Деформацияланатын серпімді жүйелердің тепе-теңдік күйінің орнықтылығы

1 Бойлық иілу. Дағдарыс күші. Эйлер формуласы
2. Дағдарыс күші. Эйлер формуласы.
3. Тұғыр түрлерінің дағдарыс күшінің шамасына әсері
4. Кернеулері пропорционалдық шектен үлкен сырықтардың орнықтылығын жоғалтуы туралы түсінік
Бақылау сұрақтары:

Конструкция элементтері беріктікке, қатаңдыққа есептелгенде, оған әсер етуші сыртқы күштер мен оның көлденең қималарындағы ішкі күштер өзара орнықты тепе-тендік күйде деп қарастырылады. Негізінде, кез келген серпімді жүйенің тепе-тендік күйі орнықты бола бермейді. Мұндай құбылыстар туралы толық түсінік беру үшін физика курсынан мәлім, келесі мысалдарды еске түсірейік.
1. Ойыс беттің ең төменгі нүктесіңде жатқан шарды шамалы қозғап еркіне жіберсек, ол өзінің бастапқы орнына қайта оралады (1, а-сурет). Дененің мұндай күйі орнықты тепе-тендік күй деп аталады.
2. Горизонталь жазықтық бетінде жатқан шарды шамалы қозғап еркіне жіберсек, ол бастапқы орнына қайтып келмей, қозғалысын тоқтатады (1,б-сурет). Мұндай құбылыс дененің талғаусыз тепе-теңдік күйі деп аталады.
3. Дөңес беттің ең жоғарғы нүктесіндегі жатқан шарды шамалы қозғап еркіне жіберсек, ол қозғалысын онан әрі шексіз жалғастыра береді (1,в-сурет). Мұндай құбылыс дененің орнықсыз тепе-теңдік күйі деп аталады.
Осыңдай құбылыстарды күш әсер еткен серпімді жүйелерде де байқауға болады.
Мысалы, шамасы аз бойлық күшпен сығылған сырық иіліп, өзінің түзу сызықты пішінін шамалы өзгерткенімен, орнықты тепе-тендік күйін жоғалтпайды (1,г-сурет). Сығушы күш аз шамаға өссе, деформация да аз шамаға өседі. Сыртқы күш әсері жойылса, деформация да жойылып, сырық өзінің бастапқы түзу сызықты орнықты тепе-тендік күйіне қайтып оралады. Сыртқы күш шамасы кризистік күштен аз ғана артса, сығылған сырықнің түзу сызықты тепе-теңдік күйі орнықсыз тепе-теңдік күйге айналып, орнықты қисық сызықты тепе-тендік күйге ауысар еді (1,д-сурет). Сығылған сырықты түзу сызықты тепе-теңдік күйінен ажырататын ең кіші сыртқы күш дағдарыс күші деп аталады.
Тәжірибелік зерттеулерге қарағанда сығушы күштің шамасы аумалы күштің шамасынан аз болса, стерженнің иілу мөлшері де аз, ал сығушы күштің шамасы дағдарыс күшінің шамасына жуықтаған кезде сығылған сырықтың иілу мөлшері едәуір өсіп кетеді (1,е-сурет). Сондықтан, бұл құбылыс инженерлік практикада өте қауіпті болып табылады.
Конструкция элементі орнықтылығын жоғалтпай қызметін сенімді атқаруы үшін сығушы күштің шамасы қауіпсіз күштен бір шама кіші болуы тиіс: Р  [Р], мұндағы [P] - қауіпсіз күш, Рд — дағдарыс күші, na— орнықтылыққа қауіпсіздік еселігі.
Орнықтылыққа қауіпсіздік еселігі сырықтың көлденең қимасының пішініне, материалының қасиеттеріне, жұмыс істеу шарттарына, тағы басқа факторларға байланысты қабылданады. Мысалы, құрылыс конструкцияларында қолданылатын көміртекті болаттар үшін n0 = 1,8... 3,0; шойын үшін n0= 5...6; ағаш үшін n0 = 3...4, ал мәшине жасау өнеркәсібінде пайдаланылатын болаттар үшін n0 - 4... 5; шойын үшін n0 = 8... 10 т. с. с, Орнықтылыққа қауіпсіздік еселігі беріктікке қауіпсіздік еселігінен әдетте біршама үлкен.
Конструкция элементтерінің орнықтылық мәселесі иілгенде, бұралғанда, сондай-ақ күрделі деформацияланғанда да орын алуы мүмкін. Ал бұл жерде біз орнықтылық теориясының ең қарапайым түрі — тек сығылған сырықтардың орнықтылығын қарастырамыз.