсастықта болып келеді және өндіріс шығындары,
не өндіріске жұмсалған шығындар терминдері пайдаланылады. Біздің
пікірімізше, шығындеген сөздің табиғаты, әр қилы ісәрекеттерге байланысты
әр түрлі мәндер мен түсініктерге ие болып келетін сияқты. Басқарушылық
есепте (БЕ) шығындар әр түрлі мақсаттар үшін әр түрлі әдіс тәсіолдермен
жіктеледі, атап айтсақ ол бір мағыналы емес. Шығын факторы - бұл
шығындардың туындауына алып келетін кез келген оқиғалар немесе жағдайлар.
Сондықтан, аталған шығындардың ой өзегі, әр түрлі мақсаттаға шығындар
әр түрлі топтастырылуы мүмкін.
Шығындар ұғымына өндірістік шығындардың туындауымен байланысты
активтердің кемуі (құндылықтар, ақша қаражаттары) немесе міндеттемелердің
өсуі (әсіресе,кредиторлық берешек) жатады. Халықаралық қаржылық
есептіліктің стандартттары бойынша актив болашақта одан пайда түседі деп
күтілетін және өткен оқиғалар нәтижесі негізінде, субект бақылайтын
ресурстық қаражаттар тұрғысынан карастырылады. Шығындар мен шығыстар
түсініктерін толық деңгейде ұқсас деп қарастыруға болмайды. Шығыстар —
бұл ағымдағы есептілік кезенге жатқызылатын шығындар баптарын айтамыз.
Шығыстар ағымдағы кезеңдегі пайда табу үшін қолданылған ресурстық
қаржыларды көрсетеді.
Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары бойынша Шығыстар
есепті кезеңде активтерді пайдалану немесе есептен шығару жағдайында
табыстын кемуі. Сонымен бірге капиталдың азаюына алып келетін және осыған
сәйкес міндеттемелердің туындауы мүмкін.
Зерттеу барысында шығындардың мәнін түсіну үшін, оны үш жақты
қарастыру қажет. Біріншіден,шығындар ресурстық қаражаттарды пайдаланумен
анықталады. Екіншіден,шығындар ақшадай өлшеммен көрсетіліп қолданылған
ресурстардың сандық мөлшерін көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез келген
бөлімшелердің қызметтер, өнімдердің өндірілуін, яғни олардың жүзеге
асырылуын салыстырады.
Қорытындылай келе, шығындар өзіндік құнға қарағанда едәуір кең және
белгілі бір уақытта белгілі мақсаттарға ақшалай түрде ресурстық
қаражаттарды пайдалану деңгейін көрсететінін анықтадық.
Осыған байланысты, шығындар есебінің мақсаты, көрсетілетін қызметімен
және мазмұндарын згертеді. Осыдан шығындарды өздігінше есептілікте
көрсетуі, оның соңғы өнімі болып табылады,ал ол мақсатқа жетудің
негігіқұралы ретінде көрініс табады. Икемді шығындар сан алуан өндіріс
көлемдерінде әр түрлі өздерін алып жүреді, ал жекелеген тұрғысынан
қарастыратын болсақ, ол: Шығынның осындай әрекеттерін көре тұра, шетелдік
оқулықтарда,әсіресе бухгалтерлік есеп бойынша теориялық жұмыстрында
шығындардың әрекетті деген терминді өте жиі қолданылады. Қазақстандық
тәжірибие мен оқулықтарда шығындар түсінгі туралы айту қабылданғанмен,
бірақта шығындардың әрекетті термині, біздің ойымызша, тек қарқынды ғана
емес. Яғни осы немесе бақса шығыстардың мүмкін болатын статистикалық
жағдайын көрсететін, өте ауқымды ұғым болып көрініс табады. Тиімді шешім
қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік қызметтің деңгейлерінен
тәуелді шығындардың әрекетті қалай өзгеретінін көрсету өте маңызды рөл
атқарады. Сондықтан осыдан келесідей мәселелер туындайды:
- келер жылға өндіріс бойынша қызметтің қандай мөлшерін жоспарлау крек?
- өткізілетін тауарлардың көлемінің өсуіне байланысты өткізу бағасын
азайту қажет па?
- өнімдерді артумен айналысатн жұмысшылардың еңбекақысымен есеп айырысу
қандай нысанда болу қажет: тек комиссиондық сыйақы, тек еңбекақы немесе
олардың комбинациялары?
- өнімдерді өндірудің мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып
алу қажет па?
Осындай құбылыстарды түсіну үшін осы немесе басқа белгілері бойнша
шығындарды топтау жүзеге асырылады. Обектілердің жіктелу белгілері көп
болған сайын, оның зерттелетін денгейі де жоғары болады. Бұл, өз кезегінде
обектінің басқарушылық деңгейін жоғарылатады.
Осыдан басқа, бақылау және реттеу қызметтерін жүргізу үшін басқарушылық
есепте реттелінетін және реттелінбейтін шығындар тобы да ашылып
көрсетіледі.
Демек, біздің пікірімізше, шығындар жіктемесі басқару мәселелерін шешу
құалы ретінде қолданылады. Яғни шешімді қабылдайтын және оның зардаптарын
анықтайтын үрдісіне қатысады. Тиімді шешімді қабылдау үшін онын қандай
шығындар мен пайдаға жетелейтінін білуі қажет. Релевантты шығындар деп тек
шешімдерді қабылдауы барысында ғана өзгеріске ұшырайтын, болашақ шығындарды
есепке алуға болады.
Бухгалтерлік есептің мәліметтерін сыртқы қолданушылар мен ұйымдарды
басқарушылардың талаптарын қанағаттандыру үшін бухгалтерлік есептің жүйесі
дұрыс болуы қажет.
Ұйымдастырудеп - есепті жүргізудің жағдайын, оның біртектес
элементтерін, есептік кезендерді (бастапқы құжаттамадан бастап,
бухгалтерлік қорытынды есепті тапсыру мен құжаттарды мұрағатқа дейінгі
аралық) арнайы тәртіпке сәйкес қатаң сақтауын. Сондай ақ бухгалтерлік есеп
жүргізудің түрлерін, жүргізу, есептеу техникаларын тиімді пайдалануды
айтады. Сондай-ақ,бухгалтерлік есебіне тән ережелерді, нұсқауларды және
нормативтік заң актілерін қатаң сақтау қажет.
Ұйымдардағы бухгалтерлік есептің жүйесінің ұйымдастырылуының негізгісі,
біздің елімізде қабылданған 2007 жылы 28 ақпанда № 234 Бухгалтерлік есеп
және қаржылық есептілік туралы Заңда қаралған. Бұл заңнаманың мазмұны
бухгалтерлік есеп жүйесін ұйымдастырудың тәртібін, бухгалтерлік есеп
жүргізудің тиімді әдістерін қолдану. Сонымен қатар қорытынды есеп жасап,
мұны жариялау және бухгалтерлік есеп ақпараттарын анық және сенімді жасау
жөнінде тиянақты ұғым береді. [5; 79 б]
Бухгалтерлік есеп жүйесін дұрыс ұйымдастыру жөніндегі жылпылама бағыт,
кәсіпорындар ішінде ұстанған жекелеген есеп обектілерін ұйымдастыру туралы
бағытпен ұштасқан жағдайда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру жағынан орнықты
болады.
Кәсіпорындардың технологиялық айырмашылықтары мен ұжымдық түрлерінің
ерекшеліктеріне қарай бухгалтерлік есеп әрбір ұйымдардың өз іштерінде
ұйымдастырылады. Өнімдерді өндірудің өндірістік маңызды ерекшеліктері
бухгалтерлік есеп жүйесін ұйымдастырудың басты бағыттары болып табылады.
Өндірістік ерекшеліктер, негізінен еңбекақыны есептеу мен оны
төлеу,өндірілген өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндірістік
шығындарды жұмсау,дайын өнімді өткізу,әріптестермен аралық қатынастарға
түсу, есеп айырысу, т.б. есеп объектілері бойынша қалыптасады. [6; 79 б]
Есеп үдерісін тұрақты түрде ары қарай дамыту бухгалтерлік
қызметкерлрдің еңбектерін ғылыми және алдынғы қатарлы тәжірибе негізінде
ұйымдастырумен байланысты. Сонымен бірге бухгалтерлік есеп жүргізу
шығындарын барынша азайтып отыру бағытымен тығыз байланысты болады.
Бухгалтерлік есептің жүйесіне және талдауды жүргізу үдерісіне экономика-
математикалық әдістерді, әртүрлі моделдерді,мақсатты бағдарламалық
қағидаттарды,еңбекті ғылыми тұрғыда ұйымдастырудың тиімді жолдарын
енгізудің рөлі зор.
Бухгалтерлік есептің ақпараттарын құру және жүргізу кезеңдерінде арнайы
қабылданып, экономикалық өмірге енген ережелер мен әдістер сақталуы қажет.
Ұйымдарда жүзеге асырылған шаруашылық операциялары толығымен үздіксіз
жүргізіліп, өзара байланыстылығы регистрлар жүйесіне түсетін, бастапқы
құжаттарды жасау бойынша арнайы ережелер мен әдістерге сәйкес орындалады.
Сондықтан,бухгалтерлік есеп бастапқы құжаттарға тәуелді.
Бастапқы көрініс тапқан ақпараттар бастапқы шаруашылық фактілерін іске
асыру туралықабылданған шешімді көрсетеді. [7; 119 б]
Бухгалтерлік есеп объектілерінеің көбісі өзгеріске ұшырап, негізгі
қорлар мен күрделі қаржыны игеру, жарғылық капитал, арнайы қорлар, пайда
мен шеккен зиян т.б. есебін жүзеге асырудың әдістемелік жолдары халықаралық
есептіліктің стандарттарына сәйкес есепке алынады. Бухгалтерлік қорытынды
есепті жасаудың құрылымы мен маңызыдылығы, мұның өзінің қашан және кімге
тапсырылатындығы жөніндегі өзгерістер туралы қорытынды есеп ақпараттарын
сыртқы пайдаланушылар үшін қолайлы болады. [8; 87 б]
Көптеген есеп жұмыстарының көлемі азайып, комьпютерлік жүйемен жүзеге
асырылатын болды. Сонымен қатар бухгалтерлік есептің ақпараттарын
қолданушалардың саны көбейіп, есептің сапалы жасалуымен қатар есеп
қағидаттарын қатаң сақтау туралы әдістер мен амалдар кеңінен қолденылып
келеді.
Мұның барлығында сапалы даярланған кәсібилік бухгалтерлер
жасайтындығын, сондай-ақ бухгалтерлік қызметті орындаушы мамандар
бухгалтерлік есеп үйымдастыруды жетілдірудің жолдарын белглейтінін. Сонымен
бірге бақылау мен тексеруді, талдауды және шешімді қабылдауды мақсат
тұтатындығы белгілі болды.
Кәсіпоырнның бухгалтерлік есебін ұйымдастыру мен жетілдірудің түпкі
мақсаты – қандай да ұғымдар болмасын, бұлардың таза пайдамен жұмыс істеуін
қамтамасыз ету туралы экономикалық заңдылықтарды сақтау болып табылады.
Елімізде қабылданған және мұның мазмұны жүзеге асырылатын бухгалтерлік
есеп туралы заң бухгалтерлік есептің жүйесінің заңдылығын негіздейді. Және
бухгалтерлік есепті жүргізудің бағытын,есеп берудің жағдайын, есеп үрдісін
ұйымдастырудың негізі болып саналатындығын білген жөн. [9; 116 б]
Есеп қисап жұмысымен айналысатын қызметкерлер бухгалтерлік есеп туралы
заңдар мен нормативтік актілерді күнделікті басшылыққа алып отырулары
қажет. Сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субектілердің топтарға бөлінуі,
осылардын жіктелуі, меншіктің түрлері, акционерлік қоғам түрлері туралы
тиісті заң актілерімен қойылған талаптарын бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік туралы заңнамамен байланыстыра білулері тиіс.
Бұл айтылғандарға қосымша: халықаралық қаржылық есеп стандарттары
халықаралық деңгейде қабылданған маңызды әдістері мен есепті жүргізудің
бағыттары туралы жинақталған құжаттама болып табылатындығын білген жөн.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына қойылған талаптар, оның
маңызы мен мәні, қажетті қаражаттары мен есеп стандарттарына тән есеп
жүргізу объектілері тиістіәдістемелерге сәйкес жүргізіледі.[10; 84 б]
Бухгалтерлік есеп мамандарының кәсіби деңгейде болуы, бұлардың
ұйымдастырушылық қабілеттерінің ерекшелігі,саналы түрде шешім қабылдауы.
Сонымен бірге кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын жақсарту үшін аянбай еңбек
етуі-нарықтық экономиканың қозғаушы күшінің негізіне жатады.
Кәсіпорындарда тағайындалған бухгалтерлер өздеріне тапсырылған міндетті
жұмыстар атқарып, есептің обектілеріне тән бастапқы құжаттардан туындайтын
мәліметтерді жинақтайды. Және де қойылған тәртіпке сәйкес қорытынды есеп
жасап, оның өзін тиісті ұйымдарға тапсырады. Бухгалтерлік есептің жұмысын
ұйымдастырудың жауапкершілігі кәсіпорын басшысының құзырында болады. [11;
98 б]
Мекеме басшысы есеп жұмысының нақтылы ұйымдастырылуын, барлық
бөлімшелер мен мұндағы есеп жұмысын орындаушы жұмысшыларға, бастапқы
құжаттарды жасайтын жауапты тұлғаларға жақсы жағдай жасауы қажет.
Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы кәсіпорындардың бухгалтериясында
жүзеге асырылады. Кәсіпорынның бас бухгалтеріне уақытында және сенімді есеп
жүргізу, құндылықтардың тиімді жұмсалуы, қаржылай ресурстарын
қалыптастыру,экономикалық және қаржылық талдауды дұрыс жүргізу, болашақтағы
жағдайүшін ұсыныс енгізу т.б. экономикалық-қаржылық мәселелердіұйымдастыру
тапсырылады.
Бухгалтерияда ұйымдастырлатын жұмыстардың өрісі немесе кәсіпорынның
бухгалтерлк апараттары,яғни өндірістік бөлімшелер,цехтар мен басқармалар
және есеп беруге міндатті жұмыскерлерен тығыз байланыста болуы қажет.
Нарықтағы экономикалық қатынастардың бағыттарын жетілдіру мақсатына сәйкес
кәсіпорынның бухгалтериясында қызмет атқарушы бухгалтерлер сыртқы
ұйымдармен тығыз байланыс құруы керек. [12; 135 б]
Орталықтардан, жауапты тұлғалардан,сыртқы тұлғалардан т.б. түскен
құжаттамалар, қорытынды ақпараттапр сондай-ақ жоспарлы және сметалық
нормативтік материлдар ұйымның бухгалтериясында өнделеді. Және тиісті
нысандарға сәйкес бір жүйеге келтіріліп, сапалы деңгейде ақпараттық жүйені
құрудың негізін қалыптастырады. Нақтылы жасалынған ақпарат көрсеткіштерін
тереңірек талдау, жүйелі түрде тексеріп шығу, шаруашылық үдерістерін
бағалау, орын алған фактілер тиімділігін анықтау арқылы кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен шаруашылық қызметі туралы арнайы шешімдер қабылданады.
Жауапкершілік орталықтың ерекше атқаратын міндеттерінің негізгісі –
тексерушілік және бақылаушылық міндеттерін орындау болып табылады.
Жауапкершілік орталығының атқаратын тексеру жұмысы алдын-ала, ағымдағы және
келесі тексеру болып үшке бөлінеді.
Алдан-ала тексеру - бұл мүмкін болатын шаруашылык операциаларынын
жүзеге асуына дейінгі жүргізілетін тексеруді айтады. Алдан-ала тексеру
жұмысы ақшалай қаражатттарды кіріске алып, оларды жұмсауды, құндылықтар
қозғалысы, қаржы нәтижесін, т.б. шаруашылық операцияларының барлығы да
кәсіпорын басшысының және бас бухгалтредің қойған қолмен бекітіліп
расталады. Сондықтан, ұйымның бас бухгалтері немесе басқада өкілеттілігі
бар жауапты адамдар бастапқы құжаттарға жазылған көрсеткіштердің заңдылығын
және тимділігін, дұрыстығын алдын ала мұқият тексеріп қарауға міндетті.
[13; 98 б]
Ағымдагы тексеру дегеніміз –шаруашылық операцияларыың орындалған
сәттегі немесе оның артынан іле – шала жүзеге асырылатын тексеруді айтамыз.
Шаруашылық операциалары тіркелінгеен құжаттамалардағы көрсеткштер заңдылығы
мен тиімділігі жағынан тексеріледі. Және осындағы пайдалынған арифметикалық
есептеулер мен бағалау амалдарының дұрыс пайдаланылуы бақыланады.
Құжаттамалар ағымдағытексеруден өткен соң, ондағы көрсеткіштер
бухгалтерлік есептегі регистрларға жинақталып жазылады.
Келесі тексеру дегеніміз – шаруашылық операциаларынын орындалған
мерзімінен бастап белгілі бір уақыт өткеннен кейінгі жүргізілетін тексеруді
айтамыз. Келесі тексеру есепті кезеңге сәйкес жүргізіледі. Тексерудің
аталған түрі кәсіпорынның және осы ұйым құрамындағы бөлімшелер мен қаржы-
шаруашылық қызметі өрісінде жүзеге асырылады. Керек болған жағдайда кейбір
есептің обектілері бойынша орын алған шаруашылық операциаларынын маңызын он
күндік, айлық, тоқсандық, т.с.с. кезеңдер бойынша да тексеріледі.
Кәсіпорындарда ұйымдастырылған бухгалтерлік есептің үлгісіне сәйкес
бухгалтерлік аппаратының құрылымы деп - өзара байланыста болатын ұйымдық
тұрғыдағы бөлімдер мен құрылған топтарды, бұлардың құрамы мен біріне –
бірінің бағыныштылығын айтамыз. Сонымен бірге атқаратын кәсіби міндеттерін
айтады. Яғни бухгалтерлік аппарат құрылымы жекелеген бөлімшелердің және
еңбектің бөлінуіне, бухгалтерияда жұмыс істейтін мамандардың кәсіби білімі
мен тәжірибесіне қарай қалыптасады. [14; 98 б]
Кәсіпорынның көлемі және орындаушы шаруашылық қызметтің ерекшеліктеріне
сәйкес есепті ұйымдастыру еңбегі кәсіби түрде белгіленеді. Мысалға,негізгі
өндірісте жұмсалынатын шығындардың есебінбухгалтерияның бір бөлімі
ұйымдастырса, жанама өндірістік шығындарының есебінің жүргізілуі
бухгалтерияның өзгебөліміне тарсырылуы мүмкін. Яғни белгілі бір кезенге тән
есеп жұмысын басынан соңына дейін бір адам немесе бір бөлім жүзеге асырады.
Сонымен бірге, есептің жұмыстарын кәсіби тұрғыда орталықтандырып
үйымдастырған жағдайда арбір бухгалтер біртектес шаруашылық операциалары
туралы есепті жүргізеді. Мысалға, енбекақы төлеу туралы есепті жүргізу үшін
бір бухгалтер (топ) есептің осы учаскедегі бастапқы құжаттарды қабылдап,
мұның дұрыстығын тексереді. Ал екінші бухгалтер аталған құжаттамаларға
сәйкес еңбекақыны есептейді, оның мөлшерін көрсетеді. Ал үшінші бухгалтер
есеп регистрларын жасап, бухгалтерлік жазба жасайды. Бухгалтериядағы
орындалатын еңбекті және міндеттерді бөлісу, кәсіпорынның өндірістік
немесе қызметті көрсетушілік көлеміне байланысты болады. Бухгалтерлік
апараттын құрылымы және оның күрделілігі кәсіпорындағы еңбек ететін
тұлғалар саны мен техналогиялық еркшеліктеріне, атқарылатын жұмыстардың
маңыздылығына байланысты[15; 68 б].
Атқарылуы бойынша шағын құрылымдарда бухгалтерлік аппарат құрылымы
қарапайым және жеңіл жолдармен қалыптастырылады. Аталған бөлімшелерде
жүзеге асырлатын бухгалтерлік есеп жұмыстарын жекелеген бөлімдер құрмай-ақ
орындаушы бухгалтерлерге есептің обектілерін және жүргізілетін
шоттардыбөліп беру арқылыда ұйымдастыруға болады.
Мұндай бөлімдар мен секторлар: еңбекақы төлеуді,материялдық
ресурстарды, өндірістік шығындарды, дайын өнімдар мен оларды өткізу, есеп
айырысу операциялары, өзгедей операциаларды орындау үшін жасалынады.
Сонымен бірге есептің мәліметтерін жинақтайтын және қорытынды есепті жасау
жөніндегі бөлім құрылуы да мүмкін. Іс-тәжірибеде қалыптасқан және көптеген
ірі кәсіпорындарда қазіргі таңда жасақталып, тиісті операцияларды жүзеге
асыратын бухгалтерия құрылымын төмендегі 1-сүлбеден көреміз.
Еңбекақыны төлеу бөлімі (есептесу еңбек уақытының есептілігін, тиісті
жұмысшыларға есептелінген еңбекақының есебімен есеп айырысу ведомосі, осы
жүйедегі операциалар) еңбекақыға байланысты есептесу жұмысының басынан
бастап соңына дейін ұйымдастырады. Еңбекақыға сәйкес тиісті қорытынды жасау
және тексеру жұмыстарын жүргізеді.
1-Сурет Бухгалтерия құрылымы
Материалдық ресурстардың есептілігін жүргізуші бөлім материалдық
құндылықтар, негізгі қүралдар және материалдық емес активтерді, салынған
күрделі қаржы қозғалысын, осыларға тән есепті жүргізудің барлық әдістемелік
бағыттарын қолданып, түгелдеу және талдау жұмыстарын тиянақты орындауға
міндетті. Сонымен бірге халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және
есеп саясатына сәйкес материялдық қағидаттарын сақтаулары тиіс.
Өндіріс бөлімшесы-өндірістік шығындардың есебн, өндірілген өнімдердің
өзіндік құндарын, енбектік және материалдық шығындарға тексеру мен талдау
жүргізеді, аяқталмаған өндіріс есебі мен тугелдеуге тән есептің жұмысын
жүзеге асырады. Аталған бөлім қорытынды есеп жасап, ақшалай өлшем мен
өзіндік құн қағидатын сақтауы қажет.
Дайын өнімдердің бөлімдері – өндіріліп шығарылған дайын өнімдердің
есептілігін, қолдағы дайын өнімдердің қөзғалысын, өнімдерді жөнелту мен
сату, сатып алушылар мен жасалған келісім шарттың толықтығын орындауы
қажет. Сонымен бірге есеп айырысу қағидатын, аталған бөлімге байланысты
есеп айырысу жұмысын толығымен орындауы тиіс.
Егер кәсіпорын бойынша банктермен есепайырысу, өзге де есеп айырысу
операциалары, бюджетпен есептесу,салықпен есеп айырысу бойынша
декларацияларын толтыру, сонымен бірге ақша негізіндегі операциялар көп
көлемде орындалатын жағдайда, кәсіпорын бойынша арнайы бөлім құрылуы
мүмкін. Мүндай бөлімге қаржы қызметін ұйымдастыру жоғарыда тапсырылуы
мұмкін. Қаржылық қызметтің жұмысын осы бөлімге тапсыру, осы кәсіпорын
бойынша қаржылық бөлім ұйымдастырылмаған жағдайда жүзеге асырылады.
Бухгалтерлк есеп туралы бүкіл мәліметтер мен ақпарттарды жинақтау,
бухгалтерлк баланыс пен қорытында есеп жасау, бухгалтерияның барлық
бөлімдері арасындағы жұмыстарды үйлеструді жинақтайтын бөлім жасайды. Және
де кәсіпорындағы бүкіл есеп айырысулар жұмыстарын ұйымдастыру бухгалтерлік
есеп обектілері бойынша ішкі әдістемелік құжаттар жасап, есеп саясатын
жасау жинақтаушы бөлімнің міндетіне жүктеледі. [16; 115 б]
Қарастырылған бухгалтерианын құрылымы міндетті түрде осылайша құрылып,
өзгеріссіз түрде құрылуы мүмкін емес. Бухгалтерианын құрылымы кәсіпорыннын
көлемі мен техникалақ және технологиалык ерекшіліктеріне және
ұйымдастырылудың ұйымдық түріне, халықаралық экономикалық қатынастарына
байланысты қалыптастырылады. Келтірілген сурет тек қана үлгі ретінде
ұсынылып отыр. Кәсіпорынның бухгалтериасынын қызметін жетілдріп отру,
осындағы мамандар мен бухгалтерлік есеп жұмыстарын орындаушы кәсіби
мамандарға байлансты болады.
Мысалға, аталған кәсіпорынға көп көлемде инвестициялық қаражат
тартылып, осы кәсіпорын көп көлемде, ұзақ мерзімдегі қаржыны игеретін
жағдайда болатын болса, онда бухгалтерия құрамында арнайы бөлім құрылуы
мүмкін. Бұл болім курделі құрылысты салуға,құны қаржыландырылуға, жұмсалған
шығыстар есебіне байланысты ақпараттар қалыптастырып, қорытынды есеп
жүргізуге міндетті. Сонымен бірге аса ірі кәсіпорындар мен акционерлік
қоғамдар тұрақты жұмыс атқарып,тұрғын халықты әлеуметтік жағынан қамтамасыз
етуді өзміндетіне алған жағдайда ұйым бухгалтериясының құрамында арнайы
бөлімде құрылады. Ірі кәсіпорындар және бірлестктердін жоғары денейде
халықаралық экономикалық қатынастарға түсуіне және жалпы есептің жұмыстарын
барынша автоматтандыруға, сондай-ақ интернет жүйесін кеңнен пайдалануға,
ірі-ірі халықаралық биржалар жөніндегі ақпараттар алу мақсатына байланысты
ақпараттарды компьютерлік жүйемен өңдеу жөніндегі бөлім құрылуы да мүмкін.
2 АЛАУ ЖЕР ЖШС -ның мен шығындар есебінің жағдайы мен шығындар
бойынша өзіндік құнды калькуляциялау
2.1 АЛАУ ЖЕР ЖШС -ның ұйымдастырылу-экономикалық сипаттамасы
Диссертациялық жұмыстың объектісі болып табылатын АЛАУ ЖЕР
жауапкерлігі шектеулі серіктестігі 2006 жылдың 9 ақпанында № 192-1902-23-
ЖШС нөмірімен Юстиция басқармасында тіркелген. Серіктестіктің заң жүзінде
тіркелген мекенжайы: Астана қаласы, Алматы көшесі, 41, кеңсе 3.
АЛАУ ЖЕР жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (одан әрі -
Серіктестік) Қазақстан Республикасының заңдары бойынша орташа жылдық
жұмысшылары саны қырық бес тұлғадан аспайтын және жылдық активтерінің жалпы
құны алпыс мың еселік айлық есептік көрсеткіштен жоғары болмайтын шағын
кәсіпкерлік субъектісі ретіндегі заңды тұлға болып табылады.
Серіктестіктің қатысушысы болып Қазақстан Республикасының азаматы
–Кабулов Жандос Азнабаевич, жеке куәлік № 017748000, 24.10.2007 жылы ҚР ӘМ
берілген, тұрғылықты мекенжайы: 010000, Қазақстан Республикасы, Астана
қ.,Сарыарқа ауданы, Ақжайық к., 25 үй,36 п.
Серіктестік кәсіпкерлік қызметін ҚР Конституциясы, ҚР Азаматтық
Кодексі, ҚР Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер туралы
заңымен және Кәсіпкерлікті қолдау туралы заң актілеріне сәйкес жүргізеді.
Серіктестіктің қызметі шексіз. Меншік түрі – жеке меншік болып
саналады. Серіктестік кәсіпкерлік ұйым болып табылады. Серіктестік өзінің
мүлкі бойынша міндеттерге жауапты. Қатысушының жеке қарыздарына серіктестік
жауап бермейді.
Серіктестік ҚР заңдылықтарына сай заңды тұлға болып табылады, өзін-өзі
қаржыландырады, дербес мүлкі, балансы және кредиттік мекемелерде дербес
шоты бар, дөңгелек мөрі өз атауымен, эмблемасы, фирмалық бланкісі және
басқа да реквизиттері бар, өз атынан келісімшарт жасайды, мүліктік және
мүліктік емес құқықтары мен міндеттері бар, сотта талапкер, жауапкер және
үшінші тұлға бола алады.
Серіктестіктің негізгі мақсаты кірісті тарту болып табылады.
Көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу үшін Серіктестік ҚР заңдылықтарында
тиым салынбайтын келесідей қызмет түрлерін жүзеге асырады:
- ғимараттар мен ғимараттарды жобалау және дизайны;
- қала құрылысы құжаттамаларын әзірлеу;
- ғимараттарды және құрылыстарды жалпы жүргізу, құрылыс-монтаж
жұмыстары;
- жөндеу-құрылыс жұмыстары;
- құрылыс материалдарын өндіру, сатып алу және сату;
- сауда сатылатын қызмет;
- делдалдық қызмет;
- қоғамдық тамақтандыру пунктері, дәріхана, базар, сауда үйлері,
ресторан, фирмалық дүкендердің жүйесін ашу;
- автокөлік және экспидициялық қызмет көрсету;
- дәрігерлік пен фармацевтикалық қызметі;
- шаруашылық продукциясын өндіру және сату;
- сыртқы-экономикалық қызмет, экспорт-импорт операциялары;
- шаруашылық техникаларын жөндеу мен қамтамасыз ету;
- халық пайдаланатын және өнеркәсіп товарларын сатып алу және
сату, өндіру;
- ағашты өңдеу және ағаш бұйымдарын жасау;
- машина және құрал жабдықтарды өндіру;
- жылжымайтын мүлік операциясы, жалға беру және ұсыну;
- ҚР заңдарына қайшы келмейтін басқа да қызметтерді жүзеге
асыру.
АЛАУ ЖЕР ЖШС қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі бұл өнімді (жұмыс,
қызмет) өткізуден және басқа да өткізулерден болған нәтижелер сомасы
ретінде сонымен қатар жүзеге асырылмаған операциялардан болған табыстар мен
шығыстар сальдосы ретінде көрінетін баланстық пайда немесе шығын.
Серіктестік заң актілерімен анықталатын қызметтің жеке түрлерімен
лицензия негізінде ғана айналыса алады.
Серіктестіктің келесідей құқықтары бар:
- заңды және жеке тұлғалармен республика ішінде және одан тыс жерлерде
де келісімшарт жасасуға;
- құрылыс салуға, сатып алуға, жалға беруге, ғимараттарды, жабдықтарды,
көлік құралдарын, сонымен бірге басқа да қозғалатын және қозғалмайтын
мүліктерді сатуға;
- осы серіктестік үшін ҚР заңдарымен тыйым салынбаған басқа да
құқықтар;
- өз қызметтірнің бағыттарын дербес түрде жоспарлау;
- өткізілетін өнімге өз бетінше баға мен тариф белгілеу.
Серіктестік өз атынан келісім келісім жасауға, мүліктік және мүліктік
емес құқық алуға, міндеттер атқаруға, сотта жауапкер немес талапкер болуға,
ҚР заңдарына қайшы келмейтін басқа да іс әрекет жасауға құқылы.
Серіктестік республика заңдарында қарастырылған тәртіпте несие
алып,қолдануға құқылы.
Серіктестік заңдылықтар негізінде шетел және ҚР республикасы
территориясында орналасқан мекеме және кәсіпорындармен ерікті түрде
бірлесуге құқылы.
Серіктестік шарушылық қызметін жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың
қатысуымен пайдаланып жүрген заңдарға сәйкес шет елдерде жүргізуге, сонымен
қатар шет елдің қатысумен республиканың аумағында және шет елде бірлескен
кәсіпорын, халықаралық бірлестік және мекеме құруға құқылы.
Серіктестік заңдарға сәйкес өзінің тұрған жерінен басқа жерлерден ҚР
аумағында немесе шет елдерде еншілес серіктестік, филиалдар, өкілдіктер
құруға құқылы, ҚР аумағында қолданылып жүрген заңдарға сәйкес басқа
шаруашылық серіктестіктердің және акционерлік қоғамдардың құрылтайшысы бола
алады.
Филиалдар мен өкілдіктер құру туралы шешім серіктестіктің жоғарғы
басқару органы – құрылтайшылардың жалпы жиналысында қабылданады. Филиалдар
мен өкілдіктерге мүлікті оны құрған заңды тұлға береді және заңды тұлғаның
бекіткен ережесімен қызмет атқарады. Филиал мен өкілдіктің басшысын
серіктестік құрылтайшыларымен тағайындалады. Филиалдар мен өкілдіктер заңды
тұлға болып табылмайды. Филиал мен өкілдіктердің мүліктері олардың бөлек
балансында және серіктестік балансында саналады.
Серіктестік шығындары резервтік сақтандыру капиталынан жабылады.
Резервтік капитал жарғылық капиталдың 25% құрғанша жыл сайын таза пайданың
5%-дан кем емес мөлшерінде аударылады. Резервтік капиталдың қаржысы
жеткіліксіз болса, шығын басқа қорлардан төленеді.
Серіктестіктің мүлкі қатысушының салымынан, шаруашылық қызметінен
түскен пайдадан, қарыз алған ақшадан және басқа да заңға қайшы келмейтін
жолдармен алынған көздерден құралады. Серіктестіктің мүлкі оның балансында
есептеледі.
Серіктестіктің ісін басқару қамтамасыз етіледі:
1. жоғарғы орган – қатысушылардың жалпы жиналысы.
2. атқарушы орган – директор.
3. бақылаушы органы – ревизор.
Жалпы жиналысының нақты құзырына келесілер жатқызылады:
1. кәсіпорынның жарғысынөзгерту, оның жарғылық капиталын өзгерту, мекен-
жайын, фирмалық атауын және серіктестіктің жаңа баспадағы жаргысын бекіту.
2. кәсіпорынның атқаруатын органын ревизорын құру мен оның
өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтату, серіктестіктің немесе оның мүлкін
сенімгерлікке басқаруға беру және осы өткізудің шартын анықтау.
3. серіктестіктің жылдық қаржылық есептілігін бекіту, және оның таза
пайдасын бөлу.
4. серіктестіктің ішкі қызметін реттеу туралы құжаттарды, ішкі ережені
бекіту.
5.серіктестіктің басқа шаруашылық серіктестіктерге және коммерциялық
емес ұйымдарға қатысуында шешім қабылдау.
6. серіктестікті қайта құру туралы шешім қабылдау.
7. тарату комиссиясын тағайындау және тарату балансын бекіту.
8. серіктестіктің барлық мүлкін кепілге беруді шешу.
9. серіктестіктің мүлкіне қосымша жарна қосуды шешу.
10. қызметінің негізгі бағытын анықтау.
11. серіктестіктің құрамына басқа қатысушылар алу, қатысушыларды
құрамынан шығарып тастау шығуға мәжбүрлеу және шешім қабылдау.
12. филиалдар мен өкілдіктер құру, тарату және олардың ережесін бекіту.
13. серіктестіктің лауазымды тұлғаларын жауапқа тарту туралы шешім
қабылдау.
14. кәсіпкерлік құпия деп саналатын ақпараттардың құрамы мен мазмұнын
бекіту.
15.серіктестіктің қатысушылары мен үлескерлерінің серіктестіктің
қызметі туралы мәліметтерді алу тәртібі мен мерзімін бекіту.
Серіктестік қызметіне ағымдық басшылықты директор жүргізеді.
Серіктестік директоры қатысушы немесе қатысушы контрактымен тағайындалған
кез келген адам бола алады. Егер директордың қызмет мерзімі контрактта
белгіленбеген болса, ол мерзімсіз уақытқа бекітілген деп саналады. Директор
қатысушыға есеп беруге міндетті, ол қызметінің қорытындысы туралы жылына
бір реттен кем емес есеп беруі керек.
Директор серіктестіктің құрылтайшысының жеке құзырына жатпайтын барлық
қызметін шешеді, оның ішінде:
- өзіне берілген өкілеттік шегінде сенімхатсыз серіктестіктің атынан
барлық іс-әрекет жасауға құқылы;
- осы жарғыда көрсетілген және қатысушыларының берген өкілеттігіне сай
серіктестіктің мүддесін қорғауға, мемлекеттік органдарға, сотта,
ұйымдарда өкіл болуға құқылы;
- келісімшарттар, сонымен бірге еңбек келісімшартын жасауға;
- банктерде есеп шот, сонымен бірге валюталық шот ашуға, сенімхат
беруге, соның ішінде қайта сенім арту құқығымен сенімхаттар береді;
- қатысушымен келіскен көлемдегі мүлікпен, ақшамен қожалық ете алады;
- орындауға міндетті бұйрықтар және басқа да қимылдар.
Директор қатысушыға үш ай бұрын хабарлағаннан кейін кез келген уақытта
міндетін атқарудан бас тарта алады. Серіктестіктің директоры серіктестіктің
дұрыс басқарма есебінен пайда болған шығындарды төлеуге жауапты.
Серіктестіктің директоры құқылы емес:
1. құрылтайшының келісімінсіз кәсіпорынмен одан қаржылай табыс көруге
бағытталған келісімдер жасауға;
2. Кәсіпорынның үшінші тұлғамен жасаған келісімдері үшін кәсіпорынның
өзінен де үшінші жақтан да комиссиялық сыйақы алуға;
3. үшінші жақтағы кәсіпорынмен арадағы қатынастарында олардың атынан
және мүделлері үшін ісәрекет жасауға;
4. кәсіпорынның қызметіменен бәсекелесетін кәсіптік қызметті
ұйымдастыруга тыйым салынады.
Директор 10 күнтізбелік күн ішінде сұраныс алған мерзімнен бастап
серіктестік қатысушысына немесе үлес алушыға серіктестік қызметі туралы
сұраған мәліметті беруге міндетті.
Ревизор қатысушыларының шешімімен тағайындалады. Ревизордың міндетіне
мыналар жатады, есеп шоттың дұрыстығын анықтау, серіктестік қызметінің
заңға, осы жарғыға, контракттарға келісімшарттарға сәйкестігін анықтау.
Серіктестіктің ревизоры кез келген адам бола алады, олардың тиісті заң
актілеріне сай аудиторлық қызметпен, қаржы және есеп шот саласында қызмет
етуге құқысы болса болды.
Серіктестіктің қаржылық жылы 1-қаңтардан 31-желтоқсанға дейін
календарлық жыл болып табылады. Бухгалтерлік есеп белгіленген заңдарға
сәйкес жүргізіледі. Серіктестіктің қызметінде есептің жаңа түрлерін
пайдалану оның жоғарғы басқару органымен қабылданады. Егер серіктестіктің
жоғарғы органы керек деп табылмаса, серіктестіктің жариялық есебі талап
етілмейді. Серіктестік пен оның қатысушысының, серіктестік пен үшінші
жақтың және еңбек ұжымының арасындағы қарым-қатынастың тәртібі мен мінез-
құлқы нақты еңбек және келісімдерінде анықталады.
Серіктестік жұмысшыларды жеке еңбек келісімшартарының негізінде жұмысқа
алуға құқылы. Әлеуметтік, медициналық сақтандыру ҚР заңдарына сәйкес
жүргізіледі. Жұмыс кестесі жоғарғы органның шешімі мен еңбек заңына сәйкес
тағайындалады.
Серіктестік қолданып жүрген заңдарға сай дербес өзінің өндірістік-
шаруашылық қызметін, әлеуметтік дамуын, келісімшарт бойынша немесе баға мен
тариф белгілейді. Серіктестік еңбекке ақы төлеудің формаларын, жүйелерін,
көлемі мен түрлерін өз еркімен белгілейді, еңбек шартында тарифтік ставка
мен қызметтік жалақына қарастырады, сондай-ақ, ынталандыру үшін қосымша
ақы, үстеме төлемдер, сыйлықтар, материалдық көтермелеудің басқа да
формалары негізделеді.
Жұмысшылардың серіктестікпен арадағы еңбек қатынастары ҚР Еңбек
туралы заңы мен басқа да құқықтық актілері арқылы реттеледі. Серіктестік
өзінің барлық жұмысшыларына еңбек қауіпсіздігін сақтауға және егер жұмыста
жарақат алса, заңдарда көзделген жолдармен денсаулығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шығындар есебін жетілдіру және өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы
Мамандық: 6М050800 Есеп және аудит
Есеп және аудит мамандығы бойынша Экономика ғылымдарының магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
_____________
______________
___ _____________2017 ж.
Астана, 2017
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 3
АНЫҚАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
Кіріспе 8
1 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясының 9
теориялық және әдістемелік негіздері
1.1 Шығындар есебі мен калькуляцияның түсінігі және шаруашылық 9
жүргізудің қазіргі жағдайында бухгалтерлік есеп жүргізуді
ұйымдастырудың мақсаты мен мәні.
2 АЛАУ ЖЕР ЖШС -ның шығындар есебінің жағдайы мен шығындар 17
бойынша өзіндік құнды калькуляциялау
2.1 Кәсіпорынның ұйымдастыру-экономикалық сипаттамасы 17
2.2 Шығындарды толық қосу және өзгермелі шығындар бойынша 31
өзіндік құнды калькуляциялау.
3 АЛАУ ЖЕР ЖШС– ның шығындарының басқарылу жүйесінің 42
жетілдірілуі және шығындар есебін бақылау
3.1 Алау Жер ЖШС-ның шығындарының есептелу әдістерінің 42
жетілдіруінің негізгі бағыттары
3.2 Кәсіпорын шығындарының үнемделу мүмкіндіктерін анықтау және 50
оңтайландыру.
Қорытынды 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ 57
Қосымшалар 59
Нормативтік сілтемелер:
1. Қаржылық есеп беру туралы № 2 стандарт, Қазақстан Республикасы каржы
Министірлігінің 2007 жылдың 21 маусымындағы №217 бұйрығымен
бекітілген.
2. ХҚЕС № 7 Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп
3. № 9 Шетел валютасындағы операциялар есебі бухгалтерлік есеп
стандартына методикалық нұсқаулар, (Қазақстан Республикасының қаржы
Министірлігі бекіткен, 1997 жылдың 21 мамырында), (05.02.03 жылы
Қазақстан Республткасының қаржы Министірдігінің енгізілген
өзгертулер мен толықтырулармен № 44)
4. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Басқармасының 2006 жылдың
2 маусымындағы № 266 банктік шоттарды ашу, жүргізу, жабу ережелерін
бекіту туралы қаулысы (ҚР ҰБ Басқармасының 08.10.03 жылы енгізген
өзгертулер мен толықтыруларымен)
5. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Басқармасының 2000 жылдың
25 сәуіріндегі № 179 ҚР территориясында төлем құжаттрын қолдану
туралы және қолма – қол ақшасыз есеп айырысуларды жүзеге асыру
туралы ережелерді бекіту туралы қаулысы ( ҚР ҰБ Басқармасының
24.01.04 жылы енгізілген өзгертулер мен толықтырулармен)
6. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен Қазақстан
Республикасында валюталық операциялар жүргізу ережелері, 20.04.2006
жылдан. №115
7. Қазақстан Республикасының екiншi деңгейдегi банктерiнде жəне банк
операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарда касса,
сейф операцияларын жəне банкноталарды, монеталарды жəне
құндылықтарды инкассациялау операцияларын жүргiзу ережесiн бекiту
туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2001
жылғы 3 наурыздағы N 58 қаулысы.
8. Қазақстан Республикасындағы чектерді қолданып, төлемдерді атқару
Қазақстан Республикасы Ұлттық банк Басқармасының 1998 ж. 5
желтоқсандағы №266 Қазақстан Республикасы территориясында чектерді
қолдану ережелері (өзгерістермен және толықтырулармен).
9. Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) 39 Қаржылық құралдар:
мойындау және бағалау;
10. 2003 жылдың 13 мамырынан № 415-II Акционерлік қоғамдар туралы
Қазақстан Республикасының Заңы (10.02.2011ж. жағдайына
өзгертулер және толықтырулармен)
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диссертацияда келесідей терминдер тиісті анықтамалармен
пайдаланылған:
Шығындар — тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын,
тұтынатын ресурстар.
Ақша қаражатының эквиваленті (баламалары) – ақша, қаражатының белгілі
бір сомасына жеңіл айнала алатын және құндылығын өзгерту қаупіне аз
ұшырайтын қысқа мерзімді өтімділігі жоғары салымдары
Актив – ұйымның иелігіндегі құндылық бағасы бар құқығындағы жеке
қаражаттар және мүліктері. Активтер немесе шаруашылық қаражаттары болашақта
экономикалық пайда алып келетін олжа ретінде қарастырылады.
Ағымдағы міндеттемелер – қысқа мерзімдегі несие мен берешектер; ұзақ
мерзімдегі несиелердің ағымдағы бөлігі, кредиторлық берешек (төленуге
тиісті қаражаттар мен вексельдер, алынылған аваныстар, салық бойынша
міндетті берешектер, төленетін дивиденттер, өзге де кредиторлық
берешектер), төленуге тиісті есептелінген шығыстар, алдағы кезеңнің шығыны
және басқалары.
Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары- бұл - бухгалтерлік
есептің синтетикалық шоттарының жүйеленген тізімі.
Бухгалтерлік есеп – білім саласы, жоғарғы оқу орнындарында оқытылатын
ғылыми пән.
Бухгалтерлік шоттар – шаруашылық қаражаттары мен оның қорлану
көздерімен жүзеге асырылатын шаруашылық операцияларды ақшалай негізде
көрсету, ағымдағы бақылау және топтастырудың тәсілдері.
Кәсіпорынның бухгалтерлік балансы – кәсіпорынның шаруашылық
қаражаттарды жинақтап топтастыру тәсілі. Ұйымның қаражаттары бухгалтерлік
балансында ақшалай үлгіде екі топта көрініс табады. Алғашқысы мекеме
қандай қаражатпен иеленеді, екіншісі қандай қорлану көздерден құралғанын
қарастырады. Кәсіпорын бухгалтерлік балансының екі бөлігі тең болуы тиіс.
Есеп берушілік – анықталған мерзімде (ай, квартал, жыл)
кәсіпорындардың, өндірістік – шаруашылық, қаржылық қызметін сипаттайтын
мәліметтер жүйесі.
Еңбек ақы – бұл еңбек үшін төлем, оны еңбек келісім шартында және
қызмет нұсқауында белгіленген мөлшеріне сай қызметкер орындаған жұмыс
көлемі үшін алады.
Есеп беру деп – бұл шаруашылық субектісінің өткен кезеңіндеі қаржылық –
шаруашылық іс әрекетін кешенді түрде қарастыратын барлық мәліметтер жүйесі
болып табылады. Есеп беру үрдісін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып
табылады.
Табыстар – кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметтерінің
нәтижелері.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
CVP-талдау (Cost – Volume – Profit analysis)
ҰҚЕС – Ұлттық қаржылық есеп стандарттары
ҰК – Ұлттық компания
ҰБ – Ұлттық банк
ҚМ – Қаржы министрлігі
ҚР – Қазақстан Республикасы
ХҚЕС– Халықаралық қаржылық есеп стандарттары
ҚР АК –Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ЖК – Жеке кәсіпкер
ЖШС – жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ЖЖТ – жылдық жиынтық табыс
ЖІӨ — Жалпы ішкі өнім
ЗТ – заңды тұлға
КҚСМ — кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер
КТС — корпоративті табыс салығы
ӘКК - әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар
ЖТС - Жеке табыс салығы
ҚРҚМ - Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
ҚР СК- Қазақстан Республикасы Салық кодексі
ҚҚС – Қосылған құн салығы
АХС– Аудиттің халықаралық стандарттары
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
Дт – Дебет
Кт – Кредит
Тг – Теңге
% – пайыз
Мың тг. – мың теңге
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі және мәселелердің зерттелу дәрежесі.
Қалыптасқан жағдайды қарастыра отырып, ұзақ мерзімдегі жеті басымдылықтың
негізі ретінде шетел инвестициялары анықталады. Сонымен қатар ішкі
топтардың жоғары деңейі мен ашық нарықтық экономикаға негізделетін
экономикалық өсім анықталды.
Тұрақты экономикалық өсім қаржылық тұрақтыллыққа қол жеткізуге
көмектеседі. Сонымен бірге инвесторларды аса маңызды да, қажетті салаларға
белсенді тартуға бағыттайды. Және де бизнестің басты салаларындағы іскерлік
белсенділікті арттыруға, белсенді индустриалды саясатқа кірісуге,
шаруашылықтану мен басқарудың макродан микро деңейіне мойын бұруға
көмектеседі.[1]
Экономикалық басқарудың жетілуі, нарықтық қарым – қатынастардың
аяғынан тұруы, меншіктің әртүрлі нысандарын қолдану есептің маңыздылығын
көрсетеді. Сонымен бірге шетелдік ұйымдардың қатысуымен кәсіпорындар құру,
Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттарына бағдарлану есеп пен
аудиттің рөлі мен маңыздылығының артуын болжайды.
Аталған мәліметті кәсіпорынды басқару мақсатында ең үлкен әсерлілікпен
пайдалану үшін қажет. Сонымен бірге есептіліктің озық әдістерін, шетелдің
жақсы тәжірибесін, бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарын
пайдалануға, бухгалтерлік есептің дұрыс ұйымдастырылу жүйесі қажет болады.
Халық шаруашылықтың бүкіл салаларында және меншіктің иелерінің барлық
түрлерінде жүргізілетін бухгалтерлік есеп пен аудитті қайта құру қажет.
Және оның маңызы мен әдістерін кәсіпорынның ерекшеліктеріне сәйкес
халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттарының талаптарына
сәйкестендіріп жүзеге асыру қажет.
Қарастырылып отырылған тақырып есепте негізгі және қажетті бөлімдерінің
бірі шығындардың есебі болып табылады. Шығындардың негізінде мекеменің
қаржылық тұрақтылығын және төлем қабілеттілігінің мүмкіндігі мен
негізділігін анықтай аламыз.
Шығындар шаруашылық субектісінің табыс табу мақсатында қызметтерін
жүзеге асыру үшін, белгілі бір қаражаттары мен ресурстарын жұмсау болып
табылады. Шығындар – жоспар бойынша кәсіпорынның ресурстық қаражаттарын
жұмсау негізіндегі табысын табуы болып табылады. Бір борышкердің екінші
тұлғаның алдындағы берешегін растау үшін бір сөзі немесе қарыздық қолхаты
жеткілікті болатын уақыт лдеқашан өтіп кеткен.
Қазіргі заманда кәсіпорынның шаруашылық қызметінің есебін дұрыс жүзеге
асыруды қамтамасыз ету үшін бухгалтерлік есептің жүйесін құру қажет.
Мердігерлермен, салықтық ұйымдармен, жұмыскерлермен, өзге де борышкерлермен
есеп айырысулар бойынша міндеттемелерді уақытылы орындаудан қатысушылар
арасындағы одан арғы қарым – қатынас байланысты болғандықтан, есеп айырысу
қарым – қатынастарын дұрыс ұйымдастыру, есеп айырысу тәртібін жақсартуға
алып келеді.
Міндетті берешектер бойынша есеп айырысулардың күйін бақылау
шығындардың азаюына, айналым құралдарының айналымдылығының күшеюіне алып
келеді, бұл ұйымның қаржылық тұрақтылығына жақсы әсерін тигізеді. Кез
келген мекеме үшін өзінің қаржылық есептілігін аудитордың нәтижесімен
бекіту маңызды. Сонымен қатар есептіліктің ықтимал пайдаланушылары –
құрылтайшылар, инвесторлар, кредиторлар, банктер, сонымен бірге мердігерлер
тарапынан өздеріне деген сенімділікті жоғалтады.
Аталған сенімділіктің мекеме үшін үлкен маңызы бар, өйткені оның дамуы
мен келісімдік қарым – қатынастарының беріктігі осыларға байланысты.
Көріп тұрғанымыздай қазіргі таңда өзекті және негізгісі кәсіпорындағы
кезең шығыстарының есебі және олардың аудиті болып табылады. Яғни қате
есептеу мен кезеңдік шығындарды дер кезінде есепке алмау шаруашылық
қызметтің ырғақтылығын бұзады. Бұл мәселе көп жағдайларда қаржылық
жоғалтуларға және орнатылған кәсіпорын байланыстарының бұзылуына алып
келетін шығыстар туындайды.
Атап кеткеніміздей Диссертациялық жұмысымның негізгі зерттеудің мақсаты
кәсіпорындағы шығындардың есебін, яғни кәсіпорынның шығындары мен өнімнің
өзіндік құнының калкуляциясын зерттеу болып табылады.
Аталған мақсатқа байланысты мына тапсырмаларды шешу қажет:
- шығындарды есептеу мен есепке алыну дұрыстығын тексеру;
- шығындардың құжаттамалар бойынша есептің нақтылығын тексеру;
- өзге де шығындар есебінің дұрыстығын тексеру;
- кредиторлық берешектің өтелуін тексеру;
- есептегі кемшіліктерді анықтау және оларды жою іс шараларын қолдану.
Диссертациялық жұмысымның зерттеу объектісі АЛАУ ЖЕР ЖШС болып
табылады, оның атқаратын қызметінің түрі – заңды және жеке тұлғаларға
қызмет көрсету.
Зерттеудің апараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасынын Қаржы
Министрлігінің, Статистикалық агенттіктің ақпараттық мәліметтері, Қазақстан
Республикасының заңдық және нормативттік құжаттары, отандық және шетелдік
ғалымдарының еңбектері, кәсіпорынның нақтылы мәліметтері және өзге де
көздер қолданылды.
Тақырыптың ғылыми зерттелуі. Кәсіпорынның шығындар есебін жүргізу
тәртібінің әдістемелік мәселелері отандық авторлардың еңбектерінде көрініс
тапты: К.Ш. Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев, В.К. Радостовец, С.С. Сатыбалдин,
М.Қ.Әлиев, М.С. Ержанов, Сейдахметова Ф.С., Толпаков Ж.С, Ф.С. Кокенова,
Әбдіманапов Ә.Ә., А.А.Ғалымжанов, Тайғашинова К.Т. және тағы басқалары.
Диссертациялық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Кәсіпорынның
шығындарының есебі турлы берілген ұсыныстарды кәсіпорынның басқарушылық
шаруашылығында қолдануды ұсыну табылады.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалылығы. Шет елдік, ТМД, және отандық
ғылымдардың енбектерін зерттеудің нәтижесінде шығындар түсінігінің
анықтамасын толыктыру; шығындарқозғалысының есебін қарастыру негізінде есеп
регистрлеріне ұсынысты беру; шығындардың бағалануы мен қайтадан бағаануын
зерттеу арқылы кәсіпорындарға бағалау бойынша тиімді тәсілдерін ұсыну болып
табылады.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – шығындар
есебін халықаралық қаржылық есептілік стандартының талабына сай жүзеге
асыруды талдау саласында еңбек еткен шетел және отандық практик-
экономистердің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері, ал
нормативтік негізі Қазақстан Республикасының заңдары және несиелеу
жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен нұсқаулары
болып табылады.
Диссертациялық жұмысты жазу үшін әдістемелік негіздер болды:
- Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік” Заңы,
- Қазақстан Республикасының нормативтік -құқықтық актілері,
- Қазақстан Республикасының “Салықтар мн бюджетке төленетін өзге де
міндетті төлемдер туралы” Заң,
- Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары,
- Қазақстан Республикасының типтік шоттар жоспары,
Диссертациялық жұмыстың зерттеу объектісі - АЛАУ ЖЕР ЖШС.
Жұмысты жазу кезінде қаржылық талдаудың келесі әдіс - тәсілдері
пайдаланылды:
- алдындағы кезеңдермен салыстырғанда бухгалтерлік есептің әртүрлі
баптарының абсолютті және салыстырмалыауытқуларын анықтап қарастыруға
мүмкіндік беретін көлденең (уақыттық) талдау,
- тұтас баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды мәліметке дербес
баптар бойынша салыстырмалы салмағын анықтауға мүмкіндік беретін тігінен
(құрылымдық) талдау,
- қарастырылатын жыл деңгейінен мәліметтердің салыстырмалылық
ауытқуларын есептеуге сүйенетін,трендттік талдау,
- процестерді өлшейтін және тиісті қорытындылар жасауға мүмкіндік
беретін салыстырмалы (кеңістіктік) талдау,
- нақтылы талдама – зерттеудің детерминацияланған немесе стохастикалық
тәсілдерінің көмегімен нәтижелік көрсеткішке жеке факторлардың әсер етілуін
талдау.
Жұмыстың негізгі нәтижелерінің қолданылуы. Зерттеу жұмысының негізгі
қорытындылары мен ұсыныстары халықаралық және аймақтық ғылыми- тәжірибелік
конференцияларда баяндалып талқыланды.
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 2 жұмыс
жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста
11 кесте, 2 сурет келтірілген.
1 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясының теориялық
және әдістемелік негіздері
1.1 Шығындар есебі мен калькуляцияның түсінігі және шаруашылық
жүргізудің қазіргі жағдайында бухгалтерлік есеп жүргізуді ұйымдастырудың
мақсаты мен мәні
Шығандарды анықтаудың осы немесе өзге жүйелерін қарастыруда, біріншіден
„шығын" деп аталатын ұғымын жете түсіну керек. Атап айтқанда оның
терминологиялық мәні мен түсінігін, шығындарды топтастырудың қағидаттары
мен есептерін түсіндіру қажет.
„Шығындар, деп жазып көрсетті Алиев М.К. – қолма - қол сатып алуға
жұмсалынғанын және - ол кәсіпорынның балансында актив ретінде көрініс
табатын, болашақта табыс алып келуге кабілетгі қаражаттар""[2; 79 б] .
Бірақта, өзге әдебиеттерде осы түсініктің өзгелер де трактовкасы
(немесе түсіндірулері) кездеседі. Атап айтсақ, профессор Хорнгрен Ч. Т.,
Фостер Д. оны былай тұжырымдайды: „Әдеттегідей, шығындар - бұл тауарлар
мен қызметтерге төленуі тиіс болатын, тұтынатын ресурстық қаражаттар
(ақшалай қаржылар) дептүсіндіреді"[3; 79 б].
Тура осыған сәйкес мазмұндағы анықтаманы сәл кейінірек профессор К.Т.
Тайғашинова және өзге де авторлар берді"[4; 79 б] .
Қарастырылған ұғымдардан „шығындар" тұжырымдаларынын абстрактілі
деңгейде екенін көреміз. Осыған байланысты, осы уақытқа дейін экономикалық
оқулықтарда аталған мәселе бойынша көзқарастардың біртұтастығы жоқ. Отандық
тәжірибеде, шығындар, шығыстар, жұмсалған қаражаттар ұғымдары бірдей
деп тендестіріледі немесе ұқсастықта болып келеді және өндіріс шығындары,
не өндіріске жұмсалған шығындар терминдері пайдаланылады. Біздің
пікірімізше, шығындеген сөздің табиғаты, әр қилы ісәрекеттерге байланысты
әр түрлі мәндер мен түсініктерге ие болып келетін сияқты. Басқарушылық
есепте (БЕ) шығындар әр түрлі мақсаттар үшін әр түрлі әдіс тәсіолдермен
жіктеледі, атап айтсақ ол бір мағыналы емес. Шығын факторы - бұл
шығындардың туындауына алып келетін кез келген оқиғалар немесе жағдайлар.
Сондықтан, аталған шығындардың ой өзегі, әр түрлі мақсаттаға шығындар
әр түрлі топтастырылуы мүмкін.
Шығындар ұғымына өндірістік шығындардың туындауымен байланысты
активтердің кемуі (құндылықтар, ақша қаражаттары) немесе міндеттемелердің
өсуі (әсіресе,кредиторлық берешек) жатады. Халықаралық қаржылық
есептіліктің стандартттары бойынша актив болашақта одан пайда түседі деп
күтілетін және өткен оқиғалар нәтижесі негізінде, субект бақылайтын
ресурстық қаражаттар тұрғысынан карастырылады. Шығындар мен шығыстар
түсініктерін толық деңгейде ұқсас деп қарастыруға болмайды. Шығыстар —
бұл ағымдағы есептілік кезенге жатқызылатын шығындар баптарын айтамыз.
Шығыстар ағымдағы кезеңдегі пайда табу үшін қолданылған ресурстық
қаржыларды көрсетеді.
Халықаралық қаржылық есептіліктің стандарттары бойынша Шығыстар
есепті кезеңде активтерді пайдалану немесе есептен шығару жағдайында
табыстын кемуі. Сонымен бірге капиталдың азаюына алып келетін және осыған
сәйкес міндеттемелердің туындауы мүмкін.
Зерттеу барысында шығындардың мәнін түсіну үшін, оны үш жақты
қарастыру қажет. Біріншіден,шығындар ресурстық қаражаттарды пайдаланумен
анықталады. Екіншіден,шығындар ақшадай өлшеммен көрсетіліп қолданылған
ресурстардың сандық мөлшерін көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез келген
бөлімшелердің қызметтер, өнімдердің өндірілуін, яғни олардың жүзеге
асырылуын салыстырады.
Қорытындылай келе, шығындар өзіндік құнға қарағанда едәуір кең және
белгілі бір уақытта белгілі мақсаттарға ақшалай түрде ресурстық
қаражаттарды пайдалану деңгейін көрсететінін анықтадық.
Осыған байланысты, шығындар есебінің мақсаты, көрсетілетін қызметімен
және мазмұндарын згертеді. Осыдан шығындарды өздігінше есептілікте
көрсетуі, оның соңғы өнімі болып табылады,ал ол мақсатқа жетудің
негігіқұралы ретінде көрініс табады. Икемді шығындар сан алуан өндіріс
көлемдерінде әр түрлі өздерін алып жүреді, ал жекелеген тұрғысынан
қарастыратын болсақ, ол: Шығынның осындай әрекеттерін көре тұра, шетелдік
оқулықтарда,әсіресе бухгалтерлік есеп бойынша теориялық жұмыстрында
шығындардың әрекетті деген терминді өте жиі қолданылады. Қазақстандық
тәжірибие мен оқулықтарда шығындар түсінгі туралы айту қабылданғанмен,
бірақта шығындардың әрекетті термині, біздің ойымызша, тек қарқынды ғана
емес. Яғни осы немесе бақса шығыстардың мүмкін болатын статистикалық
жағдайын көрсететін, өте ауқымды ұғым болып көрініс табады. Тиімді шешім
қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік қызметтің деңгейлерінен
тәуелді шығындардың әрекетті қалай өзгеретінін көрсету өте маңызды рөл
атқарады. Сондықтан осыдан келесідей мәселелер туындайды:
- келер жылға өндіріс бойынша қызметтің қандай мөлшерін жоспарлау крек?
- өткізілетін тауарлардың көлемінің өсуіне байланысты өткізу бағасын
азайту қажет па?
- өнімдерді артумен айналысатн жұмысшылардың еңбекақысымен есеп айырысу
қандай нысанда болу қажет: тек комиссиондық сыйақы, тек еңбекақы немесе
олардың комбинациялары?
- өнімдерді өндірудің мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып
алу қажет па?
Осындай құбылыстарды түсіну үшін осы немесе басқа белгілері бойнша
шығындарды топтау жүзеге асырылады. Обектілердің жіктелу белгілері көп
болған сайын, оның зерттелетін денгейі де жоғары болады. Бұл, өз кезегінде
обектінің басқарушылық деңгейін жоғарылатады.
Осыдан басқа, бақылау және реттеу қызметтерін жүргізу үшін басқарушылық
есепте реттелінетін және реттелінбейтін шығындар тобы да ашылып
көрсетіледі.
Демек, біздің пікірімізше, шығындар жіктемесі басқару мәселелерін шешу
құалы ретінде қолданылады. Яғни шешімді қабылдайтын және оның зардаптарын
анықтайтын үрдісіне қатысады. Тиімді шешімді қабылдау үшін онын қандай
шығындар мен пайдаға жетелейтінін білуі қажет. Релевантты шығындар деп тек
шешімдерді қабылдауы барысында ғана өзгеріске ұшырайтын, болашақ шығындарды
есепке алуға болады.
Бухгалтерлік есептің мәліметтерін сыртқы қолданушылар мен ұйымдарды
басқарушылардың талаптарын қанағаттандыру үшін бухгалтерлік есептің жүйесі
дұрыс болуы қажет.
Ұйымдастырудеп - есепті жүргізудің жағдайын, оның біртектес
элементтерін, есептік кезендерді (бастапқы құжаттамадан бастап,
бухгалтерлік қорытынды есепті тапсыру мен құжаттарды мұрағатқа дейінгі
аралық) арнайы тәртіпке сәйкес қатаң сақтауын. Сондай ақ бухгалтерлік есеп
жүргізудің түрлерін, жүргізу, есептеу техникаларын тиімді пайдалануды
айтады. Сондай-ақ,бухгалтерлік есебіне тән ережелерді, нұсқауларды және
нормативтік заң актілерін қатаң сақтау қажет.
Ұйымдардағы бухгалтерлік есептің жүйесінің ұйымдастырылуының негізгісі,
біздің елімізде қабылданған 2007 жылы 28 ақпанда № 234 Бухгалтерлік есеп
және қаржылық есептілік туралы Заңда қаралған. Бұл заңнаманың мазмұны
бухгалтерлік есеп жүйесін ұйымдастырудың тәртібін, бухгалтерлік есеп
жүргізудің тиімді әдістерін қолдану. Сонымен қатар қорытынды есеп жасап,
мұны жариялау және бухгалтерлік есеп ақпараттарын анық және сенімді жасау
жөнінде тиянақты ұғым береді. [5; 79 б]
Бухгалтерлік есеп жүйесін дұрыс ұйымдастыру жөніндегі жылпылама бағыт,
кәсіпорындар ішінде ұстанған жекелеген есеп обектілерін ұйымдастыру туралы
бағытпен ұштасқан жағдайда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру жағынан орнықты
болады.
Кәсіпорындардың технологиялық айырмашылықтары мен ұжымдық түрлерінің
ерекшеліктеріне қарай бухгалтерлік есеп әрбір ұйымдардың өз іштерінде
ұйымдастырылады. Өнімдерді өндірудің өндірістік маңызды ерекшеліктері
бухгалтерлік есеп жүйесін ұйымдастырудың басты бағыттары болып табылады.
Өндірістік ерекшеліктер, негізінен еңбекақыны есептеу мен оны
төлеу,өндірілген өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен өндірістік
шығындарды жұмсау,дайын өнімді өткізу,әріптестермен аралық қатынастарға
түсу, есеп айырысу, т.б. есеп объектілері бойынша қалыптасады. [6; 79 б]
Есеп үдерісін тұрақты түрде ары қарай дамыту бухгалтерлік
қызметкерлрдің еңбектерін ғылыми және алдынғы қатарлы тәжірибе негізінде
ұйымдастырумен байланысты. Сонымен бірге бухгалтерлік есеп жүргізу
шығындарын барынша азайтып отыру бағытымен тығыз байланысты болады.
Бухгалтерлік есептің жүйесіне және талдауды жүргізу үдерісіне экономика-
математикалық әдістерді, әртүрлі моделдерді,мақсатты бағдарламалық
қағидаттарды,еңбекті ғылыми тұрғыда ұйымдастырудың тиімді жолдарын
енгізудің рөлі зор.
Бухгалтерлік есептің ақпараттарын құру және жүргізу кезеңдерінде арнайы
қабылданып, экономикалық өмірге енген ережелер мен әдістер сақталуы қажет.
Ұйымдарда жүзеге асырылған шаруашылық операциялары толығымен үздіксіз
жүргізіліп, өзара байланыстылығы регистрлар жүйесіне түсетін, бастапқы
құжаттарды жасау бойынша арнайы ережелер мен әдістерге сәйкес орындалады.
Сондықтан,бухгалтерлік есеп бастапқы құжаттарға тәуелді.
Бастапқы көрініс тапқан ақпараттар бастапқы шаруашылық фактілерін іске
асыру туралықабылданған шешімді көрсетеді. [7; 119 б]
Бухгалтерлік есеп объектілерінеің көбісі өзгеріске ұшырап, негізгі
қорлар мен күрделі қаржыны игеру, жарғылық капитал, арнайы қорлар, пайда
мен шеккен зиян т.б. есебін жүзеге асырудың әдістемелік жолдары халықаралық
есептіліктің стандарттарына сәйкес есепке алынады. Бухгалтерлік қорытынды
есепті жасаудың құрылымы мен маңызыдылығы, мұның өзінің қашан және кімге
тапсырылатындығы жөніндегі өзгерістер туралы қорытынды есеп ақпараттарын
сыртқы пайдаланушылар үшін қолайлы болады. [8; 87 б]
Көптеген есеп жұмыстарының көлемі азайып, комьпютерлік жүйемен жүзеге
асырылатын болды. Сонымен қатар бухгалтерлік есептің ақпараттарын
қолданушалардың саны көбейіп, есептің сапалы жасалуымен қатар есеп
қағидаттарын қатаң сақтау туралы әдістер мен амалдар кеңінен қолденылып
келеді.
Мұның барлығында сапалы даярланған кәсібилік бухгалтерлер
жасайтындығын, сондай-ақ бухгалтерлік қызметті орындаушы мамандар
бухгалтерлік есеп үйымдастыруды жетілдірудің жолдарын белглейтінін. Сонымен
бірге бақылау мен тексеруді, талдауды және шешімді қабылдауды мақсат
тұтатындығы белгілі болды.
Кәсіпоырнның бухгалтерлік есебін ұйымдастыру мен жетілдірудің түпкі
мақсаты – қандай да ұғымдар болмасын, бұлардың таза пайдамен жұмыс істеуін
қамтамасыз ету туралы экономикалық заңдылықтарды сақтау болып табылады.
Елімізде қабылданған және мұның мазмұны жүзеге асырылатын бухгалтерлік
есеп туралы заң бухгалтерлік есептің жүйесінің заңдылығын негіздейді. Және
бухгалтерлік есепті жүргізудің бағытын,есеп берудің жағдайын, есеп үрдісін
ұйымдастырудың негізі болып саналатындығын білген жөн. [9; 116 б]
Есеп қисап жұмысымен айналысатын қызметкерлер бухгалтерлік есеп туралы
заңдар мен нормативтік актілерді күнделікті басшылыққа алып отырулары
қажет. Сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субектілердің топтарға бөлінуі,
осылардын жіктелуі, меншіктің түрлері, акционерлік қоғам түрлері туралы
тиісті заң актілерімен қойылған талаптарын бухгалтерлік есеп және қаржылық
есептілік туралы заңнамамен байланыстыра білулері тиіс.
Бұл айтылғандарға қосымша: халықаралық қаржылық есеп стандарттары
халықаралық деңгейде қабылданған маңызды әдістері мен есепті жүргізудің
бағыттары туралы жинақталған құжаттама болып табылатындығын білген жөн.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына қойылған талаптар, оның
маңызы мен мәні, қажетті қаражаттары мен есеп стандарттарына тән есеп
жүргізу объектілері тиістіәдістемелерге сәйкес жүргізіледі.[10; 84 б]
Бухгалтерлік есеп мамандарының кәсіби деңгейде болуы, бұлардың
ұйымдастырушылық қабілеттерінің ерекшелігі,саналы түрде шешім қабылдауы.
Сонымен бірге кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын жақсарту үшін аянбай еңбек
етуі-нарықтық экономиканың қозғаушы күшінің негізіне жатады.
Кәсіпорындарда тағайындалған бухгалтерлер өздеріне тапсырылған міндетті
жұмыстар атқарып, есептің обектілеріне тән бастапқы құжаттардан туындайтын
мәліметтерді жинақтайды. Және де қойылған тәртіпке сәйкес қорытынды есеп
жасап, оның өзін тиісті ұйымдарға тапсырады. Бухгалтерлік есептің жұмысын
ұйымдастырудың жауапкершілігі кәсіпорын басшысының құзырында болады. [11;
98 б]
Мекеме басшысы есеп жұмысының нақтылы ұйымдастырылуын, барлық
бөлімшелер мен мұндағы есеп жұмысын орындаушы жұмысшыларға, бастапқы
құжаттарды жасайтын жауапты тұлғаларға жақсы жағдай жасауы қажет.
Бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы кәсіпорындардың бухгалтериясында
жүзеге асырылады. Кәсіпорынның бас бухгалтеріне уақытында және сенімді есеп
жүргізу, құндылықтардың тиімді жұмсалуы, қаржылай ресурстарын
қалыптастыру,экономикалық және қаржылық талдауды дұрыс жүргізу, болашақтағы
жағдайүшін ұсыныс енгізу т.б. экономикалық-қаржылық мәселелердіұйымдастыру
тапсырылады.
Бухгалтерияда ұйымдастырлатын жұмыстардың өрісі немесе кәсіпорынның
бухгалтерлк апараттары,яғни өндірістік бөлімшелер,цехтар мен басқармалар
және есеп беруге міндатті жұмыскерлерен тығыз байланыста болуы қажет.
Нарықтағы экономикалық қатынастардың бағыттарын жетілдіру мақсатына сәйкес
кәсіпорынның бухгалтериясында қызмет атқарушы бухгалтерлер сыртқы
ұйымдармен тығыз байланыс құруы керек. [12; 135 б]
Орталықтардан, жауапты тұлғалардан,сыртқы тұлғалардан т.б. түскен
құжаттамалар, қорытынды ақпараттапр сондай-ақ жоспарлы және сметалық
нормативтік материлдар ұйымның бухгалтериясында өнделеді. Және тиісті
нысандарға сәйкес бір жүйеге келтіріліп, сапалы деңгейде ақпараттық жүйені
құрудың негізін қалыптастырады. Нақтылы жасалынған ақпарат көрсеткіштерін
тереңірек талдау, жүйелі түрде тексеріп шығу, шаруашылық үдерістерін
бағалау, орын алған фактілер тиімділігін анықтау арқылы кәсіпорынның
қаржылық жағдайы мен шаруашылық қызметі туралы арнайы шешімдер қабылданады.
Жауапкершілік орталықтың ерекше атқаратын міндеттерінің негізгісі –
тексерушілік және бақылаушылық міндеттерін орындау болып табылады.
Жауапкершілік орталығының атқаратын тексеру жұмысы алдын-ала, ағымдағы және
келесі тексеру болып үшке бөлінеді.
Алдан-ала тексеру - бұл мүмкін болатын шаруашылык операциаларынын
жүзеге асуына дейінгі жүргізілетін тексеруді айтады. Алдан-ала тексеру
жұмысы ақшалай қаражатттарды кіріске алып, оларды жұмсауды, құндылықтар
қозғалысы, қаржы нәтижесін, т.б. шаруашылық операцияларының барлығы да
кәсіпорын басшысының және бас бухгалтредің қойған қолмен бекітіліп
расталады. Сондықтан, ұйымның бас бухгалтері немесе басқада өкілеттілігі
бар жауапты адамдар бастапқы құжаттарға жазылған көрсеткіштердің заңдылығын
және тимділігін, дұрыстығын алдын ала мұқият тексеріп қарауға міндетті.
[13; 98 б]
Ағымдагы тексеру дегеніміз –шаруашылық операцияларыың орындалған
сәттегі немесе оның артынан іле – шала жүзеге асырылатын тексеруді айтамыз.
Шаруашылық операциалары тіркелінгеен құжаттамалардағы көрсеткштер заңдылығы
мен тиімділігі жағынан тексеріледі. Және осындағы пайдалынған арифметикалық
есептеулер мен бағалау амалдарының дұрыс пайдаланылуы бақыланады.
Құжаттамалар ағымдағытексеруден өткен соң, ондағы көрсеткіштер
бухгалтерлік есептегі регистрларға жинақталып жазылады.
Келесі тексеру дегеніміз – шаруашылық операциаларынын орындалған
мерзімінен бастап белгілі бір уақыт өткеннен кейінгі жүргізілетін тексеруді
айтамыз. Келесі тексеру есепті кезеңге сәйкес жүргізіледі. Тексерудің
аталған түрі кәсіпорынның және осы ұйым құрамындағы бөлімшелер мен қаржы-
шаруашылық қызметі өрісінде жүзеге асырылады. Керек болған жағдайда кейбір
есептің обектілері бойынша орын алған шаруашылық операциаларынын маңызын он
күндік, айлық, тоқсандық, т.с.с. кезеңдер бойынша да тексеріледі.
Кәсіпорындарда ұйымдастырылған бухгалтерлік есептің үлгісіне сәйкес
бухгалтерлік аппаратының құрылымы деп - өзара байланыста болатын ұйымдық
тұрғыдағы бөлімдер мен құрылған топтарды, бұлардың құрамы мен біріне –
бірінің бағыныштылығын айтамыз. Сонымен бірге атқаратын кәсіби міндеттерін
айтады. Яғни бухгалтерлік аппарат құрылымы жекелеген бөлімшелердің және
еңбектің бөлінуіне, бухгалтерияда жұмыс істейтін мамандардың кәсіби білімі
мен тәжірибесіне қарай қалыптасады. [14; 98 б]
Кәсіпорынның көлемі және орындаушы шаруашылық қызметтің ерекшеліктеріне
сәйкес есепті ұйымдастыру еңбегі кәсіби түрде белгіленеді. Мысалға,негізгі
өндірісте жұмсалынатын шығындардың есебінбухгалтерияның бір бөлімі
ұйымдастырса, жанама өндірістік шығындарының есебінің жүргізілуі
бухгалтерияның өзгебөліміне тарсырылуы мүмкін. Яғни белгілі бір кезенге тән
есеп жұмысын басынан соңына дейін бір адам немесе бір бөлім жүзеге асырады.
Сонымен бірге, есептің жұмыстарын кәсіби тұрғыда орталықтандырып
үйымдастырған жағдайда арбір бухгалтер біртектес шаруашылық операциалары
туралы есепті жүргізеді. Мысалға, енбекақы төлеу туралы есепті жүргізу үшін
бір бухгалтер (топ) есептің осы учаскедегі бастапқы құжаттарды қабылдап,
мұның дұрыстығын тексереді. Ал екінші бухгалтер аталған құжаттамаларға
сәйкес еңбекақыны есептейді, оның мөлшерін көрсетеді. Ал үшінші бухгалтер
есеп регистрларын жасап, бухгалтерлік жазба жасайды. Бухгалтериядағы
орындалатын еңбекті және міндеттерді бөлісу, кәсіпорынның өндірістік
немесе қызметті көрсетушілік көлеміне байланысты болады. Бухгалтерлік
апараттын құрылымы және оның күрделілігі кәсіпорындағы еңбек ететін
тұлғалар саны мен техналогиялық еркшеліктеріне, атқарылатын жұмыстардың
маңыздылығына байланысты[15; 68 б].
Атқарылуы бойынша шағын құрылымдарда бухгалтерлік аппарат құрылымы
қарапайым және жеңіл жолдармен қалыптастырылады. Аталған бөлімшелерде
жүзеге асырлатын бухгалтерлік есеп жұмыстарын жекелеген бөлімдер құрмай-ақ
орындаушы бухгалтерлерге есептің обектілерін және жүргізілетін
шоттардыбөліп беру арқылыда ұйымдастыруға болады.
Мұндай бөлімдар мен секторлар: еңбекақы төлеуді,материялдық
ресурстарды, өндірістік шығындарды, дайын өнімдар мен оларды өткізу, есеп
айырысу операциялары, өзгедей операциаларды орындау үшін жасалынады.
Сонымен бірге есептің мәліметтерін жинақтайтын және қорытынды есепті жасау
жөніндегі бөлім құрылуы да мүмкін. Іс-тәжірибеде қалыптасқан және көптеген
ірі кәсіпорындарда қазіргі таңда жасақталып, тиісті операцияларды жүзеге
асыратын бухгалтерия құрылымын төмендегі 1-сүлбеден көреміз.
Еңбекақыны төлеу бөлімі (есептесу еңбек уақытының есептілігін, тиісті
жұмысшыларға есептелінген еңбекақының есебімен есеп айырысу ведомосі, осы
жүйедегі операциалар) еңбекақыға байланысты есептесу жұмысының басынан
бастап соңына дейін ұйымдастырады. Еңбекақыға сәйкес тиісті қорытынды жасау
және тексеру жұмыстарын жүргізеді.
1-Сурет Бухгалтерия құрылымы
Материалдық ресурстардың есептілігін жүргізуші бөлім материалдық
құндылықтар, негізгі қүралдар және материалдық емес активтерді, салынған
күрделі қаржы қозғалысын, осыларға тән есепті жүргізудің барлық әдістемелік
бағыттарын қолданып, түгелдеу және талдау жұмыстарын тиянақты орындауға
міндетті. Сонымен бірге халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және
есеп саясатына сәйкес материялдық қағидаттарын сақтаулары тиіс.
Өндіріс бөлімшесы-өндірістік шығындардың есебн, өндірілген өнімдердің
өзіндік құндарын, енбектік және материалдық шығындарға тексеру мен талдау
жүргізеді, аяқталмаған өндіріс есебі мен тугелдеуге тән есептің жұмысын
жүзеге асырады. Аталған бөлім қорытынды есеп жасап, ақшалай өлшем мен
өзіндік құн қағидатын сақтауы қажет.
Дайын өнімдердің бөлімдері – өндіріліп шығарылған дайын өнімдердің
есептілігін, қолдағы дайын өнімдердің қөзғалысын, өнімдерді жөнелту мен
сату, сатып алушылар мен жасалған келісім шарттың толықтығын орындауы
қажет. Сонымен бірге есеп айырысу қағидатын, аталған бөлімге байланысты
есеп айырысу жұмысын толығымен орындауы тиіс.
Егер кәсіпорын бойынша банктермен есепайырысу, өзге де есеп айырысу
операциалары, бюджетпен есептесу,салықпен есеп айырысу бойынша
декларацияларын толтыру, сонымен бірге ақша негізіндегі операциялар көп
көлемде орындалатын жағдайда, кәсіпорын бойынша арнайы бөлім құрылуы
мүмкін. Мүндай бөлімге қаржы қызметін ұйымдастыру жоғарыда тапсырылуы
мұмкін. Қаржылық қызметтің жұмысын осы бөлімге тапсыру, осы кәсіпорын
бойынша қаржылық бөлім ұйымдастырылмаған жағдайда жүзеге асырылады.
Бухгалтерлк есеп туралы бүкіл мәліметтер мен ақпарттарды жинақтау,
бухгалтерлк баланыс пен қорытында есеп жасау, бухгалтерияның барлық
бөлімдері арасындағы жұмыстарды үйлеструді жинақтайтын бөлім жасайды. Және
де кәсіпорындағы бүкіл есеп айырысулар жұмыстарын ұйымдастыру бухгалтерлік
есеп обектілері бойынша ішкі әдістемелік құжаттар жасап, есеп саясатын
жасау жинақтаушы бөлімнің міндетіне жүктеледі. [16; 115 б]
Қарастырылған бухгалтерианын құрылымы міндетті түрде осылайша құрылып,
өзгеріссіз түрде құрылуы мүмкін емес. Бухгалтерианын құрылымы кәсіпорыннын
көлемі мен техникалақ және технологиалык ерекшіліктеріне және
ұйымдастырылудың ұйымдық түріне, халықаралық экономикалық қатынастарына
байланысты қалыптастырылады. Келтірілген сурет тек қана үлгі ретінде
ұсынылып отыр. Кәсіпорынның бухгалтериасынын қызметін жетілдріп отру,
осындағы мамандар мен бухгалтерлік есеп жұмыстарын орындаушы кәсіби
мамандарға байлансты болады.
Мысалға, аталған кәсіпорынға көп көлемде инвестициялық қаражат
тартылып, осы кәсіпорын көп көлемде, ұзақ мерзімдегі қаржыны игеретін
жағдайда болатын болса, онда бухгалтерия құрамында арнайы бөлім құрылуы
мүмкін. Бұл болім курделі құрылысты салуға,құны қаржыландырылуға, жұмсалған
шығыстар есебіне байланысты ақпараттар қалыптастырып, қорытынды есеп
жүргізуге міндетті. Сонымен бірге аса ірі кәсіпорындар мен акционерлік
қоғамдар тұрақты жұмыс атқарып,тұрғын халықты әлеуметтік жағынан қамтамасыз
етуді өзміндетіне алған жағдайда ұйым бухгалтериясының құрамында арнайы
бөлімде құрылады. Ірі кәсіпорындар және бірлестктердін жоғары денейде
халықаралық экономикалық қатынастарға түсуіне және жалпы есептің жұмыстарын
барынша автоматтандыруға, сондай-ақ интернет жүйесін кеңнен пайдалануға,
ірі-ірі халықаралық биржалар жөніндегі ақпараттар алу мақсатына байланысты
ақпараттарды компьютерлік жүйемен өңдеу жөніндегі бөлім құрылуы да мүмкін.
2 АЛАУ ЖЕР ЖШС -ның мен шығындар есебінің жағдайы мен шығындар
бойынша өзіндік құнды калькуляциялау
2.1 АЛАУ ЖЕР ЖШС -ның ұйымдастырылу-экономикалық сипаттамасы
Диссертациялық жұмыстың объектісі болып табылатын АЛАУ ЖЕР
жауапкерлігі шектеулі серіктестігі 2006 жылдың 9 ақпанында № 192-1902-23-
ЖШС нөмірімен Юстиция басқармасында тіркелген. Серіктестіктің заң жүзінде
тіркелген мекенжайы: Астана қаласы, Алматы көшесі, 41, кеңсе 3.
АЛАУ ЖЕР жауапкершілігі шектеулі серіктестігі (одан әрі -
Серіктестік) Қазақстан Республикасының заңдары бойынша орташа жылдық
жұмысшылары саны қырық бес тұлғадан аспайтын және жылдық активтерінің жалпы
құны алпыс мың еселік айлық есептік көрсеткіштен жоғары болмайтын шағын
кәсіпкерлік субъектісі ретіндегі заңды тұлға болып табылады.
Серіктестіктің қатысушысы болып Қазақстан Республикасының азаматы
–Кабулов Жандос Азнабаевич, жеке куәлік № 017748000, 24.10.2007 жылы ҚР ӘМ
берілген, тұрғылықты мекенжайы: 010000, Қазақстан Республикасы, Астана
қ.,Сарыарқа ауданы, Ақжайық к., 25 үй,36 п.
Серіктестік кәсіпкерлік қызметін ҚР Конституциясы, ҚР Азаматтық
Кодексі, ҚР Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер туралы
заңымен және Кәсіпкерлікті қолдау туралы заң актілеріне сәйкес жүргізеді.
Серіктестіктің қызметі шексіз. Меншік түрі – жеке меншік болып
саналады. Серіктестік кәсіпкерлік ұйым болып табылады. Серіктестік өзінің
мүлкі бойынша міндеттерге жауапты. Қатысушының жеке қарыздарына серіктестік
жауап бермейді.
Серіктестік ҚР заңдылықтарына сай заңды тұлға болып табылады, өзін-өзі
қаржыландырады, дербес мүлкі, балансы және кредиттік мекемелерде дербес
шоты бар, дөңгелек мөрі өз атауымен, эмблемасы, фирмалық бланкісі және
басқа да реквизиттері бар, өз атынан келісімшарт жасайды, мүліктік және
мүліктік емес құқықтары мен міндеттері бар, сотта талапкер, жауапкер және
үшінші тұлға бола алады.
Серіктестіктің негізгі мақсаты кірісті тарту болып табылады.
Көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу үшін Серіктестік ҚР заңдылықтарында
тиым салынбайтын келесідей қызмет түрлерін жүзеге асырады:
- ғимараттар мен ғимараттарды жобалау және дизайны;
- қала құрылысы құжаттамаларын әзірлеу;
- ғимараттарды және құрылыстарды жалпы жүргізу, құрылыс-монтаж
жұмыстары;
- жөндеу-құрылыс жұмыстары;
- құрылыс материалдарын өндіру, сатып алу және сату;
- сауда сатылатын қызмет;
- делдалдық қызмет;
- қоғамдық тамақтандыру пунктері, дәріхана, базар, сауда үйлері,
ресторан, фирмалық дүкендердің жүйесін ашу;
- автокөлік және экспидициялық қызмет көрсету;
- дәрігерлік пен фармацевтикалық қызметі;
- шаруашылық продукциясын өндіру және сату;
- сыртқы-экономикалық қызмет, экспорт-импорт операциялары;
- шаруашылық техникаларын жөндеу мен қамтамасыз ету;
- халық пайдаланатын және өнеркәсіп товарларын сатып алу және
сату, өндіру;
- ағашты өңдеу және ағаш бұйымдарын жасау;
- машина және құрал жабдықтарды өндіру;
- жылжымайтын мүлік операциясы, жалға беру және ұсыну;
- ҚР заңдарына қайшы келмейтін басқа да қызметтерді жүзеге
асыру.
АЛАУ ЖЕР ЖШС қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі бұл өнімді (жұмыс,
қызмет) өткізуден және басқа да өткізулерден болған нәтижелер сомасы
ретінде сонымен қатар жүзеге асырылмаған операциялардан болған табыстар мен
шығыстар сальдосы ретінде көрінетін баланстық пайда немесе шығын.
Серіктестік заң актілерімен анықталатын қызметтің жеке түрлерімен
лицензия негізінде ғана айналыса алады.
Серіктестіктің келесідей құқықтары бар:
- заңды және жеке тұлғалармен республика ішінде және одан тыс жерлерде
де келісімшарт жасасуға;
- құрылыс салуға, сатып алуға, жалға беруге, ғимараттарды, жабдықтарды,
көлік құралдарын, сонымен бірге басқа да қозғалатын және қозғалмайтын
мүліктерді сатуға;
- осы серіктестік үшін ҚР заңдарымен тыйым салынбаған басқа да
құқықтар;
- өз қызметтірнің бағыттарын дербес түрде жоспарлау;
- өткізілетін өнімге өз бетінше баға мен тариф белгілеу.
Серіктестік өз атынан келісім келісім жасауға, мүліктік және мүліктік
емес құқық алуға, міндеттер атқаруға, сотта жауапкер немес талапкер болуға,
ҚР заңдарына қайшы келмейтін басқа да іс әрекет жасауға құқылы.
Серіктестік республика заңдарында қарастырылған тәртіпте несие
алып,қолдануға құқылы.
Серіктестік заңдылықтар негізінде шетел және ҚР республикасы
территориясында орналасқан мекеме және кәсіпорындармен ерікті түрде
бірлесуге құқылы.
Серіктестік шарушылық қызметін жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың
қатысуымен пайдаланып жүрген заңдарға сәйкес шет елдерде жүргізуге, сонымен
қатар шет елдің қатысумен республиканың аумағында және шет елде бірлескен
кәсіпорын, халықаралық бірлестік және мекеме құруға құқылы.
Серіктестік заңдарға сәйкес өзінің тұрған жерінен басқа жерлерден ҚР
аумағында немесе шет елдерде еншілес серіктестік, филиалдар, өкілдіктер
құруға құқылы, ҚР аумағында қолданылып жүрген заңдарға сәйкес басқа
шаруашылық серіктестіктердің және акционерлік қоғамдардың құрылтайшысы бола
алады.
Филиалдар мен өкілдіктер құру туралы шешім серіктестіктің жоғарғы
басқару органы – құрылтайшылардың жалпы жиналысында қабылданады. Филиалдар
мен өкілдіктерге мүлікті оны құрған заңды тұлға береді және заңды тұлғаның
бекіткен ережесімен қызмет атқарады. Филиал мен өкілдіктің басшысын
серіктестік құрылтайшыларымен тағайындалады. Филиалдар мен өкілдіктер заңды
тұлға болып табылмайды. Филиал мен өкілдіктердің мүліктері олардың бөлек
балансында және серіктестік балансында саналады.
Серіктестік шығындары резервтік сақтандыру капиталынан жабылады.
Резервтік капитал жарғылық капиталдың 25% құрғанша жыл сайын таза пайданың
5%-дан кем емес мөлшерінде аударылады. Резервтік капиталдың қаржысы
жеткіліксіз болса, шығын басқа қорлардан төленеді.
Серіктестіктің мүлкі қатысушының салымынан, шаруашылық қызметінен
түскен пайдадан, қарыз алған ақшадан және басқа да заңға қайшы келмейтін
жолдармен алынған көздерден құралады. Серіктестіктің мүлкі оның балансында
есептеледі.
Серіктестіктің ісін басқару қамтамасыз етіледі:
1. жоғарғы орган – қатысушылардың жалпы жиналысы.
2. атқарушы орган – директор.
3. бақылаушы органы – ревизор.
Жалпы жиналысының нақты құзырына келесілер жатқызылады:
1. кәсіпорынның жарғысынөзгерту, оның жарғылық капиталын өзгерту, мекен-
жайын, фирмалық атауын және серіктестіктің жаңа баспадағы жаргысын бекіту.
2. кәсіпорынның атқаруатын органын ревизорын құру мен оның
өкілеттіктерін мерзімінен бұрын тоқтату, серіктестіктің немесе оның мүлкін
сенімгерлікке басқаруға беру және осы өткізудің шартын анықтау.
3. серіктестіктің жылдық қаржылық есептілігін бекіту, және оның таза
пайдасын бөлу.
4. серіктестіктің ішкі қызметін реттеу туралы құжаттарды, ішкі ережені
бекіту.
5.серіктестіктің басқа шаруашылық серіктестіктерге және коммерциялық
емес ұйымдарға қатысуында шешім қабылдау.
6. серіктестікті қайта құру туралы шешім қабылдау.
7. тарату комиссиясын тағайындау және тарату балансын бекіту.
8. серіктестіктің барлық мүлкін кепілге беруді шешу.
9. серіктестіктің мүлкіне қосымша жарна қосуды шешу.
10. қызметінің негізгі бағытын анықтау.
11. серіктестіктің құрамына басқа қатысушылар алу, қатысушыларды
құрамынан шығарып тастау шығуға мәжбүрлеу және шешім қабылдау.
12. филиалдар мен өкілдіктер құру, тарату және олардың ережесін бекіту.
13. серіктестіктің лауазымды тұлғаларын жауапқа тарту туралы шешім
қабылдау.
14. кәсіпкерлік құпия деп саналатын ақпараттардың құрамы мен мазмұнын
бекіту.
15.серіктестіктің қатысушылары мен үлескерлерінің серіктестіктің
қызметі туралы мәліметтерді алу тәртібі мен мерзімін бекіту.
Серіктестік қызметіне ағымдық басшылықты директор жүргізеді.
Серіктестік директоры қатысушы немесе қатысушы контрактымен тағайындалған
кез келген адам бола алады. Егер директордың қызмет мерзімі контрактта
белгіленбеген болса, ол мерзімсіз уақытқа бекітілген деп саналады. Директор
қатысушыға есеп беруге міндетті, ол қызметінің қорытындысы туралы жылына
бір реттен кем емес есеп беруі керек.
Директор серіктестіктің құрылтайшысының жеке құзырына жатпайтын барлық
қызметін шешеді, оның ішінде:
- өзіне берілген өкілеттік шегінде сенімхатсыз серіктестіктің атынан
барлық іс-әрекет жасауға құқылы;
- осы жарғыда көрсетілген және қатысушыларының берген өкілеттігіне сай
серіктестіктің мүддесін қорғауға, мемлекеттік органдарға, сотта,
ұйымдарда өкіл болуға құқылы;
- келісімшарттар, сонымен бірге еңбек келісімшартын жасауға;
- банктерде есеп шот, сонымен бірге валюталық шот ашуға, сенімхат
беруге, соның ішінде қайта сенім арту құқығымен сенімхаттар береді;
- қатысушымен келіскен көлемдегі мүлікпен, ақшамен қожалық ете алады;
- орындауға міндетті бұйрықтар және басқа да қимылдар.
Директор қатысушыға үш ай бұрын хабарлағаннан кейін кез келген уақытта
міндетін атқарудан бас тарта алады. Серіктестіктің директоры серіктестіктің
дұрыс басқарма есебінен пайда болған шығындарды төлеуге жауапты.
Серіктестіктің директоры құқылы емес:
1. құрылтайшының келісімінсіз кәсіпорынмен одан қаржылай табыс көруге
бағытталған келісімдер жасауға;
2. Кәсіпорынның үшінші тұлғамен жасаған келісімдері үшін кәсіпорынның
өзінен де үшінші жақтан да комиссиялық сыйақы алуға;
3. үшінші жақтағы кәсіпорынмен арадағы қатынастарында олардың атынан
және мүделлері үшін ісәрекет жасауға;
4. кәсіпорынның қызметіменен бәсекелесетін кәсіптік қызметті
ұйымдастыруга тыйым салынады.
Директор 10 күнтізбелік күн ішінде сұраныс алған мерзімнен бастап
серіктестік қатысушысына немесе үлес алушыға серіктестік қызметі туралы
сұраған мәліметті беруге міндетті.
Ревизор қатысушыларының шешімімен тағайындалады. Ревизордың міндетіне
мыналар жатады, есеп шоттың дұрыстығын анықтау, серіктестік қызметінің
заңға, осы жарғыға, контракттарға келісімшарттарға сәйкестігін анықтау.
Серіктестіктің ревизоры кез келген адам бола алады, олардың тиісті заң
актілеріне сай аудиторлық қызметпен, қаржы және есеп шот саласында қызмет
етуге құқысы болса болды.
Серіктестіктің қаржылық жылы 1-қаңтардан 31-желтоқсанға дейін
календарлық жыл болып табылады. Бухгалтерлік есеп белгіленген заңдарға
сәйкес жүргізіледі. Серіктестіктің қызметінде есептің жаңа түрлерін
пайдалану оның жоғарғы басқару органымен қабылданады. Егер серіктестіктің
жоғарғы органы керек деп табылмаса, серіктестіктің жариялық есебі талап
етілмейді. Серіктестік пен оның қатысушысының, серіктестік пен үшінші
жақтың және еңбек ұжымының арасындағы қарым-қатынастың тәртібі мен мінез-
құлқы нақты еңбек және келісімдерінде анықталады.
Серіктестік жұмысшыларды жеке еңбек келісімшартарының негізінде жұмысқа
алуға құқылы. Әлеуметтік, медициналық сақтандыру ҚР заңдарына сәйкес
жүргізіледі. Жұмыс кестесі жоғарғы органның шешімі мен еңбек заңына сәйкес
тағайындалады.
Серіктестік қолданып жүрген заңдарға сай дербес өзінің өндірістік-
шаруашылық қызметін, әлеуметтік дамуын, келісімшарт бойынша немесе баға мен
тариф белгілейді. Серіктестік еңбекке ақы төлеудің формаларын, жүйелерін,
көлемі мен түрлерін өз еркімен белгілейді, еңбек шартында тарифтік ставка
мен қызметтік жалақына қарастырады, сондай-ақ, ынталандыру үшін қосымша
ақы, үстеме төлемдер, сыйлықтар, материалдық көтермелеудің басқа да
формалары негізделеді.
Жұмысшылардың серіктестікпен арадағы еңбек қатынастары ҚР Еңбек
туралы заңы мен басқа да құқықтық актілері арқылы реттеледі. Серіктестік
өзінің барлық жұмысшыларына еңбек қауіпсіздігін сақтауға және егер жұмыста
жарақат алса, заңдарда көзделген жолдармен денсаулығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz