«Теміржолдық касса» мәліметтер базасы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 7
Сұрақ жағдайы 9
2 Техникалық экономикалық негіздеу 10
1 Пәндік аймақтың сипаттамасы 11
1.1 Қазақстан темір жолы желісінің құрылуы 11
1.2 Қазақстан Республикасының темір жол туралы заңы 13
1.3 Жолаушыларды тасымалдауды ұйымдастыру 15
1.4 ЭКСПРЕСС темір жол билеттерін сату жүйесі 17
3 Автоматтандырылған жұмыс орындарын құру теориясы 19
3.1 ДК негізінде АЖО принциптерінің анализі 19
3.2 АЖО.ның тілдік құралдары 22
3.3 АЖО.дың классификациясы 25
4 Delphi версияларының негізгі ерекшеліктері 28
4.1 Delphi ортасымен танысу 29
4.2 Визуалды бағдарламалау негіздері 34
4.3 Компоненттермен танысу 41
5 Қазіргі кездегі деректер базасы мен басқару жүйелерінің теориясы 47
5.1 Деректер базасының концепциясы 47
5.2 ДББЖ архитектурасы 48
5.3 Деректердің "Маңыз . байланыс" инфологиялық моделі 50
5.4 Деректердің реляциондық құрылымы 51
6 Ақпараттық жүйелерді жобалау 52
6.1 «Теміржолдық касса» мәліметтер базасының физикалық моделі 52
6.2 Ақпараттық жүйенің сипаттамасы 54
7 Экономикалық бөлім 60
7.1 Техникалық экономикалық негіздеу 60
7.2 Экономикалық тиімділік есебі 60
7.3 Күрделі шығындардың өзін ақтау мерзімі мен жылдық үнемдеу тиімділікті анықтау есебі 67
8 Еңбек қорғау шараларының жиынтығы 69
Кіріспе 69
8.1 Өндірістік санитария және еңбек гигиенасы 70
8.2 Өндірістік жарақаттану және кәсіптік аурулар 78
8.3 Жекелеме қорғау құралдары 82
8.4 Кәсіпорын мәдениеті 83
8.5 Есептеу техникасын қолдануда қауіпсіздік техникасы 85
8.6 Электрқауіпсіздік 94
8.7 Өртқауіпсіздігі 94
Қорытынды 96
Қолданылған әдебиеттер 97
Қосымша А,В,С 100
Кіріспе 7
Сұрақ жағдайы 9
2 Техникалық экономикалық негіздеу 10
1 Пәндік аймақтың сипаттамасы 11
1.1 Қазақстан темір жолы желісінің құрылуы 11
1.2 Қазақстан Республикасының темір жол туралы заңы 13
1.3 Жолаушыларды тасымалдауды ұйымдастыру 15
1.4 ЭКСПРЕСС темір жол билеттерін сату жүйесі 17
3 Автоматтандырылған жұмыс орындарын құру теориясы 19
3.1 ДК негізінде АЖО принциптерінің анализі 19
3.2 АЖО.ның тілдік құралдары 22
3.3 АЖО.дың классификациясы 25
4 Delphi версияларының негізгі ерекшеліктері 28
4.1 Delphi ортасымен танысу 29
4.2 Визуалды бағдарламалау негіздері 34
4.3 Компоненттермен танысу 41
5 Қазіргі кездегі деректер базасы мен басқару жүйелерінің теориясы 47
5.1 Деректер базасының концепциясы 47
5.2 ДББЖ архитектурасы 48
5.3 Деректердің "Маңыз . байланыс" инфологиялық моделі 50
5.4 Деректердің реляциондық құрылымы 51
6 Ақпараттық жүйелерді жобалау 52
6.1 «Теміржолдық касса» мәліметтер базасының физикалық моделі 52
6.2 Ақпараттық жүйенің сипаттамасы 54
7 Экономикалық бөлім 60
7.1 Техникалық экономикалық негіздеу 60
7.2 Экономикалық тиімділік есебі 60
7.3 Күрделі шығындардың өзін ақтау мерзімі мен жылдық үнемдеу тиімділікті анықтау есебі 67
8 Еңбек қорғау шараларының жиынтығы 69
Кіріспе 69
8.1 Өндірістік санитария және еңбек гигиенасы 70
8.2 Өндірістік жарақаттану және кәсіптік аурулар 78
8.3 Жекелеме қорғау құралдары 82
8.4 Кәсіпорын мәдениеті 83
8.5 Есептеу техникасын қолдануда қауіпсіздік техникасы 85
8.6 Электрқауіпсіздік 94
8.7 Өртқауіпсіздігі 94
Қорытынды 96
Қолданылған әдебиеттер 97
Қосымша А,В,С 100
Кіріспе
Көлік – Қазақстан өндіріс инфражүйесінің ең маңызды бөлімі. Оның тұрақты және нәтижелі жұмыс жасауы, экономиканы көтерудің және қайтақұрулардың, бүтіндік қамтамасыз етуінің, ұлттық қауіпсіздіктің және ел қорғаныс қабілетінің, халық жағдайының деңгейінің жақсаруы және өмір сүруге қажетті тұрақтану шартымен келеді.
Экономиканы реформалаудың түбегейлі шарттарына және Қазақстанның геосаясаттық өзгертулеріне жақсы ойластырылған көліктік керек.
Нәтижелі жұмыс жасау көліктік жүйелерде жолаушыларды тасуға автоматтандырылған есептер жүйелері жоспарланып енгізуде, вагондардың және контейнерлердің, локомотивтердің дислокация бақылауының, қолдану талдауының және вагондық бақтардың жөнге салулары, басқаруды компьютеризациялау тасымал процеспен замандас ақпараттық құралдардың негізінде жасалады.
Диплом алдындағы жұмыс мақсатым автоматтандырылған жұмысшы орындағы диспетчердіњ теміржолдық вокзалдардағы жолдық билеттерді шапшаң дайындауға және жолаушыларды тасулармен басқарумен өңделіп келеді.
Тап осы автоматтандырылған жүйе өңдеуіне арналған мақсаттарды шешуде шеңбер келесіге қажетті:
1. Қазақстан Республикасының теміржолдық көлігі туралы, теміржолдық тасулардың облысында заң шығару туралы, жолаушы тасулардың ұйымы туралы қажетті мәлімет жинау және теміржолдық көлік сауда жұмысына.
2. Жолаушы тасулардың ұйымы жалпы негіздерін зерттеу, станциялардың жұмыс ұйымындағы жолаушы тасулармен, жолаушылардың тасу шарттары.
3. Инфроқұрылымдық жүйенің моделін құру.
4. Физикалық мәліметтер базасының моделін құру.
5. Жоба таңдалған түрін іске асыру.
Бағдарламаның негізгі талабы жұмыс ыңғайлылығы болып келеді, кассир жолдық билет дайындауына арналған уақыттардың минимумын шығын қылу, не кезектер жоюға билеттіктерді кассаларда рұқсат етеді.
Зерттеу объектісіне Семей қаласындағы теміржолдық станция вокзалы болып, сонымен қатар жолаушы тасулардың ұйым процесі жатады.
Бірінші тарауда Қазақстандық теміржолды құру жүйесі туралы теориялық мәлімдеулер болып келеді; Қазақстан Республикасының заңы мақаласында қаралған, тасушылар арасында қоғамдық қатынастар реттеуші және тасымал процесс қатысушыларымен; жолаушы тасулармен жолаушы тасулардың ұйым, станциялардың жұмыс ұйымы жазылады және қолданылатын теміржолдық билеттердің осы шақ сатылу жүйесіне ЭКСПРЕСС қаралады.
Екінші тарауда Borland Delphi суреттеуі бағдарламалау жүйесін қолдану тура болып келеді
Үшінші тарауда автоматтандырылған жүйені өңдеу процесін бейнелеп түсіндіреді: инфологиялық пәндік облыс жобалау, физикалық жобалау және жасалған жүйені суреттеу.
Көлік – Қазақстан өндіріс инфражүйесінің ең маңызды бөлімі. Оның тұрақты және нәтижелі жұмыс жасауы, экономиканы көтерудің және қайтақұрулардың, бүтіндік қамтамасыз етуінің, ұлттық қауіпсіздіктің және ел қорғаныс қабілетінің, халық жағдайының деңгейінің жақсаруы және өмір сүруге қажетті тұрақтану шартымен келеді.
Экономиканы реформалаудың түбегейлі шарттарына және Қазақстанның геосаясаттық өзгертулеріне жақсы ойластырылған көліктік керек.
Нәтижелі жұмыс жасау көліктік жүйелерде жолаушыларды тасуға автоматтандырылған есептер жүйелері жоспарланып енгізуде, вагондардың және контейнерлердің, локомотивтердің дислокация бақылауының, қолдану талдауының және вагондық бақтардың жөнге салулары, басқаруды компьютеризациялау тасымал процеспен замандас ақпараттық құралдардың негізінде жасалады.
Диплом алдындағы жұмыс мақсатым автоматтандырылған жұмысшы орындағы диспетчердіњ теміржолдық вокзалдардағы жолдық билеттерді шапшаң дайындауға және жолаушыларды тасулармен басқарумен өңделіп келеді.
Тап осы автоматтандырылған жүйе өңдеуіне арналған мақсаттарды шешуде шеңбер келесіге қажетті:
1. Қазақстан Республикасының теміржолдық көлігі туралы, теміржолдық тасулардың облысында заң шығару туралы, жолаушы тасулардың ұйымы туралы қажетті мәлімет жинау және теміржолдық көлік сауда жұмысына.
2. Жолаушы тасулардың ұйымы жалпы негіздерін зерттеу, станциялардың жұмыс ұйымындағы жолаушы тасулармен, жолаушылардың тасу шарттары.
3. Инфроқұрылымдық жүйенің моделін құру.
4. Физикалық мәліметтер базасының моделін құру.
5. Жоба таңдалған түрін іске асыру.
Бағдарламаның негізгі талабы жұмыс ыңғайлылығы болып келеді, кассир жолдық билет дайындауына арналған уақыттардың минимумын шығын қылу, не кезектер жоюға билеттіктерді кассаларда рұқсат етеді.
Зерттеу объектісіне Семей қаласындағы теміржолдық станция вокзалы болып, сонымен қатар жолаушы тасулардың ұйым процесі жатады.
Бірінші тарауда Қазақстандық теміржолды құру жүйесі туралы теориялық мәлімдеулер болып келеді; Қазақстан Республикасының заңы мақаласында қаралған, тасушылар арасында қоғамдық қатынастар реттеуші және тасымал процесс қатысушыларымен; жолаушы тасулармен жолаушы тасулардың ұйым, станциялардың жұмыс ұйымы жазылады және қолданылатын теміржолдық билеттердің осы шақ сатылу жүйесіне ЭКСПРЕСС қаралады.
Екінші тарауда Borland Delphi суреттеуі бағдарламалау жүйесін қолдану тура болып келеді
Үшінші тарауда автоматтандырылған жүйені өңдеу процесін бейнелеп түсіндіреді: инфологиялық пәндік облыс жобалау, физикалық жобалау және жасалған жүйені суреттеу.
Қолданылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының 8 желтоқсан 2001 жылғы N266-II «Теміржол көлігі туралы» Заңы»
2 Калиев Е.Ж., Железнодорожный транспорт независимого Казахстана, Алматы: «Баур», 1998 г., 156 стр.
3. Шрамов А.А., Шубко В.Г. Организация грузовых и пассажирских перевозок и коммерческой работы, М. Транспорт, 1987 г., 58-70 стр.
1. Малахов К.Н., Сиваев И.П., Перепон В.П., Коммерческая эксплуатация железных дорог, Изд-во Транспорт, 1972, 135 стр.
2. Колчев Г.В., Пономарева А.Н., Правила перевозок грузов, М. «Транспорт», 1983г., 92-113 стр.
3. Шумаков П.В., Delphi и создание приложений баз данных, Москва, Нолидж, 1999г., 215 стр.
4. Фаронов В.В. Delphi 5. Руководство программиста, Москва, «Нолидж», 2001 г., 116-135 стр.
5. Архангельский А.Я., Программирование в Delphi 4, Москва, Бином, 1999 г., 98 стр.
6. Бойко В.В., Савинков В.М. “Проектирование информационной базы автоматизированной системы на основе СУБД.” М.: Финансы и статистика, 1982., 69-78 стр.
7. Зеленков Ю.А. Введение в базы данных. Центр Интернет ЯрГУ, 1997., 119 стр.
8. Крис Дейт. Введение в базы данных, 6-е изд. Киев, Диалектика, 1998., 212 стр.
9. Справочник разработчика АСУ. под ред. Федоренко Н.П. и Карибского В.В., М., Экономика, 1978., 96 с тр.
10. Кобевник В.Ф. “Охрана труда.” – К.: Высшая школа, 1990., 58-71 стр.
11. Смирнова Г.Н., Сорокин А.А., Тельнов Ю.Ф. Проектирование экономических информационных систем, 2002., 124 стр.
12. Дж. Тельман, "Основы систем баз данных", Москва, Финансы и статистика', 1983г., 68-75 стр.
13. Дейт К., "Введение в системы баз данных", Москва, 'Hаука', 1980 г., 91 стр.
14. Когловский М.Р., "Технология баз данных на персональных ЭВМ", Москва, 'Финансы и статистика', 1992 г., 56 стр.
15. Шумаков П. В. “Delphi 3.0 и создание баз данных”. Москва 1997г., 70 стр.
16. Джон Матчо, Дэвид Р.Фолкнер. «Delphi» — пер. с англ. — М.:Бином, 1995г., 127 стр.
17. A.M.Епанешников, "Программирование в среде Delphi 2.0"., 42 стр.
18. Дж. Мартин, "Организация баз данных в вычислительных системах" М: Мир 1978г., 81 стр.
19. С.М.Диго "Проектирование и использования баз данных". Москва: Финансы и статистика 1995., 131 стр.
20. Горев А., Ахаян Р., Макашарипов С. «Эффективная работа с СУБД».СПб.:Питер, 1997.— 704 стр.
21. Атре Ш. Структурный подход к организации баз данных. – М.: Финансы и статистика, 1983. – 320 стр.
22. Бойко В.В., Савинков В.М. Проектирование баз данных информационных систем. – М.: Финансы и статистика, 1989. – 351 стр.
23. Джексон Г. Проектирование реляционных баз данных для использования с микроЭВМ. -М.: Мир, 1991. – 252 стр.
24. Кириллов В.В. Структуризованный язык запросов (SQL). – СПб.: ИТМО, 1994. – 80 стр.
25. Мейер М. Теория реляционных баз данных. – М.: Мир, 1987. – 608 стр.
26. Тиори Т., Фрай Дж. Проектирование структур баз данных. В 2 кн., – М.: Мир, 1985. Кн. 1. – 287 стр.: Кн. 2. – 320 стр.
27. Цикритизис Д., Лоховски Ф. Модели данных. – М.: Финансы и статистика, 1985. – 344 стр.
1. Қазақстан Республикасының 8 желтоқсан 2001 жылғы N266-II «Теміржол көлігі туралы» Заңы»
2 Калиев Е.Ж., Железнодорожный транспорт независимого Казахстана, Алматы: «Баур», 1998 г., 156 стр.
3. Шрамов А.А., Шубко В.Г. Организация грузовых и пассажирских перевозок и коммерческой работы, М. Транспорт, 1987 г., 58-70 стр.
1. Малахов К.Н., Сиваев И.П., Перепон В.П., Коммерческая эксплуатация железных дорог, Изд-во Транспорт, 1972, 135 стр.
2. Колчев Г.В., Пономарева А.Н., Правила перевозок грузов, М. «Транспорт», 1983г., 92-113 стр.
3. Шумаков П.В., Delphi и создание приложений баз данных, Москва, Нолидж, 1999г., 215 стр.
4. Фаронов В.В. Delphi 5. Руководство программиста, Москва, «Нолидж», 2001 г., 116-135 стр.
5. Архангельский А.Я., Программирование в Delphi 4, Москва, Бином, 1999 г., 98 стр.
6. Бойко В.В., Савинков В.М. “Проектирование информационной базы автоматизированной системы на основе СУБД.” М.: Финансы и статистика, 1982., 69-78 стр.
7. Зеленков Ю.А. Введение в базы данных. Центр Интернет ЯрГУ, 1997., 119 стр.
8. Крис Дейт. Введение в базы данных, 6-е изд. Киев, Диалектика, 1998., 212 стр.
9. Справочник разработчика АСУ. под ред. Федоренко Н.П. и Карибского В.В., М., Экономика, 1978., 96 с тр.
10. Кобевник В.Ф. “Охрана труда.” – К.: Высшая школа, 1990., 58-71 стр.
11. Смирнова Г.Н., Сорокин А.А., Тельнов Ю.Ф. Проектирование экономических информационных систем, 2002., 124 стр.
12. Дж. Тельман, "Основы систем баз данных", Москва, Финансы и статистика', 1983г., 68-75 стр.
13. Дейт К., "Введение в системы баз данных", Москва, 'Hаука', 1980 г., 91 стр.
14. Когловский М.Р., "Технология баз данных на персональных ЭВМ", Москва, 'Финансы и статистика', 1992 г., 56 стр.
15. Шумаков П. В. “Delphi 3.0 и создание баз данных”. Москва 1997г., 70 стр.
16. Джон Матчо, Дэвид Р.Фолкнер. «Delphi» — пер. с англ. — М.:Бином, 1995г., 127 стр.
17. A.M.Епанешников, "Программирование в среде Delphi 2.0"., 42 стр.
18. Дж. Мартин, "Организация баз данных в вычислительных системах" М: Мир 1978г., 81 стр.
19. С.М.Диго "Проектирование и использования баз данных". Москва: Финансы и статистика 1995., 131 стр.
20. Горев А., Ахаян Р., Макашарипов С. «Эффективная работа с СУБД».СПб.:Питер, 1997.— 704 стр.
21. Атре Ш. Структурный подход к организации баз данных. – М.: Финансы и статистика, 1983. – 320 стр.
22. Бойко В.В., Савинков В.М. Проектирование баз данных информационных систем. – М.: Финансы и статистика, 1989. – 351 стр.
23. Джексон Г. Проектирование реляционных баз данных для использования с микроЭВМ. -М.: Мир, 1991. – 252 стр.
24. Кириллов В.В. Структуризованный язык запросов (SQL). – СПб.: ИТМО, 1994. – 80 стр.
25. Мейер М. Теория реляционных баз данных. – М.: Мир, 1987. – 608 стр.
26. Тиори Т., Фрай Дж. Проектирование структур баз данных. В 2 кн., – М.: Мир, 1985. Кн. 1. – 287 стр.: Кн. 2. – 320 стр.
27. Цикритизис Д., Лоховски Ф. Модели данных. – М.: Финансы и статистика, 1985. – 344 стр.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 7
Сұрақ жағдайы 9
2 Техникалық экономикалық негіздеу 10
1 Пәндік аймақтың сипаттамасы 11
1.1 Қазақстан темір жолы желісінің құрылуы 11
1.2 Қазақстан Республикасының темір жол туралы заңы 13
1.3 Жолаушыларды тасымалдауды ұйымдастыру 15
1.4 ЭКСПРЕСС темір жол билеттерін сату жүйесі 17
3 Автоматтандырылған жұмыс орындарын құру теориясы 19
3.1 ДК негізінде АЖО принциптерінің анализі 19
3.2 АЖО-ның тілдік құралдары 22
3.3 АЖО-дың классификациясы 25
4 Delphi версияларының негізгі ерекшеліктері 28
4.1 Delphi ортасымен танысу 29
4.2 Визуалды бағдарламалау негіздері 34
4.3 Компоненттермен танысу 41
5 Қазіргі кездегі деректер базасы мен басқару жүйелерінің 47
теориясы
5.1 Деректер базасының концепциясы 47
5.2 ДББЖ архитектурасы 48
5.3 Деректердің "Маңыз - байланыс" инфологиялық моделі 50
5.4 Деректердің реляциондық құрылымы 51
6 Ақпараттық жүйелерді жобалау 52
6.1 Теміржолдық касса мәліметтер базасының физикалық моделі 52
6.2 Ақпараттық жүйенің сипаттамасы 54
7 Экономикалық бөлім 60
7.1 Техникалық экономикалық негіздеу 60
7.2 Экономикалық тиімділік есебі 60
7.3 Күрделі шығындардың өзін ақтау мерзімі мен жылдық үнемдеу 67
тиімділікті анықтау есебі
8 Еңбек қорғау шараларының жиынтығы 69
Кіріспе 69
8.1 Өндірістік санитария және еңбек гигиенасы 70
8.2 Өндірістік жарақаттану және кәсіптік аурулар 78
8.3 Жекелеме қорғау құралдары 82
8.4 Кәсіпорын мәдениеті 83
8.5 Есептеу техникасын қолдануда қауіпсіздік техникасы 85
8.6 Электрқауіпсіздік 94
8.7 Өртқауіпсіздігі 94
Қорытынды 96
Қолданылған әдебиеттер 97
Қосымша А,В,С 100
Кіріспе
Көлік – Қазақстан өндіріс инфражүйесінің ең маңызды бөлімі. Оның
тұрақты және нәтижелі жұмыс жасауы, экономиканы көтерудің және
қайтақұрулардың, бүтіндік қамтамасыз етуінің, ұлттық қауіпсіздіктің және ел
қорғаныс қабілетінің, халық жағдайының деңгейінің жақсаруы және өмір
сүруге қажетті тұрақтану шартымен келеді.
Экономиканы реформалаудың түбегейлі шарттарына және Қазақстанның
геосаясаттық өзгертулеріне жақсы ойластырылған көліктік керек.
Нәтижелі жұмыс жасау көліктік жүйелерде жолаушыларды тасуға
автоматтандырылған есептер жүйелері жоспарланып енгізуде, вагондардың және
контейнерлердің, локомотивтердің дислокация бақылауының, қолдану талдауының
және вагондық бақтардың жөнге салулары, басқаруды компьютеризациялау
тасымал процеспен замандас ақпараттық құралдардың негізінде жасалады.
Диплом алдындағы жұмыс мақсатым автоматтандырылған жұмысшы орындағы
диспетчердіњ теміржолдық вокзалдардағы жолдық билеттерді шапшаң дайындауға
және жолаушыларды тасулармен басқарумен өңделіп келеді.
Тап осы автоматтандырылған жүйе өңдеуіне арналған мақсаттарды шешуде
шеңбер келесіге қажетті:
Қазақстан Республикасының теміржолдық көлігі туралы, теміржолдық тасулардың
облысында заң шығару туралы, жолаушы тасулардың ұйымы туралы қажетті
мәлімет жинау және теміржолдық көлік сауда жұмысына.
Жолаушы тасулардың ұйымы жалпы негіздерін зерттеу, станциялардың жұмыс
ұйымындағы жолаушы тасулармен, жолаушылардың тасу шарттары.
Инфроқұрылымдық жүйенің моделін құру.
Физикалық мәліметтер базасының моделін құру.
Жоба таңдалған түрін іске асыру.
Бағдарламаның негізгі талабы жұмыс ыңғайлылығы болып келеді, кассир
жолдық билет дайындауына арналған уақыттардың минимумын шығын қылу, не
кезектер жоюға билеттіктерді кассаларда рұқсат етеді.
Зерттеу объектісіне Семей қаласындағы теміржолдық станция вокзалы
болып, сонымен қатар жолаушы тасулардың ұйым процесі жатады.
Бірінші тарауда Қазақстандық теміржолды құру жүйесі туралы теориялық
мәлімдеулер болып келеді; Қазақстан Республикасының заңы мақаласында
қаралған, тасушылар арасында қоғамдық қатынастар реттеуші және тасымал
процесс қатысушыларымен; жолаушы тасулармен жолаушы тасулардың ұйым,
станциялардың жұмыс ұйымы жазылады және қолданылатын теміржолдық
билеттердің осы шақ сатылу жүйесіне ЭКСПРЕСС қаралады.
Екінші тарауда Borland Delphi суреттеуі бағдарламалау жүйесін
қолдану тура болып келеді
Үшінші тарауда автоматтандырылған жүйені өңдеу процесін бейнелеп
түсіндіреді: инфологиялық пәндік облыс жобалау, физикалық жобалау және
жасалған жүйені суреттеу.
1 Пәндік аймақтың сипаттамасы
1.1 Қазақстан теміржолы желісінің құрылуы
Үлкен территориясы, экономикасының шикізаттық бағыты және теңіздік
порттардан мәндік қашықтығы бар Қазақстан шарттарында, теміржол көлігі,
жүктерді және жолаушыларды тасымалдауды қамтамасыздандыруда жетекші ролді
атқарады, ол Республиканың негізгі базалық бұтағының бірі болып табылады.
Қазақстанның 2717,3 кв.мың ауданға созылған жерлері, Атлант
мұхитынан Тынық мұхитына дейінгі арақашықтыққа тең, Евразиялық материктің
тереңінде орналасқан; олар Волгадан Алтайға дейін, Сібірден Тянь-Шанға
дейін орналасқан. Көптеген ғасырлар бойы мұнда түйе керуендерінің жолдары
хабарласудың жалғыз ғана түрі болған, ХІХ ғасырдың басына дейін аса дамыған
жол желісі болған жоқ. Демек экономикалық көтеріліс болған жоқ.
Жүз жылдың ішінде Қазақстанның теміржолы үлкен және күрделі даму
жолын өтті. Бірінші теміржол желісі 1893 жылы басталып бір жылдан соң
аяқталды. Бұл жіңішке сызықты ұзындығы 369 км-ға тең Покровскілік Слобода –
Уральск желісі болған. 1991 жылға дейін Қазақстанда үш теміржол
жайғастырылды – Алматылық, Батыс-Қазақстандық, Тың жерлік, олар ССРО МПС
жүйесіне кіріп және Республиканың тәуелсіздік шартында толық өндірістік-
қаржылық өзбетілік алды.
Шаруашылық байланыстардың бұзылуы Қазақстан теміржолы алдында
күрделі, кейде тіпті шешілмейтін мәселелер қойды, олар ең біріншіден ең
сезімтал бөліктерге, қаражатпен басқаруға, материалдық-техникалық
жабдықталуға, өндірістік қорларды қадағалауға және т.б. әсер тигізді.
Нәтижесінде республикалық теміржол көлігіндегі іс жағдайлар жылдан жылға
нашарлады. Жолдарда еңбекқорлық дәрежесі түсіп, тасымалдаудың өзбағалығы
өсті. Осы шарттарда Республиканың Үкіметі теміржол көлігіндегі болып жатқан
іс жағдайларды қарастырып, Қазақстан Республикасының теміржолдарын
қаражатты-экономикалық қайта құруы және қайта ұйымдастырылуы бойынша
шаралар туралы Қаулы қабылдады, оған сәйкес республика теміржолдарындағы
сыртқы басқаруларды орнату бойынша қажетті ұйымдастырушылық шаралар
жасалды.
Қаражатпен орталық басқару бұтақтағы іс жағдайларға шешімді жақсы
ықпал көрсетті. Мәнді дәрежеде материалды-техникалық қорларды және ақша
қаражатын пайдалануда тиімділігі көтерілді. Тасымалдаудың өзіндік бағасының
құрылымы жақсарды.
Мемлекет Президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында
теміржол аймағында негізгі приоритет ретінде теміржолдың халықаралық
көліктік және сауда байланыстарын, және де Трансазиаттық магистрал
маршруты бойынша жүктердің транзиттік тасқынын қамтамасыз ететін негізгі
бағыттарының қайта құрылуы. Бұл бекер емес.
Бұрынғы одақ шарттарында Қазақстан теміржолының транспорты алдында
сыртқы экономикалық байланыстарды қамтамасыз ету есебі қойылған жоқ, ол
көбінесе ішкі есептерді шешу үшін арналған болған. Тәуелсіздік алған соң
және мемлекеттің нарықтық қатынастарға бағытталғандығына қарай біздің
қоғамның барлық саяси және экономикалық құрылымының терең реформалары
басталды, ол Республиканың әлемдік нарыққа кіруі. Бұл шарттарда Қазақстан
алдына екі өте маңызды есептер туды: теңізге ең қысқа жолды алу және
өзіндік көліктік-транзиттік потенциалын толық және эффективті пайдалану.
Бұл есептерді шешу Европа және Азия елдері арасындағы сауда-экономикалық
байланыстарды қамтамасыз ететін, жаңа трансконтиненталды дәліздерді құрумен
байланысты. Негізгі көліктік дәліздері казіргі кезде Трансазиаттық
магистрал және басқа Европа-Азия трансконтиненталды маршруттары Қазақстан
аумағынан өтеді.
Солтүстік дәліз Трансазиаттық магистрал Евроазиаттық хабарласудағы
байланыстарды қамтамасыз етеді. Қазақстан шекарасында Дружба – Ақтоғай –
Саяқ – Моинты – Ақмола – Көкшетау – Новоишимская – Астана – Тобыл бағыттары
бойынша жүреді. Бұл дәліз республиканың негізгі өндірістік тораптары арқылы
өтеді, және сонымен қатар халықаралық транзиттік тасымалдауды жасаумен
қатар республикалық экспортты-импортты тасымалдаудың негізгі көлемін
орындайтын болады. Халықаралық тасымалдауды дамыту мүмкіндігінің
көзқарасынан, осы дәліз ең перспективті.
Азиатты-Тынық мұхитты аймақ мемлекеттердің Орта Азия және Жақын
Шығыс елдерімен сауда-экономикалық байланыстардың дамуы үшін негізгі мәнді
Трансазиаттық магистралдың Орта дәлізі алады. Қазақстан бойынша ол Дружба
– Ақтоғай – Алматы – Арыс – Шенгельді бағытта өтеді. Бұл хабарласудағы
тасымалдау екпіні тез өсумен мінезделінеді. Олардың потенциалы әлі толық
зерттелмеген, бірақ бұл маршрут қарастырылған аумақтан тыс жердегі
мемлекеттер үшін де маңызды екені казір де айқын. Бұл дәліз бірнеше Шығыс-
Батыс жобалардың негізгі бөлігі болып табылады. Республикалық мемлекеттік
Алматылық теміржол басқармасы, Тың игеру теміржол басқармасы, Батыс
Қазақстан теміржол басқармасы кәсіпорындар құрылған соң шаруашылық жүргізу
үшін 1997 жылы Республикалық мемлекеттік Қазақстан теміржолы кәсіпорыны
жасалды. Құрылтайшы және уәкіл етілген орган- Қазақстан Республикасының
Минтранскомы. РМК Қазақстан аумағында, бөліктеп Қырғызстан және Россия
аумақтарында орналасқан. РМК Қазақстан теміржолы өзінің қызметін жүкті
жіберушілер, жүкті алушылар және теміржол көліктерінде тасымалданатын
жолаушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру бағатында орындайды.
РМК Қазақстан темір жолы орталық аппаратының құрылымына келесі
бөлімдер кіреді:
- Негізгі тасымалдаудың басқармасы;
- Негізгі қаражаттық;
- Негізгі экономиканың және болжаудың басқармасы;
- Негізгі техникалық басқару;
- Поездардың қауіпсіз жылжуы бойынша негізгі ревизор
аппараты;
- Негізгі статистика және анализдеу басқармасы;
- Негізгі жолдың басқармасы;
- Негізгі сигнализация және байланыстың басқармасы;
- Негізгі электр жабдықтау басқармасы;
- Негізгі вагондык шаруашылылықтың және т.б. басқармасы.
Теміржол бұтағының негізгі стратегиялық есептерінің бірі, көліктік
қызмет көрсетудің сапасын көтеруге, ысырапсыз, қорларды сақтайтын
технологияларды пайдалануға, жылжу қауіпсіздігінің жоғарғы дәрежесіне
жетуге бағытталған, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар
бойынша шараларды бағдарламалық орындау болып табылады. Күнтізбелік жоспар-
байланыс, телекоммуникация, есептеуіш техника, казіргі кездегі
бағдарламалық қамтамасыздандыруды әзірлеу және теміржол көлігі қызметінің
негізгі бағыттары бойынша автоматтандырылған басқару жүйелерін жасау
жүйесінің кешендік дамуының сұрақтарын қарастыру.
1.2 Қазақстан Республикасының теміржол көлігі туралы Заңы
Жолаушыларды, жүкті, багажды, жүкті багажды және пошталық заттарды
теміржол көлігімен жібергендегі жүк тасымалдаушылар, жүк тасымалдау
процесінің қатысушылары, мемлекеттік органдар, жолаушылар, жіберушілер,
алушылармен, жүкті жіберушілер, жүкті алушылар және тағы басқа физикалық
және заңгерлік адамдар арасындағы қоғамдық қатынастар Қазақстан
Республикасының 2001 жылғы 8 желтоқсанның N 266-II Теміржол көлігі
Заңымен қадағаланады (2003 жылғы 8 мамырдағы N 414-II, 2004 жылғы 9
шілдеде N 596-II ҚР Заңымен енгізілген өзгерістерімен).
Теміржол көлігі туралы Заң Қазақстан Республикасы Конституциясына
негізделген, казіргі кездегі Заңнан және Қазақстан Республикасының басқа
нормативті заңдық актілерінен тұрады. Егер Қазақстан Республикасымен
бекітілген халықаралық келісім-шартта казіргі Заңда бар ережелерден басқа
ережелер анықталған болса, онда халықаралық келісім-шарттың нормалары
қолданылады.
Қазіргі Заңда келесі негізгі түсініктер қолданылады:
✓ багаж – жолушылар немесе пошталы-багажды поезде тасымалдануға
алынған, өлшемі 200 киллограмнан аспайтын мүлік;
✓ вагон – теміржол жолдары бойынша тасымалдау үшін арналған
өзбетімен жүрмейтін көлік құралы;
✓ жүк – жүк поезінде тасымалдауға алынған мүлік;
✓ Теміржол станциясы –теміржол бойынша пойыздар қозғалуын
қадағалауды және пойыздардың өту қабілеттіліктерін қамтамасыз ететін
және пойыздарды басып озу, тоғызу, жіберу, қабылдау бойынша,
жолаушыларға қызмет көрсету, багажды, жүкті-багажды, пошталық
жүктерді және (немесе) жүктерді қабылдау, беру бойынша
операцияларды жасауға мүмкіндік беретін, магистраль жолдарын жолдық
бағыттары бар участкілерге бөлетін пункт;
✓ теміржол көлігі – теміржол жолдары бойынша тасымалдауды қамтамасыз
ететін көлік түрі;
✓ Ұлттық тасымалдаушы – статусы Қазақстан Республикасы Үкіметімен
анықталатын, арнайы және әскери тасымалдауды орындайтын және
жолаушыларды, багажды, жүкті-багажды, пошталық жүктерді және
(немесе) жүкті жылжымалы құраммен тасымалдау бойынша қызмет
көрсететін тасымалдаушы;
✓ жолаушы - пойызда жол жүруді орындайтын және жол жүру құжаты
(билеті) бар физикалық адам;
✓ қолдық жүк – жолаушылардың өзімен бірге вагонда ақша төлемей,
салмағы және габариттері орнатылған өлшемдерден аспайтын жеке
заттары;
✓ тасымалдау процесінің қатысуышысы – теміржол көлігі аймағында
кәсіпкерлік қызметті жасайтын адам, сонымен бірге теміржол бір
бұтағының қожайыны, контрагент және клиент;
✓ тасымалдау ережелері – тасымалдау және т.б. процесінің барлық
қатысушыларының қызметтерін және өзара қатынастарын қадағалайтын
нормативті заңгерлік актілер.
Теміржол көлігі аумағындағы мемлекеттік саясат халықтың,
экономиканың және мемлекеттің тасымалдау бойынша қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін жағдайларды келесі принциптерге негізделіп жасауға
бығытталған:
1) теміржол нарығының барлық субъектілеріне теміржол көлігінің
қызметтерін алуға ашық рұқсат алуы;
2) Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделерін қорғау;
3) тасымалдауға барлық қатысушылар үшін бірдей ортақ стандартты
заңдық және экономикалық кепілдіктерді қолдану.
Жолаушыларды және багажды тасымалдау ережелері Қазақстан
Республикасының Теміржол туралы Заңында 9 Тарауда анықталған.
Халықаралық және облысаралық хабарласуда жолаушыларды тасымалдауды
ұйымдастыру Қазақстан Республикасының Үкіметімен анықталады.
Ауданаралық (қалааралық) және ішкі хабарласуда жолаушыларды
тасымалдауды ұйымдастыру жергілікті өкілдік және атқару органдар немесе
тасымалдаушы анықтайды.
Жолаушыларды, багажды және жүкті-багажды тасымалдау ережелерімен
анықталады:
1) билеттерді сату кассалар жұмысын және жол жүру құжаттардың
(билеттердің) әрекет мерзімдерін узарту, сатуды ұйымдастыру;
2) жолаушылар вагондарының категориясы, сонымен бірге комфорт
дәрежесі бойынша;
3) міндетті қызметтер тізімі, шұғыл дәрігерлік көмек көрсетуді қоса;
4) жолаушының жол жүру жағдайларының, төсек бұйымдардың берілуінің
және басқа қызмет көрсету шарттарының және ретінін өзгеруін;
5) жолаушылардың жол жүру кезіндегі (10 күнге дейін) тоқталуын
дайындау ретін;
6) қолдық жүкті тасымалдау ретін және шартын;
7) багажды, жүкті-багажды қабылдау және беру ретін және шартын;
8) тасымалдау құжаттардың формалары және оларды дайындау ретін;
9) тасымалдауға рұқсат берілетін мал тізімін, оларды тасымалдау
ретін және шартын;
10) жол жұру бағытында багажды және жүкті-багажды беру ретін;
11) багажды және жүкті-багажды қайта жіберудін ретін және шартын;
12) багажды және жүкті-багажды сақтау, ұстау, алмастыру ретін;
13) қауіпті заттарды тасымалдау;
14) қолданылмаған жол жүру құжаттары (билеттер) үшін төлемақыны
қайтару ретін;
15) кәмелетке толмаған жолаушылардың жол жүру ережелерін.
Тасымалдаушылардың жолаушыларды, багажды және жүкті-багажды
тасымалдау кезінде ережелерді сақтауын қадағалайтын рет атқару органдармен
анықталады.
1.3 Жолаушыларды тасымалдауды ұйымдастыру
Жолаушылар тасқынының ерекшеліктерін дұрыс тіркеу мақсатында,
қажетті ыңғайлықтарды жасау, жұмыс көлеміне, пойыз жағдайларына,
жылмдамдылығына, бағыт арақашықтығына, ыңғайлықтар дәрежесіне және басқа
факторларға байланысты теміржол құралдарын жақсы қолдану және осыған
байланысты хабарласуды, тұрақты құралдарды, пойыздарды және вагондарды
категория бойынш бөлу орынды болады.
Хабарласудың келесі түрлерін ажыратуға болады: қала айналысы-
арақашықтығы 150 км, ал жеке жағдайда зоналық тарифке байланысты одан
жоғары 200 км-ге дейін ірі торапқа қосылатын қала айналысының участкесі
шекарасында; жергілікті – бір жол шекарасы бойында; тұра – екі немесе одан
көп жолдар шекарасында, халықаралық – екі немесе одан көп мемлекеттер
арасында. Тұра және жергілікті хабарласу қала айналысына қарағанда алыс
д.а.
Жолаушыларды тасымалдауға арналған пойыздар жүру жылдамдылықтарына
байланысты жедел және жолаушылық, бағыт арақашықтықтарына байланысты- алыс,
жергілікті және қала айналысы болып бөлінеді. Жолаушыларды, багаждарды
және байланыс Министрлігінің пошталық корреспонденциясын транспортирлеу
үшін тағайындалған пошталы-багажды пойыздар, ұйыдстыру-көшпелік пойыздар,
туристік, балалар және әскери эшелондар арнайы топтарды құрайды.
Жедел пойыздарға жылдамдылықтары сағатына 50 км артық болатын және
осы бағытта жолаушыларды тасымалдайтын ең тез пойыздың жылдамдылығынан
жылдамдылығы кем дегенде сағатына 5 км-ден артық болатын, тура тасқынмен
қамтамасыздандырылған және тек техникалық аялдамаларда тоқтайтын пойыздар
жатады. Жедел пойыздардың бастапқы станциялардан шығу және соңғы
аялдамаларға жету уақыттары ыңғайлы, вагондары артығырақ комфортты болады.
Тасымалдау өлшемдерінің өкпек өзгеруіне байланысты алыс сапарға
жүретін пойыздардың тең жартысы жыл бойы тұрақты хабарласпайды, сондықтан
мұндай пойыздарды енгізу немесе алып тастау мерзімі кестелерді әзірлеу
немесе МПС арнайы нұсқаулары бойынша орнатылады.
Тасымалдауға байланысты билеттер қала айналысы хабарласуында пойыз,
вагон және орын номерін көрсетпей, алыс хабарласуда ортақ вагондарда орын
номерін көрсетпей, ал алыс хабарласудағы басқа категориялы вагондар үшін
пойыз, вагон және орын номерін көрсетіп сатылады.
Максималды ыңғайлықтарды сақтау үшін бірнеше күн жол жүрген жағдайда
жолаушылар жатуға арналған орындармен (үйықтау орны) қамтамасыздандырылды,
бірақ бұл жолаушыларды тасымалдайтын пойыздардын тасымалдай алатын кісі
басының санын азайтып, көлікке айқын шығындарды әкеледі, билеттерді сату
жүйесін күрделетеді.
Жолаушыларды тасымалдауды ұйымдастыру болжау және уақыт аралығындағы
жолаушылар тасқының өзгеруінің статистикалық заңы негізінде жоспар бойынша
орындалады.
Жолаушыларды тасымалдаудың келесі жоспарлары әзірленеді:
перспективті, жылдық және оперативті, олар арқылы хабарласу түрлері бойынша
жіберілген жолаушылар саны, тасымалданған жолаушылар саны, жолаушылар
алмасуы және жол жүрудың орташа арақашықтығы бойынша жолаушыларды
тасымалдау көлемі анықталады.
Жолаушыларды тасымалдау жоспары жүктерді тасымалдау жоспарынан
ерекше болады. Егер жүкті тасымалдау жоспары негізінде өндірістің және
көректенудің халықшаруашылық жоспары алынса, ал жолаушылар жылжуы демалыс
үйлеріндегі, саноторийлердегі, курортық аймақтағы жоспарланатын орын санын
- жолаушылар тасқының жасайтын факторларының бірі ретінде қарастыруға
болады.
Қазіргі кездегі тасымалдаудың жылдық жоспарлары алдыңғы жылдың есеп
берулерін анализдеу және тасымалдау өлшемдерін болжау негізінде жасалады.
Мұнда жолаушыларды жеке бағыттар және хабарласу түрлері бойынша
тасымалдаудың өсу екпіні зерттеледі және анализге түседі. Есеп берудегі
анализ жолаушылар тасқының өлшемін анықтайтын негізгі факторлар ықпалдарын
зерттеумен сәйкестенеді. Оларға жатады: жұмысшылардың ауқаттылығының және
мәдени дәрежелерінің өсуі; халықтың жол жүруі өседі; өнеркәсіптін және ауыл
шаруашылығының дамуы; мемлекеттің өндірістік күштерінің таратудағы өзгеруі;
курорттар, санаторийлер, демалыс үйлер желілерінің кеңейтілуі; туризмді
және басқа көліктер түрлерін дамыту; халықаралық хабарласуды кеңейту; бар
теміржол жолдарының техникалық жабдықталуын өзгерту және жаңаларды сату.
1.4 Экспресс теміржол билеттерін сату жүйесі
Қазіргі кезде теміржол вокзалдарында билеттік-кассалық операцияларды
кешенді автоматтандыру үшін Экспресс-3 жүйесі қолданылады, ол теміржол
желісінің кез-келген көрсетілген полигонында коллективті қолданудың типтік
жүйесі болып табылады. Жүйе жолаушыларға нақты уақыт масштабында көпшілік
қызмет көрсетеді және әртүрлі қаржылық және статистикалық есеп берулерді
береді.
Бірнеше жүйелерді біріктіру өзін билеттерді сатуды және бүтіндей
жолаушыларды тасымалдаудың халықаралық автоматтандырылған басқару жүйесі
ретінде ұсынады.
Жүйе қамтамасыз етеді: техникалық және технологиялық шешімдердің
типтелуін, желінің кез-келген полигонында қолданылуын, ұқсас жүелермен
өзара қатынасуын, көпвариантты тапсырысты қолдануды.
Экспресс-3 жүйесі түзу және артқа қайту хабарласуында жол жүру
құжаттарын келесі дайындауын әзірлейді:
- сапар бағытында жолаушылардың пойызды ауыстырып жүруін дайындау;
- тура плацкартаға жол жүру құжаттарын дайындау – қолданылмаған
құжаттарды қайта қайтарып алу;
- бүлінген жол құжаттарды жабу;
- телефон бойынша тапсырыс алу бюросында жол құжаттарын дайындау;
- кассирдің жұмыс кезегі бойынша есеп беруі;
- орынды алдын-ала брондау;
- терминалдан оперативті енгізу;
- күнделікті және ай бойынша қаржылық есеп беруді алу;
- жүйедегі орындарды сату бойынша информацияны алу;
- жүйе жұмысы бойынша анықтама алу.
Жүйе жұмысын мінездейтін негізгі техникалық және технологиялық
параметрлер мыналар болып табылады:
- жүйе өнімділігі — 50 тапсырысс;
- қызмет көрсететін кассалар саны — 2000-ға дейін;
- бір жолаушыға қызмет көрсету уақыты —50—60 с;
- жауапты тосуға кететін уақыт — 10 с артық емес;
- резервілеу мерзімі — 63 күнге дейін;
- қызмет көрсететін пойыздар саны: орындарды сақтауды ескере
отыратын — 600 дейін, ескермей — 2600 дейін;
- бір пойыздағы орын ауыстырмай және прицеп ретінде тіркелетін сапар
шегудегі қызмет көрсетілетін маршруттар санык— 16 дейін;
- бір пойыздың жол жүру бойындағы жүйемен қызмет көрсетілетін
станциялардың максималды саны — 250 деін;
- бір тапсырыста жол жүрудің варианттардың мүмкін саны — 6 дейін;
- әртүрлі брондар саны —24;
- жұмыстар түрлерінің саны—100;
- байланыс желісі — телефон каналдары және физикалық байланыстар;
- мәліметтерді тасымалдау жылдамдылығы — 50 ден 9600 битс.
2 Техникалық экономикалық негіздеу
Жаңа бағдарламалық өңімді енгізудің экономикалық эффективтілігін
табу барысында, оны алдымен дұрыс және сауатты есептеу маңызды, көптеген
мүмкін варианттар ішінен экономикалық жағынан көбірек үнемді болатының
енгізу үшін таңдау мақсатты болуы қажет.
Берілген бағдарламалық өңімді қолданудың мақсатты лайығы және
қажеттілігі келесіде. Қазіргі кезде темір жол вокзалында көптеген
ќызметкерлердіњ автоматтандырылған жұмыс орны әзірленген, бірақ олар өте аз
есептер аймағын шешеді.
Берілген дипломдық жобада темір жол ќызметкерініњ автоматтандырылған
жұмыс орның әзірленуі қарастырылған.
Берілген өңімді енгізуден күтілетін бір жылдық экономикалық үнем
келесілерді қосудан шығады:
- есепті шешуді жылдамдату арқасында машиналық уақыт үшін ақша төлеу
үнемділігі;
- орындаушылар санын қысқартуына себепті жалақы төлеу бойынша, еңбек
қауіпсіздігі және қызметшілердің техника қауіпсіздігі шығыны
бойынша үнемдеу.
3 Автоматтандырылған жұмыс орындарын құру теориясы
3.1 ДК негізінде АЖО принциптерінің анализі
Автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) немесе шетел терминологиясында
жұмыс станциясы (work-station), өзін кез-келген мамандықтың иесі
қолданушының-маманның, оның қандай да бір анықталған қимылдарды орындауын
автоматтандыру үшін қажетті құралдармен жабдықталған, орны ретінде ұсынады.
Мұндай құрал әрқашан ДК болып табылады, және ол қажеттілікке байланысты
басқа электрондық құралдармен қосымша толықтырылыды, дәлірек айтқанда:
дискілік жинақтауыштармен, баспаға шығаратын құралдармен, оптикалық оқитын
немесе штрих кодтарды оқитын құралдармен, графика құралдарымен, басқа АЖО-
мен және есептеуіш локальды желілермен және т.б. қосылатын құралдармен.
Әлемде архитектурасы IBM PC болатын мамандандырылған ДК ең көп
таралған.
АЖО негізінен есептеуіш техниканы қолдану бойынша арнайы дайындық
өтпеген қолданушыларға бағытталған. АЖО негізгі тағайындалуы – ол
ақпаратты жұмыс орындарда орталықтап өңдеу деп есептеуге болады, АЖО және
ДК-дің локальды желілеріне, кейде қуатты ЭЕМ-ды кірістіретін глобальды
есептеуіш желілерге бір мезгілде кіру мүмкіндіктері кезінде өзіндік
сәйкес деректер базаларын қолдану болып табылады.
Қазіргі кезде көптеген өнеркәсіптерде халық шаруашылығымен
басқарудың таратылған жүйесінің концепциясы іске асырылады. Онда
иерархияның әртүрлі деңгейінде ақпаратты өңдеу локальды, маңызды дәрежеде
аяқталған және жеткілікті толық түрде ескеріледі. Бұл жүйелерде ақпаратты
астыдан үстіге тасымалдау тек сол жағдайда ұйымдастырылады, егер бұл
ақпаратта қажеттілік жоғарғы деңгейде болса ғана. Сонымен қатар,
ақпараттарды өңдеу нәтижелерінің маңызды бөлігі және алғашқы деректер
локальды деректер банкісінде сақталуы қажет.
Таратып басқару ойын іске асыру үшін басқарудың әр деңгейі және әр
пәндік аймақ үшін мамандандырылған дербес компьютерлер базасында
автоматтандырылған жұмыс орындарын әзірлеу қажет болды. Мысалы, экономика
сферасында осындай АЖО-да процесстерді жоспарлауды, модельдеуді,
оптимизациялауды, әртүрлі ақпараттық жүйелерде әртүрлі үлесімді есетер
үшін шешімдер қабылдауды іске асыруға болады. Әртүрлі басқару объектісі
үшін оның мәніне сәйкес келетін АЖО ескеру қажет. Бірақ-та, кез-келген АЖО
әзірлеу принциптері жалпы болуы тиіс:
- жүйелігі;
- иілгіштігі;
- тұрақтылығы;
- эффективтілігі.
Көрсетілген ұғымдардың мағынасын түсіндірейік.
АЖО жүйелігін құрылымы функционалдық тағайындалуымен анықталатын
жүйе ретінде қарастыру қажет.
Иілгіштік. Жүйенің ішкі жүйелерінің модульдік құрылуы және осы
элементтердің стандартты болу себебіне байланысты, мүмкін болатын жаңа
өзгерістерге лайықталған болуы.
Тұрақтылығы. Принцип негізі- ол АЖО жүйесі, негізгі функцияларды
оған ішкі немесе сыртқы факторлардың әрекеттесуіне қарамастан, орындауы
қажет. Бұл оның жеке бөлімдегі олқылықтар жеңіл жойылуы, ал жүйенің жұмыс
қабілеттілігі тез қалпына келтірілуі керек дегенді білдіреді.
АЖО-ның эффективтілігін жүйені әзірлеуге және іске асыруға кеткен
шығынды, алдында келтірілген принциптерді іске асыру деңгейіне
сәйкестіргендегі интегралдық көрсеткіш ретінде қарастыруға болады
АЖО функционалдануы ойдағыдай болады, егер ядросы компьютер болатын
ақпараттарды өңдеу құралдармен адам арасында жүктілік және функциялар дұрыс
таралған болса.
Осындай гибритты интеллекті әзірлеу қазіргі кезде ең көкей кесті
мәселе болып табылады. Бірақ-та, АЖО әзірлеу және функционалдау кезінде
сұраққа осындай келу елеулі нәтижеге әкеледі – АЖО, тек еңбек өңімділігін
және басқару эффективтілігін ғана емес, сонымен бірге маман комфортын
көтеретін құрал болады. Сонымен бірге адам, АЖО жүйесінде, бастаушы буын
болып қалуы керек.
Өндіріс кәсіпорындарында АЖО автоматтандырылған басқару жүйесінде
(АБЖ), жоспарлаудың, басқарудың, деректерді өндеудің және шешімдер
қабылдаудың дербес құралы ретінде маңызды құрылым құрамы болып келеді. АЖО-
бұл әрқашан администратор, экономист, инженер, конструктор, жобалаушы,
архитектор, дизайнер, дәрігер, ұйымдастырушы, зерттеуші, кітапханашы,
мұражай қызметкері және т.б. нақты маманға бағытталған –арнайы
мамандандырылған жүйе, техникалық құралдардың және бағдарламалық
қамтамасыздандаруыдың жиынтығы.
Сонымен қатар кезкелген мамандықтың АЖО-на, оны әзірлеу кезінде
қмтамасыздандырылуы керек, бірдей талаптар қатарын ұсынуға болады, олар:
- ақпаратты өндеу құралдардың міндетті болуы;
- диалогтік (интерактивті) режимде жұмыс істей алу мүмкіндігі;
- эргономиканың негізгі талаптарының орындалуы: оператор, АЖО
кешенінің элементтері және қоршаған орта арасында функциялардың рационалды
таралуы, жұмысқа комфортты жағдай жасау, АЖО конструкциясының ыңғайлығы,
адам-оператордың психологиялық факторларын ескеру, АЖО элементтер түсінің
және формаларының әдемі болуы және т.б.;
- АЖО жүйесінде жұмыс істейтін ДК жеткілікті жоғары өнімді және
сенімді болуы;
-шешілетін есептер мінездемесіне сәйкес бағдарламалық
қамтамасыздандыру;
- ескішіл процесстерді автоматтандырудың жоғарғы дәрежелі болуы;
-мамандарға АЖО операторы ретінде өзіндік қызмет ету үшін оптималды
жағдай жасау;
-маманның АЖО-ды жұмыс жабдық ретінде қолданудан кейін максималды
комфорт және қанағат алуын қамтамасыз ететін басқа факторлар.
АЖО құрылымы техникалық, ақпараттық, бағдарламалық, және
ұйымдастырушылық ішкі жүйелердің жиынтығын кірістіреді.
Техникалық жүйе туралы алдында айтып кеткенбіз. АЖО тікелей жасайтын
алдында көрсетілген техникалық құралдар жиынына, объектінің жалпы желісінде
жұмыс істейтін, басқа АЖО-мен байланысу үшін қажетті құралдарды, сонымен
қатар байланыстың басқа құралдарын (телефон, телекс, телефакс) қосуға
болады.
Ақпараттық ішкі жүйелерге локальды деректер базасында, дәлірек
айтқанда, дискілік жинақтауыштарда сақталатын ақпараттар массиві жатады.
Бағдарламалық қамтамасыздандыру операциялық жүйелерді, қызмет
көрсету (сервистік) бағдарламаларды, қолданушылардың стандартты
бағдарламаларын және модульдік принциптер бойынша орындалған және АЖО
тағайындалуымен шартталған, анықталған есептер класын шешуге бағытталған
қолданбалы бағдарламалар пакетін кірістіреді. Қажеттіліктің деңгейіне
байланысты бағдарламалық қамтамасыздандыру графикалық ақпаратпен жұмыс
істеу үшін арналған бағдарламалар пакетін кірістіреді.
АЖО ұйымдастырушылық қамтамасыздандырудың мақсаты олардың
функционалдануын, дамуын, кадрлерді дайындауын, сонымен қатар әкімшілік
етілуін ұйымдастыру. Сонғыға жатады: жұмысты жоспарлау, тіркеу, бақылау,
анализ, жөнге салу, АЖО қолданушыларының заңдарының және міндеттерінің
құжаттық дайындау.
Егер АЖО-ның құралы жеткілікті күрделі болса, ал қолданушының арнайы
дағдысы жоқ болса, онда қолданушыны оның негізгі автоматтандырылған жұмыс
орны аймағына бірте-бірте кіруге мүмкіндік беретін, арнайы үйрету
құралдарын қолдануға болады. АЖО функцияларын іске асыру кезінде ағымды
қызметінің, ақпараттық қажеттіліктін, оны іске асыру процестерін сипаттау
үшін көптеген сценарийлердің мақсаттарын анықтау әдістемелері қажет.
АЖО жобалау әдістемесі оның функционалдау әдістемесімен байланысты
емес болуы мүмкін, өйткені дамыған АЖО функционалдануы оның
қолданушыларымен өзіндік даму мүмкіндігін қарастырады.
АЖО тілдік құралдары соңғы қолданушылар көзқарасынан әдістемелік
құралдардың іске асыруы болып табылады, ал бағдарламалық құралдар
қолданушылардың тілдік құралдарын іске асырады және соңғы қолданушыға
барлық қажетті қимылдарды орындауға мүмкіндік береді.
2. АЖО-ның тілдік құралдары
АЖО тілдік құралдары, қолданушы қимылдарының және оған ДЭЕМ
реакциялардың мағнасы жағынан бір мәнді сәйкес болу үшін қажет. Оларсыз
оқыту процесі, диалогты ұйымдастыру, қателіктерді табу және түзету мүмкін
емес. Мұндай тілдерді әзірлеу күрделігінің мағнасы, олар процедуралық
болмауы тиіс. Егер процедуралық берілген қимыл қалай орындалатынын
көрсететін болса, процедуралық емес қандай қимыл орындалу қажет екендікті
бөлшектемей көрсетеді. Демек, соңғы қолданушылар ақпараттық қажеттіліктін
іске асырылу процесін бөлшектеп білуі қажет емес болғандықтан, АЖО
интеллектуалдығы тым жоғары болғанда, оның тілінде процедуралық емес
мүмкіндіктер көбірек болуы тиістігін қарастыру қажет.
АЖО тілдері қолданушы-бағытталған, сонымен қатар маманды-бағытталған
болуы қажет. Бұл қолданушылар классификацияларының әртүрлігіне байланысты,
олар өзара тек мамандықпен қана емес, сонымен қатар қызмет бабының
иерархиясы, оқыту дайындығы, қолданатын деректер түрі және т.б. бойынша
ерекшелінеді. Сонымен қатар, кәдімгі тілді қолдану, осындай келудің
қарапайым болып келуіне қарамастан, күрделі емес нәтижелерді алу үшін
пернетақта арқылы күрделі конструкцияларды енгізу қажеттілігі қандай-да бір
елеулі артықшылықты бере алмайды.
Кез-келген тілде сияқты, АЖО тілінің негізін алдын-ала анықталған
терминдер, сонымен қатар, көмегімен, жаңа терминдер орнатыла алынатын
әдістер сипаттамалары, барларды алмастыра немесе толтыра отырып құруы
қажет. Бұл АЖО жобалау кезінде АЖО терминологиялық негізін анықталған
түрмен классификациялауға әкеледі, яғни тілдің негізгі синтаксистік
конструкцияларын және терминдар және олардың жиынтықтары арасындағы
семантикалық байланыстарды анықтауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты
АЖО қарапайым классификациялауға қажеттілік туады, мысалы, ондеудің кейбір
қоолданушылық режимдеріндегі деректерді ұсыну мүмкіндіктері бойынша:
сандық, текстік, аралас. Күрделі жағдайларда АЖО классификациясы деректер
базасының ұйымдастырылуымен анықталады. Мысалы, кейбір АЖО барлық деректер
және конструкциялар кестелік түрінде (кестелік АЖО) немесе арнайы
операторлар түрінде (функционалды АЖО) тіркеледі.
Қолданушы тілдері АЖО диалог түрі бойынша да айырады. Диалогты
қолдау құралдары соңғы жағдайда қолданушы білуі қажетті тілдік
конструкцияларды анықтайды.
Бір АЖО конструкциясында бір емес бірнеше типті диалог болуы мүмкін,
ол қолданушының оқу немесе жұмыс істеу процесі кезінде активтілігінің
өсуіне, және қолданушы құралдарымен АЖО дамуының қажеттілігіне байланысты
болады. АЖО әзірлеу кезінде көбірек қолданылатын: ДЭЕМ-мен басталатын
диалог, формаларда толтыру диалогі, гибридты диалог, оқытылмаған
қолданушымен диалог және ақпараттар кадрлерін фиксациялау көмегімен
жасалатын диалог. ДЭЕМ-мен басталатын диалог кезінде АЖО қолданушысы толық
тілдің конструкциясын және мнемоникасын оқудан босатылады. Бұл әдістін
модификациясының бірі меню әдісі болып табылады, мұнда ДЭЕМ-мен ұсынылған
варианттардың бір немесе бірнешеуі таңдалады.
Формаларды толтыру диалогі кезінде, ол да ДЭЕМ-мен басталады,
қолданушы дисплей бетінде арнайы таңдалған формаларды келешекте оларды
анализдеу және өндеу үшін толтырады.
Гибридты диалог қолданушымен немесе ДЭЕМ-мен де басталуы мүмкін.
Оқытылмаған қолданушымен диалог кезінде ДЭЕМ-нің жауаптары толық
анық және қолданушы ойында дұрыс істеді ме жоқ па деген ой қалдырмау
қажет.
Ақпараттың фиксацияланған кадрлері көмегімен құралған диалог кезінде
ДЭЕМ жауапты бар тізімнен таңдайды. Бұл жағдайда қолданушы өте қысқа
жауаптарды енгізеді, ал негізгі ақпарат автоматты шығарылады.
Диалог түрі АЖО классификациясын анықтай алады, мысалы, оқытылмаған
қолданушы құралдарымен диалогы бар АЖО. Осындай белгі бойынша АЖО
классификациясы қолданушының мамандық бағыты бойынша классификациясымен
байланысты. Мысалы, меню әдісі бойынша диалогы бар АЖО жетекші персоналға
жататын экономист-қолданушыға лайықты емес.
Егер АЖО бағдарламалық құралдар көзқарасынан қарайтын болсақ, онда
АЖО классификациясы кең болуы мүмкін. Олар бағдарламалау тілдері бойынша,
қолданушыға бағдарламалаудың процедуралық құралдарын ұсыну мүмкіндіктері
бойынша, іске қосу процесі кезінде бағдарламалық жүйені ары қарай
мүмкіндігі бойынша, деректер базасымен басқару жүйесінің бар болуымен,
қолданушы тілінен транслятордың және интерпретатордың болуы бойынша,
қателіктерді табу және түзету құралдары бойынша және т.б.
классификацияланады. АЖО-де қолданылатын қолданбалы бағдарламалар пакеттер
параметрлері жүйенің нақты қосымшаға байланыстыруды қамтамасыздандыруды
жеңілдету үшін өзгертілуі мүмкін. Қолданбалы бағдарламалар пакетінің
генераторының өзі де қолданылуы мүмкін.
АЖО құрамына әртүрлі бағдарламалық компоненттер кіреді, олар -
негізгі есептеу функцияларын және диалогты ұйымдастыруды қамтамасыз ететін
бағдарламалар, сонымен қатар деректермен басқару жүйелері, трансляторлар,
анықтамалық жүйелер, негізгі деректерді, диалог сценарийлерін, нұсқауларды,
басқаратын парамерлерді, қателіктер тізімін кірістіретін деректер базасы.
АЖО негізгі компоненттері оның құрамын анықтайды және АЖО әртүрлі белгілері
бойынша классификациялауға мүмкіндік береді.
АЖО-ның соңғы қолданушымен дамуын қамтамасыз ететін, АЖО құралдары
шекарасында қолдануына тәуелді, АЖО екі үлкен класқа бөлеміз: қызмет ететін
және интеллектуалды. Олардың екуіде әртүрлі қолданушы үшін тағайындалуы
мүмкін. Бірақта, сонда да кейбір қолданушылар туралы алдын-ала ана немесе
басқа АЖО қолданушысы бола алмайды деп айта аламыз. Мысалы, қызмет
көрсететін қызметшілер (іс жүргізетінділер, хатшылар) олардың орындайтын
функцияларының ерекшеліктеріне байланысты интеллектуалды АЖО керек етпейді
(өздерінің тікелей қызметтерінде).
Ұйымдастырылған басқару сфераларында қызмет көрсететін АЖО келесідей
бола алады:
- ақпаратты-анықтамалық;
- есептеуіш;
- мәтінді өңдейтін.
Интеллектуалды АЖО деректерге және білімге бағытталған деп екіге
бөлуге болады (даталогиялық және фактологиялық).
Ақпаратты-анықтамалық АЖО қандай да бір басқару процесіне қызмет
көрсетеді.
Есептеуін АЖО өзіндік мазмұнына байланысты әртүрлі болады және
көптеген категориялы қолданушыларымен қолданылуы мүмкін. Олардың көмегімен
бір-бірімен байланысты және емес, ұйымдастырушылық экономикалық есептер
қойылуы және шешілуі мүмкін, алдын-ала анықталған немесе АЖО функционалдау
процесі кезінде анықталатын деректерді іздеу немесе өндеу орындалуы мүмкін.
Мәтінді өндейтін АЖО әртүрлі құрылымды және сөйлемді мәтіндік
ақпаратты, мәтін семантикалық анализденбейтіндей етіп, өндеуге және
генерациялауға тағайындалған.
Даталогиялық типті интеллектуалды АЖО деректер базаларын және
қолданушылар тілдерін кең қолдануға негізделінген. Мұнда қолданушы өз
бетімен деректер базасын және тілдерді өзгерте, далогтык мүмкіншіліктерін
түрлендіре алады. Осындай АЖО-да білімдер базасы жоқ болады, яғни
басқарылатын объектінің осы немесе басқа қасиетіне түсініктемені қамтамасыз
ететін ережелерді сақтауға мүмкін жоқ. Білімдер базасы негізгі компонент
болып фактологиялық типті АЖО құрамына кіреді. Фактологиялық АЖО сонда
пайдалы, егер АЖО шарттарында жұмыс жиналған тәжірибемен және оның
негізінде логикалық шығарылумен анықталатын болса.
Ұйымдастырылған басқаруды автоматизациялау рамкаларында іске
асырылуы қажет бірнеше негізгі функцияларды белгілейік:
- интерпретация (пәндік аймақтағы деректердің және
фактілердің, олардың өзара қатынасын және жүйесін орнату
үшін, анализдеу және сипаттау);
- диагностика (басқарылатын объектінің күйін, жағдайын
іздеу, анықтау және сипаттау);
- мониторинг (АЖО функционалдануын қадағалау және алынған
нәтижелерді тіркеу);
- жоспарлау (берілген әрекеттер жүйелілігін қамтамасыз
ету);
- жобалау (қолданушылық интерфейстерді және дамуды
қамтамасыз ету).
3. АЖО-дың классификациясы
АЖО индивидуалды, топтық, коллективті болуы мүмкін. Топтық және
коллективті АЖО-да ЭЕМ жүйесінің эффекитивті функционалдану мақсатында –
мамандарға (коллективке) АЖО-да жұмысты ұйымдастыруға талаптарды қаттылау
және осындай жүйеде әкімшілік ету функцияларын дәл анықтау керек. Адам-
машина болып табылатын АЖО жүйесі ашық, иілгіш, түрақты дамуға және толық
жетілдірілуге лайықталынған болуы қажет. Мұндай жүйеде келесілер қамтылу
керек:
- ақпараттарды өндеудің машиналық құралдарға мамандардың
неғұрлым жақын болуы;
- диалогтік режимде жұмыс істеу;
- АЖО эргономика талаптарына сәйкес жабдықталуы;
- Компьютердің жоғары өнімділігі;
- қиын процестердің максималды автоматтандырылуы;
- мамандардың олардың шығармашылық белсенділігі
ынталандыратын, келешекте бұдан былай жүйе дамуына
себепті болатын, еңбек шарттарымен моральды
қанағаттануы;
- мамандарды өз бетімен оқыту мүмкіндігі.
АЖО-да шешілетін есептерді шартты екіге бөлуге болады: ақпараттық
және есептеуіш.
Ақпараттық есептерге ақпаратты кодтау, классификациялау, жинау,
құрылымдық ұйымдастыру, түзету, сақтау, іздеу және шығару жатады. Жиі
ақпараттық есептер күрделі емес арифметикалық және текстік мінездемелі
есептеуіш және логикалық процедураларды және қатынастарды (байланыстарды)
кірістіреді. Ақпараттық есептер ереже бойынша ең көп еңбекті болып табылады
және мамандардың жұмыс уақыттарының үлкен бөлігін алады.
Есептеуіш есептер формализацияланатын да, толық
формализацияланбайтын да бола алады. Формализацияланатын есептер формальды
алгоритмдер базасында шешіледі және екі топқа бөлінеді: тікелей есептеу
есептері және математикалық модельдер негізіндегі есептер. Тікелей есептеу
есептер қарапайым алгоритмдер көмегімен шешіледі. Ал көбірек күрделі
есептер үшін әртүрлі математикалық модельдерді қолдану қажет.
Соңғы кезде сематикалық, толық емес формализацияланатын есептердің
шешімдерінің құралдарын әзірлеуге үлкен назар аударылады. Мұндай есептер
экономикалық есептермен оперативті басқару кезде жиі пайда болады, әсіресе
толық емес ақпарат шарттарында шешімдерді қабылдағанда. АЖО құрылымы- бұл
оның ішкі жүйелерінің және элементтерінің жиынтығы. Қамтамасыз ететін
жүйелерге бірінші кезекте мыналарды жатқызуға болады: техникалық,
ақпараттық, бағдарламалық және ұйымдастырушылық. Сонымен қатар, ішкі
жүйелердің бүтін тізбегі болады.
Техникалық қамтамасыз ету өзімен техникалық құралдар кешенің
ұсынады, оның негізі ретінде маманның делдалдарсыз (бағдарламашылар,
операторлар және т.б.) жұмыс істеуін ескеретін, мамандырылған дербес
компьютер қызмет етеді. Топтық АЖО-да мұндай компьютермен 4-6 адам қолдана
алады. Мамандандырылған ДК құрамына кіреді: процессор, дисплей, пернетақта,
ақпараттың магнитты жинақтауыштары, баспаға шығару құралдары және
графопостроительдер.
Техникалық құралдарға желіде әртүрлі АЖО байланыстыру үшін
коммуникация құралдары, сонымен қатар телефондық құралдарды жатқызуға
болады.
Ақпараттық қамтамасыздандыру – бұл локальды деректер базасында
сақталған, ақпараттар массиві. Онымен басқару, ақпаратты жазуды, іздеуді,
оқуды, түзетуді және ақпараттық есептерді шешуді орындайтын, деректер
базасымен басқару жүйесі көмегімен жүзеге асырылады. АЖО-да бірнеше
деректер базасы болуы мүмкін.
Ұымдастырушылық қамтамасыздандыру функционалдауды ұйымдастырудын,
АЖО жетілдірудін және дамытудын, сонымен қатар кадрлерді дайындаудын және
квалификацияларын көтерудін құралдарын және әлдістерін кірістіреді.
Топтық және коллективті АЖО үшін ұымдастырушылық
қамтамасыздандырудың ішкі жүйелеріне АЖО әкімшілдеу функциялары
кірістіріледі: жобалау, жоспарлау, тіркеу, бақылау, анализдеу, қадағалау,
инфражүйелі ұйымдастырушы байланыстар және т.б.
Ұымдастырушылық қамтамасыздандыру АЖО қолданушыларының міндеттерін
және құқықтарын анықтауды және құжатты дайындауды алдын ала ескереді.
Бағдарламалық қамтамасыздандыру жүйелік және қолданбалы
бағдарламалық қамтамасыздандырудан тұрады. Жүйелік қамтамасыздандырудын
негізі операциялық жүйе және бағдарламалау жүйелері болып табылады, мысалы,
БЕЙСИК алгоритмдік тілі. Жүйелік бағдарламалар ақпаратты өндеудің орынды
технологиясын қамтамасыз етеді. Қажеттікке байланысты АЖО
қамтамасыздандырылатын, сервистік деп аталатын бағдарламалар операциялық
жүйелердің мүмкіндіктерін кеңейтеді. АЖО желісінде және АЖО-ның әртүрлі
каналдар бойынша ақпараттық байланыстарды қамтамасыз ету үшін де
бағдарламалық құралдар қолданылады, оларды жүйелік бағдарламаларға
жатқызуға болады.
Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандыру қолданушылар
бағдарламаларын және әртүрлі тағайындалған қолданбалы бағдарламалар пакетін
құрайды. Қолданушылардың стандартты бағдарламалары өздерін алгоритмдік
тілдегі анықталған есептердің бағдарламалық шешімдері ретінде ұсынады.
Қолданбалы бағдарламалар пакеті модульдік принциптер бойынша
орындалған және есептердің анықталған класын шешуге бағытталған. ҚБП
мәселелік бағдарламалық қамтамасыздандырудың негізгі түрі болып табылады.
Олар алгоритмдерді құруға, берілген класты есептерді шешу шарттарын
өзгертуге, шешу қадамдарын бақылауға, алгоритмдерге түзетулерді енгізуге
және т.с.с. мүмкіндік береді. АЖО-да жұмыс істегенде ҚБП диалогтік
терезеде іске асады.
ҚБП мысалдары: есептеу операцияларын орындайтын әртүрлі құжаттары
құруға арналған ҚБП, жоспарларды оптимизациялау есептері үшін ҚБП,
баланстік есептердің ҚБП. Ерекше орын автоматтандырылған ақпараттық
жүйелерді әзірлеу үшін арналған ҚБП-не беріледі, олар әртүрлі тағайындауды
бола алады: анықтамалық, кестелерді өндеу үшін, ақпараттар массивін енгізу
үшін, деректер базасын әзірлеу және сүйемелдеу, құжаттық. Графикалық
ақпаратпен жұмыс істеу үшін арналған пакеттер объектілерге тән процестерді
және қалыптарды көрнекті және тұтас түрде ұсынуға, болжау анализдерінің
нәтижелерін көрсетуге мүмкіндік береді.
4 Delphi версияларының негізгі ерекшеліктер
Соншалықты аз уақыт (4 жылдан артық емес) ішінде Borland
корпорациясы Delphi-дің 5 негізгі версияларын және бірнеше өзгертулерін
шығарды. Версиялар мүмкіндіктері өсу бойынша көбейеді: номеру кіші версия
мүмкіндіктерін номері жоғары версиясы орындай алады, ал керісінше бағытта
орындалмайды.
1-ші версия 1995 жылдың мамыр айында пайда болған, бұл кезде әлі
Windows 95 жоқ болған (бірақ Windows NT болған). 16-разрядты Windows-пен
жұмыс істей алатын жалғыз версия. Мұнда басқа әртүрлі объектілі бағытталған
тілдерден, негізінен С++ тілінен алынған объектілердің жаңа модельдері
алғаш рет пайдалынған болған. Модель класс деген атқа ие болды және бұдан
бұрын Turbo Pascal –дің соңғы версияларында пайдалынған объектілерді
қажетсіз етті.
2-ші версиядан бастап Delphi 32-разрядты графикалық операциялық
жүйелер (ОЖ) Windows 9598NT2000 басқаруымен жұмыс істей алатын мүмкіндік
алды. Мұнда жаңа операциялық жүйеге көшуге байланысты көптеген өзгертулер
жасалды.
3-ші версиясы 1997 жылдың шілде айында шыққан. Ол
бағдарламашылармен көптеген жылдар бойы пайдаланылған болған және алдынғы
версияларға қарағанда көбірек сенімді болатын. Оның негізгі ерекшеліктері:
компоненттерді қайта пайдалануды және таратуды жеңілдету үшін пакеттер
механизмі қолданылды; редактор кодының қасиеттерін жақсартылуы; ішкі
бағдарламаларға назар аударғанда формальды парамерлер типтері және сандары
туралы көмектің шығуы; тышқан көрсеткіші көмегімен отладка режимінде
алаңдар мазмұнын, қасиеттерді және айнымалыларды қарауға болатындығы;
компоненттер шаблондарын қабылдауы; жаңа COM, ActiveX, OLEnterprice
және жартылай CORBA технологияларды қабылдауы.
4-ші версия 1998 жылдың шілде айында пайда болған және өзінің
тілінің кеңейтілуімен және мүмкіндігімен, сонымен қатар аранайы көп бұынды
деректер базасын қолдай алатын мүмкіндіктерімен кең тарады.Оның негізгі
ерекшеліктері: тілдегі ерекшеліктері: динамикалық массивтер, қайта
жүктелетін әдістер, келісім шарт бойынша параметрлер, ішкі бағдарламалар
саны, жаңа Int64, Real48 және Double-ға ұқсас Real типтерінің пайда болуы;
код редакторындағы ерекшеліктер: қасиеттердің және әдістер кодттық
аттарының автоматты аяқталуы, алғашқы кодты іздеуге арналған броузер
қасиеттері және т.с.с.
5-ші версия 1999 жылдың қыркүйегінде пайда болған. Бұл кітапта
сипатталған бағдарламалаудың барлық приемдерін және онымен байланысты
мысалдардың барлығын әзірлеу үшін негізгі құрал-жабдықтық платформа болып
табылады.
4.1 Delphi ортасымен танысу
4.1.1 Delphi ортасының жұмысына жалпы сипаттама
Delphi ортасы - бағдарламашы жұмысының өте жогары
тиімділігін қамтамасыз ететін орта. Delphi ортасын шакырғаннан кейін
ортаның жұмысын басқаратын алты негізгі терезе шығады (1.1 — сурет):
1) негізгі терезе;
2) объектілер тармағының тepeзeci;
3) объектілер инспекторыньң терезесі;
4) броузер (көру) терезесі;
5) формалар терезесі;
6) бағдарлама кодының терезесі.
Бағдарлама кодының терезесін көру үшін F12 клавишасын басу
жеткілікті. Delphi-дi алғаш шақырғаннан кейін Delphi терезесі барлық
терезенің үстіне шығады. Осы терезенің көмегімен Inprise коорпорациясыньң
WEB-беттеріне кipyre мүмкіндік туады.
4.1 сурет. Delphi терезесі
Heгiзгi терезе. Негізгі терезе кұрылатын бағдарламаның жобаларын
басқаратын негізгі қызметті атқарады. Бұл терезе экранда барлық уақытта
болады және ең жоғарғы бөлігінде орналасады. Heгізгі терезеде Delphi
ортасыньң бас менюі, пиктографиялық командалық батырмалар жиынтығы,
компоненттер палитрасы орналасқан.
Бас меню жобаны басқаруға арналған барлық кажетті командалардан
тұрады. Бас менюдің барлық опциялары екінші деңгейде ашылатын опциялар
тақырыбын қамтиды.
Бас терезенің барлық элементтері арнайы панельдерде орналаскан, оның
сол жақ бөлігінде басқару батырмалары бар. Бас менюден басқа кез келген
панельді терезеден алып тастауға болады.
Панельде көрінетін батырмалардың құрамын өзгерту үшін оған курсорды
келтіріп, тышқанның оң жақ батырмасын басу жеткілікті. Бұдан кейін ашылған
көмекші меню терезесінде барлық панельдердің аттары келтірілген және
олардьң статусы көрсетілген (жалаушалар). Олардьң ішінен Сustomize-ды
(настройка, баптау) таңдағаннан кейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 7
Сұрақ жағдайы 9
2 Техникалық экономикалық негіздеу 10
1 Пәндік аймақтың сипаттамасы 11
1.1 Қазақстан темір жолы желісінің құрылуы 11
1.2 Қазақстан Республикасының темір жол туралы заңы 13
1.3 Жолаушыларды тасымалдауды ұйымдастыру 15
1.4 ЭКСПРЕСС темір жол билеттерін сату жүйесі 17
3 Автоматтандырылған жұмыс орындарын құру теориясы 19
3.1 ДК негізінде АЖО принциптерінің анализі 19
3.2 АЖО-ның тілдік құралдары 22
3.3 АЖО-дың классификациясы 25
4 Delphi версияларының негізгі ерекшеліктері 28
4.1 Delphi ортасымен танысу 29
4.2 Визуалды бағдарламалау негіздері 34
4.3 Компоненттермен танысу 41
5 Қазіргі кездегі деректер базасы мен басқару жүйелерінің 47
теориясы
5.1 Деректер базасының концепциясы 47
5.2 ДББЖ архитектурасы 48
5.3 Деректердің "Маңыз - байланыс" инфологиялық моделі 50
5.4 Деректердің реляциондық құрылымы 51
6 Ақпараттық жүйелерді жобалау 52
6.1 Теміржолдық касса мәліметтер базасының физикалық моделі 52
6.2 Ақпараттық жүйенің сипаттамасы 54
7 Экономикалық бөлім 60
7.1 Техникалық экономикалық негіздеу 60
7.2 Экономикалық тиімділік есебі 60
7.3 Күрделі шығындардың өзін ақтау мерзімі мен жылдық үнемдеу 67
тиімділікті анықтау есебі
8 Еңбек қорғау шараларының жиынтығы 69
Кіріспе 69
8.1 Өндірістік санитария және еңбек гигиенасы 70
8.2 Өндірістік жарақаттану және кәсіптік аурулар 78
8.3 Жекелеме қорғау құралдары 82
8.4 Кәсіпорын мәдениеті 83
8.5 Есептеу техникасын қолдануда қауіпсіздік техникасы 85
8.6 Электрқауіпсіздік 94
8.7 Өртқауіпсіздігі 94
Қорытынды 96
Қолданылған әдебиеттер 97
Қосымша А,В,С 100
Кіріспе
Көлік – Қазақстан өндіріс инфражүйесінің ең маңызды бөлімі. Оның
тұрақты және нәтижелі жұмыс жасауы, экономиканы көтерудің және
қайтақұрулардың, бүтіндік қамтамасыз етуінің, ұлттық қауіпсіздіктің және ел
қорғаныс қабілетінің, халық жағдайының деңгейінің жақсаруы және өмір
сүруге қажетті тұрақтану шартымен келеді.
Экономиканы реформалаудың түбегейлі шарттарына және Қазақстанның
геосаясаттық өзгертулеріне жақсы ойластырылған көліктік керек.
Нәтижелі жұмыс жасау көліктік жүйелерде жолаушыларды тасуға
автоматтандырылған есептер жүйелері жоспарланып енгізуде, вагондардың және
контейнерлердің, локомотивтердің дислокация бақылауының, қолдану талдауының
және вагондық бақтардың жөнге салулары, басқаруды компьютеризациялау
тасымал процеспен замандас ақпараттық құралдардың негізінде жасалады.
Диплом алдындағы жұмыс мақсатым автоматтандырылған жұмысшы орындағы
диспетчердіњ теміржолдық вокзалдардағы жолдық билеттерді шапшаң дайындауға
және жолаушыларды тасулармен басқарумен өңделіп келеді.
Тап осы автоматтандырылған жүйе өңдеуіне арналған мақсаттарды шешуде
шеңбер келесіге қажетті:
Қазақстан Республикасының теміржолдық көлігі туралы, теміржолдық тасулардың
облысында заң шығару туралы, жолаушы тасулардың ұйымы туралы қажетті
мәлімет жинау және теміржолдық көлік сауда жұмысына.
Жолаушы тасулардың ұйымы жалпы негіздерін зерттеу, станциялардың жұмыс
ұйымындағы жолаушы тасулармен, жолаушылардың тасу шарттары.
Инфроқұрылымдық жүйенің моделін құру.
Физикалық мәліметтер базасының моделін құру.
Жоба таңдалған түрін іске асыру.
Бағдарламаның негізгі талабы жұмыс ыңғайлылығы болып келеді, кассир
жолдық билет дайындауына арналған уақыттардың минимумын шығын қылу, не
кезектер жоюға билеттіктерді кассаларда рұқсат етеді.
Зерттеу объектісіне Семей қаласындағы теміржолдық станция вокзалы
болып, сонымен қатар жолаушы тасулардың ұйым процесі жатады.
Бірінші тарауда Қазақстандық теміржолды құру жүйесі туралы теориялық
мәлімдеулер болып келеді; Қазақстан Республикасының заңы мақаласында
қаралған, тасушылар арасында қоғамдық қатынастар реттеуші және тасымал
процесс қатысушыларымен; жолаушы тасулармен жолаушы тасулардың ұйым,
станциялардың жұмыс ұйымы жазылады және қолданылатын теміржолдық
билеттердің осы шақ сатылу жүйесіне ЭКСПРЕСС қаралады.
Екінші тарауда Borland Delphi суреттеуі бағдарламалау жүйесін
қолдану тура болып келеді
Үшінші тарауда автоматтандырылған жүйені өңдеу процесін бейнелеп
түсіндіреді: инфологиялық пәндік облыс жобалау, физикалық жобалау және
жасалған жүйені суреттеу.
1 Пәндік аймақтың сипаттамасы
1.1 Қазақстан теміржолы желісінің құрылуы
Үлкен территориясы, экономикасының шикізаттық бағыты және теңіздік
порттардан мәндік қашықтығы бар Қазақстан шарттарында, теміржол көлігі,
жүктерді және жолаушыларды тасымалдауды қамтамасыздандыруда жетекші ролді
атқарады, ол Республиканың негізгі базалық бұтағының бірі болып табылады.
Қазақстанның 2717,3 кв.мың ауданға созылған жерлері, Атлант
мұхитынан Тынық мұхитына дейінгі арақашықтыққа тең, Евразиялық материктің
тереңінде орналасқан; олар Волгадан Алтайға дейін, Сібірден Тянь-Шанға
дейін орналасқан. Көптеген ғасырлар бойы мұнда түйе керуендерінің жолдары
хабарласудың жалғыз ғана түрі болған, ХІХ ғасырдың басына дейін аса дамыған
жол желісі болған жоқ. Демек экономикалық көтеріліс болған жоқ.
Жүз жылдың ішінде Қазақстанның теміржолы үлкен және күрделі даму
жолын өтті. Бірінші теміржол желісі 1893 жылы басталып бір жылдан соң
аяқталды. Бұл жіңішке сызықты ұзындығы 369 км-ға тең Покровскілік Слобода –
Уральск желісі болған. 1991 жылға дейін Қазақстанда үш теміржол
жайғастырылды – Алматылық, Батыс-Қазақстандық, Тың жерлік, олар ССРО МПС
жүйесіне кіріп және Республиканың тәуелсіздік шартында толық өндірістік-
қаржылық өзбетілік алды.
Шаруашылық байланыстардың бұзылуы Қазақстан теміржолы алдында
күрделі, кейде тіпті шешілмейтін мәселелер қойды, олар ең біріншіден ең
сезімтал бөліктерге, қаражатпен басқаруға, материалдық-техникалық
жабдықталуға, өндірістік қорларды қадағалауға және т.б. әсер тигізді.
Нәтижесінде республикалық теміржол көлігіндегі іс жағдайлар жылдан жылға
нашарлады. Жолдарда еңбекқорлық дәрежесі түсіп, тасымалдаудың өзбағалығы
өсті. Осы шарттарда Республиканың Үкіметі теміржол көлігіндегі болып жатқан
іс жағдайларды қарастырып, Қазақстан Республикасының теміржолдарын
қаражатты-экономикалық қайта құруы және қайта ұйымдастырылуы бойынша
шаралар туралы Қаулы қабылдады, оған сәйкес республика теміржолдарындағы
сыртқы басқаруларды орнату бойынша қажетті ұйымдастырушылық шаралар
жасалды.
Қаражатпен орталық басқару бұтақтағы іс жағдайларға шешімді жақсы
ықпал көрсетті. Мәнді дәрежеде материалды-техникалық қорларды және ақша
қаражатын пайдалануда тиімділігі көтерілді. Тасымалдаудың өзіндік бағасының
құрылымы жақсарды.
Мемлекет Президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында
теміржол аймағында негізгі приоритет ретінде теміржолдың халықаралық
көліктік және сауда байланыстарын, және де Трансазиаттық магистрал
маршруты бойынша жүктердің транзиттік тасқынын қамтамасыз ететін негізгі
бағыттарының қайта құрылуы. Бұл бекер емес.
Бұрынғы одақ шарттарында Қазақстан теміржолының транспорты алдында
сыртқы экономикалық байланыстарды қамтамасыз ету есебі қойылған жоқ, ол
көбінесе ішкі есептерді шешу үшін арналған болған. Тәуелсіздік алған соң
және мемлекеттің нарықтық қатынастарға бағытталғандығына қарай біздің
қоғамның барлық саяси және экономикалық құрылымының терең реформалары
басталды, ол Республиканың әлемдік нарыққа кіруі. Бұл шарттарда Қазақстан
алдына екі өте маңызды есептер туды: теңізге ең қысқа жолды алу және
өзіндік көліктік-транзиттік потенциалын толық және эффективті пайдалану.
Бұл есептерді шешу Европа және Азия елдері арасындағы сауда-экономикалық
байланыстарды қамтамасыз ететін, жаңа трансконтиненталды дәліздерді құрумен
байланысты. Негізгі көліктік дәліздері казіргі кезде Трансазиаттық
магистрал және басқа Европа-Азия трансконтиненталды маршруттары Қазақстан
аумағынан өтеді.
Солтүстік дәліз Трансазиаттық магистрал Евроазиаттық хабарласудағы
байланыстарды қамтамасыз етеді. Қазақстан шекарасында Дружба – Ақтоғай –
Саяқ – Моинты – Ақмола – Көкшетау – Новоишимская – Астана – Тобыл бағыттары
бойынша жүреді. Бұл дәліз республиканың негізгі өндірістік тораптары арқылы
өтеді, және сонымен қатар халықаралық транзиттік тасымалдауды жасаумен
қатар республикалық экспортты-импортты тасымалдаудың негізгі көлемін
орындайтын болады. Халықаралық тасымалдауды дамыту мүмкіндігінің
көзқарасынан, осы дәліз ең перспективті.
Азиатты-Тынық мұхитты аймақ мемлекеттердің Орта Азия және Жақын
Шығыс елдерімен сауда-экономикалық байланыстардың дамуы үшін негізгі мәнді
Трансазиаттық магистралдың Орта дәлізі алады. Қазақстан бойынша ол Дружба
– Ақтоғай – Алматы – Арыс – Шенгельді бағытта өтеді. Бұл хабарласудағы
тасымалдау екпіні тез өсумен мінезделінеді. Олардың потенциалы әлі толық
зерттелмеген, бірақ бұл маршрут қарастырылған аумақтан тыс жердегі
мемлекеттер үшін де маңызды екені казір де айқын. Бұл дәліз бірнеше Шығыс-
Батыс жобалардың негізгі бөлігі болып табылады. Республикалық мемлекеттік
Алматылық теміржол басқармасы, Тың игеру теміржол басқармасы, Батыс
Қазақстан теміржол басқармасы кәсіпорындар құрылған соң шаруашылық жүргізу
үшін 1997 жылы Республикалық мемлекеттік Қазақстан теміржолы кәсіпорыны
жасалды. Құрылтайшы және уәкіл етілген орган- Қазақстан Республикасының
Минтранскомы. РМК Қазақстан аумағында, бөліктеп Қырғызстан және Россия
аумақтарында орналасқан. РМК Қазақстан теміржолы өзінің қызметін жүкті
жіберушілер, жүкті алушылар және теміржол көліктерінде тасымалданатын
жолаушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру бағатында орындайды.
РМК Қазақстан темір жолы орталық аппаратының құрылымына келесі
бөлімдер кіреді:
- Негізгі тасымалдаудың басқармасы;
- Негізгі қаражаттық;
- Негізгі экономиканың және болжаудың басқармасы;
- Негізгі техникалық басқару;
- Поездардың қауіпсіз жылжуы бойынша негізгі ревизор
аппараты;
- Негізгі статистика және анализдеу басқармасы;
- Негізгі жолдың басқармасы;
- Негізгі сигнализация және байланыстың басқармасы;
- Негізгі электр жабдықтау басқармасы;
- Негізгі вагондык шаруашылылықтың және т.б. басқармасы.
Теміржол бұтағының негізгі стратегиялық есептерінің бірі, көліктік
қызмет көрсетудің сапасын көтеруге, ысырапсыз, қорларды сақтайтын
технологияларды пайдалануға, жылжу қауіпсіздігінің жоғарғы дәрежесіне
жетуге бағытталған, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар
бойынша шараларды бағдарламалық орындау болып табылады. Күнтізбелік жоспар-
байланыс, телекоммуникация, есептеуіш техника, казіргі кездегі
бағдарламалық қамтамасыздандыруды әзірлеу және теміржол көлігі қызметінің
негізгі бағыттары бойынша автоматтандырылған басқару жүйелерін жасау
жүйесінің кешендік дамуының сұрақтарын қарастыру.
1.2 Қазақстан Республикасының теміржол көлігі туралы Заңы
Жолаушыларды, жүкті, багажды, жүкті багажды және пошталық заттарды
теміржол көлігімен жібергендегі жүк тасымалдаушылар, жүк тасымалдау
процесінің қатысушылары, мемлекеттік органдар, жолаушылар, жіберушілер,
алушылармен, жүкті жіберушілер, жүкті алушылар және тағы басқа физикалық
және заңгерлік адамдар арасындағы қоғамдық қатынастар Қазақстан
Республикасының 2001 жылғы 8 желтоқсанның N 266-II Теміржол көлігі
Заңымен қадағаланады (2003 жылғы 8 мамырдағы N 414-II, 2004 жылғы 9
шілдеде N 596-II ҚР Заңымен енгізілген өзгерістерімен).
Теміржол көлігі туралы Заң Қазақстан Республикасы Конституциясына
негізделген, казіргі кездегі Заңнан және Қазақстан Республикасының басқа
нормативті заңдық актілерінен тұрады. Егер Қазақстан Республикасымен
бекітілген халықаралық келісім-шартта казіргі Заңда бар ережелерден басқа
ережелер анықталған болса, онда халықаралық келісім-шарттың нормалары
қолданылады.
Қазіргі Заңда келесі негізгі түсініктер қолданылады:
✓ багаж – жолушылар немесе пошталы-багажды поезде тасымалдануға
алынған, өлшемі 200 киллограмнан аспайтын мүлік;
✓ вагон – теміржол жолдары бойынша тасымалдау үшін арналған
өзбетімен жүрмейтін көлік құралы;
✓ жүк – жүк поезінде тасымалдауға алынған мүлік;
✓ Теміржол станциясы –теміржол бойынша пойыздар қозғалуын
қадағалауды және пойыздардың өту қабілеттіліктерін қамтамасыз ететін
және пойыздарды басып озу, тоғызу, жіберу, қабылдау бойынша,
жолаушыларға қызмет көрсету, багажды, жүкті-багажды, пошталық
жүктерді және (немесе) жүктерді қабылдау, беру бойынша
операцияларды жасауға мүмкіндік беретін, магистраль жолдарын жолдық
бағыттары бар участкілерге бөлетін пункт;
✓ теміржол көлігі – теміржол жолдары бойынша тасымалдауды қамтамасыз
ететін көлік түрі;
✓ Ұлттық тасымалдаушы – статусы Қазақстан Республикасы Үкіметімен
анықталатын, арнайы және әскери тасымалдауды орындайтын және
жолаушыларды, багажды, жүкті-багажды, пошталық жүктерді және
(немесе) жүкті жылжымалы құраммен тасымалдау бойынша қызмет
көрсететін тасымалдаушы;
✓ жолаушы - пойызда жол жүруді орындайтын және жол жүру құжаты
(билеті) бар физикалық адам;
✓ қолдық жүк – жолаушылардың өзімен бірге вагонда ақша төлемей,
салмағы және габариттері орнатылған өлшемдерден аспайтын жеке
заттары;
✓ тасымалдау процесінің қатысуышысы – теміржол көлігі аймағында
кәсіпкерлік қызметті жасайтын адам, сонымен бірге теміржол бір
бұтағының қожайыны, контрагент және клиент;
✓ тасымалдау ережелері – тасымалдау және т.б. процесінің барлық
қатысушыларының қызметтерін және өзара қатынастарын қадағалайтын
нормативті заңгерлік актілер.
Теміржол көлігі аумағындағы мемлекеттік саясат халықтың,
экономиканың және мемлекеттің тасымалдау бойынша қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін жағдайларды келесі принциптерге негізделіп жасауға
бығытталған:
1) теміржол нарығының барлық субъектілеріне теміржол көлігінің
қызметтерін алуға ашық рұқсат алуы;
2) Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделерін қорғау;
3) тасымалдауға барлық қатысушылар үшін бірдей ортақ стандартты
заңдық және экономикалық кепілдіктерді қолдану.
Жолаушыларды және багажды тасымалдау ережелері Қазақстан
Республикасының Теміржол туралы Заңында 9 Тарауда анықталған.
Халықаралық және облысаралық хабарласуда жолаушыларды тасымалдауды
ұйымдастыру Қазақстан Республикасының Үкіметімен анықталады.
Ауданаралық (қалааралық) және ішкі хабарласуда жолаушыларды
тасымалдауды ұйымдастыру жергілікті өкілдік және атқару органдар немесе
тасымалдаушы анықтайды.
Жолаушыларды, багажды және жүкті-багажды тасымалдау ережелерімен
анықталады:
1) билеттерді сату кассалар жұмысын және жол жүру құжаттардың
(билеттердің) әрекет мерзімдерін узарту, сатуды ұйымдастыру;
2) жолаушылар вагондарының категориясы, сонымен бірге комфорт
дәрежесі бойынша;
3) міндетті қызметтер тізімі, шұғыл дәрігерлік көмек көрсетуді қоса;
4) жолаушының жол жүру жағдайларының, төсек бұйымдардың берілуінің
және басқа қызмет көрсету шарттарының және ретінін өзгеруін;
5) жолаушылардың жол жүру кезіндегі (10 күнге дейін) тоқталуын
дайындау ретін;
6) қолдық жүкті тасымалдау ретін және шартын;
7) багажды, жүкті-багажды қабылдау және беру ретін және шартын;
8) тасымалдау құжаттардың формалары және оларды дайындау ретін;
9) тасымалдауға рұқсат берілетін мал тізімін, оларды тасымалдау
ретін және шартын;
10) жол жұру бағытында багажды және жүкті-багажды беру ретін;
11) багажды және жүкті-багажды қайта жіберудін ретін және шартын;
12) багажды және жүкті-багажды сақтау, ұстау, алмастыру ретін;
13) қауіпті заттарды тасымалдау;
14) қолданылмаған жол жүру құжаттары (билеттер) үшін төлемақыны
қайтару ретін;
15) кәмелетке толмаған жолаушылардың жол жүру ережелерін.
Тасымалдаушылардың жолаушыларды, багажды және жүкті-багажды
тасымалдау кезінде ережелерді сақтауын қадағалайтын рет атқару органдармен
анықталады.
1.3 Жолаушыларды тасымалдауды ұйымдастыру
Жолаушылар тасқынының ерекшеліктерін дұрыс тіркеу мақсатында,
қажетті ыңғайлықтарды жасау, жұмыс көлеміне, пойыз жағдайларына,
жылмдамдылығына, бағыт арақашықтығына, ыңғайлықтар дәрежесіне және басқа
факторларға байланысты теміржол құралдарын жақсы қолдану және осыған
байланысты хабарласуды, тұрақты құралдарды, пойыздарды және вагондарды
категория бойынш бөлу орынды болады.
Хабарласудың келесі түрлерін ажыратуға болады: қала айналысы-
арақашықтығы 150 км, ал жеке жағдайда зоналық тарифке байланысты одан
жоғары 200 км-ге дейін ірі торапқа қосылатын қала айналысының участкесі
шекарасында; жергілікті – бір жол шекарасы бойында; тұра – екі немесе одан
көп жолдар шекарасында, халықаралық – екі немесе одан көп мемлекеттер
арасында. Тұра және жергілікті хабарласу қала айналысына қарағанда алыс
д.а.
Жолаушыларды тасымалдауға арналған пойыздар жүру жылдамдылықтарына
байланысты жедел және жолаушылық, бағыт арақашықтықтарына байланысты- алыс,
жергілікті және қала айналысы болып бөлінеді. Жолаушыларды, багаждарды
және байланыс Министрлігінің пошталық корреспонденциясын транспортирлеу
үшін тағайындалған пошталы-багажды пойыздар, ұйыдстыру-көшпелік пойыздар,
туристік, балалар және әскери эшелондар арнайы топтарды құрайды.
Жедел пойыздарға жылдамдылықтары сағатына 50 км артық болатын және
осы бағытта жолаушыларды тасымалдайтын ең тез пойыздың жылдамдылығынан
жылдамдылығы кем дегенде сағатына 5 км-ден артық болатын, тура тасқынмен
қамтамасыздандырылған және тек техникалық аялдамаларда тоқтайтын пойыздар
жатады. Жедел пойыздардың бастапқы станциялардан шығу және соңғы
аялдамаларға жету уақыттары ыңғайлы, вагондары артығырақ комфортты болады.
Тасымалдау өлшемдерінің өкпек өзгеруіне байланысты алыс сапарға
жүретін пойыздардың тең жартысы жыл бойы тұрақты хабарласпайды, сондықтан
мұндай пойыздарды енгізу немесе алып тастау мерзімі кестелерді әзірлеу
немесе МПС арнайы нұсқаулары бойынша орнатылады.
Тасымалдауға байланысты билеттер қала айналысы хабарласуында пойыз,
вагон және орын номерін көрсетпей, алыс хабарласуда ортақ вагондарда орын
номерін көрсетпей, ал алыс хабарласудағы басқа категориялы вагондар үшін
пойыз, вагон және орын номерін көрсетіп сатылады.
Максималды ыңғайлықтарды сақтау үшін бірнеше күн жол жүрген жағдайда
жолаушылар жатуға арналған орындармен (үйықтау орны) қамтамасыздандырылды,
бірақ бұл жолаушыларды тасымалдайтын пойыздардын тасымалдай алатын кісі
басының санын азайтып, көлікке айқын шығындарды әкеледі, билеттерді сату
жүйесін күрделетеді.
Жолаушыларды тасымалдауды ұйымдастыру болжау және уақыт аралығындағы
жолаушылар тасқының өзгеруінің статистикалық заңы негізінде жоспар бойынша
орындалады.
Жолаушыларды тасымалдаудың келесі жоспарлары әзірленеді:
перспективті, жылдық және оперативті, олар арқылы хабарласу түрлері бойынша
жіберілген жолаушылар саны, тасымалданған жолаушылар саны, жолаушылар
алмасуы және жол жүрудың орташа арақашықтығы бойынша жолаушыларды
тасымалдау көлемі анықталады.
Жолаушыларды тасымалдау жоспары жүктерді тасымалдау жоспарынан
ерекше болады. Егер жүкті тасымалдау жоспары негізінде өндірістің және
көректенудің халықшаруашылық жоспары алынса, ал жолаушылар жылжуы демалыс
үйлеріндегі, саноторийлердегі, курортық аймақтағы жоспарланатын орын санын
- жолаушылар тасқының жасайтын факторларының бірі ретінде қарастыруға
болады.
Қазіргі кездегі тасымалдаудың жылдық жоспарлары алдыңғы жылдың есеп
берулерін анализдеу және тасымалдау өлшемдерін болжау негізінде жасалады.
Мұнда жолаушыларды жеке бағыттар және хабарласу түрлері бойынша
тасымалдаудың өсу екпіні зерттеледі және анализге түседі. Есеп берудегі
анализ жолаушылар тасқының өлшемін анықтайтын негізгі факторлар ықпалдарын
зерттеумен сәйкестенеді. Оларға жатады: жұмысшылардың ауқаттылығының және
мәдени дәрежелерінің өсуі; халықтың жол жүруі өседі; өнеркәсіптін және ауыл
шаруашылығының дамуы; мемлекеттің өндірістік күштерінің таратудағы өзгеруі;
курорттар, санаторийлер, демалыс үйлер желілерінің кеңейтілуі; туризмді
және басқа көліктер түрлерін дамыту; халықаралық хабарласуды кеңейту; бар
теміржол жолдарының техникалық жабдықталуын өзгерту және жаңаларды сату.
1.4 Экспресс теміржол билеттерін сату жүйесі
Қазіргі кезде теміржол вокзалдарында билеттік-кассалық операцияларды
кешенді автоматтандыру үшін Экспресс-3 жүйесі қолданылады, ол теміржол
желісінің кез-келген көрсетілген полигонында коллективті қолданудың типтік
жүйесі болып табылады. Жүйе жолаушыларға нақты уақыт масштабында көпшілік
қызмет көрсетеді және әртүрлі қаржылық және статистикалық есеп берулерді
береді.
Бірнеше жүйелерді біріктіру өзін билеттерді сатуды және бүтіндей
жолаушыларды тасымалдаудың халықаралық автоматтандырылған басқару жүйесі
ретінде ұсынады.
Жүйе қамтамасыз етеді: техникалық және технологиялық шешімдердің
типтелуін, желінің кез-келген полигонында қолданылуын, ұқсас жүелермен
өзара қатынасуын, көпвариантты тапсырысты қолдануды.
Экспресс-3 жүйесі түзу және артқа қайту хабарласуында жол жүру
құжаттарын келесі дайындауын әзірлейді:
- сапар бағытында жолаушылардың пойызды ауыстырып жүруін дайындау;
- тура плацкартаға жол жүру құжаттарын дайындау – қолданылмаған
құжаттарды қайта қайтарып алу;
- бүлінген жол құжаттарды жабу;
- телефон бойынша тапсырыс алу бюросында жол құжаттарын дайындау;
- кассирдің жұмыс кезегі бойынша есеп беруі;
- орынды алдын-ала брондау;
- терминалдан оперативті енгізу;
- күнделікті және ай бойынша қаржылық есеп беруді алу;
- жүйедегі орындарды сату бойынша информацияны алу;
- жүйе жұмысы бойынша анықтама алу.
Жүйе жұмысын мінездейтін негізгі техникалық және технологиялық
параметрлер мыналар болып табылады:
- жүйе өнімділігі — 50 тапсырысс;
- қызмет көрсететін кассалар саны — 2000-ға дейін;
- бір жолаушыға қызмет көрсету уақыты —50—60 с;
- жауапты тосуға кететін уақыт — 10 с артық емес;
- резервілеу мерзімі — 63 күнге дейін;
- қызмет көрсететін пойыздар саны: орындарды сақтауды ескере
отыратын — 600 дейін, ескермей — 2600 дейін;
- бір пойыздағы орын ауыстырмай және прицеп ретінде тіркелетін сапар
шегудегі қызмет көрсетілетін маршруттар санык— 16 дейін;
- бір пойыздың жол жүру бойындағы жүйемен қызмет көрсетілетін
станциялардың максималды саны — 250 деін;
- бір тапсырыста жол жүрудің варианттардың мүмкін саны — 6 дейін;
- әртүрлі брондар саны —24;
- жұмыстар түрлерінің саны—100;
- байланыс желісі — телефон каналдары және физикалық байланыстар;
- мәліметтерді тасымалдау жылдамдылығы — 50 ден 9600 битс.
2 Техникалық экономикалық негіздеу
Жаңа бағдарламалық өңімді енгізудің экономикалық эффективтілігін
табу барысында, оны алдымен дұрыс және сауатты есептеу маңызды, көптеген
мүмкін варианттар ішінен экономикалық жағынан көбірек үнемді болатының
енгізу үшін таңдау мақсатты болуы қажет.
Берілген бағдарламалық өңімді қолданудың мақсатты лайығы және
қажеттілігі келесіде. Қазіргі кезде темір жол вокзалында көптеген
ќызметкерлердіњ автоматтандырылған жұмыс орны әзірленген, бірақ олар өте аз
есептер аймағын шешеді.
Берілген дипломдық жобада темір жол ќызметкерініњ автоматтандырылған
жұмыс орның әзірленуі қарастырылған.
Берілген өңімді енгізуден күтілетін бір жылдық экономикалық үнем
келесілерді қосудан шығады:
- есепті шешуді жылдамдату арқасында машиналық уақыт үшін ақша төлеу
үнемділігі;
- орындаушылар санын қысқартуына себепті жалақы төлеу бойынша, еңбек
қауіпсіздігі және қызметшілердің техника қауіпсіздігі шығыны
бойынша үнемдеу.
3 Автоматтандырылған жұмыс орындарын құру теориясы
3.1 ДК негізінде АЖО принциптерінің анализі
Автоматтандырылған жұмыс орны (АЖО) немесе шетел терминологиясында
жұмыс станциясы (work-station), өзін кез-келген мамандықтың иесі
қолданушының-маманның, оның қандай да бір анықталған қимылдарды орындауын
автоматтандыру үшін қажетті құралдармен жабдықталған, орны ретінде ұсынады.
Мұндай құрал әрқашан ДК болып табылады, және ол қажеттілікке байланысты
басқа электрондық құралдармен қосымша толықтырылыды, дәлірек айтқанда:
дискілік жинақтауыштармен, баспаға шығаратын құралдармен, оптикалық оқитын
немесе штрих кодтарды оқитын құралдармен, графика құралдарымен, басқа АЖО-
мен және есептеуіш локальды желілермен және т.б. қосылатын құралдармен.
Әлемде архитектурасы IBM PC болатын мамандандырылған ДК ең көп
таралған.
АЖО негізінен есептеуіш техниканы қолдану бойынша арнайы дайындық
өтпеген қолданушыларға бағытталған. АЖО негізгі тағайындалуы – ол
ақпаратты жұмыс орындарда орталықтап өңдеу деп есептеуге болады, АЖО және
ДК-дің локальды желілеріне, кейде қуатты ЭЕМ-ды кірістіретін глобальды
есептеуіш желілерге бір мезгілде кіру мүмкіндіктері кезінде өзіндік
сәйкес деректер базаларын қолдану болып табылады.
Қазіргі кезде көптеген өнеркәсіптерде халық шаруашылығымен
басқарудың таратылған жүйесінің концепциясы іске асырылады. Онда
иерархияның әртүрлі деңгейінде ақпаратты өңдеу локальды, маңызды дәрежеде
аяқталған және жеткілікті толық түрде ескеріледі. Бұл жүйелерде ақпаратты
астыдан үстіге тасымалдау тек сол жағдайда ұйымдастырылады, егер бұл
ақпаратта қажеттілік жоғарғы деңгейде болса ғана. Сонымен қатар,
ақпараттарды өңдеу нәтижелерінің маңызды бөлігі және алғашқы деректер
локальды деректер банкісінде сақталуы қажет.
Таратып басқару ойын іске асыру үшін басқарудың әр деңгейі және әр
пәндік аймақ үшін мамандандырылған дербес компьютерлер базасында
автоматтандырылған жұмыс орындарын әзірлеу қажет болды. Мысалы, экономика
сферасында осындай АЖО-да процесстерді жоспарлауды, модельдеуді,
оптимизациялауды, әртүрлі ақпараттық жүйелерде әртүрлі үлесімді есетер
үшін шешімдер қабылдауды іске асыруға болады. Әртүрлі басқару объектісі
үшін оның мәніне сәйкес келетін АЖО ескеру қажет. Бірақ-та, кез-келген АЖО
әзірлеу принциптері жалпы болуы тиіс:
- жүйелігі;
- иілгіштігі;
- тұрақтылығы;
- эффективтілігі.
Көрсетілген ұғымдардың мағынасын түсіндірейік.
АЖО жүйелігін құрылымы функционалдық тағайындалуымен анықталатын
жүйе ретінде қарастыру қажет.
Иілгіштік. Жүйенің ішкі жүйелерінің модульдік құрылуы және осы
элементтердің стандартты болу себебіне байланысты, мүмкін болатын жаңа
өзгерістерге лайықталған болуы.
Тұрақтылығы. Принцип негізі- ол АЖО жүйесі, негізгі функцияларды
оған ішкі немесе сыртқы факторлардың әрекеттесуіне қарамастан, орындауы
қажет. Бұл оның жеке бөлімдегі олқылықтар жеңіл жойылуы, ал жүйенің жұмыс
қабілеттілігі тез қалпына келтірілуі керек дегенді білдіреді.
АЖО-ның эффективтілігін жүйені әзірлеуге және іске асыруға кеткен
шығынды, алдында келтірілген принциптерді іске асыру деңгейіне
сәйкестіргендегі интегралдық көрсеткіш ретінде қарастыруға болады
АЖО функционалдануы ойдағыдай болады, егер ядросы компьютер болатын
ақпараттарды өңдеу құралдармен адам арасында жүктілік және функциялар дұрыс
таралған болса.
Осындай гибритты интеллекті әзірлеу қазіргі кезде ең көкей кесті
мәселе болып табылады. Бірақ-та, АЖО әзірлеу және функционалдау кезінде
сұраққа осындай келу елеулі нәтижеге әкеледі – АЖО, тек еңбек өңімділігін
және басқару эффективтілігін ғана емес, сонымен бірге маман комфортын
көтеретін құрал болады. Сонымен бірге адам, АЖО жүйесінде, бастаушы буын
болып қалуы керек.
Өндіріс кәсіпорындарында АЖО автоматтандырылған басқару жүйесінде
(АБЖ), жоспарлаудың, басқарудың, деректерді өндеудің және шешімдер
қабылдаудың дербес құралы ретінде маңызды құрылым құрамы болып келеді. АЖО-
бұл әрқашан администратор, экономист, инженер, конструктор, жобалаушы,
архитектор, дизайнер, дәрігер, ұйымдастырушы, зерттеуші, кітапханашы,
мұражай қызметкері және т.б. нақты маманға бағытталған –арнайы
мамандандырылған жүйе, техникалық құралдардың және бағдарламалық
қамтамасыздандаруыдың жиынтығы.
Сонымен қатар кезкелген мамандықтың АЖО-на, оны әзірлеу кезінде
қмтамасыздандырылуы керек, бірдей талаптар қатарын ұсынуға болады, олар:
- ақпаратты өндеу құралдардың міндетті болуы;
- диалогтік (интерактивті) режимде жұмыс істей алу мүмкіндігі;
- эргономиканың негізгі талаптарының орындалуы: оператор, АЖО
кешенінің элементтері және қоршаған орта арасында функциялардың рационалды
таралуы, жұмысқа комфортты жағдай жасау, АЖО конструкциясының ыңғайлығы,
адам-оператордың психологиялық факторларын ескеру, АЖО элементтер түсінің
және формаларының әдемі болуы және т.б.;
- АЖО жүйесінде жұмыс істейтін ДК жеткілікті жоғары өнімді және
сенімді болуы;
-шешілетін есептер мінездемесіне сәйкес бағдарламалық
қамтамасыздандыру;
- ескішіл процесстерді автоматтандырудың жоғарғы дәрежелі болуы;
-мамандарға АЖО операторы ретінде өзіндік қызмет ету үшін оптималды
жағдай жасау;
-маманның АЖО-ды жұмыс жабдық ретінде қолданудан кейін максималды
комфорт және қанағат алуын қамтамасыз ететін басқа факторлар.
АЖО құрылымы техникалық, ақпараттық, бағдарламалық, және
ұйымдастырушылық ішкі жүйелердің жиынтығын кірістіреді.
Техникалық жүйе туралы алдында айтып кеткенбіз. АЖО тікелей жасайтын
алдында көрсетілген техникалық құралдар жиынына, объектінің жалпы желісінде
жұмыс істейтін, басқа АЖО-мен байланысу үшін қажетті құралдарды, сонымен
қатар байланыстың басқа құралдарын (телефон, телекс, телефакс) қосуға
болады.
Ақпараттық ішкі жүйелерге локальды деректер базасында, дәлірек
айтқанда, дискілік жинақтауыштарда сақталатын ақпараттар массиві жатады.
Бағдарламалық қамтамасыздандыру операциялық жүйелерді, қызмет
көрсету (сервистік) бағдарламаларды, қолданушылардың стандартты
бағдарламаларын және модульдік принциптер бойынша орындалған және АЖО
тағайындалуымен шартталған, анықталған есептер класын шешуге бағытталған
қолданбалы бағдарламалар пакетін кірістіреді. Қажеттіліктің деңгейіне
байланысты бағдарламалық қамтамасыздандыру графикалық ақпаратпен жұмыс
істеу үшін арналған бағдарламалар пакетін кірістіреді.
АЖО ұйымдастырушылық қамтамасыздандырудың мақсаты олардың
функционалдануын, дамуын, кадрлерді дайындауын, сонымен қатар әкімшілік
етілуін ұйымдастыру. Сонғыға жатады: жұмысты жоспарлау, тіркеу, бақылау,
анализ, жөнге салу, АЖО қолданушыларының заңдарының және міндеттерінің
құжаттық дайындау.
Егер АЖО-ның құралы жеткілікті күрделі болса, ал қолданушының арнайы
дағдысы жоқ болса, онда қолданушыны оның негізгі автоматтандырылған жұмыс
орны аймағына бірте-бірте кіруге мүмкіндік беретін, арнайы үйрету
құралдарын қолдануға болады. АЖО функцияларын іске асыру кезінде ағымды
қызметінің, ақпараттық қажеттіліктін, оны іске асыру процестерін сипаттау
үшін көптеген сценарийлердің мақсаттарын анықтау әдістемелері қажет.
АЖО жобалау әдістемесі оның функционалдау әдістемесімен байланысты
емес болуы мүмкін, өйткені дамыған АЖО функционалдануы оның
қолданушыларымен өзіндік даму мүмкіндігін қарастырады.
АЖО тілдік құралдары соңғы қолданушылар көзқарасынан әдістемелік
құралдардың іске асыруы болып табылады, ал бағдарламалық құралдар
қолданушылардың тілдік құралдарын іске асырады және соңғы қолданушыға
барлық қажетті қимылдарды орындауға мүмкіндік береді.
2. АЖО-ның тілдік құралдары
АЖО тілдік құралдары, қолданушы қимылдарының және оған ДЭЕМ
реакциялардың мағнасы жағынан бір мәнді сәйкес болу үшін қажет. Оларсыз
оқыту процесі, диалогты ұйымдастыру, қателіктерді табу және түзету мүмкін
емес. Мұндай тілдерді әзірлеу күрделігінің мағнасы, олар процедуралық
болмауы тиіс. Егер процедуралық берілген қимыл қалай орындалатынын
көрсететін болса, процедуралық емес қандай қимыл орындалу қажет екендікті
бөлшектемей көрсетеді. Демек, соңғы қолданушылар ақпараттық қажеттіліктін
іске асырылу процесін бөлшектеп білуі қажет емес болғандықтан, АЖО
интеллектуалдығы тым жоғары болғанда, оның тілінде процедуралық емес
мүмкіндіктер көбірек болуы тиістігін қарастыру қажет.
АЖО тілдері қолданушы-бағытталған, сонымен қатар маманды-бағытталған
болуы қажет. Бұл қолданушылар классификацияларының әртүрлігіне байланысты,
олар өзара тек мамандықпен қана емес, сонымен қатар қызмет бабының
иерархиясы, оқыту дайындығы, қолданатын деректер түрі және т.б. бойынша
ерекшелінеді. Сонымен қатар, кәдімгі тілді қолдану, осындай келудің
қарапайым болып келуіне қарамастан, күрделі емес нәтижелерді алу үшін
пернетақта арқылы күрделі конструкцияларды енгізу қажеттілігі қандай-да бір
елеулі артықшылықты бере алмайды.
Кез-келген тілде сияқты, АЖО тілінің негізін алдын-ала анықталған
терминдер, сонымен қатар, көмегімен, жаңа терминдер орнатыла алынатын
әдістер сипаттамалары, барларды алмастыра немесе толтыра отырып құруы
қажет. Бұл АЖО жобалау кезінде АЖО терминологиялық негізін анықталған
түрмен классификациялауға әкеледі, яғни тілдің негізгі синтаксистік
конструкцияларын және терминдар және олардың жиынтықтары арасындағы
семантикалық байланыстарды анықтауға мүмкіндік береді. Осыған байланысты
АЖО қарапайым классификациялауға қажеттілік туады, мысалы, ондеудің кейбір
қоолданушылық режимдеріндегі деректерді ұсыну мүмкіндіктері бойынша:
сандық, текстік, аралас. Күрделі жағдайларда АЖО классификациясы деректер
базасының ұйымдастырылуымен анықталады. Мысалы, кейбір АЖО барлық деректер
және конструкциялар кестелік түрінде (кестелік АЖО) немесе арнайы
операторлар түрінде (функционалды АЖО) тіркеледі.
Қолданушы тілдері АЖО диалог түрі бойынша да айырады. Диалогты
қолдау құралдары соңғы жағдайда қолданушы білуі қажетті тілдік
конструкцияларды анықтайды.
Бір АЖО конструкциясында бір емес бірнеше типті диалог болуы мүмкін,
ол қолданушының оқу немесе жұмыс істеу процесі кезінде активтілігінің
өсуіне, және қолданушы құралдарымен АЖО дамуының қажеттілігіне байланысты
болады. АЖО әзірлеу кезінде көбірек қолданылатын: ДЭЕМ-мен басталатын
диалог, формаларда толтыру диалогі, гибридты диалог, оқытылмаған
қолданушымен диалог және ақпараттар кадрлерін фиксациялау көмегімен
жасалатын диалог. ДЭЕМ-мен басталатын диалог кезінде АЖО қолданушысы толық
тілдің конструкциясын және мнемоникасын оқудан босатылады. Бұл әдістін
модификациясының бірі меню әдісі болып табылады, мұнда ДЭЕМ-мен ұсынылған
варианттардың бір немесе бірнешеуі таңдалады.
Формаларды толтыру диалогі кезінде, ол да ДЭЕМ-мен басталады,
қолданушы дисплей бетінде арнайы таңдалған формаларды келешекте оларды
анализдеу және өндеу үшін толтырады.
Гибридты диалог қолданушымен немесе ДЭЕМ-мен де басталуы мүмкін.
Оқытылмаған қолданушымен диалог кезінде ДЭЕМ-нің жауаптары толық
анық және қолданушы ойында дұрыс істеді ме жоқ па деген ой қалдырмау
қажет.
Ақпараттың фиксацияланған кадрлері көмегімен құралған диалог кезінде
ДЭЕМ жауапты бар тізімнен таңдайды. Бұл жағдайда қолданушы өте қысқа
жауаптарды енгізеді, ал негізгі ақпарат автоматты шығарылады.
Диалог түрі АЖО классификациясын анықтай алады, мысалы, оқытылмаған
қолданушы құралдарымен диалогы бар АЖО. Осындай белгі бойынша АЖО
классификациясы қолданушының мамандық бағыты бойынша классификациясымен
байланысты. Мысалы, меню әдісі бойынша диалогы бар АЖО жетекші персоналға
жататын экономист-қолданушыға лайықты емес.
Егер АЖО бағдарламалық құралдар көзқарасынан қарайтын болсақ, онда
АЖО классификациясы кең болуы мүмкін. Олар бағдарламалау тілдері бойынша,
қолданушыға бағдарламалаудың процедуралық құралдарын ұсыну мүмкіндіктері
бойынша, іске қосу процесі кезінде бағдарламалық жүйені ары қарай
мүмкіндігі бойынша, деректер базасымен басқару жүйесінің бар болуымен,
қолданушы тілінен транслятордың және интерпретатордың болуы бойынша,
қателіктерді табу және түзету құралдары бойынша және т.б.
классификацияланады. АЖО-де қолданылатын қолданбалы бағдарламалар пакеттер
параметрлері жүйенің нақты қосымшаға байланыстыруды қамтамасыздандыруды
жеңілдету үшін өзгертілуі мүмкін. Қолданбалы бағдарламалар пакетінің
генераторының өзі де қолданылуы мүмкін.
АЖО құрамына әртүрлі бағдарламалық компоненттер кіреді, олар -
негізгі есептеу функцияларын және диалогты ұйымдастыруды қамтамасыз ететін
бағдарламалар, сонымен қатар деректермен басқару жүйелері, трансляторлар,
анықтамалық жүйелер, негізгі деректерді, диалог сценарийлерін, нұсқауларды,
басқаратын парамерлерді, қателіктер тізімін кірістіретін деректер базасы.
АЖО негізгі компоненттері оның құрамын анықтайды және АЖО әртүрлі белгілері
бойынша классификациялауға мүмкіндік береді.
АЖО-ның соңғы қолданушымен дамуын қамтамасыз ететін, АЖО құралдары
шекарасында қолдануына тәуелді, АЖО екі үлкен класқа бөлеміз: қызмет ететін
және интеллектуалды. Олардың екуіде әртүрлі қолданушы үшін тағайындалуы
мүмкін. Бірақта, сонда да кейбір қолданушылар туралы алдын-ала ана немесе
басқа АЖО қолданушысы бола алмайды деп айта аламыз. Мысалы, қызмет
көрсететін қызметшілер (іс жүргізетінділер, хатшылар) олардың орындайтын
функцияларының ерекшеліктеріне байланысты интеллектуалды АЖО керек етпейді
(өздерінің тікелей қызметтерінде).
Ұйымдастырылған басқару сфераларында қызмет көрсететін АЖО келесідей
бола алады:
- ақпаратты-анықтамалық;
- есептеуіш;
- мәтінді өңдейтін.
Интеллектуалды АЖО деректерге және білімге бағытталған деп екіге
бөлуге болады (даталогиялық және фактологиялық).
Ақпаратты-анықтамалық АЖО қандай да бір басқару процесіне қызмет
көрсетеді.
Есептеуін АЖО өзіндік мазмұнына байланысты әртүрлі болады және
көптеген категориялы қолданушыларымен қолданылуы мүмкін. Олардың көмегімен
бір-бірімен байланысты және емес, ұйымдастырушылық экономикалық есептер
қойылуы және шешілуі мүмкін, алдын-ала анықталған немесе АЖО функционалдау
процесі кезінде анықталатын деректерді іздеу немесе өндеу орындалуы мүмкін.
Мәтінді өндейтін АЖО әртүрлі құрылымды және сөйлемді мәтіндік
ақпаратты, мәтін семантикалық анализденбейтіндей етіп, өндеуге және
генерациялауға тағайындалған.
Даталогиялық типті интеллектуалды АЖО деректер базаларын және
қолданушылар тілдерін кең қолдануға негізделінген. Мұнда қолданушы өз
бетімен деректер базасын және тілдерді өзгерте, далогтык мүмкіншіліктерін
түрлендіре алады. Осындай АЖО-да білімдер базасы жоқ болады, яғни
басқарылатын объектінің осы немесе басқа қасиетіне түсініктемені қамтамасыз
ететін ережелерді сақтауға мүмкін жоқ. Білімдер базасы негізгі компонент
болып фактологиялық типті АЖО құрамына кіреді. Фактологиялық АЖО сонда
пайдалы, егер АЖО шарттарында жұмыс жиналған тәжірибемен және оның
негізінде логикалық шығарылумен анықталатын болса.
Ұйымдастырылған басқаруды автоматизациялау рамкаларында іске
асырылуы қажет бірнеше негізгі функцияларды белгілейік:
- интерпретация (пәндік аймақтағы деректердің және
фактілердің, олардың өзара қатынасын және жүйесін орнату
үшін, анализдеу және сипаттау);
- диагностика (басқарылатын объектінің күйін, жағдайын
іздеу, анықтау және сипаттау);
- мониторинг (АЖО функционалдануын қадағалау және алынған
нәтижелерді тіркеу);
- жоспарлау (берілген әрекеттер жүйелілігін қамтамасыз
ету);
- жобалау (қолданушылық интерфейстерді және дамуды
қамтамасыз ету).
3. АЖО-дың классификациясы
АЖО индивидуалды, топтық, коллективті болуы мүмкін. Топтық және
коллективті АЖО-да ЭЕМ жүйесінің эффекитивті функционалдану мақсатында –
мамандарға (коллективке) АЖО-да жұмысты ұйымдастыруға талаптарды қаттылау
және осындай жүйеде әкімшілік ету функцияларын дәл анықтау керек. Адам-
машина болып табылатын АЖО жүйесі ашық, иілгіш, түрақты дамуға және толық
жетілдірілуге лайықталынған болуы қажет. Мұндай жүйеде келесілер қамтылу
керек:
- ақпараттарды өндеудің машиналық құралдарға мамандардың
неғұрлым жақын болуы;
- диалогтік режимде жұмыс істеу;
- АЖО эргономика талаптарына сәйкес жабдықталуы;
- Компьютердің жоғары өнімділігі;
- қиын процестердің максималды автоматтандырылуы;
- мамандардың олардың шығармашылық белсенділігі
ынталандыратын, келешекте бұдан былай жүйе дамуына
себепті болатын, еңбек шарттарымен моральды
қанағаттануы;
- мамандарды өз бетімен оқыту мүмкіндігі.
АЖО-да шешілетін есептерді шартты екіге бөлуге болады: ақпараттық
және есептеуіш.
Ақпараттық есептерге ақпаратты кодтау, классификациялау, жинау,
құрылымдық ұйымдастыру, түзету, сақтау, іздеу және шығару жатады. Жиі
ақпараттық есептер күрделі емес арифметикалық және текстік мінездемелі
есептеуіш және логикалық процедураларды және қатынастарды (байланыстарды)
кірістіреді. Ақпараттық есептер ереже бойынша ең көп еңбекті болып табылады
және мамандардың жұмыс уақыттарының үлкен бөлігін алады.
Есептеуіш есептер формализацияланатын да, толық
формализацияланбайтын да бола алады. Формализацияланатын есептер формальды
алгоритмдер базасында шешіледі және екі топқа бөлінеді: тікелей есептеу
есептері және математикалық модельдер негізіндегі есептер. Тікелей есептеу
есептер қарапайым алгоритмдер көмегімен шешіледі. Ал көбірек күрделі
есептер үшін әртүрлі математикалық модельдерді қолдану қажет.
Соңғы кезде сематикалық, толық емес формализацияланатын есептердің
шешімдерінің құралдарын әзірлеуге үлкен назар аударылады. Мұндай есептер
экономикалық есептермен оперативті басқару кезде жиі пайда болады, әсіресе
толық емес ақпарат шарттарында шешімдерді қабылдағанда. АЖО құрылымы- бұл
оның ішкі жүйелерінің және элементтерінің жиынтығы. Қамтамасыз ететін
жүйелерге бірінші кезекте мыналарды жатқызуға болады: техникалық,
ақпараттық, бағдарламалық және ұйымдастырушылық. Сонымен қатар, ішкі
жүйелердің бүтін тізбегі болады.
Техникалық қамтамасыз ету өзімен техникалық құралдар кешенің
ұсынады, оның негізі ретінде маманның делдалдарсыз (бағдарламашылар,
операторлар және т.б.) жұмыс істеуін ескеретін, мамандырылған дербес
компьютер қызмет етеді. Топтық АЖО-да мұндай компьютермен 4-6 адам қолдана
алады. Мамандандырылған ДК құрамына кіреді: процессор, дисплей, пернетақта,
ақпараттың магнитты жинақтауыштары, баспаға шығару құралдары және
графопостроительдер.
Техникалық құралдарға желіде әртүрлі АЖО байланыстыру үшін
коммуникация құралдары, сонымен қатар телефондық құралдарды жатқызуға
болады.
Ақпараттық қамтамасыздандыру – бұл локальды деректер базасында
сақталған, ақпараттар массиві. Онымен басқару, ақпаратты жазуды, іздеуді,
оқуды, түзетуді және ақпараттық есептерді шешуді орындайтын, деректер
базасымен басқару жүйесі көмегімен жүзеге асырылады. АЖО-да бірнеше
деректер базасы болуы мүмкін.
Ұымдастырушылық қамтамасыздандыру функционалдауды ұйымдастырудын,
АЖО жетілдірудін және дамытудын, сонымен қатар кадрлерді дайындаудын және
квалификацияларын көтерудін құралдарын және әлдістерін кірістіреді.
Топтық және коллективті АЖО үшін ұымдастырушылық
қамтамасыздандырудың ішкі жүйелеріне АЖО әкімшілдеу функциялары
кірістіріледі: жобалау, жоспарлау, тіркеу, бақылау, анализдеу, қадағалау,
инфражүйелі ұйымдастырушы байланыстар және т.б.
Ұымдастырушылық қамтамасыздандыру АЖО қолданушыларының міндеттерін
және құқықтарын анықтауды және құжатты дайындауды алдын ала ескереді.
Бағдарламалық қамтамасыздандыру жүйелік және қолданбалы
бағдарламалық қамтамасыздандырудан тұрады. Жүйелік қамтамасыздандырудын
негізі операциялық жүйе және бағдарламалау жүйелері болып табылады, мысалы,
БЕЙСИК алгоритмдік тілі. Жүйелік бағдарламалар ақпаратты өндеудің орынды
технологиясын қамтамасыз етеді. Қажеттікке байланысты АЖО
қамтамасыздандырылатын, сервистік деп аталатын бағдарламалар операциялық
жүйелердің мүмкіндіктерін кеңейтеді. АЖО желісінде және АЖО-ның әртүрлі
каналдар бойынша ақпараттық байланыстарды қамтамасыз ету үшін де
бағдарламалық құралдар қолданылады, оларды жүйелік бағдарламаларға
жатқызуға болады.
Қолданбалы бағдарламалық қамтамасыздандыру қолданушылар
бағдарламаларын және әртүрлі тағайындалған қолданбалы бағдарламалар пакетін
құрайды. Қолданушылардың стандартты бағдарламалары өздерін алгоритмдік
тілдегі анықталған есептердің бағдарламалық шешімдері ретінде ұсынады.
Қолданбалы бағдарламалар пакеті модульдік принциптер бойынша
орындалған және есептердің анықталған класын шешуге бағытталған. ҚБП
мәселелік бағдарламалық қамтамасыздандырудың негізгі түрі болып табылады.
Олар алгоритмдерді құруға, берілген класты есептерді шешу шарттарын
өзгертуге, шешу қадамдарын бақылауға, алгоритмдерге түзетулерді енгізуге
және т.с.с. мүмкіндік береді. АЖО-да жұмыс істегенде ҚБП диалогтік
терезеде іске асады.
ҚБП мысалдары: есептеу операцияларын орындайтын әртүрлі құжаттары
құруға арналған ҚБП, жоспарларды оптимизациялау есептері үшін ҚБП,
баланстік есептердің ҚБП. Ерекше орын автоматтандырылған ақпараттық
жүйелерді әзірлеу үшін арналған ҚБП-не беріледі, олар әртүрлі тағайындауды
бола алады: анықтамалық, кестелерді өндеу үшін, ақпараттар массивін енгізу
үшін, деректер базасын әзірлеу және сүйемелдеу, құжаттық. Графикалық
ақпаратпен жұмыс істеу үшін арналған пакеттер объектілерге тән процестерді
және қалыптарды көрнекті және тұтас түрде ұсынуға, болжау анализдерінің
нәтижелерін көрсетуге мүмкіндік береді.
4 Delphi версияларының негізгі ерекшеліктер
Соншалықты аз уақыт (4 жылдан артық емес) ішінде Borland
корпорациясы Delphi-дің 5 негізгі версияларын және бірнеше өзгертулерін
шығарды. Версиялар мүмкіндіктері өсу бойынша көбейеді: номеру кіші версия
мүмкіндіктерін номері жоғары версиясы орындай алады, ал керісінше бағытта
орындалмайды.
1-ші версия 1995 жылдың мамыр айында пайда болған, бұл кезде әлі
Windows 95 жоқ болған (бірақ Windows NT болған). 16-разрядты Windows-пен
жұмыс істей алатын жалғыз версия. Мұнда басқа әртүрлі объектілі бағытталған
тілдерден, негізінен С++ тілінен алынған объектілердің жаңа модельдері
алғаш рет пайдалынған болған. Модель класс деген атқа ие болды және бұдан
бұрын Turbo Pascal –дің соңғы версияларында пайдалынған объектілерді
қажетсіз етті.
2-ші версиядан бастап Delphi 32-разрядты графикалық операциялық
жүйелер (ОЖ) Windows 9598NT2000 басқаруымен жұмыс істей алатын мүмкіндік
алды. Мұнда жаңа операциялық жүйеге көшуге байланысты көптеген өзгертулер
жасалды.
3-ші версиясы 1997 жылдың шілде айында шыққан. Ол
бағдарламашылармен көптеген жылдар бойы пайдаланылған болған және алдынғы
версияларға қарағанда көбірек сенімді болатын. Оның негізгі ерекшеліктері:
компоненттерді қайта пайдалануды және таратуды жеңілдету үшін пакеттер
механизмі қолданылды; редактор кодының қасиеттерін жақсартылуы; ішкі
бағдарламаларға назар аударғанда формальды парамерлер типтері және сандары
туралы көмектің шығуы; тышқан көрсеткіші көмегімен отладка режимінде
алаңдар мазмұнын, қасиеттерді және айнымалыларды қарауға болатындығы;
компоненттер шаблондарын қабылдауы; жаңа COM, ActiveX, OLEnterprice
және жартылай CORBA технологияларды қабылдауы.
4-ші версия 1998 жылдың шілде айында пайда болған және өзінің
тілінің кеңейтілуімен және мүмкіндігімен, сонымен қатар аранайы көп бұынды
деректер базасын қолдай алатын мүмкіндіктерімен кең тарады.Оның негізгі
ерекшеліктері: тілдегі ерекшеліктері: динамикалық массивтер, қайта
жүктелетін әдістер, келісім шарт бойынша параметрлер, ішкі бағдарламалар
саны, жаңа Int64, Real48 және Double-ға ұқсас Real типтерінің пайда болуы;
код редакторындағы ерекшеліктер: қасиеттердің және әдістер кодттық
аттарының автоматты аяқталуы, алғашқы кодты іздеуге арналған броузер
қасиеттері және т.с.с.
5-ші версия 1999 жылдың қыркүйегінде пайда болған. Бұл кітапта
сипатталған бағдарламалаудың барлық приемдерін және онымен байланысты
мысалдардың барлығын әзірлеу үшін негізгі құрал-жабдықтық платформа болып
табылады.
4.1 Delphi ортасымен танысу
4.1.1 Delphi ортасының жұмысына жалпы сипаттама
Delphi ортасы - бағдарламашы жұмысының өте жогары
тиімділігін қамтамасыз ететін орта. Delphi ортасын шакырғаннан кейін
ортаның жұмысын басқаратын алты негізгі терезе шығады (1.1 — сурет):
1) негізгі терезе;
2) объектілер тармағының тepeзeci;
3) объектілер инспекторыньң терезесі;
4) броузер (көру) терезесі;
5) формалар терезесі;
6) бағдарлама кодының терезесі.
Бағдарлама кодының терезесін көру үшін F12 клавишасын басу
жеткілікті. Delphi-дi алғаш шақырғаннан кейін Delphi терезесі барлық
терезенің үстіне шығады. Осы терезенің көмегімен Inprise коорпорациясыньң
WEB-беттеріне кipyre мүмкіндік туады.
4.1 сурет. Delphi терезесі
Heгiзгi терезе. Негізгі терезе кұрылатын бағдарламаның жобаларын
басқаратын негізгі қызметті атқарады. Бұл терезе экранда барлық уақытта
болады және ең жоғарғы бөлігінде орналасады. Heгізгі терезеде Delphi
ортасыньң бас менюі, пиктографиялық командалық батырмалар жиынтығы,
компоненттер палитрасы орналасқан.
Бас меню жобаны басқаруға арналған барлық кажетті командалардан
тұрады. Бас менюдің барлық опциялары екінші деңгейде ашылатын опциялар
тақырыбын қамтиды.
Бас терезенің барлық элементтері арнайы панельдерде орналаскан, оның
сол жақ бөлігінде басқару батырмалары бар. Бас менюден басқа кез келген
панельді терезеден алып тастауға болады.
Панельде көрінетін батырмалардың құрамын өзгерту үшін оған курсорды
келтіріп, тышқанның оң жақ батырмасын басу жеткілікті. Бұдан кейін ашылған
көмекші меню терезесінде барлық панельдердің аттары келтірілген және
олардьң статусы көрсетілген (жалаушалар). Олардьң ішінен Сustomize-ды
(настройка, баптау) таңдағаннан кейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz