Менеджмент ғылым ретінде

Пән: Менеджмент
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Менеджмент ғылым ретінде

Менеджмент ғылым ретінде XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пайда болып, өзінің даму барысында бірнеше кезеңді басынан кешірді. Экономикалық әдебиеттерде басқару ғылымының алғашқы белгісі «тейлоризм» деген ағыммен байланысты екені айтылады.

Алғаш рет «ғылыми басқару» мектебінің негізін қалаған америка инженері Фредерек Тейлор (1986 - 1915) . Ол өндірісті ғылым тұрғысынан басқаруға болады деген пікір айтты. Кезінде ғажайып жаңаық болған бұл құбылысты ол кейін өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан жақты дәлелдеді. Ф. Тейлор кәіспорынды басару ісін өнер ретінде қарастыра келіп, менеджер «нені жасауды дәл білуі және соны арзан, әрі ең тиімді тәсілмен қалай жасауға болатынын» зерттеу нысаны етті. Ф. Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон (1853-1931), Генри Форд (1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919), Лилиан Гилберт (1861-1919) т. б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты.

Классик үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдал Урвик, Джеймс Муни, А. К. Райли басқарудың әмбебап принциптерін ойластырды. Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль (1841-1925) практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынандай қорытындыға келді: «басқару - кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оны белгілі бір мақсатқа жетелеу». Ол сондай - ақ, мемлекеттік басқару ісін ғылыми жолмен ұйымдастыру принциптерін қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет ой жүгіртті.

Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы мен 50-ші жылдардың басында қарқын белең алды. Бұ бағыт психология мен социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бл мектептің негізін қалаушылардың бірі американ экономисі - Элтон Мейо (1880-1949) болды. Осы ілім формалық емес басқаруды ұйымдастыру міндеттерін, еңбек өнімділігін өсіруді ынталандырудың жаңа әдісін ендіруді ұсынды: қызметкердің ағартушылықпен айналысуын, өндіріс салалары мен еңбекті гуманизациялауды шешуде топтық демократиялық тәсілдерді қолданды. Америкалық зерттеушілер де Мери Пркер Фоллет (1868-1933), Абрахам Маслоу (1908-1970) бихевиосристік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып табылады.

Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық негізінде басқаруда математика иен компьютерді қолдану арқылы шешумен байланысты. Сөйтіп, «басқару ғылымы немесе сандық ықпал » мектебі өмірге келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С. Черчмен Джеймс Марч, Герберт Саймон, Райт Джей Форрестер, Х. Райфа.

ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында миенеджментте жаңа бағыт қалыптасты. Ол «ситуациялық әдіс» деп аталады. әр түрлі жағдайды қарастырудың басты ерекшелігі әрбір ұйымдық - басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан жағдаймен байланыстыруды талап етеді. Өзінің зерттеуінің негізіне бұл мектеп кәсіпорын, ұйымның жұмыстарын қарастыруын, олардың белгілі нақты жағайда жұмыс атқаруын ескереді. Осы кәсіпорынның қызмет жасауына қандай ішкі және сыртқы факторлардың ықпалы бар және осы бірнеше варианттардан, мүмкін шешімнің біреуі қабылданып, қалыптасқан мәселенің бір ғана шешімі алынады.

Басқару теориясы мектептерінің пайда болуын зерттеушілер сол уақытта қалыптасқан белгілі себептермен, жағдайлармен байланыстырады.

Мысалы, басқару теориясының «классикалық мектебі» мыналардың әсерінен қалыптасты: ұйымдар санының өсуі, тауар мен қызмет көрсету нарығының өсуі, бірінші дүниежүзілік соғыс, 1929-1933 жылғы дағдарыс және постиндустриалды революцияның басталуы.

Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі пайда болуы кәсіподақтың өсуі әсерімен түсіндіріледі, дайындығы жақсы менеджерлерге сұраным екінші дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде қалыптасқан жағдаймен байланысты.

«Басқару ғылымы» мектебінің дамуы корпарация концерн, концерн-конгомераттар көлемі өсуі әсерімен, «қырғи-қабақ соғыс», өндірістің құлдырауымен түсіндіріледі.

«Ситуациялық тәсіл» мектебінің пайда болуы экономика мүмкіндіктерінің ұлғаюы әсерімен, елдер арасындағы ғарыштық, бақталастық, жоғары технологиялық өнімнің өмірге келуі, азаматтық құқық күресінің өсуі, жоғары біліктілікті талап ететін мамандықтардың өсуімен байланыстырылады.

Басқарушылық ойлар жетістігін қолдану практикасында көптеген едерде басқару моделінің өзіндік ұлттық ерекшелігі пайда болды. Қазіргі кезде басқарудың - американдық, жапондық, арабтық және батыс еуропалық мектептері қалыптасты.

Қазақстанда менеджмент теориясы мен

практикасының даму тарихы

Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауына бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді. Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің дамуының әрқилы кезеңіндегі әртүрлі міндеттер өткенімізге үлкен әсер етті және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойының қалыптасуымен дамуына ықпалын тигізуде.

Х-ХІІ ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшыардың бірі - Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950) болды. Ол жұлдыздар мен табиғи құбылыстарға қарай отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашағы мен бағыныштыларының тағдырын болжамдаған әміршілердің көріпкелділгін ғылыми негізде дәлелдеді. Оның адамзат қоғамынң шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға талап қою туралы идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр қазіргі кезде Қазақстан ғалымдары Әл-Фарабидың ғылыми мұраларын терең зерттеу мақсатында Отырар қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.

Тәуке хан (1680-1715) әмірлік құрған дәуірде прогрессивті ойлы мемлекет және рухани қайраткерлер Төле би (1663-1756), Қазыбек би (1667-1763), және Айтеке би (1682-1766) болды. «Жеті жарғы» деп аталатын заң жинақтарында олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндады, мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен құқық нормалары бекітілген. «Жеті жарғы» - бұл әкімшілік, азаматтық және қылмыстық құқықтардың нормаларын мамұндаған құжат, яғни қазақтардың заңдары мен қарапайым құқық нормалардың алғашқы жазба жинағы болып табылады. «Жеті жарғыға» сәйкес мемлекеттегі жоғары билік ханның қолында шоғырланған. Басқару халықтық жиналыс - құрылтай арқылы сұлтандардың және ру басшыларының қатысуымен жүзеге асырылды.

Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрушы Әбілхайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып Қазақстанның далалық аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік билікті ұстап тұрды. Алайда, Әбілхайыр хандығы ортаықтандырылған мемлекет болған жоқ, ол бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға, ұлыстарға бөлінді.

XVIII ғасырдың ортасында экономикалық саясат пен мемлекеттік басқару жүйесінің дамуында Қазақстанның территориялық иеліктерінқалпына келтірген көрнекті мемлекеттік қайраткер Абылай хан (1711-1718) маңызды роль атқарды. өзінің онжылдық басқару кезеңінде ол мемлекетте біраз өзгерістерді жүзеге асырды.

ХІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында ғалым-ағартушы Ш. Уалиханов (1835-1865) маңызды орын алды. Ол орыс ағартушылары м ен революцияшыл-демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын қабылдады. Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың қоғамдық-мәдени артта қауын орыс мдениетін сусындау жолында жеңу үшін күресті, қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады. Ш. Уалиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың ролін асыра бағалай отырып, басқару облысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар өмірінің қайта құрылуына етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш. Уалихановтың мемлекетті басқару жөніндегі ұсынған демократиялық мдеяларын қазақтың басқа ағартушы - демократтары Ы. Алтынсарын (1841-1889), А. Құнанбаев (1845-1904) әрі қарай дамытты.

Менеджменттің мәні, әдістері және қызметтері

Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты біздің сөздік қорымызға «менеджер», «менеджмент» ұғымдары тез енді. Менеджмент сөзін қазақшаға дәл аударатын болсақ, онда «басқа біреу арқылы өз мақсатына жету » болып табылады. Алайда сөзбе-сөз аудару сөздің түпкі төркінін әрқашанда дәл бере бермейді. Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі белгілі бір ұйымдағы барлық адамдардың қызметіне басшылық етумен шұғылданып, өз мақсатына жетуді білдіреді.

«Менеджмент» ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің «манус» , яғни «қол, күш» деген сөзден шығып, ағашқы кезде мал бағу саласында, дәлірек айтқанда, ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген. Кейіннен бұл атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың ғылыми, практикалық мәнін білдіретін болды.

Ағылшы тіліндегі Оксфорд сөздігінде бұл ұғымғы мынандай түсінік берілді:

адамдармен қарым - қатынас жасау әдісі;
билік және басқару өнері;
шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
басқару органы, әкімшілік бөлігі.

Сонымен менеджменттің екі ұғымы бар :

Біріншіден, менеджмент - бұл басқару, басшылық ету органы.

Екіншіден, менеджмент - бұл адамдарды басқару (әрекеті) .

Менеджментті зерттей отырып, оның атқаратын қызметтерін және әдістерін игеру.

Менеджмент төмендегідей қызметтердің атқарылуын қарастырады:

кәсіпорын . Басқару стратегиясын, іс-әрекеттің бағдарламасын жасау, қаржыландыру көздерін іздестіру және белгіленген шешімдер мен бағдарламаның орындау мерзімін анықтау; ранг дәрежесіне байланыссыз барлық барлы жұмыскерлердің орындауға, жүзеге асыруға тиісті жұмыстарынұйымдастыру, яғни жұмыстың орындалу құрылымын ұйымдастыра білу қажет; сөйтіп барлық қызметкерлердің күш-жігерін өнімді жұмысқа мақсатпен блу және оны жоғары тиімділікке мақсатты бағыттау; басшы мен оның қарамағындағылардың ісінүйлестіру. өзінің және басқалардың қызметін атқаруын тұрақты қарау, сөйтіп оны өзінің және сол ұйымның қойған мақсатына жету үшін бағыттау; алдағы мақсаттарды қамтамасыз ету үшін ұйымның жұмысынбақылау.

Менеджмент әдістері - бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедураларының жүйесі.

Ғылыми басқарудың дәстүрлі емес жүйесінде төмендегідей әдістер қолданылып, олар ғылыми тұрғыдан пайдалану есебінен қолданылатын шешімдердің сапасын арттырады.

Біріншіден, ойын теориясы тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл қайбір істің бәсекелеске әсер етуін бағалау үшін пайдаланылады.

Екіншіден, имитациялық модельдендіру тәсілі . Бұл кезде арнайы құрылымдар пайдаланылады. Олар нақты өмірді имитация жасайды, яғни өз ұйымының экономикалық жағдайын моделдейді, бәсекелесінің кей кездегі кономикалық іс-әрекетінің экономикалық жағдайын қарастырады.

Үшіншіден, «бұтақты ағаш тәрізді шешімдер» тәсілі қолданылады. бұл тәсілде мәселені схема түрінде және баламаларды көзбен шолып қарауды ұсынады.

Төртіншіден, баламаны және оның ықпалдығын айқындау үшін болжау тәсілін қолданады.

Менеджмент құрылымы жағынан төмендегідей түрлерге жіктеледі: өндірістік менеджмент, кадр менеджменті, қаржы менеджменті, стратегиялық менеджмент, ақпарат менеджменті, иновациялық менеджмент, халықаралық менеджмент, маркетинг менеджмент, сапа менеджменті және т. б.

Басқару міндеттерінің күрделілігі мен сипатына байланысты кәсіпорын менеджменті бірнеше деңгейге бөлінеді:

менеджменттің жоғары деңгей (топ management) кәсіпорынынң мақсатын, стратегиясын және жұмыс жоспарын анықтайды. Жоғары деңгейді әдетте «жалпы» менеджмент деп есептейді. Себебі, ол кәсіпорынды жалпы басқаруға және максималды пайда табуға бағытталған; менеджменттің орташа (middle management) деңгейі кәсіпорынның функционалды қызметін басқаруға арналған, сондықтан да ол «функционалды» менеджмент деп аталады. Функционалды менеджмент техникалық және технологиялық жаңалықтарды енгізумен, ақпарат және нарықты басқарумен байланысты; менеджменттің төменгі деңгейі (lover management) алғашқы буындағы жекетшілерді жатқызады. Олар кәсіпорын қызметкерлерінің жұмысын тікелей ұйымдастыруды және жоспардың орындалуын, өнім өндіру графигі мен оның өткізілуін қамтамасыз етеді.

Қазіргі менеджмент олардың дәстүрлі, жүйелі және жадайлық тұрғысынан ескере отырып құралады. Мамандардың айтуынша, басқарудың дайын түрі болған емес, яғни менеджменттің біркелкі моделі жоқ.

4. Менеджер және оның іс-әрекетінің бағыты

Топ менеджмент - басқарудың жоғарғы буыны. Жыл сайынғы анықтамалық басылымында «бұған директорлар кеңесі төрағасынын, президенті, аға вице-президенттерді, фирмалар вице-президенттерін, сондай-ақ бақылаушылар мен казначейлерді жатқызады». Жоғары басұару қызметкері компанияның жалпы стратегиясын жасаумен, болжаумен және ұзақ мерзімдік жоспарлаумен, кадр саясаты мәселелерін шешіп, сыртқы кәсіпорындармен байланыс орнатумен шұғыданады. Осы деңгейде өнім ассортиментінің өзгеруі, рынок өтімі, өріс қуатын ұлғайту, шетел бөлімшелерін ұйымдастыру т. б. мәселелерімен шұғылданады.

Мидле менеджмент - өндіріс бөлімшелері мен функциялық қызметтің ортаңғы меңгеруші басшылары, завод директорлары, олардың орынбасарлары және т. б. оперативтік жұмыстарға, ғылыми зерттеулерді жоспарлау мен ұйымдастыруға, өндіруге және өткізуге есеп пен бақылауды жолға қоюға кадр саясатын жүзеге асыруға жауап береді: « . . . дәстүрлі ортаңғы басшылардың жұмысы, - деп есептейді Друкер, - көп жағдайда бір сарынды. Оған шешім қабылдаудың қажеті жоқ. Оның міндеті қабылдаған шешімді жүзеге асыру. Көпшілік жағдайда ортаңғы басшыларды жергілікті жағдайды ескере отырып, шешімді орнатуы тиіс. »

Ловер менеджмент - басқарудың төменгі буыны, төменгі басшылар - цех жетекшісі, өндірістік учаске бастығы, мастерлер, функциялық қызметтегі секторлар мен топтардың басшылары - жұмысшылар мен қызметшілерге тікелей басшылық етеді. Олардың алдында тұрған негізгі міндеттер - жұмыскерлерді компанияға, адал болуға тәрбиелеу, түрлі әлеуметтік жанжалды басу, компания мақсатына жету үшін тек дене күшін ғана емес, ақыл - ой энергиясын да жұмылдыра білуі тиіс.

«Босс» және «менеджер» ұғымдарын бірдей деуге болмайды. Меншік иесі мен басқарушы - бұлар мүлде бөлек жандар.

Менеджер деген кім?

Менеджменттің ешбір жүйесі менеджерсіз қызмет ете алмайды.

Ағылшының «to manage» деген сөзінен шыққан және басқарушы, меңгеруші, әкімшілік деген ұғымды білдіреді.

Менеджер деген сөздің өзі бізге ағылшын тілінен келген: бір нәрсені реттеу, бір нәрсені меңгеру, басшылық ету деген сөз. Мәселен тек ғылыми ізденістермен шұғыладанатын зерртеуші менеджер емес. Алайда, егер ол зерттеуді ұйымдастыруға қатысатын болса, онда ол, әрине менеджер. Ауруды тек емдеп қана қоймай, емхана меңгеретін дәрігер жөнінде де осыны айтуға болады.

Менеджер - ең көп тараған кәсіптің бірі. Бұл - басқарумен, экономикамен шұғылданатын, заң және басқа да мәселелерді жақсы білетін кез келген адам. Шаруашылықтың түйінді орнында жұмыс істейтін кез келген адам да менеджер. әдетте, егер компания меншік иесін есептемесін, бұлар тағайындалатын адамдар, АҚШ-та басшы кадрларды сайлау деген болмайды.

Әр елде менеджерлерге әр түрлі анықтама беріледі. Мәселен, американдықтардың түсінігінше, мұндай адамдардың міндетіне өзіне бағынатын белгілі бір қызметкерлердің нақтылы жұмыстарынұйымдастыру жатады.

Еуропалықтардың түсінігінше, менеджер қазіргі тәсілдерді басшылыққа ала отырып, нақты жұмысты ұйымдастыратын адамдар.

«Менеджер - бұл жауынгер, оның үрейленуге және қателесуе қатысы жоқ, өзінің жеке мүддесін фирма мүддесіне бағындыра білуге, өзінің жанұясы - фирмасының гүлденуі үшін күресуге әзір болуы тиіс». Жапонияға менеджер мектебінің, негізгі жапон корпорацияларының болашақ басшыларын дайындайтын арнайы оқу орындарының жүздеген тыңдаушылары осы өсиетті күн сайын қайталайды.

Менеджер табиғатына П. Друкер сипаттама берді. Оның пікірінше, менеджер арнайы екі міндетті атқарады және бұл міндеттер іскер кәсіпорын жұмыскерлерінің ешқайсысында жоқ.

Менеджердің бірінші міндетіне - қолда бар ресурстармен «нағыз тұтас» өндірістік бірлік құру. Бұл жағынан алғанда менеджер оркестр дирижеріне ұқсас. Алайда дирижердің қолында композитор жазған патитура болады, ол оны түсіндіріп берумен ғана шектелетін болса, менеджер - әрі композитор, әрі дирижердік міндетті атқарады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.