Жеткіншек жасындағыларда кездесетін эмоционалдық үйлеспеушілікті диагностикалау және коррекциялау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 бөлім. ЖЕТКІНШЕКТЕР ДАМУЫНДА ОРЫН АЛАТЫН АУЫТҚУЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
1.1. Жекіншектердің тұлғалық даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Эмоция . мінез . құлық негізіне жататын феномен ... ... ... ... ...19
1.3. Жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық
тұрақсыздықтың себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2 бөлім. ЖЕТКІНШЕКТЕРГЕ ТӘН ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ҮЙЛЕСПЕУКШІЛІКТІ ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖӘНЕ КОРРЕКЦИЯЛАУ
2.1. Эмоционалдық жағдайды зерттеу әдістерін пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2. Жеткіншектердің эмоционалдық жағдайына байланысты
мінез үйлеспеушіліктерін коррекциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 бөлім. ЖЕТКІНШЕКТЕР ДАМУЫНДА ОРЫН АЛАТЫН АУЫТҚУЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
1.1. Жекіншектердің тұлғалық даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Эмоция . мінез . құлық негізіне жататын феномен ... ... ... ... ...19
1.3. Жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық
тұрақсыздықтың себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2 бөлім. ЖЕТКІНШЕКТЕРГЕ ТӘН ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ҮЙЛЕСПЕУКШІЛІКТІ ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖӘНЕ КОРРЕКЦИЯЛАУ
2.1. Эмоционалдық жағдайды зерттеу әдістерін пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2. Жеткіншектердің эмоционалдық жағдайына байланысты
мінез үйлеспеушіліктерін коррекциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Жеке адамның эмоциялық жағдайының тұрақты болуы оның өмір сүретін ортасына, экономикалық және ғылыми техникалық жетістіктеріне байланысты екені ҚР Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында балаларға салуатты өмір салтын үйретіп, «әр оқышының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін» /1/ арттыру қажет екендігі көрсетілген. Оқушылардың жеке тұлғалық даму ерекшеліктерін дер кезінде диагностикалау, олардың эмоционалдық жағдайында нормадан ауытқуы байқалған кезде көмек көрсету көкейкесті мәселердің бірі болып отыр. ҚР Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында балардың эмоционалдық жағдайының ауытқулары қандай себептермен байланысты екені келесі сөздермен айтылған: «Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы» /2/. Эмоцияның теріс көріністері ерекше дамуымен байланысты өзгеге қиянат зорлық көрсету, нашақорлық, токсикомания, адам бойында кері әсердің жиылуы, агрессивтілік әрекеттің бой көрсетуіне алып келетіндігі психологияда дәлелденген.
Жеткіншектердің жас ерекшеліктерімен байланысты орын алатын эмоционалдық үйлеспеушілікті зерттеушілер А.Бек /46/, Л.С.Выготский /29/, Л.А.Орбели /46/, Г.Селье /87/, К.Роджерс /46/, К.Юнг /99/, В.Франки /94/, Р.Бэрон /24/, Перлз /74/, Изард /45/, З.Фрейд /91/, Қ.Жарықбаев /40/, С.Н.Ениколапов /43/ т.б. көптеген ғалымдар еңбектерінде эмоционалдық жағдайлардың аныќтамасы мен сипаттамасы, эмоционалдық үйлеспеушіліктің табиғаты, пайда болу себептері және одан шығу жолдары талданған. Осының негізінде мектеп жасындағы балалардың бойында кездесетін эмоционалдық үйлеспеушіліктер түрлері мен көрініс беру ерекшеліктері талданған.
Жеткіншектер ағзасында орын алатын психофизиологиялық өзгерістер пайда болуымен байланысты кризистік даму кезеңі орын алады және осы ахуалмен байланысты бала мінезінң кейбір көрсеткіштері шамадан артық дамып кетуі, мазасыздануының, агрессиясының орын алуы байқалады. К.Леонгард, Л.В.Личко, Р.Д.Шмишек, Филипс, Басс және Дарки т.б.ғалымдар осы құбылыстардың ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп, оның типологиясын, зерттеу әдістемелерін жасаған. Қазіргі кезде жеткіншектердің психоэмоционалдық үйлеспеушілігін болдырмау және осы жағдайдан шығару әдістемелерін тиімді пайдалану жолдары анықталған. Жеткіншектердің эмоционалдық үйлеспеушілігі орын алғанда оларға нақты көмек көрсету жолдары мен құралдарын анықтау қажет болғандықтан біз дипломдық зерттеу тақырыбын «Жеткіншек жасындағыларда кездесетін эмоционалдық үйлеспеушілікті диагностикалау және коррекциялау» деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологінің жеткіншектерге психологиялық қызмет көрсету мазмұны.
Зерттеудің ғылыми болжамы: жеткіншектердің эмоционалдық үйлеспеушілігінің себептерін анықтап, одан шығару амалдарын өз уақытында жүргізу арқылы балалардың психоэмоционалдық жағдайын жақсартуға және тұрақтандыруға мүмкіндік туады.
Зерттеу мақсаты: жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық үйлеспеушіліктің теориялық негіздерін талдау арқылы оның алдын алу және коррекциялаудың жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- жеткіншектердің эмоционалдық даму проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектеді талдау;
- жеткіншектердің эмоцияларының көрініс беру түрлерін және себептерін анықтау;
- жеткіншектерде орын алатын акцентуация, мазасыздану, депрессия жағдайларын диагностикалау;
- мектеп психологінің эмоционалдық үйлеспеушілік жағдайындағы балаларды коррекциялау әдістемелерін пайдалану, нәтижелерін талдау.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы Жамбыл атындағы № 26 гуманитарлық мектеп-гимназиясы және № 36 орта мектеп.
Ғылыми зерттеу әдістері: Зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми зерттеу әдістері пайдаланылды: психологиялық ғылыми еңбектерді теориялық талдау арқылы бастауыш сынып оқушыларының эмоциясына сипаттама жасау, оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеуге Леонгард-Шмишек тестін, «М және Д», Басса-Дарки әдістемесін, пиктограмма, «Әлеуметтік мазасыздану шкаласы» т.б. әдістемелер көмегімен балалардың акцентуациясын, мазасыздануын, депрессиясын анықтау, жиналған мәліметтерді талдау нәтижелері бойынша психокоррекциялық жұмыстар жүргізу.
Зерттеу кезеңдері: Жоспарланған зерттеу жұмысы екі кезеңде ұйымдастырылады. Бірінші кезеңде оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты психоэмоционалдық жағдайларын зерттеідің теориялық негіздері талданып, оларды анықтауға арналған психодиагностикалық әдістемелер жинақталды. Екінші кезеңде Шымкент қаласындағы Жамбыл атындағы № 26 гуманитарлық мектеп-гимназиясының психологиялық қызмет көрсету жүйесі арқылы мектеп оқушыларының эмоционалдық жағдайлары зерттелінді. Барлық психодиагностикалық зерттеу нәтижелері ережелерге сай талданып келесі кезеңдегі психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізілді.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
Зерттеудің көкейкестілігі. Жеке адамның эмоциялық жағдайының тұрақты болуы оның өмір сүретін ортасына, экономикалық және ғылыми техникалық жетістіктеріне байланысты екені ҚР Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында балаларға салуатты өмір салтын үйретіп, «әр оқышының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін» /1/ арттыру қажет екендігі көрсетілген. Оқушылардың жеке тұлғалық даму ерекшеліктерін дер кезінде диагностикалау, олардың эмоционалдық жағдайында нормадан ауытқуы байқалған кезде көмек көрсету көкейкесті мәселердің бірі болып отыр. ҚР Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында балардың эмоционалдық жағдайының ауытқулары қандай себептермен байланысты екені келесі сөздермен айтылған: «Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы» /2/. Эмоцияның теріс көріністері ерекше дамуымен байланысты өзгеге қиянат зорлық көрсету, нашақорлық, токсикомания, адам бойында кері әсердің жиылуы, агрессивтілік әрекеттің бой көрсетуіне алып келетіндігі психологияда дәлелденген.
Жеткіншектердің жас ерекшеліктерімен байланысты орын алатын эмоционалдық үйлеспеушілікті зерттеушілер А.Бек /46/, Л.С.Выготский /29/, Л.А.Орбели /46/, Г.Селье /87/, К.Роджерс /46/, К.Юнг /99/, В.Франки /94/, Р.Бэрон /24/, Перлз /74/, Изард /45/, З.Фрейд /91/, Қ.Жарықбаев /40/, С.Н.Ениколапов /43/ т.б. көптеген ғалымдар еңбектерінде эмоционалдық жағдайлардың аныќтамасы мен сипаттамасы, эмоционалдық үйлеспеушіліктің табиғаты, пайда болу себептері және одан шығу жолдары талданған. Осының негізінде мектеп жасындағы балалардың бойында кездесетін эмоционалдық үйлеспеушіліктер түрлері мен көрініс беру ерекшеліктері талданған.
Жеткіншектер ағзасында орын алатын психофизиологиялық өзгерістер пайда болуымен байланысты кризистік даму кезеңі орын алады және осы ахуалмен байланысты бала мінезінң кейбір көрсеткіштері шамадан артық дамып кетуі, мазасыздануының, агрессиясының орын алуы байқалады. К.Леонгард, Л.В.Личко, Р.Д.Шмишек, Филипс, Басс және Дарки т.б.ғалымдар осы құбылыстардың ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп, оның типологиясын, зерттеу әдістемелерін жасаған. Қазіргі кезде жеткіншектердің психоэмоционалдық үйлеспеушілігін болдырмау және осы жағдайдан шығару әдістемелерін тиімді пайдалану жолдары анықталған. Жеткіншектердің эмоционалдық үйлеспеушілігі орын алғанда оларға нақты көмек көрсету жолдары мен құралдарын анықтау қажет болғандықтан біз дипломдық зерттеу тақырыбын «Жеткіншек жасындағыларда кездесетін эмоционалдық үйлеспеушілікті диагностикалау және коррекциялау» деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологінің жеткіншектерге психологиялық қызмет көрсету мазмұны.
Зерттеудің ғылыми болжамы: жеткіншектердің эмоционалдық үйлеспеушілігінің себептерін анықтап, одан шығару амалдарын өз уақытында жүргізу арқылы балалардың психоэмоционалдық жағдайын жақсартуға және тұрақтандыруға мүмкіндік туады.
Зерттеу мақсаты: жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық үйлеспеушіліктің теориялық негіздерін талдау арқылы оның алдын алу және коррекциялаудың жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- жеткіншектердің эмоционалдық даму проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектеді талдау;
- жеткіншектердің эмоцияларының көрініс беру түрлерін және себептерін анықтау;
- жеткіншектерде орын алатын акцентуация, мазасыздану, депрессия жағдайларын диагностикалау;
- мектеп психологінің эмоционалдық үйлеспеушілік жағдайындағы балаларды коррекциялау әдістемелерін пайдалану, нәтижелерін талдау.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы Жамбыл атындағы № 26 гуманитарлық мектеп-гимназиясы және № 36 орта мектеп.
Ғылыми зерттеу әдістері: Зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми зерттеу әдістері пайдаланылды: психологиялық ғылыми еңбектерді теориялық талдау арқылы бастауыш сынып оқушыларының эмоциясына сипаттама жасау, оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеуге Леонгард-Шмишек тестін, «М және Д», Басса-Дарки әдістемесін, пиктограмма, «Әлеуметтік мазасыздану шкаласы» т.б. әдістемелер көмегімен балалардың акцентуациясын, мазасыздануын, депрессиясын анықтау, жиналған мәліметтерді талдау нәтижелері бойынша психокоррекциялық жұмыстар жүргізу.
Зерттеу кезеңдері: Жоспарланған зерттеу жұмысы екі кезеңде ұйымдастырылады. Бірінші кезеңде оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты психоэмоционалдық жағдайларын зерттеідің теориялық негіздері талданып, оларды анықтауға арналған психодиагностикалық әдістемелер жинақталды. Екінші кезеңде Шымкент қаласындағы Жамбыл атындағы № 26 гуманитарлық мектеп-гимназиясының психологиялық қызмет көрсету жүйесі арқылы мектеп оқушыларының эмоционалдық жағдайлары зерттелінді. Барлық психодиагностикалық зерттеу нәтижелері ережелерге сай талданып келесі кезеңдегі психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізілді.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2007.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың халққа жолдаған «Қазақстан 2030» үндеуі, 1997.
3. Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» Заңы, 1999.
4. Балалар құқығы туралы Конвенция, 1995.
5. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, 2004.
6. Қазақстан Республикасының «Балалар құқығы тіралы» Заңы, 2002.
7. Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьязданова Х.Т. Психологическая служба в вузе. – Алматы: 2004.
8. Абрамова Г.С. Практическая психология. - М.: 2001.
9. Айғабылов Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. – Алматы, 1972.
10. Анциферова Л.Н. Психология формирования и развития личности. - М.: 1981.
11. Анастази А. Психологическое тестирование. В 2 т. М., 1982.
12. Асмолов А.Г. Личность как предмет психологического исследования. - М.: 1984.
13. Афанасьева Т.М. Семья. Жоғары сынып оқушыларына арналған кітап. Алматы: Мектеп, 1985.
14. Айзенк Т.Дж. Проверьте свои способности – М., 1972.
15. Аткинсон Р. Человеческая память в процессе обучения – М.,1980.
16. Альманах психологических тестов – М., 1995.
17. Әтемова Қ.Т. Оқушылар бойындағы гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының рөлі. – Алматы: 2000.
18. Бодалев А.А. Личность и общение – М., 1995.
19. Брунер Дж. Психология познания – М., 1977.
20. Божович Л.И. Проблемы формирования личности – Воронеж, 1995.
21. Бекмұратова Г.Т. Мінез-құлқында ауытқушылықтары бар балалардың ерекшеліктерін психологиялық тұрғыда зерттеу. - Алматы: 2005.
22. Битянова М.Р. Практическая психология. - М.: 1997.
23. Байярд Р.Т., Байярд Д. Ваш беспокойный подросток: практ. Руководство для отчаявшмхся родителей. Пер. С англ. – М: Просвещение, 1991.
24. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. - С-Пб.: 1998.
25. Бютнер К. Жизнь с агрессивными детьми. - М.: 1991.
26. Веккер В.К. Психические процессы – Л., 1981.
27. Вилюнас В.К. Психологические механизмы мотивации человека – М., 1990.
28. Валлон А. Психологическое развитие ребенка. - М.:, 1967.
29. Выготоский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах. - М.:, 1982.
30. Введение в психологию /Под ред. А.В. Петровского – М., 1995.
31. Голубева Э.А. Способности и индивидуальность – М., 1993.
32. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию – М., 1996.
33. Грановская Р.М. Элементы практической психологии. - М.:, 1997.
34. Гудкина Н.И. Несколько случаев из практики школьного психолога. - М.:, 1991.
35. Добсон Дж. Непослушный ребенок. Под ред. Н.Коршуновой. - М.:, 1992.
36. Донченко Е.А., Титаренко Т.М. Личность: конфликт, гармония. - Киев: 1989.
37. Дружинин В.В. и др. Введение в теорию конфликта. - М.: 1989.
38. Дубровина И.В. Настольная книга школьного психолога. - М.: 1996.
39. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы: 2004.
40. Жарықбаев Қ., Калиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы: 1995.
41. Зейгарник Б.В. Патопсихология. - М. : 2000.
42. Зинченко В.П., Смирнов С.Д. Методологические вопросы психологии. - М.: 1983.
43. Ениколапов С.Н. Некоторые результаты исследования агрессии. - М.: «Наука», 1979.
44. Иванников В.А. Психологические механизмы волевой регуляции – М., 1991.
45. Изард К.Е. Эмоции человека – М., 1980.
46. История зарубежной психологии. Тексты. /Под ред. П.Я. Гальперина, А.Н. Ждан – М., 1986.
47. Кроник А., Кроник Е. В главных ролях: вы, мы, он, ты, я – М., 1989.
48. Калиев С., Майғарапова Ш. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері. – Алматы, Рауан: 1990.
49. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі.- Алматы, Рауан: 1990.
50. Квимен В. Прикладная психология. - С-Пб.: 2001.
51. Кле М. Психология подростка: Психосексуальное развитие. М., 1991.
52. Козлов Н.И. Как относиться к себе и людям, или Практическая психология на каждый день. М., 1998.
53. Кон И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. - М.: 1989 – 184 б.
54. Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства. - Питер: 2001.
55. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики.- М.: МГУ: 1981.
56. Лучшие психологические тесты /Под. ред. А.Ф. Кудряшова – СПб., 1992.
57. Малашкина М.М. Популярная история психологии – М., 2000.
58. Маркова А.К. Психология профессионализма – М., 1996.
59. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность – М., 1975.
60. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики – М., 1972.
61. Миренский Б.А. Семья и подросток. – Ташкент: Уқитувчи, 1991.
1. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2007.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың халққа жолдаған «Қазақстан 2030» үндеуі, 1997.
3. Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» Заңы, 1999.
4. Балалар құқығы туралы Конвенция, 1995.
5. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы, 2004.
6. Қазақстан Республикасының «Балалар құқығы тіралы» Заңы, 2002.
7. Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьязданова Х.Т. Психологическая служба в вузе. – Алматы: 2004.
8. Абрамова Г.С. Практическая психология. - М.: 2001.
9. Айғабылов Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. – Алматы, 1972.
10. Анциферова Л.Н. Психология формирования и развития личности. - М.: 1981.
11. Анастази А. Психологическое тестирование. В 2 т. М., 1982.
12. Асмолов А.Г. Личность как предмет психологического исследования. - М.: 1984.
13. Афанасьева Т.М. Семья. Жоғары сынып оқушыларына арналған кітап. Алматы: Мектеп, 1985.
14. Айзенк Т.Дж. Проверьте свои способности – М., 1972.
15. Аткинсон Р. Человеческая память в процессе обучения – М.,1980.
16. Альманах психологических тестов – М., 1995.
17. Әтемова Қ.Т. Оқушылар бойындағы гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының рөлі. – Алматы: 2000.
18. Бодалев А.А. Личность и общение – М., 1995.
19. Брунер Дж. Психология познания – М., 1977.
20. Божович Л.И. Проблемы формирования личности – Воронеж, 1995.
21. Бекмұратова Г.Т. Мінез-құлқында ауытқушылықтары бар балалардың ерекшеліктерін психологиялық тұрғыда зерттеу. - Алматы: 2005.
22. Битянова М.Р. Практическая психология. - М.: 1997.
23. Байярд Р.Т., Байярд Д. Ваш беспокойный подросток: практ. Руководство для отчаявшмхся родителей. Пер. С англ. – М: Просвещение, 1991.
24. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. - С-Пб.: 1998.
25. Бютнер К. Жизнь с агрессивными детьми. - М.: 1991.
26. Веккер В.К. Психические процессы – Л., 1981.
27. Вилюнас В.К. Психологические механизмы мотивации человека – М., 1990.
28. Валлон А. Психологическое развитие ребенка. - М.:, 1967.
29. Выготоский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах. - М.:, 1982.
30. Введение в психологию /Под ред. А.В. Петровского – М., 1995.
31. Голубева Э.А. Способности и индивидуальность – М., 1993.
32. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию – М., 1996.
33. Грановская Р.М. Элементы практической психологии. - М.:, 1997.
34. Гудкина Н.И. Несколько случаев из практики школьного психолога. - М.:, 1991.
35. Добсон Дж. Непослушный ребенок. Под ред. Н.Коршуновой. - М.:, 1992.
36. Донченко Е.А., Титаренко Т.М. Личность: конфликт, гармония. - Киев: 1989.
37. Дружинин В.В. и др. Введение в теорию конфликта. - М.: 1989.
38. Дубровина И.В. Настольная книга школьного психолога. - М.: 1996.
39. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы: 2004.
40. Жарықбаев Қ., Калиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы: 1995.
41. Зейгарник Б.В. Патопсихология. - М. : 2000.
42. Зинченко В.П., Смирнов С.Д. Методологические вопросы психологии. - М.: 1983.
43. Ениколапов С.Н. Некоторые результаты исследования агрессии. - М.: «Наука», 1979.
44. Иванников В.А. Психологические механизмы волевой регуляции – М., 1991.
45. Изард К.Е. Эмоции человека – М., 1980.
46. История зарубежной психологии. Тексты. /Под ред. П.Я. Гальперина, А.Н. Ждан – М., 1986.
47. Кроник А., Кроник Е. В главных ролях: вы, мы, он, ты, я – М., 1989.
48. Калиев С., Майғарапова Ш. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері. – Алматы, Рауан: 1990.
49. Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі.- Алматы, Рауан: 1990.
50. Квимен В. Прикладная психология. - С-Пб.: 2001.
51. Кле М. Психология подростка: Психосексуальное развитие. М., 1991.
52. Козлов Н.И. Как относиться к себе и людям, или Практическая психология на каждый день. М., 1998.
53. Кон И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. - М.: 1989 – 184 б.
54. Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства. - Питер: 2001.
55. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики.- М.: МГУ: 1981.
56. Лучшие психологические тесты /Под. ред. А.Ф. Кудряшова – СПб., 1992.
57. Малашкина М.М. Популярная история психологии – М., 2000.
58. Маркова А.К. Психология профессионализма – М., 1996.
59. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность – М., 1975.
60. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики – М., 1972.
61. Миренский Б.А. Семья и подросток. – Ташкент: Уқитувчи, 1991.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Жеткіншек жасындағыларда кездесетін эмоционалдық үйлеспеушілікті
диагностикалау және коррекциялау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 бөлім. ЖЕТКІНШЕКТЕР ДАМУЫНДА ОРЫН АЛАТЫН АУЫТҚУЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ
СЕБЕПТЕРІ
1.1. Жекіншектердің тұлғалық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Эмоция – мінез – құлық негізіне жататын
феномен ... ... ... ... ...19
1.3. Жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық
тұрақсыздықтың
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..30
2 бөлім. ЖЕТКІНШЕКТЕРГЕ ТӘН ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ҮЙЛЕСПЕУКШІЛІКТІ
ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖӘНЕ КОРРЕКЦИЯЛАУ
2.1. Эмоционалдық жағдайды зерттеу әдістерін пайдалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2. Жеткіншектердің эмоционалдық жағдайына байланысты
мінез үйлеспеушіліктерін
коррекциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 3
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Жеке адамның эмоциялық жағдайының тұрақты
болуы оның өмір сүретін ортасына, экономикалық және ғылыми техникалық
жетістіктеріне байланысты екені ҚР Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауында балаларға салуатты өмір салтын үйретіп, әр оқышының
білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін 1 арттыру қажет екендігі
көрсетілген. Оқушылардың жеке тұлғалық даму ерекшеліктерін дер кезінде
диагностикалау, олардың эмоционалдық жағдайында нормадан ауытқуы
байқалған кезде көмек көрсету көкейкесті мәселердің бірі болып отыр. ҚР
Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында балардың
эмоционалдық жағдайының ауытқулары қандай себептермен байланысты екені
келесі сөздермен айтылған: Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен діни
экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан
алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай
отыруы 2. Эмоцияның теріс көріністері ерекше дамуымен байланысты
өзгеге қиянат зорлық көрсету, нашақорлық, токсикомания, адам бойында
кері әсердің жиылуы, агрессивтілік әрекеттің бой көрсетуіне алып
келетіндігі психологияда дәлелденген.
Жеткіншектердің жас ерекшеліктерімен байланысты орын алатын
эмоционалдық үйлеспеушілікті зерттеушілер А.Бек 46, Л.С.Выготский
29, Л.А.Орбели 46, Г.Селье 87, К.Роджерс 46, К.Юнг 99,
В.Франки 94, Р.Бэрон 24, Перлз 74, Изард 45, З.Фрейд 91,
Қ.Жарықбаев 40, С.Н.Ениколапов 43 т.б. көптеген ғалымдар
еңбектерінде эмоционалдық жағдайлардың аныќтамасы мен сипаттамасы,
эмоционалдық үйлеспеушіліктің табиғаты, пайда болу себептері және одан
шығу жолдары талданған. Осының негізінде мектеп жасындағы балалардың
бойында кездесетін эмоционалдық үйлеспеушіліктер түрлері мен көрініс
беру ерекшеліктері талданған.
Жеткіншектер ағзасында орын алатын психофизиологиялық өзгерістер
пайда болуымен байланысты кризистік даму кезеңі орын алады және осы
ахуалмен байланысты бала мінезінң кейбір көрсеткіштері шамадан артық
дамып кетуі, мазасыздануының, агрессиясының орын алуы байқалады.
К.Леонгард, Л.В.Личко, Р.Д.Шмишек, Филипс, Басс және Дарки т.б.ғалымдар
осы құбылыстардың ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп, оның типологиясын,
зерттеу әдістемелерін жасаған. Қазіргі кезде жеткіншектердің
психоэмоционалдық үйлеспеушілігін болдырмау және осы жағдайдан шығару
әдістемелерін тиімді пайдалану жолдары анықталған. Жеткіншектердің
эмоционалдық үйлеспеушілігі орын алғанда оларға нақты көмек көрсету
жолдары мен құралдарын анықтау қажет болғандықтан біз дипломдық зерттеу
тақырыбын Жеткіншек жасындағыларда кездесетін эмоционалдық
үйлеспеушілікті диагностикалау және коррекциялау деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологінің жеткіншектерге психологиялық
қызмет көрсету мазмұны.
Зерттеудің ғылыми болжамы: жеткіншектердің эмоционалдық
үйлеспеушілігінің себептерін анықтап, одан шығару амалдарын өз уақытында
жүргізу арқылы балалардың психоэмоционалдық жағдайын жақсартуға және
тұрақтандыруға мүмкіндік туады.
Зерттеу мақсаты: жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық
үйлеспеушіліктің теориялық негіздерін талдау арқылы оның алдын алу және
коррекциялаудың жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- жеткіншектердің эмоционалдық даму проблемасы бойынша ғылыми-
әдістемелік еңбектеді талдау;
- жеткіншектердің эмоцияларының көрініс беру түрлерін және
себептерін анықтау;
- жеткіншектерде орын алатын акцентуация, мазасыздану, депрессия
жағдайларын диагностикалау;
- мектеп психологінің эмоционалдық үйлеспеушілік жағдайындағы
балаларды коррекциялау әдістемелерін пайдалану, нәтижелерін
талдау.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы Жамбыл атындағы № 26
гуманитарлық мектеп-гимназиясы және № 36 орта мектеп.
Ғылыми зерттеу әдістері: Зерттеу барысында келесі психологиялық
ғылыми зерттеу әдістері пайдаланылды: психологиялық ғылыми еңбектерді
теориялық талдау арқылы бастауыш сынып оқушыларының эмоциясына сипаттама
жасау, оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеуге Леонгард-Шмишек тестін,
М және Д, Басса-Дарки әдістемесін, пиктограмма, Әлеуметтік
мазасыздану шкаласы т.б. әдістемелер көмегімен балалардың
акцентуациясын, мазасыздануын, депрессиясын анықтау, жиналған
мәліметтерді талдау нәтижелері бойынша психокоррекциялық жұмыстар
жүргізу.
Зерттеу кезеңдері: Жоспарланған зерттеу жұмысы екі кезеңде
ұйымдастырылады. Бірінші кезеңде оқушылардың жас ерекшеліктеріне
байланысты психоэмоционалдық жағдайларын зерттеідің теориялық негіздері
талданып, оларды анықтауға арналған психодиагностикалық әдістемелер
жинақталды. Екінші кезеңде Шымкент қаласындағы Жамбыл атындағы № 26
гуманитарлық мектеп-гимназиясының психологиялық қызмет көрсету жүйесі
арқылы мектеп оқушыларының эмоционалдық жағдайлары зерттелінді. Барлық
психодиагностикалық зерттеу нәтижелері ережелерге сай талданып келесі
кезеңдегі психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізілді.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды, әдебиеттер тізімі
және қосымшалардан тұрады.
1 бөлім. ЖЕТКІНШЕКТЕР ДАМУЫНДА ОРЫН АЛАТЫН АУЫТҚУЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
1.1. Жеткіншектерде кездесетін мінез ауытқулары және оның себептері
Жеткіншек жас кезеңінде орын алатын мінез ауытқуларын зерттеу және
оның негізінде мінез типологиясын жасау ХІХ ғасырдың аяғында басталды.
Бұл мәселені зерттеушілер мінез ерекшелерінің жеке тұлғаның қоршаған
әлеуметтік ортаға икемделуіне және қарым-қатынас мәдениетіне үлкен әсер
ететінін атай отырып, типология жасаудың қажеттілігін көрсеткен. Бірінші
типологияны жасан неміс психиатры Э.Кречмер, кейінірек бұл проблеманы
тереңірек зерттегендер У.Шелдон, Э.Фромм, К.Леонгард, А.Е.Личко т.б.
ғалымдар. Мінез типологиясын жасаушылар келесі ортақ пікірлерге сүйенген:
Л.С.Выготский Кризистік кезең теориясы бойынша кризистік жас
дегеніміз, бір жағынан балалардың қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі
өзгерулері жататын, екінші жағынан баланың ішкі позициясынан өзгеруі
жататын дамудың әлеуметтік ситуациясының қайта құрылу нәтижесі.
Осы ерекшеліктерге байланысты, жалпы АҚШ психологтарының жүргізген
зерттеулері нәтижесінде, оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуі 80% осы
жеткіншектік кезеңге тән екендігі белгілі болады, өйткені, мектеп
оқушыларында, яғни, кіші және орта мектеп жасындағы балалардағы
қабылдау өте жоғары болатындығы белгілі, сонымен қатар, оқушылардың
дүниеге көзқарасы, жағымды қасиеттерінің қалыптасып келе жатқандығымен
байланысты. Осы анықталған мәліметтерді негіз ете отырып, Г.Д.Пировтың
басшылығымен бір топ Болгария психологтарының жүргізген зерттеулері
нәтижесінде 5-17 жас аралығындағы балаларға ашушаңдық тән екендігі
белгілі болды. Сонымен қатар, олардың психикалық нормаларының үлкендерден
айқын ерекшеленіп тұратындығын 14-15 жастағы 15 000 американ
жеткіншектеріне психодиагностика ретінде жүргізген даралық минесоттық
тестімен дәлелдеуге болады. Өйткені, бұл тест нәтижесі бойынша, нормадағы
балалардың өздері псиопатия, шизофрения, гипомания, шкалалары
бойынша көрсеткіштері үлкендерден жоғары. Бұдан үлкендер үшін ауру
симптомы болып табылатын бұл көрсеткіштер жеткіншек немесе
жасөспірімдер үшін норма болып табылады деген қорытындыға келеміз.
Оқушылардың басқа да психологиялық ерекшеліктерін анықтау
мақсатында С.Хатауэй және Э.Монакези жүргізген Роршах және Тақырыптық
апперцепция тесті бойынша 12-16 жас аралығындағы оқушылардың
мазасыздану деңгейінің жоғары болатындығы, сонымен қатар, Кеңес уақытында
үлкен маман болып табылатын жеткіншектер психиатры А.А.Мехрабянның
мәліметі бойынша, осы жас аралығындағы балалардың жекелік ауытқуларының
бірден өсетіндігі дәлелденді. Сонымен қатар, әр жас кезеңіндегі
мазасыздану деңгейінің ерекшелігіне байланысты В.Д.Кисловская проективті
тест көмегімен мазасызданудың жас ерекшелік динамикасын қарастырды.
Оның нәтижесі бойынша, кіші мектеп жасындағы оқушылардағы мазасыздану
бейтаныс үлкен адамдармен қарым-қатынас кезінде және қатарластарымен
қарым-қатынас кезінде көрінсе, жеткіншектерде бейтаныс адамдармен
жеткіншектерден гөрі, қатарластары және ата-анасымен қарым-қатынас
кезінде, ал жасөспірімдерде мазасыздану барлық қатынас сферасында,
әсіресе ата-аналармен немесе балалар тәуелді болып табылатын басқа да
үлкендермен қарым-қатынас кезінде көрінеді екен және жасөспірімдерге
мазасыздану деңгейінің жоғарылылығы тән болып шықты. Мұның себебі,
жеткіншек кездегі эмоционалды реакцияның әсерінен дифференциацияның
жалғаса беруінде және эмоционалды реактивтіліктің төмен дәрежеде
болуында. Төмен реактивтілік психологиялық жағымсыз фактор болып
табылады. Осыған байланысты жүргізілген Калифорниялық лонгютидтің зерттеу
нәтижесі бойынша төмен эмоционалды реактив тән жеткіншектер мен
жасөспірімдерге біршама мазасыздық тән, эмоционалды тұрақсыз, икемсіздеу
және қарым-қатынассыздау болып келеді екен.
1. Мінез онтогенезде қалыптаса бастайды және адамның өмірінің
барысында біршама тұрақтылықпен көрініс береді.
2. Мінез ерекшеліктерін сипаттайтын жеке тұлға көрсеткіштері
кездейсоқ болмайды, олар анық байқалатын типтерді құратын болғандықтан
осы ерекшеліктер негізінде типология жасауға болады.
3. Адамдардың басым көпшілігін типтерге жатқызып зерттеуге болады.
Э.Кречмер 29 жеке тұлға құрылымындағы психологиялық және
физикалық қасиеттердің бір-біріне тәуелді деп тұжырымдама жасап, барлық
адамдарды дене құрылысына байланысты конституционалды типтерге бөліп,
олард: астеникалық, атлетикалық және пикникалық топтарға бөлді. Әр тип
өкілдері өздеріне тән ерекше темперамент иелері деп көрсетті. Сонымен
қатар әр тип өкілдері психоз ауруына ұшыраса оның бір түріне жақындығымен
сипатталатынын атап өтті. Кречмердің айтуы бойынша, психоз ол нормадағы
жеке тұлғаның келемежденген сипаты.
Кейінгі кезде жүргізілген зерттеулерге осы типология негіз болды.
А.Безумен 46 жеткіншектердің өз-өзін бағалауындағы өзгерістердің
динамикасын алты деңгейге бөліп көрсеткен. Солардың ішіндегі ең
бағалыларын қарама-қарсы көрсеткіштермен бағалайды, мысалы: күшті-әлсіз;
дені сау-ауыру; сұлу-ұсқынсыз. Жеткіншектерді осы қоршаған ортадағыларды
бағалауын негізгі көрсеткіш ретінде анықтау арқылы типологиялау жолдарын
К.Леонгард 46 ұсынған. Леонгард жеткіншектік жас кезеңінде орын алатын
акцентуация мәселесін жан-жақты зерттеді. Оның айтуынша акцентуация ол
нормадағы мінездің шекаралық жағдайға дейін дамыған варианттары болып
табылады. Акцентуация жеткіншектер алдына көптеген проблемалар қояды да
баланың қоршағандармен қарым-қатынасында түсініспеушіліктер, дау-дамайлар
мен қиындықтар туғызады. Безумен, Леоггард, Личко т.б. ғалымдардың
зерттеулеріне сүйенсек жеткіншектердің жартысынан көбінің мінезінде
акцентуация байқалады. К.Леонгардтың концепциясы бойынша, акцентуация деп
барлық адамға тән психикалық қасиеттердің кейбір көрсеткіштері ерекше
дамып, шектен шыққанын айтады. Типология жасағанда оны мінез бен
темперамент акцентуациясы деп екі түрге бөледі.
Осы айтылған факторлардың себебі, Л.Е.Личко 65 пікірі бойынша,
осы ерекшеліктердің негізгі себебі, 12-18 жас аралығының психопатияға
кризистік кезең болуында. Сондықтан да дәл осы кезеңде оларға аса көңіл
бөлінбесе олардың мінез-құлқының эмоционалды үйлеспеушілігінің тереңдеп
кетуі мүмкін. Бірақ, эмоционалды үйлеспеушілік тек қана гармоналды
өзгерумен ашылмайды, сонымен қатар, әлеуметтік факторға және тәрбие
шартына тәуелді және индевидуалды – типологиялық ерекшеліктерге де
байланысты болады. Өсіп келе жатқан балаға әсер ететін және оның
пайымдау дүниесін өзгертетін сыртқы және ішкі факторлардың көлемін білу
күрделі нәрсе. Сондықтан да есеюдің психологиялық қиындықтары мен
бейнесі және талпыну еңгейінің қарама-қайшылығы сияқты жеткіншектерге тән
эмоционалды күштену ерте жасөспірімдерде болады деуге алып келеді.
Сонымен қатар, балалардағы дисгармонияның жеткіншектік синдромы, яғни,
оқушылардың өзінің денесіне және сыртқы көрінісіне көңіл бөлуі, тағы
сол сияқты жағдайлар олардың эмоционалды үйлеспеуіне әкеліп соғады. Бірақ
нормадағы оқушылардың эмоционалды үйлеспеушіліктің психопатиялық
белгілері аз көлемде болады. Жалпы эмоционалды үйлеспеушілік өтпелі
кезеңнің барлық кезіне тән және олар қиын балалар қатарына жатады.
Мұндай балаларға оқудың өзі қиын, үйде ешкім көмектеспейді, өздігінше
өмір сүруге ешкім тәрбиелемейді. Олардың өзіндік бағасы оқудағы
жетістіктерге жетпеуіне байланысты төмен болады. Бұл жағдайда бала өзін-
өзі көрсетуге қысылады. Жеткіншектердің оқу әрекетінде апатия, ашушаңды,
қаталдық, өкпе, түңілушілік кездесіп отырады, сонымен бірге, олардың
мінез-құлқына тітіркенудің импульсивті формасы тән болып отырады.
Бұл мәселені толық түсіну үшін балада орын алған акцентуацияның
түрлерін нақты анықтап алу қажет. Оны анықтау үшін К.Леонгардтың
теориясына сүйене отырып жасалған және бүл мәселені зерттеуге кеңінен
қолданылып жүрген классификациялардың бірі А.Е.Личко акцентуацияның
түрлері мен олардың сипаттамасын ұсынған.
Личко ұсынған сыныптастыру бойынша жеткіншектер акцентуациясы келесі
сипатта көрініс береді.
1. Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі - көңіл-күйі барлық уақытта
көтеріңкі болып жүретін, болашағына үлкен үмітпен қарайтын оптимистер.
Олар өте сирек ашуға бөленіп, агрессия көрсетеді. Барлық уақытта
көпшіліктің ішінде болуға, жетекші болуға құмар. Қызығушылығы өзгермелі,
сондықтан бір істен екінші түріне тез ауысады, бастаған істерін аяғына
жеткізбей тастап кетуге, теріс мінез көрсетуге жақын. Гипертимияның
белгісі бар жасөспірімдер неше түрлі оқиғаларға, романтикаға бейімді.
Басқалардың өз басына билік жүргізгенін жақтырмайды, ал өзінен үлкен
балалар қамқорлық көрсеткенін ұнатады, олардың әсеріне тез бөленеді.
Сәтсіздікке реакциясы өте күшті, бірақ тез басылады. Паталогияда
жабысыңқы идеялар неврозы түрінде көрініс береді.
2. Лабильдік тип. Аффектілі тұрақсыздар, кей кезде ешқандай
себепсіз көңіл-күйлері тез және кенет өзгеретін адамдар. Барлық қарым-
қатынасы және іс-әрекеттері көңіл-күйіне байланысты – жұмысқа
жарамдылығы, хал-жайы, табыстылығы т.б. Эмоциясы өте нәзік
ұйымдастырылған: терең сезінуге және жағдайларды бастан кешуге
қабілетті. Қоршаған ортадағылармен жақсы қарым-қатынаста болуға бейімді.
Оны мақтағанда, мадақтағанда, сыйлағанда шын жүректен қуанып, үзақ уақыт
шат болып жүреді. Махабатта қатты ренжігіш, Бірақ қажетті болса
қамқорлық көрсетуге, қорғауға даярлық көрсетеді.
3. Сенситивтік тип. Үлкен компанияларды, дабр-шу шығаратын
ойындарды жақтырмайды. Бейтаныстармен қарым-қатынас жасамайды. Туған-
туысқандарына бауырмал, ашық-жарқындық белгілері басым. Оларға бір
эмоциялық жағдайдан екіншісіне көшу ауыр. Барлық нәрселердің өз
орнында болғанын, адамдар өз ойларын анық жинақтап айтқанын ұнатады.
Ескертулерге өте нәзік әсерленеді, ашулы, қамыққан кездерде қарсылық
көрсетпестен іштен тынып жүруге бейімді, кекшілдік білдіреді. Өзін өзі
қатал бағалап, кемістіктерім өте көп деп есептейді. Паталогияда-
эпилептикалық психопатия ретінде көрініс береді.
4. Шизойдтық тип. Тұйық, қарым-қатынасы шектеулі. Шизойдтық
жеткіншектер - тынымсыздықтың өте жоғары сатысындағы меланхоликтер.
Өздерінің достары жоқтығынан жалғыздық сезіміне бөленіп жүреді де одан
да бетер тұйықталады. Өздеріне сенімі төмен, өз кабілеттілігін
бағаламайтын, азайтып көрсететін, басқалардан өзін қорғап жүретін
адамдар. Ұялшақ, жауапкершіліктен қорқады. Олардың аффектілік
реакциялары өзін-өзі қорғау механизмі.
5. Эпилептоидтық тип. Аффектілік ұстамалы. Көңіл-күйі тұрақсыз,
көтеріңкі болуы қысқа мезгілге созылады, ал бұзылуы ұзақтығымен және
аффектісінің өте терең жүруімен сипатталады. Аффект барысында ерекше
және себепсіз қатыгездік көрсетіп, ашуланған адамын ұрып-соғуға дейін
барады. Депрессия кезінде тынымсыз, тез шаршайды, шығармашылық
белсенділігі төмендейді.
6. Тұрақсыз тип (Қозғыштық). Көңіл көтеруге, сырапшылыққа, уақытын
бос өткізуге әуесқой, импульсивті, реактивті. Ерік күші дамымаған,
эмоциясы тұрақсыз. Патологияда -эпилептоидты психопатия.
7. Астено-невротикалық тип. Көңіл-күйі айнымалы, ашушаң,
ипохондрияға бейім. Мәнсіз нәрсенің сылтауымен ұрыс-қағыс шығарып,
агрессиясын анық байқатады. Көңіл-күйі төмен, пессимист. Заттарға
қызығушылығы төмен, шаршағыш, қабілетсіз, жалғыздықты жақсы көреді.
8. Демонстративтік тип. Эгоцентризмі шексіз, өзіне көпшіліктің
көңлін аударып отыруды, олардан мақтау естуді, ең болмаса басқалардың
наразылығына бөленіп жүруді қажет етеді. Артистікке құмар, ашық-жарқын,
экстровагантты, өз ерекшелігін көрсету үшін көп әрекет жасайды.
Жалғандығы паталогиялыққа жақын, ассоциалдық әрекеттермен көзге түседі.
Патологияда - истериялық психопатия.
9. Циклоидтық тип (тұйықталып қалушылық). Балалық шақта гипертимдік
типтен айырмашылығы жоқ. Пубертанттық кезеңде көптеген қиыншылыққа
кездесумен байланысты көпшіліктен қашып, жекеленіп жүрумен ерекшеленеді.
Бүл түрі көрініс бергендер майда-шүйде сәтсіздіктерге өте көп көңіл
бөлетін
10. Аффекті-экзальтациялық. Наразылық көрсетуге, экзальтацияға
жақын, аффектіге бөленуі оңай, эмоцияға тез бөленетін, дінге берілген,
педант, кекшіл, жәбірленгенін, ренжіткенді ұзақ уақыт ұмытпайтын,
өкпелегіш болады. Осы көрсеткіштер негізінде жабысқақ идеялар жиі пайда
болуы мүмкін, ішкі кернеуі күшті, кейде аффект
Оқушылардың мінез-құлқындағы ситуацияларды талдай отырып,
ситуациялық мінез-құлықты едәуір өзгертетін нәрселерді атап өткен жөн.
Оқушылардағы үйлеспеушілік құрамына қарай едәуір болады. Олардың құрамы
күрделі. Оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуіне тән сипаттың бірі –
олардың кейбіреуінің жынданғаннан өлуге дейін баруы. Оның негізгі
себебі - өмірлік қиындықтар, әсіресе отбасындағы түсінбестік
еркелетудің, махаббаттың жетіспеушілігі болып табылады. Яғни, баланың жан
талаптары отбасында қанағаттандырылмайды, оның әрбір қадамда көңілі
қалып отырады.
Өмірдегі мұндай жағдайлар балаларға соққы болып тисе, екіншілері,
керісінше барлығына көңілі толмай кек алғысы келіп тұрады, бәрін
керісінше істейді. Олардың себепсіз іс-әрекеттері өздіктерінше дұрыс
саналады. Егер оқушыларының бірнеше мағынасы бар мінез-құлқын нақты
жағдайдағы шындық өмірге көрсетсе, онда ол мағына басқаларға мағынасы
үйреншікті басқаша оқу немесе айналадағыларға жаңаша тіл болып
көрінеді. Ол біріншіден, түсініксіз, екіншіден, қабылданбайды: үшіншіден,
әшейін аффективті түрде қабылданбайды. Осы жерден тәрбиелену
қиыншылықтары туындайды. Сонымен бірге эмоционалды үйлеспеген оқушыларды
зерттеу барысында олардағы қажеттіліктер отбасында қанағаттандырылмайды
және ата-аналардың өз дегені бойынша балалардан бірнәрсені талап етуі
оларға керісінше әсер етеді. Оқушыларда еліктеу жоғары дәрежеде болады,
сондықтан да олардың жоғары талап қоюшылығы немесе біреуден бірдеңе талап
етушілігі, олардың мінез-құлқының бұзылуына әкеліп соғады. Оқушылардағы
мазасыздану деңгейінің жоғарылауы, отбасындағы қарым-қатынастың
шектелуімен, стерстермен сипатталады. Мұндай балалардан ашық агрессия
сирек пайда болады.Оларға когнетивті стиль, өзінің мүмкіншілігін байқай
алмаушылық тән және оларда ешкім көмектеспейді деген көзқарас немесе
айналаға жаушылық көзқараспен қарау тереңдік алып отырады.
Мектептік мазасыздану баланың жеке басының неврозын туғызады, оның
жүйкесі мен психикасының бұзылуына алып келеді де олардың шамадан тыс
зорлануымен сипаттауға болады. Оның себебі, мұғалім мен оқушы арасындағы
қатынасының бұзылуы. Бүл педагогтың өзін дұрыс ұстамауынан немесе оқушыға
байқамай ауыр сөз айтуынан т.б. сондай үлкендерге елеусіз себептерден
басталады.
Балаларда эмоционалды үйлеспеу олардың сабаққа үлгермеушілігімен де
сипатталады. Мысалы, балаларға көмектескенде егер де ол тапсырманы ұзақ
түсінбесе кері эмоцияны ғана емес, сонымен бірге, тапысрманы нәтижелі
орындаудың жолдарын қарастырмай мұндай әрекетттерден алдын-ала іштей бас
тарта бастайды. Оқушыларды психологиялық энергетиканың жоғарылауы және
төмендеуі болады, осының әсерінен балалар бір уақытта көңілсіз болып
жүрсе, бір уақытта жеткілікті қарсылық көрсететіндігі және жақсы
бейімделген қабілетте болады. Бұл жердегі бірінші жағдай екінші жағдайға
қарағанда жиі көрінеді. Сондықтан да баланың өмір жағдайына көңіл бөлу
керек. Мысалы, бала отбасындағы екінші баланың пайда болуына байланысты
жат қылықтар көрсете бастайды, сондай-ақ мектеп ауыстыру дәрежесінде
тәуелділік, мазасыздану сезімі пайда болады. Ата-аналарға негізгі көңіл
бөлу керек нәрсе - көп балаларда мұндай стресс эмоционалды
үйлеспеушілікті зерттеген зерттеушілер пікірін талдау нәтижесінде
оқушылардың эмоционалды үйлеспеуіне әсер ететін негізгі факторларды
анықтадық. Олар:
1. Биологиялық ерекшеліктер;
2. Әлеуметтік орта.
Жалпылап айтқанда эмоционалдық үйлеспеушіліктің орын алуын және
одан шығу жолын В.М.Астапов 76 келесі нұсқамен көрсеткен.
Осы нұсқа бойынша мазасыздану ыңғайсыз күй-жағдайдың орын алуына
түрткі болады, сонымен қатар мазасыздану орын алғанда одан шығудың
көптеген варианттағы жолын іздеу функциясын атқарады. Мазасыздану жеке
тұлғалық (ағзада орын алған ішкі үйлеспеушілікке байланысты), және
ситуативті (сыртқы ортада орын алған көптеген қайшылықтар, дау-дамай,
келіспеушілік т.с.с. себептерге байланысты. Осы тұрғыдан талдағанда
жеткіншектер мазасыздануы мектептік, отбасылық т.б. баланың өмір сүру
ортасына байланысты орын алады. Мазасыздану агрессияның орын алуына негіз
болады.
В.М.Астапов жасаған эмоционалдық үйлеспеушілік және одан шығу нұсқасы
Л.С.Выготский 29 өз еңбектерінде жеткіншек жасындағыларды
зерттеуде жаңа проблемалар анықтады: санадағы негізгі жаңа құрылымды
бөліп көрсету және дамудың әлеуметтік жағдайын анықтау қажеттігін күн
тәртібіне қойды. Оның айтуынша, бұл жағдай әрбір шақта бала мен ортаның
арасындағы қатынастардың қайталанбас жүйесі болып табылады. Ол осы
қатынастар жүйесін қайта құру өтпелі шақтағы дағдарыстың басты
мазмұнын кұрайды деп пайымдады.
Сонымен, жеткіншектік кезеңдегі дағдарысты түсіндіруде теориялық
ой-пікірдің дамуы жеткіншектік кезеңнің көріністері мен өтуінің
ерекшеліктері жеткіншектің өмірі мен дамуының нақты әлеуметтік
жағдайларымен, оның ересек адамдар дүниесіндегі қоғамдық жағдайымен
анықталатынын көрсететін қорытындылардың біртіндеп жинақталуы болды.
Жеткіншектің дамуындағы негізгі өзгерістерге арқау болатын
биологиялық фактор проблемасы баланың организмінде нақ осы шақта
биологиялық толысу жолына түбегейлі өзгерістердің болуынан туындайды:
дене күшінің дамуында жаңа кезең басталып, жыныстық жетілу процесі
өрістейді. Бұлардың бәрінің сыртында организмнін морфологиялық және
физиологиялық қайта құрылу процестері тұрады.
Жеткіншектік шақта организмнің ішкі ортасында белсенді қызмет
атқаратын ішкі секреция бездері жүйесіндегі өзгерістерге байланысты күрт
ауысулар болады, осының өзінде қалқан бездері мен жыныс бездерінің
гармондары, атап айтқанда, зат алмасудың катализаторлары болып табылады.
Эндокриндік және жүйке жүйелері функциялық жағынан өзара байланысты
болғандықтан, жеткіншектік шақ, бір жағынан, энергияның қауырт өсуімен,
ал екінші жағынан, патогендік әсерлерге деген сезімталдықтың артуымен
сипатталады. Сондықтан ақыл-ой немесе дене күшінің қажуы, ұзақ уақыт
жүйкеге күш түсу, аффектілер, күшті эмоциялық толғаныстар (қорқыныш,
ыза, реніш) эндокриндік қолайсыздықтар (етеккір циклінің орын алуы) және
жүйке жүйелерінің функциялық бұзылуларына себеп болуы мүмкін Олар тез
шамданғыштықтан, тежегіш механизмдердің әлсіздігінен, тез шаршаудан,
ұмытшақтық пен аңғалдықтан, жұмыста өнімділіктің төмендеуінен, ұйқының
бұзылуынан байқалады. Жеткіншектік шақта эндокриндік және жүйке
жүйелерінің қызметіндегі балалық шақта болатын тепе-теңдік бұзылады да,
жаңа тепе-теңдік енді ғана қалыптаса бастайды. Бұл қайта құрылу
жеткіншектің ішкі жағдайларына, әсерленуіне, көңіл күйіне әсер етіп,
оның жалпы ұшқалақтылығының, ашуланшақтығының, шамданғыштығының,
қозғыштығының, қимыл белсенділігінің, мезгіл-мезгіл селсоқтануының,
енжарлануының негізі болады. Қыз балаларда мүндай жағдайлардың көрінуі
етеккір циклі басталардан біраз бұрын немесе осы цикл кезінде байқалады.
Жыныстық толысу мен дене күші дамуындағы өзгерістердің жаңа
психологиялық құрылымдардың пайда болуында бірталай маңызы бар.
Біріншіден, жеткіншектің өзі анық сезетін бұл өзгерістер оны объективті
тұрғыдан ересекке айналдырады және оның өзінің ересектігін сезінуінің
(өзінің ересектерге ұқсастығын. түсіну негізінде) басталуына негіз
болады. Екіншіден, жыныстық толысу басқа жынысқа ден қоюдың дамуына,
жаңа түйсіктердің, сезімдердің, толғаныстардың шығуына себепші болады.
Өзімен өзі болу жеткіншектің жаңа түйсінулер мен толғаныстарына ден
қоюы, бұлардың оның өмірінде алатын орны жеткіншек өмірінің кең
әлеуметтік жаәдайлары мен нақтылы дара. жаәдайларына, оның тәрбиеленуі
мен қарым-қатынасының ерекшеліктеріне қарай анықталады. Үлкендерге
арналған кітаптар мен кинофильмдер де теріс ықпал жасауы мүмкін. Осының
бәрі, сондай-ақ махаббат пен жыныс проблемалары туралы жолдастарымен
әңгімелесулер адамдардың қарым-қатынасының интимдік жағына көбірек көңіл
бөлудің, эротикалық ойысушылықтар мен ерте сексуалдылықтың дамуына
апарып соғады. Қыз болсын, ұл болсын жеткіншектерде алғашқы романтикалық
сезімдердің оянуы—қалыпты құбылыс.
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны психологияда
өтпелі, бетбұрыс, қиын, сыналатын кезең атауларында бейнеленген. Бұл
атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірінен екіншісіне өтумен
байланысты даму, процестерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған.
Балалық шақтан ересектікке өту кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік,
әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән
ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарды сапалық жаңа құрылымдар
қалыптасады, организмнің сана-сезімнің, үлкендермен және жолдастарымен
қарым-қатынастың, олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің,
мүдделердің, танымдық және оқу іс-әрекетінің, мінез-құлыққа, іс-әрекет
пен қарым-қатынасқа арқау болатын моральдық-этикалық нормалар мазмұнының
қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.
А.Е.Личконың айтуы бойынша жеткіншектің жеке басы дамуының аса
маңызды факторы - оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі; ол
белгілі бір үлгілер мен игілііктерді, үлкендерден және жолдастары мен,
ақырында өзіне қанағаттанарлық қарым-қатынас орнатуға (өзінің жеке басы
мен өзiнің болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру
әрекеттерін жобалау) бағытталады.
Алайда жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады және
көптеген жағдайларға байланысты болады. Осы себепке байланысты өтпелі
кезеңнің жүруі әр балада әркелкі болуы мүмкін. Мұның өзі, бір жағынан,
жеткіншекте балалық пен ересектіктің қатар болуымен ал, екінші
жағынан, сол бір ғана кәмелетке толу жасындағы жеткіншектерде
ересектіктің түрлі жақтарының даму дәрежесіндегі елеулі
айырмашылықтардың болуымен анықталады. А.А.Бодалев қазіргі мектеп
окушыларының өміріндегі жағдайларда екі түрлі жай сәттерінің болуымен
байланысты деп түсіндіреді. Жеткіншектерде ересектіктің дамуын тежейтін
жайлар:
1) балалардың көбінде басқалардай тұрақты және байыпты міндеттер болмай
тек оқумен ғана шұғылдануы; көптеген ата-аналардың балаларды
тұрмыстағы еңбектен, қынжылыстардан, қорғаштауға, түгелдей
қамқорлыққа алуға тырысуы;
2) ересектендіретін жағдайлар мазмұны сан алуан мәліметтердің орасан
зор тасқыны болуынан; көптеген ата-аналардың бос уақытының аздығы
және осының салдары ретінде балалардың дербестікке ерте жетуі;
жолдастарымен қарым-қатынастың жедел дамуы; дене күші дамуымен
жыныстық толысудың акселерациясы.
Осының бәрі ересектіктің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар
жасайды, осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі
көріністері мен елеулі айырмашылықтары келіп шығады. Мысалы,
жеткіншектің басым көпшілігінің бет-пішіні мен мүдделері әлі балаға
ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар ересектер өмірінің қайсыбір
жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да бар; өздігінен білім алып
жүрген интеллектуалдар да бар, бірақ, сонымен қатар, оқу материалының
өзін өздігінен игере білмейтін жеткіншектер де бар; болашаққа деген
жоспары айқын емес, мектеп оқушылары бар, ал болашақ мамандығына саналы
түрде даярлана бастағандар да бар; кейбір қыз балалардың бар ойлағаны
сән қуу мен ер балалар ғана, басқалары бұған онша мән бермейді; кейбір
балалар үйінде нағыз қолғанат-жәрдемшілер болса, енді біреулері әбден
ерке болып кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ.
Л.Колбергтің пікірі бойынша жеткіншектердің ересектігінің
дамуындағы жалпы бағыт әр түрлі және әрбір бағыттың көптеген варианттары
болуы мүмкін. Мәселен, қайсыбір интеллектуал үшін өмірде ең бастысы
кітап пен білім болады, қоршағандардың барлығы оны әлі нәресте десе
енді бір нағыз интеллектуал үйде электроника туралы мақалаларды оқып,
радиотехникамен, комьютермен әуестенсе, ал екіншісі сабақта түк
бітірместен, модадан қалып қоймаумен төтенше шұғылданып, өмірдің мәнін
шаштараз туралы мәселеге айналдырып отыратын ересек жасөспірімдер.
Үшіншілерін интеллектуалды ересектіктің сыртқы көріністері онша
қызықтырмайды, бірақ ол шешесінің сүйеніші, өзін ерлік қасиеттерге
тәрбиелейді. Қыз балаларға келгенде, осы қыздардың пікірінше, өзін
балаша ұстайды, галстугін тартқылап, шаштарын ұйпалап кетеді.
Осы үш вариантта ересектіктің дамуы әр қилы болады да, бұл орайда
мазмұны әр түрлі өмірлік игіліктер қалыптасады: біреуі үшін маңыздының
енді біреуіне құны жоқ болып шығады. Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы
адамның жеке басының моральдық дамуы және барлық құндылықтардың жалпы
бағыты белгіленетіндігі. Жеткіншектік кезеңдегі дамудың сыналу
көріністерінің пайда болуында биологиялық және әлеуметтік жайлардың ролі
туралы теориялық талас ұзақ уақыттан бері болып келеді. Өйткені осы жас
кезеңінде жеткіншектердің дамуындағы позитивтік әсерлер адамның
болашағына үлкен әсерін тигізеді.
Жеткіншектің дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың
организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі
өзгерістердің болуынан туындайды, дене күшінің дамуында жаңа кезең
басталып, жыныстық жетілу процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің сыртында
организмнін морфологиялық және физиологиялық қайта құрылу процестері
тұрады. Организмнің қайта құрылуы эндокриндік жүйедегі өзгерістерден
басталады. Гипофиздің, әсіресе оның алдыңғы бөлігінің қызметі күшейеді,
ал мұның гормондары талшықтардың өсуіне және ішкі секрецияның басқа да
өте маңызды бездерінін, (қалқан жыныс, бүйрек үсті бездерінің) қызметіне
қолайлы жағдай жасайды. Олардың қызметі жеткіншектің организмінде
көптеген өзгерістер, соның ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер
туғызады (жыныс органдарының дамуы және екінші жыныстық белгілердің
көрінуі). Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы шеңберінің өсуі
– жеткіншек шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар күрт өсу
деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен
салыстырғанда жеткіншектің пішіні өзгереді, дененің пропорциясы ересек
адамға тән пропорцияға жақындайды. Бұлшық еттің және бұлшық ет күшінің
неғұрлым жедел артуы жыныстық жетілудің аяғында болады. Бұлшық еттің
дамуы ер балаларда еркектер типінде, ал қыз балаларда әйелдер типінде
болады, осыдан келіп әр жыныстың өкілдерінде еркектерге тән немесе
әйелдерге тән белгілер қалыптасады, бірақ бұл процестің аяқталуы
жеткіншектік шақтан өткеннен кейін болады.
Бүлшық ет күшінің артуынан жеткіншектің дене күшінің мүмкіндіктері
үлғаяды. Мұны ер балалардың өздері де ұнатанады және олардың әрқайсысы
үшін оның үлкен маңызы бар. Алайда ересектерге карағанда жеткіншектің
бұлшық еттері тез шаршайды, сондықтан ұзақ уақыт жұмыс істейтін қабілеті
әлі болмайды, спортпен және дене еңбегімен шұәылданған кезде мұны
ескеріп отыру керек. Мотор аппаратының қайта құрылуымен қатар көбіне
козғалыстардағы үйлесім жоғалады, өз денесін дұрыс ұстай білмеушілік
шығады (шамадан тыс көп қозғалу, олардың жете үйлестірілмеуі, жалпы
ебедейсіздік, колапайсыздық). Бұдан күйзеле қынжылу, өзіне сенімсіздік
секілді жайлар туындауы мүмкін. Алайда 6—14 жас аралығында көптеген
қозғалыс сапалары оптималды дамитын, қозғалыс функцияларының бірқатар
көрсеткіштері жедел артып жетілетін кезең. Сондықтан спортта,
хореографияда ерекше шеберлік көрсетіп жоғары жетістік иесі болу
мүмкіндіктері де артады.
Әр түрлі мүшелер мен талшықтардың өсуі жүректің қызметіне шамадан
тыс талаптар қояды. Жүрек те өседі, әрі қан тамырларына қарағанда тез
өседі. Мұның өзі жүрек-қан тамырлары жүйесінің қызметіндегі функциялық
бұзылулардың себебі болып, жүректің қағуы қан қысымының артуы, бастың
ауруы бастың айналуы, тез шаршау түрінде көрініс беруі мүмкін.
Жеткіншектік шақта организмнің ішкі ортасында белсенді қызмет
атқаратын ішкі секреция бездері жүйесіндегі өзгерістерге байланысты күрт
ауысулар болады, осының өзінде қалқан бездері мен жыныс бездерінің
гармондары, атап айтқанда, зат алмасудың катализаторлары болып табылады.
Эндокриндік және жүйке жүйелері функциялық жағынан өзара байланыста
болғандықтан, жеткіншектік шақ, бір жағынан, энергияның қауырт, өсуімен,
ал екінші жағынан патогендік әсерлерге деген сезімталдықтың артуымен
сипатталады. Сондықтан ақыл-ой немесе дене күшінің қажуы, ұзақ уақыт
жүйкеге күш түсу, аффектілер, күшті эмоциялық толғаныстар (қорқыныш,
ыза, реніш) және жүйке жүйелерінің функциялық бұзылуларына себеп болуы
мүмкін. Олар тез шамданғыштықтан, тежегіш механизмдердің әлсіздігінен,
тез шаршаудан, ұмытшақтық пен аңғалдықтан, жұмыста өнімділіктің
төмендеуінен, ұйқының бұзылуынан байқалады. Жеткіншектік шақта
эндокриндік және жүйке жүйелерінің қызметіндегі балалық шақта болатын
тепе-теңдік бұзылады да, жаңа тепе-теңдік енді ғана қалыптаса бастайды.
Бұл қайта құрылу жеткіншектің ішкі жағдайларына, әсерлеріне, көңіл
күйіне әсер етіп, оның жалпы ұшқалақтылығының, ашуланшақтығының,
шамданғыштығының, қозғыштығының, қимыл белсенділігінің, мезгіл-мезгіл
селсоқтануының, енжарлануының негізі болады. Қыз балаларда мүндай
жағдайлардың көрінуі етеккір циклі басталардан біраз бұрын немесе осы
цикл кезінде байқалады.
Жеткіншектің организмінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт
бойы осы кезеңдегі жеткіншектер ерекшеліктер мен дамуының сыналу
құбылыстарының биологиялық шарттастығы туралы әр түрлі теорияларға негіз
болды. Мұндай ұғым біздің ғасырымыздың алғащқы ширегінде үстем болды.
Биогенетикалық универсализмнің негізін салушылар С. Холл мен З.Фрейд
91 болды. Олар жеткіншектің дағдарысы ен өзіне тән ерекшеліктері
комплексін биологиялық шарттастығы себепті болмай қоймайтын әрі
универсал құбылыс деп санады. Көптеген зерттеулерде жеткіншектік
кезеңнің ұзақтығы әр түрлі болуы және бірнеше аймен шектелуі мүмкін
екені анықталды.
Р. Бенедикт балалықтан ересектікке өтудің екі типін бөліп
көрсетті:
1) үздіксіз жүретін;
2) үзіліспен жүретін.
Баланың балалық шағында оқып үйренгені мен ересектің ролі жүзеге
асыру үшін қажетті іс-әрекет тәсілдері мен түсініктер арасында үзілістер
болатын типі. Осы кезеңге өтудің бірінші типі балалар мен ересектерге
арналған бірқатар маңызды нормалар мен талаптардың ұқсастығы
жағдайларында болады. Мұндай жағдайларда даму бірқалыпты өтеді, бала
ересектік іс-әрекет тәсілдеріне біртіндеп үйренеді де, ересектің
статусының талаптарын орындауға даяр болып шығады. Осы кезеңге өтудің
екінші типі балалар мен ересектерге қойылатын мәнді талаптарда болған
кезде байқалады (Бенедикт пен Мид оны қазіргі заманғы американ қоғамына
және өнеркәсібі жоғары дамыған елдерге тән деп санады). Мұндай
жағдайларда балалықтан ересектікке өту әр түрлі қиыншылықтармен
қабаттасып жүреді және оның өзіне тән нәтижесі болады – ресми
кемелеттілікке жeткeн кезде баланың ересектер ролін атқаруға әлі дайын
емес екендігі анық байқалады. Балалықтан ересектікке өтетін жол, деп
атап көрсетті Бенедикт, әр түрлі қоғамдарда әр түрлі болады және оның
ешқайсысы да кәмелеттікке жеткізетін табиғи соқпақ деп
қарастырылмайды.
АҚШ ғалымы К.Левин 46 жеткіншектің қазіргі қоғамдағы жағдайы мен
балалықтан ересектікке талас-тартыспен өтуіне талдау жасауды
жалғастырды. Ол қоғамда ересектер тобы мен балалар тобының бар екенін,
әрқайсысының өзіне тән артықшылықтары болатындықтан олардың бір-бірінен
бөлінгендігін, жеткіншектік кезеңде баланың балалар тобынан ересектер
тобына қарай ілгерілейтінін атап көрсетті. Жеткіншекте ересектер тобына
өтуге және үлкендердің балаларда жоқ кейбір артықшылықтарымен
пайдалануға деген ұмтылысы болады. Алайда ересектер оны әлі
қабылдамағандықтан ол топтар арасындағы жағдайда болып шығады.
Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-тартыстардың болуын Левин қоғамда
балалар тобы мен ересектер тобының қатаң бөлінуіне және жеткіншектер
топтарының аралыәындағы жағдайда болатын кезеңінің ұзақтығына байланысты
етіп қояды. Левиннің жеткіншектің өз орнын таппауы туралы идеясын
қазіргі уақытта Д. Коулмен және басқа шетел психологтары дамытуда, олар
жеткіншектердің ерекше бір субмәдениеті бар дегенді, яәни ересектер
қоғамында жеткіншектер қоғамы бар дегенді айтады. Л.С.Выготский сын
жастарды зерттеуде жаңа проблемалар: санадағы негізгі жаңа құрылымды
бөліп көрсету және дамудың әлеуметтік жағдайын анықтау қажеттігін қойды,
бұл жағдай әрбір шақта бала мен ортаның арасындағы қатынастардың
қайталанбас жүйесі болып табылады. Ол осы қатынастар жүйесін қайта құру
өтпелі шақтағы дағдарыстың басты мазмұнын кұрайды деп пайымдады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі балалардың даму ерекшеліктерін зерттеу
барысында бұл жас кезеңіндегі дағдарысты түсіндіруге арналған
теориялық ой-пікірлердің барлығы осы кезеңде орын алатын көптеген
нормадан ауытқулар организмде жүретін өте күрделі психофизиологиялық
өзгерістермен байланысты екенін көрсетеді. Жеткіншек жас кезеңіндегі
пайда болатын жаңа құрылымдар, гамоналдық жүйенің жетілуі т.б.
өзгерістер бала ағзасының сапасы өзгеріп, оның қысқа мерзім ішінде
үлкендер ағзасының сапасына өтуіне байланысты болатыны дәлелденген. Осы
өзгерістер баланың эмоционалдық жағдайына әсерін тигізіп, оның мінезінде
көптеген ерекшеліктер көрініс береді. Сонымен қатар жеткіншек жасындағы
балалардың өмірі мен дамуы нақты әлеуметтік жағдайлармен байланысты және
баланың ересек адамдар дүниесіндегі қоғамдық жағдайды меңгеруімен
анықталады.
Психологиялық қызмет көрсету барысында жеткіншектердің осы
ерекшеліктерін ескере отырып, эмоционалдық үйлеспеушілік орын алған
кезде эмоцияның мінез-құлыққа тигізетін әсерін, эмоционалдық
жағдайлардың пайда болу себептерін, оның көрініс бері ерекшеліктерін жан-
жақты зерттеп, толық түсіну қажет.
1.2. Эмоция – мінез – құлық негізіне жататын феномен
Эмоция қазіргі теорияларда білімнің маңызды түрі ретінде
қарастырылады. Эмоция психологиясы психологияның белгілі аймағы
болып табылады. Қазіргі эмоция психологиясында эмоция түсінігінің
түрлі анықтамалары кездеседі. Бірақ, барлық теоретик
–психологтардың тәжірибелі тұрғыдан сай келуі осы эмоция
түсінігінің жалпы қабылдаған анықтамасының жоқтығында. Сондықтан да
эмоция категориясы мамандар тарапынан үлкен қызығушылықты
туғызып отыр. Осыған байланысты Э. Роштың прототивтік ағым бойынша
талдаған эмоция категориясының ішкі құрылымын зеріттеуін
қарастырамыз. П. Витгенштейн пікіріне негізделген бұл ағым бойынша,
табиғи категория прототип бойынша анықталады. Эмоция категориясы
келесі 4 өзгергіштік бойынша суреттеледі.
1. Жиілік.
2. Прототиптілік.
3. Бейкатегориялық.
4. Доминанттылық.
А. Ортони, Дж. Клор және А. Коллинз 45 өздерінің
эмоцияның конгетивті құрылымы, еңбегінде эмоцияға тек қана
валенттілігі бар психикалық пайда болулар ғана жатуы керек, яғни,
жағымды немесе жағымсыз сияқты уайымдар, таңқалу, қызығу,
сенімсіздік және осы сияқты феноменттер эмоция психологиясында
қарастырылмауы керек дейді. Бірақ, арнайы зерттеулердің нәтижесі
бойынша, таңқалу эмоцияға кіргізіледі.
К. Изарды Адам мінез – құлқының фундаметальды принципі
болып, эмоцияның қабылдауды, ойлауды және әрекетті ұйымдастыруы
және күшберуі болып табылады, барлық эмоция эволюция барысында
дамитын адаптивті функцияларға ие деп, атап көрсетеді.
Эмоция – адамның негізгі мотивациялық жүйесін құрады.
Мауер: эмоция өз әсерімен мінез – құлықты өзгерте алады,
сондықтан ол адам өмірінде маңызды роль атқарады. Сонымен қатар,
эмоция интелектінің жоғары тәртібін көрсетеді деп, атап өтеді.
Мінез – құлықтың негізгі қозғаушы күші эмоция болып табылады. Осы
эмоция субьектіге түгелімен әсер етеді. Оны жекелеп қарастырайық.
Эмоция және дене. Бет бұлшық еттерінде эмоция кезінде
электрофизиолгиялық өзгерістер жүреді. Сонымен қатар өзгеріс
мидің электірлік белсенділігінде, қан жүру және тыныс жолдарында
да жүреді. (Симонов, 1975) ; Қатты ашулану немесе қорқу
нәтижесінде жүрек ритмі минутына 40 – 60 дүрсілге көтеріледі.
Күшті жүретін эмоция кезіндегі соматикалық функциялардың бұлай
бірден өзгеруі барлық нейрофизиологиялық системалардың көп немесе
аз дәрежеде бір – біріне қосылуына әкеліп соқты. Мұндай
өзгерістер қабылдауға, ойлауға, субьектінің іс әрекетіне әсерін
тигізеді. Өзгерулер психикалық бұзылуға да әкеліп соғуы мүмкін.
Эмоция және қабылдау бір-бірімен тығыз байланысты. Эмоция
басқа мотивациялық жағдайлар секілді қабылдауға әсер етеді.
Нормадағы субьект дүниені дұрыс қабылдаса, ал қайғырып немесе
уайымдап жүрген адамдарға басқалардың берген бағасына, белсене
мән бермеу тән.
Сонымен қатар, эмоция танымдық процестердің басқада
бөліктеріне әсерін тигізеді. Осының әсерінен субьектінің мінез –
құлқы өзгереді.
Томкинс пен Изард эмоцияның пайда болуына қабылдаумен
білім үлкен роль ойнайды деп атап көсетеді. Жалпы эмоция
фудаментальді деп аталады. Өйткені ол 3 компанентен тұрады:
1. Арнайы ішкі детерминацияланған жүйкелі субстрат;
2. Мимикалық немесе жүйкелі бұлшықет тән комплекс;
3. Субьективті уайымдаумен ерекшеленетін немесе фенаменалогиялық
қасиет.
Осы 3 компонент бірігіп, эмоцияны көрсетеді. Ал осы пайда
болған эмоцияға түрлі сипат тән:
1. Қызығу – толқу – жиі уайымдалатын жағымды эмоция, ол оқуды,
дағды, үйрену және шығармашылық талпынуды мотивациялайды. Яғни,
осы қызығу нәтижесінде субьектінің белгілі нәрсеге деген
процестері артады.
2. Қуаныш – максималды қажет эмоция. Ол сенімділік сезімімен
сипатталады. Бұл Томкинс позициясы тұрғысынан қуаныш - жүйке
стимуляциясының градиентінің қатты төмендеуінің нәтижесінде пайда
болады.
3. Таңқалу эмоцияның бірнеше түрлерінен көрінеді, бірақ ол
эмоция емес. Басқаларға қарағанда таңғалудың ерекшелігі - ол
барлық уақытта өтпелі жағдаймен сипатталады. Ол жүйке
стимуляциясының бірден жоғарлауы нәтижесінде пайда болады.
4. Қайғы – қасірет - бұл эмоция нәтижесінде адам өзін тастап
жібереді. Жалғыздықты адамдармен қатынастың жоқтығын сезінеді,
өзіне жалынышпен қарайды.
5 . Ашу – бұл кезде бет қызарып, қан қайнап кетеді.
6. Жек көру – ашумен бірге пайда болады. Ол физикалық немесе
физиологиялық бұзылудың нәтижесінде пайда болады. Ол деструктивті
мінез – құлыққа алып келуі мүмкін;
7. Көргісі келмеу – жоғарыдағы екеуімен бірге пайда болады. Осы, яғни
эмоцоияның үш сипаты жаушылық триадасы деп аталады. Өзін күштімін
яғни, басқадан ақылдырақпын, білімдімін, т.с.с) сезіну осыған алып
келеді. Мұның бір қауіптілігі суық эмоцияға келіп тіреледі, ол
индивид немесе топтың деперсонизациялануына алып келеді. Бұл эмоция
біреуді өлтіруде көмегін тигізеді;
8. Қорқыныш – бұл эмоция адам психикасы үшін өте зиян: адам тіпті
өлуге дейін қорқуы мүмкін;
9. Ұят – бұл адамның тығылу немесе жоғалып кетуіне кепіл болады немесе
керісінше;
10. Күнә - моральды этикалық норманы бұзу нәтижесінде пайда болады.
Біз эмоцияны мінез - құлық бейнесі ретінде көреміз. Сонымен қатар,
біз эмоцияның компоненттерін, сипатын атап өттік, енді оның
комплекстерін атап өтеміз. Оның комплекстері:
1. Мазасыздану өмір ерекшелігімен байланысты, яғни субьект психикасының
белгілі бір нәрсеге мазасыздық көрсетуі;
2. Депрессия – дипрессияның алғашқы психодинамикалық түсінігін Карл
Абрахан берген. Ол мазасыздық пен дипрессияны қорқыныш пен қайғы
аналогиясы ретінде қарастырды. Дефференциалды эмоция теориясында
депрессия мазасызданудан да күрделі синдром деп аталады. Депрессия
фундаменталды эмоциялармен қатар басқа да аффективті факторлармен
сипатталады, яғни, өзін физикалық нашар сезіну, жоғары уайымдаушылық.
Махаббат – аффектінің маңызды комплексі болып табылады;
4. Жаушылық – агрессияның негізі ретінде анықталады.
Жалпы осы сипаттамаларға сүйене отырып мынандай қорытындыға келеміз:
Адам мінез-құлқының әр түрлі жағын эмоциялар арқылы көреді екенбіз.
Ал эмоция дегеніміз не? Оған анықтама бермес бұрын бірнеше теорияларға
тоқталамыз.
Фрейдтің психоаналитикалық теориялары психология тарихында және
мінез-құлық ғылымында белгілі бір себептерге байланысты үлкен роль алып
отыр. Фрейд санасыздық, түс динамикалығын сақтау мезанизмдері санасының
дамуы, қысылу, көтерілу, тұрақтылық, өзгергіштік, балалар сексуалдығы
сияқты эвристикалық концепцияларды шығарды. Мұның барлығы аффект
(эмоция) концепциясы болып табылады.
Фрейдтің инстинктік қызығушылық теориясы мотивацияның классикалық
психоланалитикалық теориясының ядросы болып табылады. Сөйтіп Фрейд:
аффект немесе эмоция психикалық өмірде тек қана қозғаушы күш болып
табылады. Сонымен қатар, ол кейінгі еңбектерінде: аффект немесе
эмоцияны адам психикасына фантазияны және тілекті итеруші күш ретіндегі
интропсихикалық фактор деп атап көрсетеді.
Психоаналитикалық теорияларды анықтай отырып, Рапапорт - инстинктік
қызығуды немесе мотивті интропсихикалық күш ретінде анықтайды.
Түрлі теорияларға сүйене отырып, эмоция механизмі туралы келесі
түсініктерді береді: Сөйтіп, қабылданған обьект танылмаған инстинкті
энергияны мобилизациялау инициаторы болып табылады деп атап көрсетеді,
егерде осы энергияның шығуына ашық жолдар болмаса, (яғни, бұл
инстинктивті талаптың конфликті болу жағдайлары) онда ол басқа канал
арқылы жол тауып, түрлі әрекеттерге әкеліп соғады. Осының әсерінен
эмоционалды түр немесе эмоционалды сезім – симультанды немесе бірінен
кейін бірі немесе жалғыз иекті болуы мүмкін. Біздің қоғамда инстинктің
пайда болуының ашық жолдарының сирек болуына байланысты, түрлі
интенсивті эмоционалды разряд жиі болып тұрады. Сондықтан да біздің
психикалық өмірімізде инстинкті эмоциялардан басқа (бірден көтерілу,
қорқыныш және т.с.с.) түгелдей эмоционалдық пайда болу иерархиясы бар
(яғни, конвенционалдыққа, интелектуалдыққа негізделген).
Эмоция туралы, Рапапорт: Аффект сигналдар жиынтығы секілді шындықты
танудың ойлау механизмі:
Джон Боулби: Үйреніп қалғанннан басқа өте күшті сезіммен
шығарылатын мінез-құлық жоқ (нет поведения сопроваждающегося более
сильным чувством чем привязанность) - деп көрсеткен.
Сонымен, эмоцияның толық анықтамасын беру үшін біз үш аспектіге
тоқталып өтеміз:
а) Эмоцияны сезіну;
ә) Жүйке, эндокринді, тыныс және организмнің тағы басқа жүйелерінде
болып жатқан процестер;
б) Бақылауға берілетін эмоциялық комплекстер, дәлірек айтсақ, түс
арқылы белгіленетіндігі.
Сөйтіп, Шахер 44 берген анықтама бойынша, эмоция дегеніміз,
физиологияны қоздыру функциясымен біріккен функция оның бағасы және
субьектінің сол жағдайға қатынасы. Бұл эмоцияның когнитивті теориясымен
байланысты.
Ал Лазарус, Авериль оқиғаларға, өмір жағдайларына адамның берген
бағасын танымдық процестерден пайда болған құбылыс деп суреттейді, ал
Арнольд болса бағаны интуитивті автоматтандырыланған процесс ретінде
анықтайды. Томкинс бұл проблеманы неврологиялық дәрежеде қарастыра
отырып, эмоция нейронды стимуляцияның өзгеруімен бірге пайда болады
деп көрсетеді.
Сонымен, мінез-құлық - психологиялық дәстүрлерде кеңінен
қолданылатын жалпы термин. Биховиористер бұл терминді бақыланып отырған
реакцияның мәнін ашуға қолданды., бірақ көптеген ғалымдар оны кез-
келген организмдік функциялар ретінде (аффективтік, когнитивтік немесе
қозғалыс) анықтауда қолданды.
Осыған байланысты, эмоция мінез-құлық ретінде қарастырылған жоқ, ол
мінез-құлық негізінде жататын феномен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Жеткіншек жасындағыларда кездесетін эмоционалдық үйлеспеушілікті
диагностикалау және коррекциялау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 бөлім. ЖЕТКІНШЕКТЕР ДАМУЫНДА ОРЫН АЛАТЫН АУЫТҚУЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ
СЕБЕПТЕРІ
1.1. Жекіншектердің тұлғалық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Эмоция – мінез – құлық негізіне жататын
феномен ... ... ... ... ...19
1.3. Жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық
тұрақсыздықтың
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..30
2 бөлім. ЖЕТКІНШЕКТЕРГЕ ТӘН ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ҮЙЛЕСПЕУКШІЛІКТІ
ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖӘНЕ КОРРЕКЦИЯЛАУ
2.1. Эмоционалдық жағдайды зерттеу әдістерін пайдалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2. Жеткіншектердің эмоционалдық жағдайына байланысты
мінез үйлеспеушіліктерін
коррекциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 3
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..68
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Жеке адамның эмоциялық жағдайының тұрақты
болуы оның өмір сүретін ортасына, экономикалық және ғылыми техникалық
жетістіктеріне байланысты екені ҚР Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауында балаларға салуатты өмір салтын үйретіп, әр оқышының
білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін 1 арттыру қажет екендігі
көрсетілген. Оқушылардың жеке тұлғалық даму ерекшеліктерін дер кезінде
диагностикалау, олардың эмоционалдық жағдайында нормадан ауытқуы
байқалған кезде көмек көрсету көкейкесті мәселердің бірі болып отыр. ҚР
Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында балардың
эмоционалдық жағдайының ауытқулары қандай себептермен байланысты екені
келесі сөздермен айтылған: Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен діни
экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан
алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай
отыруы 2. Эмоцияның теріс көріністері ерекше дамуымен байланысты
өзгеге қиянат зорлық көрсету, нашақорлық, токсикомания, адам бойында
кері әсердің жиылуы, агрессивтілік әрекеттің бой көрсетуіне алып
келетіндігі психологияда дәлелденген.
Жеткіншектердің жас ерекшеліктерімен байланысты орын алатын
эмоционалдық үйлеспеушілікті зерттеушілер А.Бек 46, Л.С.Выготский
29, Л.А.Орбели 46, Г.Селье 87, К.Роджерс 46, К.Юнг 99,
В.Франки 94, Р.Бэрон 24, Перлз 74, Изард 45, З.Фрейд 91,
Қ.Жарықбаев 40, С.Н.Ениколапов 43 т.б. көптеген ғалымдар
еңбектерінде эмоционалдық жағдайлардың аныќтамасы мен сипаттамасы,
эмоционалдық үйлеспеушіліктің табиғаты, пайда болу себептері және одан
шығу жолдары талданған. Осының негізінде мектеп жасындағы балалардың
бойында кездесетін эмоционалдық үйлеспеушіліктер түрлері мен көрініс
беру ерекшеліктері талданған.
Жеткіншектер ағзасында орын алатын психофизиологиялық өзгерістер
пайда болуымен байланысты кризистік даму кезеңі орын алады және осы
ахуалмен байланысты бала мінезінң кейбір көрсеткіштері шамадан артық
дамып кетуі, мазасыздануының, агрессиясының орын алуы байқалады.
К.Леонгард, Л.В.Личко, Р.Д.Шмишек, Филипс, Басс және Дарки т.б.ғалымдар
осы құбылыстардың ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп, оның типологиясын,
зерттеу әдістемелерін жасаған. Қазіргі кезде жеткіншектердің
психоэмоционалдық үйлеспеушілігін болдырмау және осы жағдайдан шығару
әдістемелерін тиімді пайдалану жолдары анықталған. Жеткіншектердің
эмоционалдық үйлеспеушілігі орын алғанда оларға нақты көмек көрсету
жолдары мен құралдарын анықтау қажет болғандықтан біз дипломдық зерттеу
тақырыбын Жеткіншек жасындағыларда кездесетін эмоционалдық
үйлеспеушілікті диагностикалау және коррекциялау деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологінің жеткіншектерге психологиялық
қызмет көрсету мазмұны.
Зерттеудің ғылыми болжамы: жеткіншектердің эмоционалдық
үйлеспеушілігінің себептерін анықтап, одан шығару амалдарын өз уақытында
жүргізу арқылы балалардың психоэмоционалдық жағдайын жақсартуға және
тұрақтандыруға мүмкіндік туады.
Зерттеу мақсаты: жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық
үйлеспеушіліктің теориялық негіздерін талдау арқылы оның алдын алу және
коррекциялаудың жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- жеткіншектердің эмоционалдық даму проблемасы бойынша ғылыми-
әдістемелік еңбектеді талдау;
- жеткіншектердің эмоцияларының көрініс беру түрлерін және
себептерін анықтау;
- жеткіншектерде орын алатын акцентуация, мазасыздану, депрессия
жағдайларын диагностикалау;
- мектеп психологінің эмоционалдық үйлеспеушілік жағдайындағы
балаларды коррекциялау әдістемелерін пайдалану, нәтижелерін
талдау.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласындағы Жамбыл атындағы № 26
гуманитарлық мектеп-гимназиясы және № 36 орта мектеп.
Ғылыми зерттеу әдістері: Зерттеу барысында келесі психологиялық
ғылыми зерттеу әдістері пайдаланылды: психологиялық ғылыми еңбектерді
теориялық талдау арқылы бастауыш сынып оқушыларының эмоциясына сипаттама
жасау, оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеуге Леонгард-Шмишек тестін,
М және Д, Басса-Дарки әдістемесін, пиктограмма, Әлеуметтік
мазасыздану шкаласы т.б. әдістемелер көмегімен балалардың
акцентуациясын, мазасыздануын, депрессиясын анықтау, жиналған
мәліметтерді талдау нәтижелері бойынша психокоррекциялық жұмыстар
жүргізу.
Зерттеу кезеңдері: Жоспарланған зерттеу жұмысы екі кезеңде
ұйымдастырылады. Бірінші кезеңде оқушылардың жас ерекшеліктеріне
байланысты психоэмоционалдық жағдайларын зерттеідің теориялық негіздері
талданып, оларды анықтауға арналған психодиагностикалық әдістемелер
жинақталды. Екінші кезеңде Шымкент қаласындағы Жамбыл атындағы № 26
гуманитарлық мектеп-гимназиясының психологиялық қызмет көрсету жүйесі
арқылы мектеп оқушыларының эмоционалдық жағдайлары зерттелінді. Барлық
психодиагностикалық зерттеу нәтижелері ережелерге сай талданып келесі
кезеңдегі психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізілді.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды, әдебиеттер тізімі
және қосымшалардан тұрады.
1 бөлім. ЖЕТКІНШЕКТЕР ДАМУЫНДА ОРЫН АЛАТЫН АУЫТҚУЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
1.1. Жеткіншектерде кездесетін мінез ауытқулары және оның себептері
Жеткіншек жас кезеңінде орын алатын мінез ауытқуларын зерттеу және
оның негізінде мінез типологиясын жасау ХІХ ғасырдың аяғында басталды.
Бұл мәселені зерттеушілер мінез ерекшелерінің жеке тұлғаның қоршаған
әлеуметтік ортаға икемделуіне және қарым-қатынас мәдениетіне үлкен әсер
ететінін атай отырып, типология жасаудың қажеттілігін көрсеткен. Бірінші
типологияны жасан неміс психиатры Э.Кречмер, кейінірек бұл проблеманы
тереңірек зерттегендер У.Шелдон, Э.Фромм, К.Леонгард, А.Е.Личко т.б.
ғалымдар. Мінез типологиясын жасаушылар келесі ортақ пікірлерге сүйенген:
Л.С.Выготский Кризистік кезең теориясы бойынша кризистік жас
дегеніміз, бір жағынан балалардың қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі
өзгерулері жататын, екінші жағынан баланың ішкі позициясынан өзгеруі
жататын дамудың әлеуметтік ситуациясының қайта құрылу нәтижесі.
Осы ерекшеліктерге байланысты, жалпы АҚШ психологтарының жүргізген
зерттеулері нәтижесінде, оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуі 80% осы
жеткіншектік кезеңге тән екендігі белгілі болады, өйткені, мектеп
оқушыларында, яғни, кіші және орта мектеп жасындағы балалардағы
қабылдау өте жоғары болатындығы белгілі, сонымен қатар, оқушылардың
дүниеге көзқарасы, жағымды қасиеттерінің қалыптасып келе жатқандығымен
байланысты. Осы анықталған мәліметтерді негіз ете отырып, Г.Д.Пировтың
басшылығымен бір топ Болгария психологтарының жүргізген зерттеулері
нәтижесінде 5-17 жас аралығындағы балаларға ашушаңдық тән екендігі
белгілі болды. Сонымен қатар, олардың психикалық нормаларының үлкендерден
айқын ерекшеленіп тұратындығын 14-15 жастағы 15 000 американ
жеткіншектеріне психодиагностика ретінде жүргізген даралық минесоттық
тестімен дәлелдеуге болады. Өйткені, бұл тест нәтижесі бойынша, нормадағы
балалардың өздері псиопатия, шизофрения, гипомания, шкалалары
бойынша көрсеткіштері үлкендерден жоғары. Бұдан үлкендер үшін ауру
симптомы болып табылатын бұл көрсеткіштер жеткіншек немесе
жасөспірімдер үшін норма болып табылады деген қорытындыға келеміз.
Оқушылардың басқа да психологиялық ерекшеліктерін анықтау
мақсатында С.Хатауэй және Э.Монакези жүргізген Роршах және Тақырыптық
апперцепция тесті бойынша 12-16 жас аралығындағы оқушылардың
мазасыздану деңгейінің жоғары болатындығы, сонымен қатар, Кеңес уақытында
үлкен маман болып табылатын жеткіншектер психиатры А.А.Мехрабянның
мәліметі бойынша, осы жас аралығындағы балалардың жекелік ауытқуларының
бірден өсетіндігі дәлелденді. Сонымен қатар, әр жас кезеңіндегі
мазасыздану деңгейінің ерекшелігіне байланысты В.Д.Кисловская проективті
тест көмегімен мазасызданудың жас ерекшелік динамикасын қарастырды.
Оның нәтижесі бойынша, кіші мектеп жасындағы оқушылардағы мазасыздану
бейтаныс үлкен адамдармен қарым-қатынас кезінде және қатарластарымен
қарым-қатынас кезінде көрінсе, жеткіншектерде бейтаныс адамдармен
жеткіншектерден гөрі, қатарластары және ата-анасымен қарым-қатынас
кезінде, ал жасөспірімдерде мазасыздану барлық қатынас сферасында,
әсіресе ата-аналармен немесе балалар тәуелді болып табылатын басқа да
үлкендермен қарым-қатынас кезінде көрінеді екен және жасөспірімдерге
мазасыздану деңгейінің жоғарылылығы тән болып шықты. Мұның себебі,
жеткіншек кездегі эмоционалды реакцияның әсерінен дифференциацияның
жалғаса беруінде және эмоционалды реактивтіліктің төмен дәрежеде
болуында. Төмен реактивтілік психологиялық жағымсыз фактор болып
табылады. Осыған байланысты жүргізілген Калифорниялық лонгютидтің зерттеу
нәтижесі бойынша төмен эмоционалды реактив тән жеткіншектер мен
жасөспірімдерге біршама мазасыздық тән, эмоционалды тұрақсыз, икемсіздеу
және қарым-қатынассыздау болып келеді екен.
1. Мінез онтогенезде қалыптаса бастайды және адамның өмірінің
барысында біршама тұрақтылықпен көрініс береді.
2. Мінез ерекшеліктерін сипаттайтын жеке тұлға көрсеткіштері
кездейсоқ болмайды, олар анық байқалатын типтерді құратын болғандықтан
осы ерекшеліктер негізінде типология жасауға болады.
3. Адамдардың басым көпшілігін типтерге жатқызып зерттеуге болады.
Э.Кречмер 29 жеке тұлға құрылымындағы психологиялық және
физикалық қасиеттердің бір-біріне тәуелді деп тұжырымдама жасап, барлық
адамдарды дене құрылысына байланысты конституционалды типтерге бөліп,
олард: астеникалық, атлетикалық және пикникалық топтарға бөлді. Әр тип
өкілдері өздеріне тән ерекше темперамент иелері деп көрсетті. Сонымен
қатар әр тип өкілдері психоз ауруына ұшыраса оның бір түріне жақындығымен
сипатталатынын атап өтті. Кречмердің айтуы бойынша, психоз ол нормадағы
жеке тұлғаның келемежденген сипаты.
Кейінгі кезде жүргізілген зерттеулерге осы типология негіз болды.
А.Безумен 46 жеткіншектердің өз-өзін бағалауындағы өзгерістердің
динамикасын алты деңгейге бөліп көрсеткен. Солардың ішіндегі ең
бағалыларын қарама-қарсы көрсеткіштермен бағалайды, мысалы: күшті-әлсіз;
дені сау-ауыру; сұлу-ұсқынсыз. Жеткіншектерді осы қоршаған ортадағыларды
бағалауын негізгі көрсеткіш ретінде анықтау арқылы типологиялау жолдарын
К.Леонгард 46 ұсынған. Леонгард жеткіншектік жас кезеңінде орын алатын
акцентуация мәселесін жан-жақты зерттеді. Оның айтуынша акцентуация ол
нормадағы мінездің шекаралық жағдайға дейін дамыған варианттары болып
табылады. Акцентуация жеткіншектер алдына көптеген проблемалар қояды да
баланың қоршағандармен қарым-қатынасында түсініспеушіліктер, дау-дамайлар
мен қиындықтар туғызады. Безумен, Леоггард, Личко т.б. ғалымдардың
зерттеулеріне сүйенсек жеткіншектердің жартысынан көбінің мінезінде
акцентуация байқалады. К.Леонгардтың концепциясы бойынша, акцентуация деп
барлық адамға тән психикалық қасиеттердің кейбір көрсеткіштері ерекше
дамып, шектен шыққанын айтады. Типология жасағанда оны мінез бен
темперамент акцентуациясы деп екі түрге бөледі.
Осы айтылған факторлардың себебі, Л.Е.Личко 65 пікірі бойынша,
осы ерекшеліктердің негізгі себебі, 12-18 жас аралығының психопатияға
кризистік кезең болуында. Сондықтан да дәл осы кезеңде оларға аса көңіл
бөлінбесе олардың мінез-құлқының эмоционалды үйлеспеушілігінің тереңдеп
кетуі мүмкін. Бірақ, эмоционалды үйлеспеушілік тек қана гармоналды
өзгерумен ашылмайды, сонымен қатар, әлеуметтік факторға және тәрбие
шартына тәуелді және индевидуалды – типологиялық ерекшеліктерге де
байланысты болады. Өсіп келе жатқан балаға әсер ететін және оның
пайымдау дүниесін өзгертетін сыртқы және ішкі факторлардың көлемін білу
күрделі нәрсе. Сондықтан да есеюдің психологиялық қиындықтары мен
бейнесі және талпыну еңгейінің қарама-қайшылығы сияқты жеткіншектерге тән
эмоционалды күштену ерте жасөспірімдерде болады деуге алып келеді.
Сонымен қатар, балалардағы дисгармонияның жеткіншектік синдромы, яғни,
оқушылардың өзінің денесіне және сыртқы көрінісіне көңіл бөлуі, тағы
сол сияқты жағдайлар олардың эмоционалды үйлеспеуіне әкеліп соғады. Бірақ
нормадағы оқушылардың эмоционалды үйлеспеушіліктің психопатиялық
белгілері аз көлемде болады. Жалпы эмоционалды үйлеспеушілік өтпелі
кезеңнің барлық кезіне тән және олар қиын балалар қатарына жатады.
Мұндай балаларға оқудың өзі қиын, үйде ешкім көмектеспейді, өздігінше
өмір сүруге ешкім тәрбиелемейді. Олардың өзіндік бағасы оқудағы
жетістіктерге жетпеуіне байланысты төмен болады. Бұл жағдайда бала өзін-
өзі көрсетуге қысылады. Жеткіншектердің оқу әрекетінде апатия, ашушаңды,
қаталдық, өкпе, түңілушілік кездесіп отырады, сонымен бірге, олардың
мінез-құлқына тітіркенудің импульсивті формасы тән болып отырады.
Бұл мәселені толық түсіну үшін балада орын алған акцентуацияның
түрлерін нақты анықтап алу қажет. Оны анықтау үшін К.Леонгардтың
теориясына сүйене отырып жасалған және бүл мәселені зерттеуге кеңінен
қолданылып жүрген классификациялардың бірі А.Е.Личко акцентуацияның
түрлері мен олардың сипаттамасын ұсынған.
Личко ұсынған сыныптастыру бойынша жеткіншектер акцентуациясы келесі
сипатта көрініс береді.
1. Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі - көңіл-күйі барлық уақытта
көтеріңкі болып жүретін, болашағына үлкен үмітпен қарайтын оптимистер.
Олар өте сирек ашуға бөленіп, агрессия көрсетеді. Барлық уақытта
көпшіліктің ішінде болуға, жетекші болуға құмар. Қызығушылығы өзгермелі,
сондықтан бір істен екінші түріне тез ауысады, бастаған істерін аяғына
жеткізбей тастап кетуге, теріс мінез көрсетуге жақын. Гипертимияның
белгісі бар жасөспірімдер неше түрлі оқиғаларға, романтикаға бейімді.
Басқалардың өз басына билік жүргізгенін жақтырмайды, ал өзінен үлкен
балалар қамқорлық көрсеткенін ұнатады, олардың әсеріне тез бөленеді.
Сәтсіздікке реакциясы өте күшті, бірақ тез басылады. Паталогияда
жабысыңқы идеялар неврозы түрінде көрініс береді.
2. Лабильдік тип. Аффектілі тұрақсыздар, кей кезде ешқандай
себепсіз көңіл-күйлері тез және кенет өзгеретін адамдар. Барлық қарым-
қатынасы және іс-әрекеттері көңіл-күйіне байланысты – жұмысқа
жарамдылығы, хал-жайы, табыстылығы т.б. Эмоциясы өте нәзік
ұйымдастырылған: терең сезінуге және жағдайларды бастан кешуге
қабілетті. Қоршаған ортадағылармен жақсы қарым-қатынаста болуға бейімді.
Оны мақтағанда, мадақтағанда, сыйлағанда шын жүректен қуанып, үзақ уақыт
шат болып жүреді. Махабатта қатты ренжігіш, Бірақ қажетті болса
қамқорлық көрсетуге, қорғауға даярлық көрсетеді.
3. Сенситивтік тип. Үлкен компанияларды, дабр-шу шығаратын
ойындарды жақтырмайды. Бейтаныстармен қарым-қатынас жасамайды. Туған-
туысқандарына бауырмал, ашық-жарқындық белгілері басым. Оларға бір
эмоциялық жағдайдан екіншісіне көшу ауыр. Барлық нәрселердің өз
орнында болғанын, адамдар өз ойларын анық жинақтап айтқанын ұнатады.
Ескертулерге өте нәзік әсерленеді, ашулы, қамыққан кездерде қарсылық
көрсетпестен іштен тынып жүруге бейімді, кекшілдік білдіреді. Өзін өзі
қатал бағалап, кемістіктерім өте көп деп есептейді. Паталогияда-
эпилептикалық психопатия ретінде көрініс береді.
4. Шизойдтық тип. Тұйық, қарым-қатынасы шектеулі. Шизойдтық
жеткіншектер - тынымсыздықтың өте жоғары сатысындағы меланхоликтер.
Өздерінің достары жоқтығынан жалғыздық сезіміне бөленіп жүреді де одан
да бетер тұйықталады. Өздеріне сенімі төмен, өз кабілеттілігін
бағаламайтын, азайтып көрсететін, басқалардан өзін қорғап жүретін
адамдар. Ұялшақ, жауапкершіліктен қорқады. Олардың аффектілік
реакциялары өзін-өзі қорғау механизмі.
5. Эпилептоидтық тип. Аффектілік ұстамалы. Көңіл-күйі тұрақсыз,
көтеріңкі болуы қысқа мезгілге созылады, ал бұзылуы ұзақтығымен және
аффектісінің өте терең жүруімен сипатталады. Аффект барысында ерекше
және себепсіз қатыгездік көрсетіп, ашуланған адамын ұрып-соғуға дейін
барады. Депрессия кезінде тынымсыз, тез шаршайды, шығармашылық
белсенділігі төмендейді.
6. Тұрақсыз тип (Қозғыштық). Көңіл көтеруге, сырапшылыққа, уақытын
бос өткізуге әуесқой, импульсивті, реактивті. Ерік күші дамымаған,
эмоциясы тұрақсыз. Патологияда -эпилептоидты психопатия.
7. Астено-невротикалық тип. Көңіл-күйі айнымалы, ашушаң,
ипохондрияға бейім. Мәнсіз нәрсенің сылтауымен ұрыс-қағыс шығарып,
агрессиясын анық байқатады. Көңіл-күйі төмен, пессимист. Заттарға
қызығушылығы төмен, шаршағыш, қабілетсіз, жалғыздықты жақсы көреді.
8. Демонстративтік тип. Эгоцентризмі шексіз, өзіне көпшіліктің
көңлін аударып отыруды, олардан мақтау естуді, ең болмаса басқалардың
наразылығына бөленіп жүруді қажет етеді. Артистікке құмар, ашық-жарқын,
экстровагантты, өз ерекшелігін көрсету үшін көп әрекет жасайды.
Жалғандығы паталогиялыққа жақын, ассоциалдық әрекеттермен көзге түседі.
Патологияда - истериялық психопатия.
9. Циклоидтық тип (тұйықталып қалушылық). Балалық шақта гипертимдік
типтен айырмашылығы жоқ. Пубертанттық кезеңде көптеген қиыншылыққа
кездесумен байланысты көпшіліктен қашып, жекеленіп жүрумен ерекшеленеді.
Бүл түрі көрініс бергендер майда-шүйде сәтсіздіктерге өте көп көңіл
бөлетін
10. Аффекті-экзальтациялық. Наразылық көрсетуге, экзальтацияға
жақын, аффектіге бөленуі оңай, эмоцияға тез бөленетін, дінге берілген,
педант, кекшіл, жәбірленгенін, ренжіткенді ұзақ уақыт ұмытпайтын,
өкпелегіш болады. Осы көрсеткіштер негізінде жабысқақ идеялар жиі пайда
болуы мүмкін, ішкі кернеуі күшті, кейде аффект
Оқушылардың мінез-құлқындағы ситуацияларды талдай отырып,
ситуациялық мінез-құлықты едәуір өзгертетін нәрселерді атап өткен жөн.
Оқушылардағы үйлеспеушілік құрамына қарай едәуір болады. Олардың құрамы
күрделі. Оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуіне тән сипаттың бірі –
олардың кейбіреуінің жынданғаннан өлуге дейін баруы. Оның негізгі
себебі - өмірлік қиындықтар, әсіресе отбасындағы түсінбестік
еркелетудің, махаббаттың жетіспеушілігі болып табылады. Яғни, баланың жан
талаптары отбасында қанағаттандырылмайды, оның әрбір қадамда көңілі
қалып отырады.
Өмірдегі мұндай жағдайлар балаларға соққы болып тисе, екіншілері,
керісінше барлығына көңілі толмай кек алғысы келіп тұрады, бәрін
керісінше істейді. Олардың себепсіз іс-әрекеттері өздіктерінше дұрыс
саналады. Егер оқушыларының бірнеше мағынасы бар мінез-құлқын нақты
жағдайдағы шындық өмірге көрсетсе, онда ол мағына басқаларға мағынасы
үйреншікті басқаша оқу немесе айналадағыларға жаңаша тіл болып
көрінеді. Ол біріншіден, түсініксіз, екіншіден, қабылданбайды: үшіншіден,
әшейін аффективті түрде қабылданбайды. Осы жерден тәрбиелену
қиыншылықтары туындайды. Сонымен бірге эмоционалды үйлеспеген оқушыларды
зерттеу барысында олардағы қажеттіліктер отбасында қанағаттандырылмайды
және ата-аналардың өз дегені бойынша балалардан бірнәрсені талап етуі
оларға керісінше әсер етеді. Оқушыларда еліктеу жоғары дәрежеде болады,
сондықтан да олардың жоғары талап қоюшылығы немесе біреуден бірдеңе талап
етушілігі, олардың мінез-құлқының бұзылуына әкеліп соғады. Оқушылардағы
мазасыздану деңгейінің жоғарылауы, отбасындағы қарым-қатынастың
шектелуімен, стерстермен сипатталады. Мұндай балалардан ашық агрессия
сирек пайда болады.Оларға когнетивті стиль, өзінің мүмкіншілігін байқай
алмаушылық тән және оларда ешкім көмектеспейді деген көзқарас немесе
айналаға жаушылық көзқараспен қарау тереңдік алып отырады.
Мектептік мазасыздану баланың жеке басының неврозын туғызады, оның
жүйкесі мен психикасының бұзылуына алып келеді де олардың шамадан тыс
зорлануымен сипаттауға болады. Оның себебі, мұғалім мен оқушы арасындағы
қатынасының бұзылуы. Бүл педагогтың өзін дұрыс ұстамауынан немесе оқушыға
байқамай ауыр сөз айтуынан т.б. сондай үлкендерге елеусіз себептерден
басталады.
Балаларда эмоционалды үйлеспеу олардың сабаққа үлгермеушілігімен де
сипатталады. Мысалы, балаларға көмектескенде егер де ол тапсырманы ұзақ
түсінбесе кері эмоцияны ғана емес, сонымен бірге, тапысрманы нәтижелі
орындаудың жолдарын қарастырмай мұндай әрекетттерден алдын-ала іштей бас
тарта бастайды. Оқушыларды психологиялық энергетиканың жоғарылауы және
төмендеуі болады, осының әсерінен балалар бір уақытта көңілсіз болып
жүрсе, бір уақытта жеткілікті қарсылық көрсететіндігі және жақсы
бейімделген қабілетте болады. Бұл жердегі бірінші жағдай екінші жағдайға
қарағанда жиі көрінеді. Сондықтан да баланың өмір жағдайына көңіл бөлу
керек. Мысалы, бала отбасындағы екінші баланың пайда болуына байланысты
жат қылықтар көрсете бастайды, сондай-ақ мектеп ауыстыру дәрежесінде
тәуелділік, мазасыздану сезімі пайда болады. Ата-аналарға негізгі көңіл
бөлу керек нәрсе - көп балаларда мұндай стресс эмоционалды
үйлеспеушілікті зерттеген зерттеушілер пікірін талдау нәтижесінде
оқушылардың эмоционалды үйлеспеуіне әсер ететін негізгі факторларды
анықтадық. Олар:
1. Биологиялық ерекшеліктер;
2. Әлеуметтік орта.
Жалпылап айтқанда эмоционалдық үйлеспеушіліктің орын алуын және
одан шығу жолын В.М.Астапов 76 келесі нұсқамен көрсеткен.
Осы нұсқа бойынша мазасыздану ыңғайсыз күй-жағдайдың орын алуына
түрткі болады, сонымен қатар мазасыздану орын алғанда одан шығудың
көптеген варианттағы жолын іздеу функциясын атқарады. Мазасыздану жеке
тұлғалық (ағзада орын алған ішкі үйлеспеушілікке байланысты), және
ситуативті (сыртқы ортада орын алған көптеген қайшылықтар, дау-дамай,
келіспеушілік т.с.с. себептерге байланысты. Осы тұрғыдан талдағанда
жеткіншектер мазасыздануы мектептік, отбасылық т.б. баланың өмір сүру
ортасына байланысты орын алады. Мазасыздану агрессияның орын алуына негіз
болады.
В.М.Астапов жасаған эмоционалдық үйлеспеушілік және одан шығу нұсқасы
Л.С.Выготский 29 өз еңбектерінде жеткіншек жасындағыларды
зерттеуде жаңа проблемалар анықтады: санадағы негізгі жаңа құрылымды
бөліп көрсету және дамудың әлеуметтік жағдайын анықтау қажеттігін күн
тәртібіне қойды. Оның айтуынша, бұл жағдай әрбір шақта бала мен ортаның
арасындағы қатынастардың қайталанбас жүйесі болып табылады. Ол осы
қатынастар жүйесін қайта құру өтпелі шақтағы дағдарыстың басты
мазмұнын кұрайды деп пайымдады.
Сонымен, жеткіншектік кезеңдегі дағдарысты түсіндіруде теориялық
ой-пікірдің дамуы жеткіншектік кезеңнің көріністері мен өтуінің
ерекшеліктері жеткіншектің өмірі мен дамуының нақты әлеуметтік
жағдайларымен, оның ересек адамдар дүниесіндегі қоғамдық жағдайымен
анықталатынын көрсететін қорытындылардың біртіндеп жинақталуы болды.
Жеткіншектің дамуындағы негізгі өзгерістерге арқау болатын
биологиялық фактор проблемасы баланың организмінде нақ осы шақта
биологиялық толысу жолына түбегейлі өзгерістердің болуынан туындайды:
дене күшінің дамуында жаңа кезең басталып, жыныстық жетілу процесі
өрістейді. Бұлардың бәрінің сыртында организмнін морфологиялық және
физиологиялық қайта құрылу процестері тұрады.
Жеткіншектік шақта организмнің ішкі ортасында белсенді қызмет
атқаратын ішкі секреция бездері жүйесіндегі өзгерістерге байланысты күрт
ауысулар болады, осының өзінде қалқан бездері мен жыныс бездерінің
гармондары, атап айтқанда, зат алмасудың катализаторлары болып табылады.
Эндокриндік және жүйке жүйелері функциялық жағынан өзара байланысты
болғандықтан, жеткіншектік шақ, бір жағынан, энергияның қауырт өсуімен,
ал екінші жағынан, патогендік әсерлерге деген сезімталдықтың артуымен
сипатталады. Сондықтан ақыл-ой немесе дене күшінің қажуы, ұзақ уақыт
жүйкеге күш түсу, аффектілер, күшті эмоциялық толғаныстар (қорқыныш,
ыза, реніш) эндокриндік қолайсыздықтар (етеккір циклінің орын алуы) және
жүйке жүйелерінің функциялық бұзылуларына себеп болуы мүмкін Олар тез
шамданғыштықтан, тежегіш механизмдердің әлсіздігінен, тез шаршаудан,
ұмытшақтық пен аңғалдықтан, жұмыста өнімділіктің төмендеуінен, ұйқының
бұзылуынан байқалады. Жеткіншектік шақта эндокриндік және жүйке
жүйелерінің қызметіндегі балалық шақта болатын тепе-теңдік бұзылады да,
жаңа тепе-теңдік енді ғана қалыптаса бастайды. Бұл қайта құрылу
жеткіншектің ішкі жағдайларына, әсерленуіне, көңіл күйіне әсер етіп,
оның жалпы ұшқалақтылығының, ашуланшақтығының, шамданғыштығының,
қозғыштығының, қимыл белсенділігінің, мезгіл-мезгіл селсоқтануының,
енжарлануының негізі болады. Қыз балаларда мүндай жағдайлардың көрінуі
етеккір циклі басталардан біраз бұрын немесе осы цикл кезінде байқалады.
Жыныстық толысу мен дене күші дамуындағы өзгерістердің жаңа
психологиялық құрылымдардың пайда болуында бірталай маңызы бар.
Біріншіден, жеткіншектің өзі анық сезетін бұл өзгерістер оны объективті
тұрғыдан ересекке айналдырады және оның өзінің ересектігін сезінуінің
(өзінің ересектерге ұқсастығын. түсіну негізінде) басталуына негіз
болады. Екіншіден, жыныстық толысу басқа жынысқа ден қоюдың дамуына,
жаңа түйсіктердің, сезімдердің, толғаныстардың шығуына себепші болады.
Өзімен өзі болу жеткіншектің жаңа түйсінулер мен толғаныстарына ден
қоюы, бұлардың оның өмірінде алатын орны жеткіншек өмірінің кең
әлеуметтік жаәдайлары мен нақтылы дара. жаәдайларына, оның тәрбиеленуі
мен қарым-қатынасының ерекшеліктеріне қарай анықталады. Үлкендерге
арналған кітаптар мен кинофильмдер де теріс ықпал жасауы мүмкін. Осының
бәрі, сондай-ақ махаббат пен жыныс проблемалары туралы жолдастарымен
әңгімелесулер адамдардың қарым-қатынасының интимдік жағына көбірек көңіл
бөлудің, эротикалық ойысушылықтар мен ерте сексуалдылықтың дамуына
апарып соғады. Қыз болсын, ұл болсын жеткіншектерде алғашқы романтикалық
сезімдердің оянуы—қалыпты құбылыс.
Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны психологияда
өтпелі, бетбұрыс, қиын, сыналатын кезең атауларында бейнеленген. Бұл
атауларда осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірінен екіншісіне өтумен
байланысты даму, процестерінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған.
Балалық шақтан ересектікке өту кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік,
әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән
ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарды сапалық жаңа құрылымдар
қалыптасады, организмнің сана-сезімнің, үлкендермен және жолдастарымен
қарым-қатынастың, олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің,
мүдделердің, танымдық және оқу іс-әрекетінің, мінез-құлыққа, іс-әрекет
пен қарым-қатынасқа арқау болатын моральдық-этикалық нормалар мазмұнының
қайта құрылуы нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.
А.Е.Личконың айтуы бойынша жеткіншектің жеке басы дамуының аса
маңызды факторы - оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі; ол
белгілі бір үлгілер мен игілііктерді, үлкендерден және жолдастары мен,
ақырында өзіне қанағаттанарлық қарым-қатынас орнатуға (өзінің жеке басы
мен өзiнің болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру
әрекеттерін жобалау) бағытталады.
Алайда жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады және
көптеген жағдайларға байланысты болады. Осы себепке байланысты өтпелі
кезеңнің жүруі әр балада әркелкі болуы мүмкін. Мұның өзі, бір жағынан,
жеткіншекте балалық пен ересектіктің қатар болуымен ал, екінші
жағынан, сол бір ғана кәмелетке толу жасындағы жеткіншектерде
ересектіктің түрлі жақтарының даму дәрежесіндегі елеулі
айырмашылықтардың болуымен анықталады. А.А.Бодалев қазіргі мектеп
окушыларының өміріндегі жағдайларда екі түрлі жай сәттерінің болуымен
байланысты деп түсіндіреді. Жеткіншектерде ересектіктің дамуын тежейтін
жайлар:
1) балалардың көбінде басқалардай тұрақты және байыпты міндеттер болмай
тек оқумен ғана шұғылдануы; көптеген ата-аналардың балаларды
тұрмыстағы еңбектен, қынжылыстардан, қорғаштауға, түгелдей
қамқорлыққа алуға тырысуы;
2) ересектендіретін жағдайлар мазмұны сан алуан мәліметтердің орасан
зор тасқыны болуынан; көптеген ата-аналардың бос уақытының аздығы
және осының салдары ретінде балалардың дербестікке ерте жетуі;
жолдастарымен қарым-қатынастың жедел дамуы; дене күші дамуымен
жыныстық толысудың акселерациясы.
Осының бәрі ересектіктің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар
жасайды, осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі
көріністері мен елеулі айырмашылықтары келіп шығады. Мысалы,
жеткіншектің басым көпшілігінің бет-пішіні мен мүдделері әлі балаға
ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар ересектер өмірінің қайсыбір
жақтарына ортақтасқан өте ересек балалар да бар; өздігінен білім алып
жүрген интеллектуалдар да бар, бірақ, сонымен қатар, оқу материалының
өзін өздігінен игере білмейтін жеткіншектер де бар; болашаққа деген
жоспары айқын емес, мектеп оқушылары бар, ал болашақ мамандығына саналы
түрде даярлана бастағандар да бар; кейбір қыз балалардың бар ойлағаны
сән қуу мен ер балалар ғана, басқалары бұған онша мән бермейді; кейбір
балалар үйінде нағыз қолғанат-жәрдемшілер болса, енді біреулері әбден
ерке болып кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға да ебі жоқ.
Л.Колбергтің пікірі бойынша жеткіншектердің ересектігінің
дамуындағы жалпы бағыт әр түрлі және әрбір бағыттың көптеген варианттары
болуы мүмкін. Мәселен, қайсыбір интеллектуал үшін өмірде ең бастысы
кітап пен білім болады, қоршағандардың барлығы оны әлі нәресте десе
енді бір нағыз интеллектуал үйде электроника туралы мақалаларды оқып,
радиотехникамен, комьютермен әуестенсе, ал екіншісі сабақта түк
бітірместен, модадан қалып қоймаумен төтенше шұғылданып, өмірдің мәнін
шаштараз туралы мәселеге айналдырып отыратын ересек жасөспірімдер.
Үшіншілерін интеллектуалды ересектіктің сыртқы көріністері онша
қызықтырмайды, бірақ ол шешесінің сүйеніші, өзін ерлік қасиеттерге
тәрбиелейді. Қыз балаларға келгенде, осы қыздардың пікірінше, өзін
балаша ұстайды, галстугін тартқылап, шаштарын ұйпалап кетеді.
Осы үш вариантта ересектіктің дамуы әр қилы болады да, бұл орайда
мазмұны әр түрлі өмірлік игіліктер қалыптасады: біреуі үшін маңыздының
енді біреуіне құны жоқ болып шығады. Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы
адамның жеке басының моральдық дамуы және барлық құндылықтардың жалпы
бағыты белгіленетіндігі. Жеткіншектік кезеңдегі дамудың сыналу
көріністерінің пайда болуында биологиялық және әлеуметтік жайлардың ролі
туралы теориялық талас ұзақ уақыттан бері болып келеді. Өйткені осы жас
кезеңінде жеткіншектердің дамуындағы позитивтік әсерлер адамның
болашағына үлкен әсерін тигізеді.
Жеткіншектің дамуындағы биологиялық фактор проблемасы баланың
организмінде нақ осы шақта биологиялық толысу жолына түбегейлі
өзгерістердің болуынан туындайды, дене күшінің дамуында жаңа кезең
басталып, жыныстық жетілу процесі өрістейді. Бұлардың бәрінің сыртында
организмнін морфологиялық және физиологиялық қайта құрылу процестері
тұрады. Организмнің қайта құрылуы эндокриндік жүйедегі өзгерістерден
басталады. Гипофиздің, әсіресе оның алдыңғы бөлігінің қызметі күшейеді,
ал мұның гормондары талшықтардың өсуіне және ішкі секрецияның басқа да
өте маңызды бездерінін, (қалқан жыныс, бүйрек үсті бездерінің) қызметіне
қолайлы жағдай жасайды. Олардың қызметі жеткіншектің организмінде
көптеген өзгерістер, соның ішінде неғұрлым анық көрінетін өзгерістер
туғызады (жыныс органдарының дамуы және екінші жыныстық белгілердің
көрінуі). Бойдың ұзаруы, салмақтың артуы, кеуде клеткасы шеңберінің өсуі
– жеткіншек шақтағы дене толысуының өзіне тән жағдайлары, бұлар күрт өсу
деген ерекше терминмен белгіленеді. Осының нәтижесінде баланың пішінімен
салыстырғанда жеткіншектің пішіні өзгереді, дененің пропорциясы ересек
адамға тән пропорцияға жақындайды. Бұлшық еттің және бұлшық ет күшінің
неғұрлым жедел артуы жыныстық жетілудің аяғында болады. Бұлшық еттің
дамуы ер балаларда еркектер типінде, ал қыз балаларда әйелдер типінде
болады, осыдан келіп әр жыныстың өкілдерінде еркектерге тән немесе
әйелдерге тән белгілер қалыптасады, бірақ бұл процестің аяқталуы
жеткіншектік шақтан өткеннен кейін болады.
Бүлшық ет күшінің артуынан жеткіншектің дене күшінің мүмкіндіктері
үлғаяды. Мұны ер балалардың өздері де ұнатанады және олардың әрқайсысы
үшін оның үлкен маңызы бар. Алайда ересектерге карағанда жеткіншектің
бұлшық еттері тез шаршайды, сондықтан ұзақ уақыт жұмыс істейтін қабілеті
әлі болмайды, спортпен және дене еңбегімен шұәылданған кезде мұны
ескеріп отыру керек. Мотор аппаратының қайта құрылуымен қатар көбіне
козғалыстардағы үйлесім жоғалады, өз денесін дұрыс ұстай білмеушілік
шығады (шамадан тыс көп қозғалу, олардың жете үйлестірілмеуі, жалпы
ебедейсіздік, колапайсыздық). Бұдан күйзеле қынжылу, өзіне сенімсіздік
секілді жайлар туындауы мүмкін. Алайда 6—14 жас аралығында көптеген
қозғалыс сапалары оптималды дамитын, қозғалыс функцияларының бірқатар
көрсеткіштері жедел артып жетілетін кезең. Сондықтан спортта,
хореографияда ерекше шеберлік көрсетіп жоғары жетістік иесі болу
мүмкіндіктері де артады.
Әр түрлі мүшелер мен талшықтардың өсуі жүректің қызметіне шамадан
тыс талаптар қояды. Жүрек те өседі, әрі қан тамырларына қарағанда тез
өседі. Мұның өзі жүрек-қан тамырлары жүйесінің қызметіндегі функциялық
бұзылулардың себебі болып, жүректің қағуы қан қысымының артуы, бастың
ауруы бастың айналуы, тез шаршау түрінде көрініс беруі мүмкін.
Жеткіншектік шақта организмнің ішкі ортасында белсенді қызмет
атқаратын ішкі секреция бездері жүйесіндегі өзгерістерге байланысты күрт
ауысулар болады, осының өзінде қалқан бездері мен жыныс бездерінің
гармондары, атап айтқанда, зат алмасудың катализаторлары болып табылады.
Эндокриндік және жүйке жүйелері функциялық жағынан өзара байланыста
болғандықтан, жеткіншектік шақ, бір жағынан, энергияның қауырт, өсуімен,
ал екінші жағынан патогендік әсерлерге деген сезімталдықтың артуымен
сипатталады. Сондықтан ақыл-ой немесе дене күшінің қажуы, ұзақ уақыт
жүйкеге күш түсу, аффектілер, күшті эмоциялық толғаныстар (қорқыныш,
ыза, реніш) және жүйке жүйелерінің функциялық бұзылуларына себеп болуы
мүмкін. Олар тез шамданғыштықтан, тежегіш механизмдердің әлсіздігінен,
тез шаршаудан, ұмытшақтық пен аңғалдықтан, жұмыста өнімділіктің
төмендеуінен, ұйқының бұзылуынан байқалады. Жеткіншектік шақта
эндокриндік және жүйке жүйелерінің қызметіндегі балалық шақта болатын
тепе-теңдік бұзылады да, жаңа тепе-теңдік енді ғана қалыптаса бастайды.
Бұл қайта құрылу жеткіншектің ішкі жағдайларына, әсерлеріне, көңіл
күйіне әсер етіп, оның жалпы ұшқалақтылығының, ашуланшақтығының,
шамданғыштығының, қозғыштығының, қимыл белсенділігінің, мезгіл-мезгіл
селсоқтануының, енжарлануының негізі болады. Қыз балаларда мүндай
жағдайлардың көрінуі етеккір циклі басталардан біраз бұрын немесе осы
цикл кезінде байқалады.
Жеткіншектің организмінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт
бойы осы кезеңдегі жеткіншектер ерекшеліктер мен дамуының сыналу
құбылыстарының биологиялық шарттастығы туралы әр түрлі теорияларға негіз
болды. Мұндай ұғым біздің ғасырымыздың алғащқы ширегінде үстем болды.
Биогенетикалық универсализмнің негізін салушылар С. Холл мен З.Фрейд
91 болды. Олар жеткіншектің дағдарысы ен өзіне тән ерекшеліктері
комплексін биологиялық шарттастығы себепті болмай қоймайтын әрі
универсал құбылыс деп санады. Көптеген зерттеулерде жеткіншектік
кезеңнің ұзақтығы әр түрлі болуы және бірнеше аймен шектелуі мүмкін
екені анықталды.
Р. Бенедикт балалықтан ересектікке өтудің екі типін бөліп
көрсетті:
1) үздіксіз жүретін;
2) үзіліспен жүретін.
Баланың балалық шағында оқып үйренгені мен ересектің ролі жүзеге
асыру үшін қажетті іс-әрекет тәсілдері мен түсініктер арасында үзілістер
болатын типі. Осы кезеңге өтудің бірінші типі балалар мен ересектерге
арналған бірқатар маңызды нормалар мен талаптардың ұқсастығы
жағдайларында болады. Мұндай жағдайларда даму бірқалыпты өтеді, бала
ересектік іс-әрекет тәсілдеріне біртіндеп үйренеді де, ересектің
статусының талаптарын орындауға даяр болып шығады. Осы кезеңге өтудің
екінші типі балалар мен ересектерге қойылатын мәнді талаптарда болған
кезде байқалады (Бенедикт пен Мид оны қазіргі заманғы американ қоғамына
және өнеркәсібі жоғары дамыған елдерге тән деп санады). Мұндай
жағдайларда балалықтан ересектікке өту әр түрлі қиыншылықтармен
қабаттасып жүреді және оның өзіне тән нәтижесі болады – ресми
кемелеттілікке жeткeн кезде баланың ересектер ролін атқаруға әлі дайын
емес екендігі анық байқалады. Балалықтан ересектікке өтетін жол, деп
атап көрсетті Бенедикт, әр түрлі қоғамдарда әр түрлі болады және оның
ешқайсысы да кәмелеттікке жеткізетін табиғи соқпақ деп
қарастырылмайды.
АҚШ ғалымы К.Левин 46 жеткіншектің қазіргі қоғамдағы жағдайы мен
балалықтан ересектікке талас-тартыспен өтуіне талдау жасауды
жалғастырды. Ол қоғамда ересектер тобы мен балалар тобының бар екенін,
әрқайсысының өзіне тән артықшылықтары болатындықтан олардың бір-бірінен
бөлінгендігін, жеткіншектік кезеңде баланың балалар тобынан ересектер
тобына қарай ілгерілейтінін атап көрсетті. Жеткіншекте ересектер тобына
өтуге және үлкендердің балаларда жоқ кейбір артықшылықтарымен
пайдалануға деген ұмтылысы болады. Алайда ересектер оны әлі
қабылдамағандықтан ол топтар арасындағы жағдайда болып шығады.
Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-тартыстардың болуын Левин қоғамда
балалар тобы мен ересектер тобының қатаң бөлінуіне және жеткіншектер
топтарының аралыәындағы жағдайда болатын кезеңінің ұзақтығына байланысты
етіп қояды. Левиннің жеткіншектің өз орнын таппауы туралы идеясын
қазіргі уақытта Д. Коулмен және басқа шетел психологтары дамытуда, олар
жеткіншектердің ерекше бір субмәдениеті бар дегенді, яәни ересектер
қоғамында жеткіншектер қоғамы бар дегенді айтады. Л.С.Выготский сын
жастарды зерттеуде жаңа проблемалар: санадағы негізгі жаңа құрылымды
бөліп көрсету және дамудың әлеуметтік жағдайын анықтау қажеттігін қойды,
бұл жағдай әрбір шақта бала мен ортаның арасындағы қатынастардың
қайталанбас жүйесі болып табылады. Ол осы қатынастар жүйесін қайта құру
өтпелі шақтағы дағдарыстың басты мазмұнын кұрайды деп пайымдады.
Жеткіншек жас кезеңіндегі балалардың даму ерекшеліктерін зерттеу
барысында бұл жас кезеңіндегі дағдарысты түсіндіруге арналған
теориялық ой-пікірлердің барлығы осы кезеңде орын алатын көптеген
нормадан ауытқулар организмде жүретін өте күрделі психофизиологиялық
өзгерістермен байланысты екенін көрсетеді. Жеткіншек жас кезеңіндегі
пайда болатын жаңа құрылымдар, гамоналдық жүйенің жетілуі т.б.
өзгерістер бала ағзасының сапасы өзгеріп, оның қысқа мерзім ішінде
үлкендер ағзасының сапасына өтуіне байланысты болатыны дәлелденген. Осы
өзгерістер баланың эмоционалдық жағдайына әсерін тигізіп, оның мінезінде
көптеген ерекшеліктер көрініс береді. Сонымен қатар жеткіншек жасындағы
балалардың өмірі мен дамуы нақты әлеуметтік жағдайлармен байланысты және
баланың ересек адамдар дүниесіндегі қоғамдық жағдайды меңгеруімен
анықталады.
Психологиялық қызмет көрсету барысында жеткіншектердің осы
ерекшеліктерін ескере отырып, эмоционалдық үйлеспеушілік орын алған
кезде эмоцияның мінез-құлыққа тигізетін әсерін, эмоционалдық
жағдайлардың пайда болу себептерін, оның көрініс бері ерекшеліктерін жан-
жақты зерттеп, толық түсіну қажет.
1.2. Эмоция – мінез – құлық негізіне жататын феномен
Эмоция қазіргі теорияларда білімнің маңызды түрі ретінде
қарастырылады. Эмоция психологиясы психологияның белгілі аймағы
болып табылады. Қазіргі эмоция психологиясында эмоция түсінігінің
түрлі анықтамалары кездеседі. Бірақ, барлық теоретик
–психологтардың тәжірибелі тұрғыдан сай келуі осы эмоция
түсінігінің жалпы қабылдаған анықтамасының жоқтығында. Сондықтан да
эмоция категориясы мамандар тарапынан үлкен қызығушылықты
туғызып отыр. Осыған байланысты Э. Роштың прототивтік ағым бойынша
талдаған эмоция категориясының ішкі құрылымын зеріттеуін
қарастырамыз. П. Витгенштейн пікіріне негізделген бұл ағым бойынша,
табиғи категория прототип бойынша анықталады. Эмоция категориясы
келесі 4 өзгергіштік бойынша суреттеледі.
1. Жиілік.
2. Прототиптілік.
3. Бейкатегориялық.
4. Доминанттылық.
А. Ортони, Дж. Клор және А. Коллинз 45 өздерінің
эмоцияның конгетивті құрылымы, еңбегінде эмоцияға тек қана
валенттілігі бар психикалық пайда болулар ғана жатуы керек, яғни,
жағымды немесе жағымсыз сияқты уайымдар, таңқалу, қызығу,
сенімсіздік және осы сияқты феноменттер эмоция психологиясында
қарастырылмауы керек дейді. Бірақ, арнайы зерттеулердің нәтижесі
бойынша, таңқалу эмоцияға кіргізіледі.
К. Изарды Адам мінез – құлқының фундаметальды принципі
болып, эмоцияның қабылдауды, ойлауды және әрекетті ұйымдастыруы
және күшберуі болып табылады, барлық эмоция эволюция барысында
дамитын адаптивті функцияларға ие деп, атап көрсетеді.
Эмоция – адамның негізгі мотивациялық жүйесін құрады.
Мауер: эмоция өз әсерімен мінез – құлықты өзгерте алады,
сондықтан ол адам өмірінде маңызды роль атқарады. Сонымен қатар,
эмоция интелектінің жоғары тәртібін көрсетеді деп, атап өтеді.
Мінез – құлықтың негізгі қозғаушы күші эмоция болып табылады. Осы
эмоция субьектіге түгелімен әсер етеді. Оны жекелеп қарастырайық.
Эмоция және дене. Бет бұлшық еттерінде эмоция кезінде
электрофизиолгиялық өзгерістер жүреді. Сонымен қатар өзгеріс
мидің электірлік белсенділігінде, қан жүру және тыныс жолдарында
да жүреді. (Симонов, 1975) ; Қатты ашулану немесе қорқу
нәтижесінде жүрек ритмі минутына 40 – 60 дүрсілге көтеріледі.
Күшті жүретін эмоция кезіндегі соматикалық функциялардың бұлай
бірден өзгеруі барлық нейрофизиологиялық системалардың көп немесе
аз дәрежеде бір – біріне қосылуына әкеліп соқты. Мұндай
өзгерістер қабылдауға, ойлауға, субьектінің іс әрекетіне әсерін
тигізеді. Өзгерулер психикалық бұзылуға да әкеліп соғуы мүмкін.
Эмоция және қабылдау бір-бірімен тығыз байланысты. Эмоция
басқа мотивациялық жағдайлар секілді қабылдауға әсер етеді.
Нормадағы субьект дүниені дұрыс қабылдаса, ал қайғырып немесе
уайымдап жүрген адамдарға басқалардың берген бағасына, белсене
мән бермеу тән.
Сонымен қатар, эмоция танымдық процестердің басқада
бөліктеріне әсерін тигізеді. Осының әсерінен субьектінің мінез –
құлқы өзгереді.
Томкинс пен Изард эмоцияның пайда болуына қабылдаумен
білім үлкен роль ойнайды деп атап көсетеді. Жалпы эмоция
фудаментальді деп аталады. Өйткені ол 3 компанентен тұрады:
1. Арнайы ішкі детерминацияланған жүйкелі субстрат;
2. Мимикалық немесе жүйкелі бұлшықет тән комплекс;
3. Субьективті уайымдаумен ерекшеленетін немесе фенаменалогиялық
қасиет.
Осы 3 компонент бірігіп, эмоцияны көрсетеді. Ал осы пайда
болған эмоцияға түрлі сипат тән:
1. Қызығу – толқу – жиі уайымдалатын жағымды эмоция, ол оқуды,
дағды, үйрену және шығармашылық талпынуды мотивациялайды. Яғни,
осы қызығу нәтижесінде субьектінің белгілі нәрсеге деген
процестері артады.
2. Қуаныш – максималды қажет эмоция. Ол сенімділік сезімімен
сипатталады. Бұл Томкинс позициясы тұрғысынан қуаныш - жүйке
стимуляциясының градиентінің қатты төмендеуінің нәтижесінде пайда
болады.
3. Таңқалу эмоцияның бірнеше түрлерінен көрінеді, бірақ ол
эмоция емес. Басқаларға қарағанда таңғалудың ерекшелігі - ол
барлық уақытта өтпелі жағдаймен сипатталады. Ол жүйке
стимуляциясының бірден жоғарлауы нәтижесінде пайда болады.
4. Қайғы – қасірет - бұл эмоция нәтижесінде адам өзін тастап
жібереді. Жалғыздықты адамдармен қатынастың жоқтығын сезінеді,
өзіне жалынышпен қарайды.
5 . Ашу – бұл кезде бет қызарып, қан қайнап кетеді.
6. Жек көру – ашумен бірге пайда болады. Ол физикалық немесе
физиологиялық бұзылудың нәтижесінде пайда болады. Ол деструктивті
мінез – құлыққа алып келуі мүмкін;
7. Көргісі келмеу – жоғарыдағы екеуімен бірге пайда болады. Осы, яғни
эмоцоияның үш сипаты жаушылық триадасы деп аталады. Өзін күштімін
яғни, басқадан ақылдырақпын, білімдімін, т.с.с) сезіну осыған алып
келеді. Мұның бір қауіптілігі суық эмоцияға келіп тіреледі, ол
индивид немесе топтың деперсонизациялануына алып келеді. Бұл эмоция
біреуді өлтіруде көмегін тигізеді;
8. Қорқыныш – бұл эмоция адам психикасы үшін өте зиян: адам тіпті
өлуге дейін қорқуы мүмкін;
9. Ұят – бұл адамның тығылу немесе жоғалып кетуіне кепіл болады немесе
керісінше;
10. Күнә - моральды этикалық норманы бұзу нәтижесінде пайда болады.
Біз эмоцияны мінез - құлық бейнесі ретінде көреміз. Сонымен қатар,
біз эмоцияның компоненттерін, сипатын атап өттік, енді оның
комплекстерін атап өтеміз. Оның комплекстері:
1. Мазасыздану өмір ерекшелігімен байланысты, яғни субьект психикасының
белгілі бір нәрсеге мазасыздық көрсетуі;
2. Депрессия – дипрессияның алғашқы психодинамикалық түсінігін Карл
Абрахан берген. Ол мазасыздық пен дипрессияны қорқыныш пен қайғы
аналогиясы ретінде қарастырды. Дефференциалды эмоция теориясында
депрессия мазасызданудан да күрделі синдром деп аталады. Депрессия
фундаменталды эмоциялармен қатар басқа да аффективті факторлармен
сипатталады, яғни, өзін физикалық нашар сезіну, жоғары уайымдаушылық.
Махаббат – аффектінің маңызды комплексі болып табылады;
4. Жаушылық – агрессияның негізі ретінде анықталады.
Жалпы осы сипаттамаларға сүйене отырып мынандай қорытындыға келеміз:
Адам мінез-құлқының әр түрлі жағын эмоциялар арқылы көреді екенбіз.
Ал эмоция дегеніміз не? Оған анықтама бермес бұрын бірнеше теорияларға
тоқталамыз.
Фрейдтің психоаналитикалық теориялары психология тарихында және
мінез-құлық ғылымында белгілі бір себептерге байланысты үлкен роль алып
отыр. Фрейд санасыздық, түс динамикалығын сақтау мезанизмдері санасының
дамуы, қысылу, көтерілу, тұрақтылық, өзгергіштік, балалар сексуалдығы
сияқты эвристикалық концепцияларды шығарды. Мұның барлығы аффект
(эмоция) концепциясы болып табылады.
Фрейдтің инстинктік қызығушылық теориясы мотивацияның классикалық
психоланалитикалық теориясының ядросы болып табылады. Сөйтіп Фрейд:
аффект немесе эмоция психикалық өмірде тек қана қозғаушы күш болып
табылады. Сонымен қатар, ол кейінгі еңбектерінде: аффект немесе
эмоцияны адам психикасына фантазияны және тілекті итеруші күш ретіндегі
интропсихикалық фактор деп атап көрсетеді.
Психоаналитикалық теорияларды анықтай отырып, Рапапорт - инстинктік
қызығуды немесе мотивті интропсихикалық күш ретінде анықтайды.
Түрлі теорияларға сүйене отырып, эмоция механизмі туралы келесі
түсініктерді береді: Сөйтіп, қабылданған обьект танылмаған инстинкті
энергияны мобилизациялау инициаторы болып табылады деп атап көрсетеді,
егерде осы энергияның шығуына ашық жолдар болмаса, (яғни, бұл
инстинктивті талаптың конфликті болу жағдайлары) онда ол басқа канал
арқылы жол тауып, түрлі әрекеттерге әкеліп соғады. Осының әсерінен
эмоционалды түр немесе эмоционалды сезім – симультанды немесе бірінен
кейін бірі немесе жалғыз иекті болуы мүмкін. Біздің қоғамда инстинктің
пайда болуының ашық жолдарының сирек болуына байланысты, түрлі
интенсивті эмоционалды разряд жиі болып тұрады. Сондықтан да біздің
психикалық өмірімізде инстинкті эмоциялардан басқа (бірден көтерілу,
қорқыныш және т.с.с.) түгелдей эмоционалдық пайда болу иерархиясы бар
(яғни, конвенционалдыққа, интелектуалдыққа негізделген).
Эмоция туралы, Рапапорт: Аффект сигналдар жиынтығы секілді шындықты
танудың ойлау механизмі:
Джон Боулби: Үйреніп қалғанннан басқа өте күшті сезіммен
шығарылатын мінез-құлық жоқ (нет поведения сопроваждающегося более
сильным чувством чем привязанность) - деп көрсеткен.
Сонымен, эмоцияның толық анықтамасын беру үшін біз үш аспектіге
тоқталып өтеміз:
а) Эмоцияны сезіну;
ә) Жүйке, эндокринді, тыныс және организмнің тағы басқа жүйелерінде
болып жатқан процестер;
б) Бақылауға берілетін эмоциялық комплекстер, дәлірек айтсақ, түс
арқылы белгіленетіндігі.
Сөйтіп, Шахер 44 берген анықтама бойынша, эмоция дегеніміз,
физиологияны қоздыру функциясымен біріккен функция оның бағасы және
субьектінің сол жағдайға қатынасы. Бұл эмоцияның когнитивті теориясымен
байланысты.
Ал Лазарус, Авериль оқиғаларға, өмір жағдайларына адамның берген
бағасын танымдық процестерден пайда болған құбылыс деп суреттейді, ал
Арнольд болса бағаны интуитивті автоматтандырыланған процесс ретінде
анықтайды. Томкинс бұл проблеманы неврологиялық дәрежеде қарастыра
отырып, эмоция нейронды стимуляцияның өзгеруімен бірге пайда болады
деп көрсетеді.
Сонымен, мінез-құлық - психологиялық дәстүрлерде кеңінен
қолданылатын жалпы термин. Биховиористер бұл терминді бақыланып отырған
реакцияның мәнін ашуға қолданды., бірақ көптеген ғалымдар оны кез-
келген организмдік функциялар ретінде (аффективтік, когнитивтік немесе
қозғалыс) анықтауда қолданды.
Осыған байланысты, эмоция мінез-құлық ретінде қарастырылған жоқ, ол
мінез-құлық негізінде жататын феномен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz