Менеджмент ғылым ретінде
Менеджмент ғылым ретінде XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пайда болып, өзінің даму барысында бірнеше кезеңді басынан кешірді. Экономикалық әдебиеттерде басқару ғылымының алғашқы белгісі «тейлоризм» деген ағыммен байланысты екені айтылады.
Алғаш рет «ғылыми басқару» мектебінің негізін қалаған америка инженері Фредерек Тейлор (1986 – 1915). Ол өндірісті ғылым тұрғысынан басқаруға болады деген пікір айтты. Кезінде ғажайып жаңаық болған бұл құбылысты ол кейін өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан жақты дәлелдеді. Ф.Тейлор кәіспорынды басару ісін өнер ретінде қарастыра келіп, менеджер «нені жасауды дәл білуі және соны арзан, әрі ең тиімді тәсілмен қалай жасауға болатынын» зерттеу нысаны етті. Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон (1853–1931), Генри Форд (1863–1947), Френк Гилберт (1868–1919), Лилиан Гилберт (1861–1919) т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты.
Классик үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдал Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап принциптерін ойластырды. Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль (1841–1925) практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынандай қорытындыға келді: «басқару – кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оны белгілі бір мақсатқа жетелеу». Ол сондай – ақ, мемлекеттік басқару ісін ғылыми жолмен ұйымдастыру принциптерін қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет ой жүгіртті.
Бихевиористік (мінез–құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20–шы жылдардың аяғы мен 50–ші жылдардың басында қарқын белең алды. Бұ бағыт психология мен социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бл мектептің негізін қалаушылардың бірі американ экономисі – Элтон Мейо (1880–1949) болды. Осы ілім формалық емес басқаруды ұйымдастыру міндеттерін, еңбек өнімділігін өсіруді ынталандырудың жаңа әдісін ендіруді ұсынды: қызметкердің ағартушылықпен айналысуын, өндіріс салалары мен еңбекті гуманизациялауды шешуде топтық демократиялық тәсілдерді қолданды. Америкалық зерттеушілер де Мери Пркер Фоллет (1868–1933), Абрахам Маслоу (1908–1970) бихевиосристік (мінез–құлық) мектептің өкілдері болып табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950–1960) қазіргі сандық негізінде басқаруда математика иен компьютерді қолдану арқылы шешумен байланысты. Сөйтіп, «басқару ғылымы немесе сандық ықпал» мектебі өмірге келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен Джеймс Марч, Герберт Саймон, Райт Джей Форрестер, Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60–шы жылдарында миенеджментте жаңа бағыт
Алғаш рет «ғылыми басқару» мектебінің негізін қалаған америка инженері Фредерек Тейлор (1986 – 1915). Ол өндірісті ғылым тұрғысынан басқаруға болады деген пікір айтты. Кезінде ғажайып жаңаық болған бұл құбылысты ол кейін өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан жақты дәлелдеді. Ф.Тейлор кәіспорынды басару ісін өнер ретінде қарастыра келіп, менеджер «нені жасауды дәл білуі және соны арзан, әрі ең тиімді тәсілмен қалай жасауға болатынын» зерттеу нысаны етті. Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон (1853–1931), Генри Форд (1863–1947), Френк Гилберт (1868–1919), Лилиан Гилберт (1861–1919) т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты.
Классик үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдал Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап принциптерін ойластырды. Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль (1841–1925) практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынандай қорытындыға келді: «басқару – кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оны белгілі бір мақсатқа жетелеу». Ол сондай – ақ, мемлекеттік басқару ісін ғылыми жолмен ұйымдастыру принциптерін қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет ой жүгіртті.
Бихевиористік (мінез–құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20–шы жылдардың аяғы мен 50–ші жылдардың басында қарқын белең алды. Бұ бағыт психология мен социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бл мектептің негізін қалаушылардың бірі американ экономисі – Элтон Мейо (1880–1949) болды. Осы ілім формалық емес басқаруды ұйымдастыру міндеттерін, еңбек өнімділігін өсіруді ынталандырудың жаңа әдісін ендіруді ұсынды: қызметкердің ағартушылықпен айналысуын, өндіріс салалары мен еңбекті гуманизациялауды шешуде топтық демократиялық тәсілдерді қолданды. Америкалық зерттеушілер де Мери Пркер Фоллет (1868–1933), Абрахам Маслоу (1908–1970) бихевиосристік (мінез–құлық) мектептің өкілдері болып табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950–1960) қазіргі сандық негізінде басқаруда математика иен компьютерді қолдану арқылы шешумен байланысты. Сөйтіп, «басқару ғылымы немесе сандық ықпал» мектебі өмірге келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен Джеймс Марч, Герберт Саймон, Райт Джей Форрестер, Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60–шы жылдарында миенеджментте жаңа бағыт
Менеджмент ғылым ретінде
Менеджмент ғылым ретінде XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында
пайда болып, өзінің даму барысында бірнеше кезеңді басынан кешірді.
Экономикалық әдебиеттерде басқару ғылымының алғашқы белгісі тейлоризм
деген ағыммен байланысты екені айтылады.
Алғаш рет ғылыми басқару мектебінің негізін қалаған америка
инженері Фредерек Тейлор (1986 – 1915). Ол өндірісті ғылым тұрғысынан
басқаруға болады деген пікір айтты. Кезінде ғажайып жаңаық болған бұл
құбылысты ол кейін өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан жақты дәлелдеді.
Ф.Тейлор кәіспорынды басару ісін өнер ретінде қарастыра келіп, менеджер
нені жасауды дәл білуі және соны арзан, әрі ең тиімді тәсілмен қалай
жасауға болатынын зерттеу нысаны етті. Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын
деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон
(1853–1931), Генри Форд (1863–1947), Френк Гилберт (1868–1919), Лилиан
Гилберт (1861–1919) т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты.
Классик үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдал
Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап принциптерін ойластырды.
Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль (1841–1925)
практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынандай қорытындыға келді:
басқару – кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оны
белгілі бір мақсатқа жетелеу. Ол сондай – ақ, мемлекеттік басқару ісін
ғылыми жолмен ұйымдастыру принциптерін қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет
ой жүгіртті.
Бихевиористік (мінез–құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20–шы жылдардың аяғы
мен 50–ші жылдардың басында қарқын белең алды. Бұ бағыт психология мен
социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бл мектептің
негізін қалаушылардың бірі американ экономисі – Элтон Мейо (1880–1949)
болды. Осы ілім формалық емес басқаруды ұйымдастыру міндеттерін, еңбек
өнімділігін өсіруді ынталандырудың жаңа әдісін ендіруді ұсынды:
қызметкердің ағартушылықпен айналысуын, өндіріс салалары мен еңбекті
гуманизациялауды шешуде топтық демократиялық тәсілдерді қолданды.
Америкалық зерттеушілер де Мери Пркер Фоллет (1868–1933), Абрахам Маслоу
(1908–1970) бихевиосристік (мінез–құлық) мектептің өкілдері болып табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950–1960) қазіргі сандық
негізінде басқаруда математика иен компьютерді қолдану арқылы шешумен
байланысты. Сөйтіп, басқару ғылымы немесе сандық ықпал мектебі өмірге
келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен
Джеймс Марч, Герберт Саймон, Райт Джей Форрестер, Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60–шы жылдарында миенеджментте жаңа бағыт қалыптасты. Ол
ситуациялық әдіс деп аталады. әр түрлі жағдайды қарастырудың басты
ерекшелігі әрбір ұйымдық – басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан
жағдаймен байланыстыруды талап етеді. Өзінің зерттеуінің негізіне бұл
мектеп кәсіпорын, ұйымның жұмыстарын қарастыруын, олардың белгілі нақты
жағайда жұмыс атқаруын ескереді. Осы кәсіпорынның қызмет жасауына қандай
ішкі және сыртқы факторлардың ықпалы бар және осы бірнеше варианттардан,
мүмкін шешімнің біреуі қабылданып, қалыптасқан мәселенің бір ғана шешімі
алынады.
Басқару теориясы мектептерінің пайда болуын зерттеушілер сол уақытта
қалыптасқан белгілі себептермен, жағдайлармен байланыстырады.
Мысалы, басқару теориясының классикалық мектебі мыналардың әсерінен
қалыптасты: ұйымдар санының өсуі, тауар мен қызмет көрсету нарығының өсуі,
бірінші дүниежүзілік соғыс, 1929–1933 жылғы дағдарыс және постиндустриалды
революцияның басталуы.
Бихевиористік (мінез–құлық) мектебі пайда болуы кәсіподақтың өсуі
әсерімен түсіндіріледі, дайындығы жақсы менеджерлерге сұраным екінші
дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде қалыптасқан жағдаймен байланысты.
Басқару ғылымы мектебінің дамуы корпарация концерн,
концерн–конгомераттар көлемі өсуі әсерімен, қырғи–қабақ соғыс, өндірістің
құлдырауымен түсіндіріледі.
Ситуациялық тәсіл мектебінің пайда болуы экономика мүмкіндіктерінің
ұлғаюы әсерімен, елдер арасындағы ғарыштық, бақталастық, жоғары
технологиялық өнімнің өмірге келуі, азаматтық құқық күресінің өсуі, жоғары
біліктілікті талап ететін мамандықтардың өсуімен байланыстырылады.
Басқарушылық ойлар жетістігін қолдану практикасында көптеген едерде
басқару моделінің өзіндік ұлттық ерекшелігі пайда болды. Қазіргі кезде
басқарудың – американдық, жапондық, арабтық және батыс еуропалық мектептері
қалыптасты.
1. Қазақстанда менеджмент теориясы мен
практикасының даму тарихы
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауына
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әртүрлі міндеттер өткенімізге үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойының қалыптасуымен дамуына
ықпалын тигізуде.
Х–ХІІ ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшыардың бірі – Әбу
Насыр Әл–Фараби (870–950) болды. Ол жұлдыздар мен табиғи құбылыстарға қарай
отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашағы мен бағыныштыларының тағдырын
болжамдаған әміршілердің көріпкелділгін ғылыми негізде дәлелдеді. Оның
адамзат қоғамынң шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға талап қою туралы
идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр қазіргі кезде Қазақстан ғалымдары
Әл–Фарабидың ғылыми мұраларын терең зерттеу мақсатында Отырар қаласының
орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тәуке хан (1680–1715) әмірлік құрған дәуірде прогрессивті ойлы
мемлекет және рухани қайраткерлер Төле би (1663–1756),Қазыбек би
(1667–1763), және Айтеке би (1682–1766) болды. Жеті жарғы деп аталатын
заң жинақтарында олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін
мазмұндады, мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен
құқық нормалары бекітілген. Жеті жарғы – бұл әкімшілік, азаматтық және
қылмыстық құқықтардың нормаларын мамұндаған құжат, яғни қазақтардың заңдары
мен қарапайым құқық нормалардың алғашқы жазба жинағы болып табылады. Жеті
жарғыға сәйкес мемлекеттегі жоғары билік ханның қолында шоғырланған.
Басқару халықтық жиналыс – құрылтай арқылы сұлтандардың және ру
басшыларының қатысуымен жүзеге асырылды.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрушы
Әбілхайыр хан (1693–1748) болды. Ол жеке хандық құрып Қазақстанның далалық
аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік билікті
ұстап тұрды. Алайда, Әбілхайыр хандығы ортаықтандырылған мемлекет болған
жоқ, ол бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға, ұлыстарға
бөлінді.
XVIII ғасырдың ортасында экономикалық саясат пен мемлекеттік басқару
жүйесінің дамуында Қазақстанның территориялық иеліктерінқалпына келтірген
көрнекті мемлекеттік қайраткер Абылай хан (1711–1718) маңызды роль атқарды.
өзінің онжылдық басқару кезеңінде ол мемлекетте біраз өзгерістерді жүзеге
асырды.
ХІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым–ағартушы Ш.Уалиханов (1835–1865) маңызды орын алды. Ол орыс
ағартушылары м ен революцияшыл–демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын
қабылдады. Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың
қоғамдық–мәдени артта қауын орыс мдениетін сусындау жолында жеңу үшін
күресті, қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады.
Ш.Уалиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың ролін асыра бағалай отырып,
басқару облысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар өмірінің қайта
құрылуына етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уалихановтың мемлекетті басқару
жөніндегі ұсынған демократиялық мдеяларын қазақтың басқа ағартушы –
демократтары Ы.Алтынсарын (1841–1889), А.Құнанбаев (1845–1904) әрі қарай
дамытты.
2. Менеджменттің мәні, әдістері және қызметтері
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты
біздің сөздік қорымызға менеджер, менеджмент ұғымдары тез енді.
Менеджмент сөзін қазақшаға дәл аударатын болсақ, онда басқа біреу арқылы
өз мақсатына жету болып табылады. Алайда сөзбе–сөз аудару сөздің түпкі
төркінін әрқашанда дәл бере бермейді. Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі
белгілі бір ұйымдағы барлық адамдардың қызметіне басшылық етумен
шұғылданып, өз мақсатына жетуді білдіреді.
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің манус, яғни
қол, күш деген сөзден шығып, ағашқы кезде мал бағу саласында, дәлірек
айтқанда, ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген. Кейіннен бұл
атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және
ұйымдастырудың ғылыми, практикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшы тіліндегі Оксфорд сөздігінде бұл ұғымғы мынандай түсінік
берілді:
a) адамдармен қарым – қатынас жасау әдісі;
b) билік және басқару өнері;
c) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
d) басқару органы, әкімшілік бөлігі.
Сонымен менеджменттің екі ұғымы бар:
Біріншіден, менеджмент – бұл басқару, басшылық ету органы.
Екіншіден, менеджмент – бұл адамдарды басқару (әрекеті).
Менеджментті зерттей отырып, оның атқаратын қызметтерін және әдістерін
игеру.
Менеджмент төмендегідей қызметтердің атқарылуын қарастырады:
– кәсіпорын жұмысын жоспарлау және болжау. Басқару
стратегиясын, іс–әрекеттің бағдарламасын жасау, қаржыландыру
көздерін іздестіру және белгіленген шешімдер мен бағдарламаның
орындау мерзімін анықтау;
– ранг дәрежесіне байланыссыз барлық барлы жұмыскерлердің
орындауға, жүзеге асыруға тиісті жұмыстарын ұйымдастыру, яғни
жұмыстың орындалу құрылымын ұйымдастыра білу қажет; сөйтіп
барлық қызметкерлердің күш–жігерін өнімді жұмысқа мақсатпен
блу және оны жоғары тиімділікке мақсатты бағыттау;
– басшы мен оның қарамағындағылардың ісін үйлестіру. өзінің
және басқалардың қызметін атқаруын тұрақты қарау, сөйтіп оны
өзінің және сол ұйымның қойған мақсатына жету үшін бағыттау;
– алдағы мақсаттарды қамтамасыз ету үшін ұйымның жұмысын
бақылау.
Менеджмент әдістері – бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету
мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедураларының
жүйесі.
Ғылыми басқарудың дәстүрлі емес жүйесінде төмендегідей әдістер
қолданылып, олар ғылыми тұрғыдан пайдалану есебінен қолданылатын
шешімдердің сапасын арттырады.
Біріншіден, ойын теориясы тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл қайбір істің
бәсекелеске әсер етуін бағалау үшін пайдаланылады.
Екіншіден, имитациялық модельдендіру тәсілі. Бұл кезде арнайы
құрылымдар пайдаланылады. Олар нақты өмірді имитация жасайды, яғни өз
ұйымының экономикалық жағдайын моделдейді, бәсекелесінің кей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Менеджмент ғылым ретінде XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында
пайда болып, өзінің даму барысында бірнеше кезеңді басынан кешірді.
Экономикалық әдебиеттерде басқару ғылымының алғашқы белгісі тейлоризм
деген ағыммен байланысты екені айтылады.
Алғаш рет ғылыми басқару мектебінің негізін қалаған америка
инженері Фредерек Тейлор (1986 – 1915). Ол өндірісті ғылым тұрғысынан
басқаруға болады деген пікір айтты. Кезінде ғажайып жаңаық болған бұл
құбылысты ол кейін өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан жақты дәлелдеді.
Ф.Тейлор кәіспорынды басару ісін өнер ретінде қарастыра келіп, менеджер
нені жасауды дәл білуі және соны арзан, әрі ең тиімді тәсілмен қалай
жасауға болатынын зерттеу нысаны етті. Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын
деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон
(1853–1931), Генри Форд (1863–1947), Френк Гилберт (1868–1919), Лилиан
Гилберт (1861–1919) т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты.
Классик үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдал
Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап принциптерін ойластырды.
Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль (1841–1925)
практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынандай қорытындыға келді:
басқару – кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оны
белгілі бір мақсатқа жетелеу. Ол сондай – ақ, мемлекеттік басқару ісін
ғылыми жолмен ұйымдастыру принциптерін қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет
ой жүгіртті.
Бихевиористік (мінез–құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20–шы жылдардың аяғы
мен 50–ші жылдардың басында қарқын белең алды. Бұ бағыт психология мен
социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бл мектептің
негізін қалаушылардың бірі американ экономисі – Элтон Мейо (1880–1949)
болды. Осы ілім формалық емес басқаруды ұйымдастыру міндеттерін, еңбек
өнімділігін өсіруді ынталандырудың жаңа әдісін ендіруді ұсынды:
қызметкердің ағартушылықпен айналысуын, өндіріс салалары мен еңбекті
гуманизациялауды шешуде топтық демократиялық тәсілдерді қолданды.
Америкалық зерттеушілер де Мери Пркер Фоллет (1868–1933), Абрахам Маслоу
(1908–1970) бихевиосристік (мінез–құлық) мектептің өкілдері болып табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950–1960) қазіргі сандық
негізінде басқаруда математика иен компьютерді қолдану арқылы шешумен
байланысты. Сөйтіп, басқару ғылымы немесе сандық ықпал мектебі өмірге
келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен
Джеймс Марч, Герберт Саймон, Райт Джей Форрестер, Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60–шы жылдарында миенеджментте жаңа бағыт қалыптасты. Ол
ситуациялық әдіс деп аталады. әр түрлі жағдайды қарастырудың басты
ерекшелігі әрбір ұйымдық – басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан
жағдаймен байланыстыруды талап етеді. Өзінің зерттеуінің негізіне бұл
мектеп кәсіпорын, ұйымның жұмыстарын қарастыруын, олардың белгілі нақты
жағайда жұмыс атқаруын ескереді. Осы кәсіпорынның қызмет жасауына қандай
ішкі және сыртқы факторлардың ықпалы бар және осы бірнеше варианттардан,
мүмкін шешімнің біреуі қабылданып, қалыптасқан мәселенің бір ғана шешімі
алынады.
Басқару теориясы мектептерінің пайда болуын зерттеушілер сол уақытта
қалыптасқан белгілі себептермен, жағдайлармен байланыстырады.
Мысалы, басқару теориясының классикалық мектебі мыналардың әсерінен
қалыптасты: ұйымдар санының өсуі, тауар мен қызмет көрсету нарығының өсуі,
бірінші дүниежүзілік соғыс, 1929–1933 жылғы дағдарыс және постиндустриалды
революцияның басталуы.
Бихевиористік (мінез–құлық) мектебі пайда болуы кәсіподақтың өсуі
әсерімен түсіндіріледі, дайындығы жақсы менеджерлерге сұраным екінші
дүниежүзілік соғыстың нәтижесінде қалыптасқан жағдаймен байланысты.
Басқару ғылымы мектебінің дамуы корпарация концерн,
концерн–конгомераттар көлемі өсуі әсерімен, қырғи–қабақ соғыс, өндірістің
құлдырауымен түсіндіріледі.
Ситуациялық тәсіл мектебінің пайда болуы экономика мүмкіндіктерінің
ұлғаюы әсерімен, елдер арасындағы ғарыштық, бақталастық, жоғары
технологиялық өнімнің өмірге келуі, азаматтық құқық күресінің өсуі, жоғары
біліктілікті талап ететін мамандықтардың өсуімен байланыстырылады.
Басқарушылық ойлар жетістігін қолдану практикасында көптеген едерде
басқару моделінің өзіндік ұлттық ерекшелігі пайда болды. Қазіргі кезде
басқарудың – американдық, жапондық, арабтық және батыс еуропалық мектептері
қалыптасты.
1. Қазақстанда менеджмент теориясы мен
практикасының даму тарихы
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауына
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әртүрлі міндеттер өткенімізге үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойының қалыптасуымен дамуына
ықпалын тигізуде.
Х–ХІІ ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшыардың бірі – Әбу
Насыр Әл–Фараби (870–950) болды. Ол жұлдыздар мен табиғи құбылыстарға қарай
отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашағы мен бағыныштыларының тағдырын
болжамдаған әміршілердің көріпкелділгін ғылыми негізде дәлелдеді. Оның
адамзат қоғамынң шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға талап қою туралы
идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр қазіргі кезде Қазақстан ғалымдары
Әл–Фарабидың ғылыми мұраларын терең зерттеу мақсатында Отырар қаласының
орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тәуке хан (1680–1715) әмірлік құрған дәуірде прогрессивті ойлы
мемлекет және рухани қайраткерлер Төле би (1663–1756),Қазыбек би
(1667–1763), және Айтеке би (1682–1766) болды. Жеті жарғы деп аталатын
заң жинақтарында олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін
мазмұндады, мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен
құқық нормалары бекітілген. Жеті жарғы – бұл әкімшілік, азаматтық және
қылмыстық құқықтардың нормаларын мамұндаған құжат, яғни қазақтардың заңдары
мен қарапайым құқық нормалардың алғашқы жазба жинағы болып табылады. Жеті
жарғыға сәйкес мемлекеттегі жоғары билік ханның қолында шоғырланған.
Басқару халықтық жиналыс – құрылтай арқылы сұлтандардың және ру
басшыларының қатысуымен жүзеге асырылды.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрушы
Әбілхайыр хан (1693–1748) болды. Ол жеке хандық құрып Қазақстанның далалық
аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік билікті
ұстап тұрды. Алайда, Әбілхайыр хандығы ортаықтандырылған мемлекет болған
жоқ, ол бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға, ұлыстарға
бөлінді.
XVIII ғасырдың ортасында экономикалық саясат пен мемлекеттік басқару
жүйесінің дамуында Қазақстанның территориялық иеліктерінқалпына келтірген
көрнекті мемлекеттік қайраткер Абылай хан (1711–1718) маңызды роль атқарды.
өзінің онжылдық басқару кезеңінде ол мемлекетте біраз өзгерістерді жүзеге
асырды.
ХІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым–ағартушы Ш.Уалиханов (1835–1865) маңызды орын алды. Ол орыс
ағартушылары м ен революцияшыл–демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын
қабылдады. Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың
қоғамдық–мәдени артта қауын орыс мдениетін сусындау жолында жеңу үшін
күресті, қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады.
Ш.Уалиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың ролін асыра бағалай отырып,
басқару облысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар өмірінің қайта
құрылуына етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уалихановтың мемлекетті басқару
жөніндегі ұсынған демократиялық мдеяларын қазақтың басқа ағартушы –
демократтары Ы.Алтынсарын (1841–1889), А.Құнанбаев (1845–1904) әрі қарай
дамытты.
2. Менеджменттің мәні, әдістері және қызметтері
Қазақстан экономикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты
біздің сөздік қорымызға менеджер, менеджмент ұғымдары тез енді.
Менеджмент сөзін қазақшаға дәл аударатын болсақ, онда басқа біреу арқылы
өз мақсатына жету болып табылады. Алайда сөзбе–сөз аудару сөздің түпкі
төркінін әрқашанда дәл бере бермейді. Күнделікті тұрмыста менеджмент сөзі
белгілі бір ұйымдағы барлық адамдардың қызметіне басшылық етумен
шұғылданып, өз мақсатына жетуді білдіреді.
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің манус, яғни
қол, күш деген сөзден шығып, ағашқы кезде мал бағу саласында, дәлірек
айтқанда, ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген. Кейіннен бұл
атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және
ұйымдастырудың ғылыми, практикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшы тіліндегі Оксфорд сөздігінде бұл ұғымғы мынандай түсінік
берілді:
a) адамдармен қарым – қатынас жасау әдісі;
b) билік және басқару өнері;
c) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
d) басқару органы, әкімшілік бөлігі.
Сонымен менеджменттің екі ұғымы бар:
Біріншіден, менеджмент – бұл басқару, басшылық ету органы.
Екіншіден, менеджмент – бұл адамдарды басқару (әрекеті).
Менеджментті зерттей отырып, оның атқаратын қызметтерін және әдістерін
игеру.
Менеджмент төмендегідей қызметтердің атқарылуын қарастырады:
– кәсіпорын жұмысын жоспарлау және болжау. Басқару
стратегиясын, іс–әрекеттің бағдарламасын жасау, қаржыландыру
көздерін іздестіру және белгіленген шешімдер мен бағдарламаның
орындау мерзімін анықтау;
– ранг дәрежесіне байланыссыз барлық барлы жұмыскерлердің
орындауға, жүзеге асыруға тиісті жұмыстарын ұйымдастыру, яғни
жұмыстың орындалу құрылымын ұйымдастыра білу қажет; сөйтіп
барлық қызметкерлердің күш–жігерін өнімді жұмысқа мақсатпен
блу және оны жоғары тиімділікке мақсатты бағыттау;
– басшы мен оның қарамағындағылардың ісін үйлестіру. өзінің
және басқалардың қызметін атқаруын тұрақты қарау, сөйтіп оны
өзінің және сол ұйымның қойған мақсатына жету үшін бағыттау;
– алдағы мақсаттарды қамтамасыз ету үшін ұйымның жұмысын
бақылау.
Менеджмент әдістері – бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету
мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедураларының
жүйесі.
Ғылыми басқарудың дәстүрлі емес жүйесінде төмендегідей әдістер
қолданылып, олар ғылыми тұрғыдан пайдалану есебінен қолданылатын
шешімдердің сапасын арттырады.
Біріншіден, ойын теориясы тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл қайбір істің
бәсекелеске әсер етуін бағалау үшін пайдаланылады.
Екіншіден, имитациялық модельдендіру тәсілі. Бұл кезде арнайы
құрылымдар пайдаланылады. Олар нақты өмірді имитация жасайды, яғни өз
ұйымының экономикалық жағдайын моделдейді, бәсекелесінің кей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz