Қылмысқа қатысу

Кіріспе

Қылмыс — бір адам арқылы немесе бірнеше адамның бірлесуі арқылы істелуі мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстың мәні, одан туындайтын зиянның мелшері де жеке дара адам істеген кылмыскд қарағанда едәуір өзгереді және мұндайда қылмыс істегені үшін жауапты болатын адамдардың санын тура анықтау қажеттілігі туындайды .
Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізі мен шегін, олардың әрқайссының бірлесіп қылмыс істеудегі кінәсінің мәні мен дәрежесіне қарай салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасының ерекшеліктерін анықтаудың маңызы зор. Қылмысқа қатысу институты ғана осы мәселелерді аныктауға толык мүмкіндік туғызады.
Жаңа қылмыстық занда қылмысқа бірлесіп қатысудың ұғымы, оған қатысушылардың (орывдаушылар, ұйымдастырушылар, айдап салушылар мен көмектесушілер) жекелеген іс-әрекетін сипаттайтын белгілер жөне оларға жаза тағайындаудың негізгі қағидалары, сондай-ақ қылмысқа қатысу нысандарының аныктамасы берілген (ҚК-тің 27, 28, 29, 31-баптары).
Қылмысқа қатысу қылмыстық құқық бойынша қылмыс істеудің ерекше нысаны ретінде қарастырылады, өйткені жеке дара қылмыс жасауға қарағанда қылмысты осы нысанда істеудің кауіптілік дәрежесі және келтіретін залалы да зор. Бірнеше адам-ның күш біріктіріп бір немесе бірнеше қылмысты істеуі олардың — қатысушылардың өзара бірін-бірі қолдауы, қылмыс істеуді жеңілдетіп қана қоймайды, сонымен бірге қылмыстық заң қорғайтын коғамдык қатынастарға үлкен қауіп келтіреді немесе соны келтіру каупін туғызады. Қылмыс істеуді осылай жүзеге асыру қылмысты іс-әрекеттің өзін жоюға, кайсыбір жағдайларда бір адамның қолынан келмейтін қылмысты істеуді дайындауға немесе жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Көптеген ауыр қылмыстарды, атап айтқанда, бөтен біреудің мүлкін ете кеп мөлшерде талантаражға салу, валюталық операциялар жөніндегі ережелерді бұзу, парақорлық, әйел зорлау, кісі өлтіру сияқгы жұмыстар бірлесіп істеу арқылы жүзеге асы-рылады.
Қазақстан Республикасында қылмысқа катысудың үғымы Қазакстан Республикасының 1997 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің 27-бабында

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҮҚЫҚТЫҚ ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУДЫҢ ТҮСІНІГІ
Қылмыс — бір адам арқылы немесе бірнеше адамның бірлесуі арқылы істелуі
мүмкін. Бірнеше адамның қылмыс істеуінің нәтижесінде істелген қылмыстың
мәні, одан туындайтын зиянның мелшері де жеке дара адам істеген кылмыскд
қарағанда едәуір өзгереді және мұндайда қылмыс істегені үшін жауапты
болатын адамдардың санын тура анықтау қажеттілігі туындайды .
Сондай-ақ бұл адамдардың жауаптылығының негізі мен шегін, олардың
әрқайссының бірлесіп қылмыс істеудегі кінәсінің мәні мен дәрежесіне қарай
салыстыру, әрбір қылмыскердің жеке тұлғасының ерекшеліктерін анықтаудың
маңызы зор. Қылмысқа қатысу институты ғана осы мәселелерді аныктауға толык
мүмкіндік туғызады.
Жаңа қылмыстық занда қылмысқа бірлесіп қатысудың ұғымы, оған
қатысушылардың (орывдаушылар, ұйымдастырушылар, айдап салушылар мен
көмектесушілер) жекелеген іс-әрекетін сипаттайтын белгілер жөне оларға жаза
тағайындаудың негізгі қағидалары, сондай-ақ қылмысқа қатысу нысандарының
аныктамасы берілген (ҚК-тің 27, 28, 29, 31-баптары).
Қылмысқа қатысу қылмыстық құқық бойынша қылмыс істеудің ерекше нысаны
ретінде қарастырылады, өйткені жеке дара қылмыс жасауға қарағанда қылмысты
осы нысанда істеудің кауіптілік дәрежесі және келтіретін залалы да зор.
Бірнеше адам-ның күш біріктіріп бір немесе бірнеше қылмысты істеуі олардың
— қатысушылардың өзара бірін-бірі қолдауы, қылмыс істеуді жеңілдетіп қана
қоймайды, сонымен бірге қылмыстық заң қорғайтын коғамдык қатынастарға үлкен
қауіп келтіреді немесе соны келтіру каупін туғызады. Қылмыс істеуді осылай
жүзеге асыру қылмысты іс-әрекеттің өзін жоюға, кайсыбір жағдайларда бір
адамның қолынан келмейтін қылмысты істеуді дайындауға немесе жүзеге асыруға
мүмкіндік береді.
Көптеген ауыр қылмыстарды, атап айтқанда, бөтен біреудің мүлкін ете кеп
мөлшерде талантаражға салу, валюталық операциялар жөніндегі ережелерді
бұзу, парақорлық, әйел зорлау, кісі өлтіру сияқгы жұмыстар бірлесіп істеу
арқылы жүзеге асы-рылады.
Қазақстан Республикасында қылмысқа катысудың үғымы Қазакстан
Республикасының 1997 жылы қабылданған Қылмыстық кодексінің 27-бабында Екі
немесе одан да көп адамның қасақана қылмыс жасауға қасақана бірлесіп
қатысуы қылмыс-кодекс қатысу деп танылады делінген.
Қылмыс істеудің ерекше нысаны болып табылатын қылмыс-қа қатысудың өзіндік
объективтік және субъективтік белгілері бар. Қылмысқа қатысудың объективтік
жағының бір белгісі бір қылмысқа екі немесе одан да көп адамдардың қатысуы
болып табылады. Бұл жерде қатысушылардың бәрінің есі дұрыс, қыл-мыстық заң
бойынша жауап беретін жасқа толған болуы қажет. Есі дұрыс емес адамды
немесе кылмыстык жауап беру жасына
толмаған жасөспірімдерді қылмыс істеуге пайдалану кылмыс жасаудыи күралдары
болып саналады, сол себептен ол кылмыс-қа катысу болып саналмайды. Ондай
адамдарды кылмыс істеу-ге пайдаланғандардың өздері қылмысты тікелей
орындаушы ретінде жауап береді. Ал кәмелетке толмаған адамды қылмыс-тық
іске тарту кодекстегі 131-бап бойынша жеке қылмыс құрамы болып есептеледі.
Қылмыс істеуге қатысуда екі немесе одан да көп адам кылмысты бірлесіп
істейді. Объективтік жағынан алғанда қылмыс істеуге бірлесіп қатысу деп,
оны істеуге бірге қатысқан әрбір катысушылардың әрекеті белгілі бір
кылмысты іс-әрекетті істеуге және соның орындалуын жүзеге асыруға
бағытталуы қажет. Өзінің мәні женінен жекелеген адамдардын қылмысқа қатысуы
әртүрлі болуы мүмкін. Қылмыстық кодекс-тің Ерекше бөліміндегі тиісті
баптарда көрсетілген қылмыстар-ды тікелей орындаушымен бірге, қатысушылар
санына қылмыс істеуге біреуді кендірген (айдап-салушы), қылмыс істеуді үйым-
дастырған немесе оған басшылык етуші (үйымдастырушы) не-месе қылмыс жасауға
жағдай туғыз^ан (кемектесуші) адамдар да кіруі мүмкін. Қылмысты
үйымдастырушылардың; айдап са-лушылардың; көмектесушілердің әр түрдегі және
әр түрлі дәрежедегі кылмыстын, істелуіне мүмкіндік туғызумен бірге уақыты
жағынан істелген қылмысты орындаушының әрекетінің алдын алуы немесе сонымен
тұспа-түс келуі және олардың барлығы-ның осы кылмысты әрекетті істеумен
себепті байланысты бо-луы шарт. Әрбір қатысушының әрекеттерінің өзара
себепті байланысы мен шарттарының болуы істелген кылмыстық катысу-шыларының
бірлескен қылмысты іс-әрекеттерінін салдары екендігін дәлелдейді,
барлыққатысушылардың бірдей жағдайда жауаптылыққа тартылуының алғы шарты
екендігін көрсетеді.
Қылмысқа қатысуда іс әрекет пен қылмыстың зардабының өзара байланысының
жеке адамның істеген қылмысына қара-ғанда өз ерекшелігі бар. Қылмысқа
қатысуда қылмыстың зарда-бы мен орындаушылардың немесе бірге
орындаушылардын іс-әрекеттері ғана байланысты болады. Айдап салушы, көмекте-
суші, кейде ұйымдастырушытікелей зиян келтірмейді. Олартек қана қылмыстың
зардабының тууына себепші болады. Мұндай себепші болу қылмысты тікелей
орындаушыға онын қылмыс істеуге деген шешімін қоздыру арқылы жүзеге
асырылады. Субъективтік жағынан алғанда қылмысқа қдтысу барлық қаты-
сушылардың қылмысты қасақана істегенін білдіреді.
Бұл жерде екі немесе одан да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға
кдсакана қатыруы үйымдастырушыньщ, азғыру-шынын, көмектесушінің,
орыңдаушының істейтін қылмысының мәнісінен хабардар болатындығы және
олардың өз іс-әрекет
терімен орындаушыға қылмыс істеуге мүмкіндік туғызатыны немесе соған түрткі
болатыны туралы сөз болып отыр.
Қылмысқа қатысу тек қасақана істелетін қылмыстарда ғана болады.
Абайсыздыкпен істелетін кылмыстарда кылмысқа каты-сушылык болмайды.
Қылмысқа қатысуда барлык катысушылар іс-әрекетті касақана, оның ішінде
тек қана тікелей қасақаналыкпен жасайды. Бұл жерде бұл қылмысты істеуді
тілеу бірнеше адамдарды қылмысты іс-әрекетке біріктіреді. Кейбір
жағдайларда қылмыс-қа қатысу нақтыланбаған тікелей қасақаналықпен де болуы
мүмкін.
Л., Н. деген азаматтар төбелеске бірге катысып, қарсыластарының біріне
екеуі де пышақ салған. Нәтижесінде бір адам ауыр жарақаттанған. Бұлардың
әрекетін халық соты нақтыланбаған тікелей қасақаналықпен істелген қылмысты
әрекет деп бағалап,.оларды Қылмыстык кодекстің 103-бабы 3-бөлігі бойынша са-
ралаған. Себебі олар пышақ жұмсаудан кез келген ауыр зардаптың немесе кісі
өлімінің болуы мүмкіндігіне саналы түрде жол берген.
Қылмысқа қатысушылардың әрқайсысының ниетінің мазмұнына орындаушынын
істейтін қылмысының коғамға зияндылығының мәнісін сезу, сондай ак сол
адамның кылмысты жалғыз өзінің емес, басқалардың әрекетімен бірге жасайтын
мән-жійларды сезінуі шарт.
Қылыысты үйымдастырушы, кылмыска көмектесуші неме-се айдап салушы
қылмысты орындаушының істейтін кылмысының мәнін, ниетін, және өздерінің
орындаушының қылмысты істеуіне жағдай туғызатынын сезінуі кажет.
Ал қылмысты орындаушы болса ол қылмысқа басқа қатысушылардың өзіне
қылмысқа дайындалғанына немесе жасауына жәрдем касағанынан әр уақытта да
хабардар болады. Оның үстіне, қылмысты орындаушылардың арасында бірлесіп
қыл-мыс жасауға деген өзара келісім болады, мұның өзі барлык, қылмысқа
қатысушылардың өз әрекеттерінің келісушілікпен жүзеге асырылатындығын және
мұның қылмысты іс-әрекеттің тиімді түрде жүзеге асырылатындығын көрсетеді.
Қылмыска қатысу — барлық қатысушылардың бірыңғай кылмысты нәтижеге жетуі
үшін бағытталған, ортак қылмыстық ниетінің болуын білдіреді. Қатысушылардың
мінез-құлқының, ниеті мен мақсатының бір-біріне сай келуі де, келмеуі де
мүмкін. Мысалы: кісі өлтіруге қатысушылардың біреуі кызғаныштан, екіншісі
кек алушылықпен, ал басқа біреуі пайдакүнемдік ниетпен әрекет жасауы
мүмкін.
Қылмысқа қатысудағы басты шарт — барлық катысушылар қылмысты орындаушынын
істейтін қылмысының мәнін сезе отырып, әртүрлі ниетпен соның болуын тілеп,
қылмысты жүзеге асыру үшін өздерінің қылмысты әрекеттерін біріктіреді.
ҚЫЛМЫСҚА ҚАТЫСУДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ НЫСАНДАРЫ
Қылмысқа қатысудың нысандары және түрлері туралы мәселені анықтау
қылмысқа қатысушылардың субъективтік байланыстарының сипаты мен дәрежесіне,
олардың әрекеттерінің өзара келісушілігінің дәрежесіне, қатысушылардың
өзара объективтік байланыстарының мәніне, қылмысқа қатысушылардың өзара
әрекеттестігінің тәсіліне және қылмыс құрамдарының құрылу ерекшеліктеріне
байланысты шешіледі. Қылмысқа қатысушылардың әрекеттерінің келісушілік
дәрежесіне байланысты қылмысқа қатысу екі түрлі нысанға алдын ала келіспей
кылмысқа катысу және алдын ала келісіп қылмысқа қатысу болып бөлінеді. Бұл
нысандар Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінде әр түрлі көрініс тапқан.
Бұлар алдын ала келісіп кылмысқа жай қатысу, ұйымдасқан топ болып және
қылмысты бірлестік арқылы қылмысқа қатысу болып көрсетілген.
Қылмыстық құқық теориясы қылмысқа қатысудың түрлерін де бөліп көрсеткен.
Қылмысқа қатысудың түрлері қылмыс істеуге қатысқан жекелеген
қатысушылардың кылмыс істеуге қатысуының дәрежесі мен сипатына байланысты
қоса орындаушылық және тар мағынадағы қылмысқа катысушы болып екі түрге
бөлінеді.
Бірнеше адамның қылмысты бірге топ болып істеуін қоса орындаушылық деп
атаймыз. Қылмысқа қатысудың бұл түрі бойынша қылмыс істеуге қатысқандардың
барлығы да сол істеген қылмыстың объективтік жағының белгілерін басынан
аяғына дейін немесе жекелеген қатысушылардың қылмыстың объективтік жағының
бір бөлігін орындауға ғана қатысуын айтамыз. Мұндай ретте қылмыстың зардабы
қылмысты қоса орындаушылардың ортақ әрекетінің жиынтығының нәтижесі болуда.
Tap мағынадағы қатысушылықта орындаушы қылмыс істеуге ұйымдастырушының
айдап салушының немесе көмектесушінің қатысуын білмеуі де мүмкін. Ал қоса
орындаушылықта қылмысқа қатысушылардың барлығының бір-бірінің өзара әрекеті
жөнінде хабардар болуы және қатысушылардың қылмысты бірге тікелей
істейтінін білуі қажет.
Егер ондай болмаса адам қылмысты жеке істеген болып саналып, оны
орындаушы өзінің істеген іс-әрекетінің шеңберінде ғана жауапты болады. Tap
мағынадағы қылмысқа қатысушылыққа тән белгілердің бірі қылмысқа
қатысушылардын, өзара рольдер бөлісуі болып табылады. Қылмысқа қатысудың
бұл түрі бойынша қылмыстың объективтік жағының белгілерін тікелей орындаушы
ғана жүзеге асырады, ал ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесушілер
болса орындаушының атқаратын осы іс-әрекеті жөнінде хабардар болады.
Қылмысқа қатысудың нысаны мен түрін бір-бірінен бөліп карауға болмайды,
олар кейде қабаттасып кетуі де мүмкін. Мысалы: көп жағдайларда
ұйымдастырушы және көмектесуші басқа қатысушылармен бірге тікелей қылмыстың
объективтік жағының тұтас белгілерін немесе оның бір бөлігін орындауға
қатысуы мүмкін. Мұндай ретте қылмысқа алдын ала келісіп қатысу (қатысу
нысаны) қоса орындаушының және тар мағынасы қылмысқа қатысушылық
(катысушылардың түрлері) көріністерінің қабаттасуы орын алады. Қылмысқа
қатысу нысаны мен түрлерін дұрыс анықтау қылмысты саралауға және жазаны
даралау мәселесін шешуге әсер етеді. Қылмысқа қатысудың нысаны мен түрін
белгілеу бірлесіп істеген қылмысты іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігінің
сипаты мен дәрежесін анықтауға және қылмысқа қатысушылардың әрекеті мен
келісушілігінің дәрежесін есепке алуға мүмкіндік береді. Қатысушылардың
өзара байланысы тығыз болса, олардың әрекеті ұйымдасқан сипатты білдіреді.
Мұның өзі олардың істеген қылмысының қауіптірек болатынын көрсетеді.
Қылмыстық кодекстің 31-бабында қылмысқа қатысудың бірнеще нысаны: топ
болып қылмыс жасау, бір топ адамның алдын ала келісу, ұйымдасқан топ және
қылмысты бірлестік арқылы жасауы деп көрсетілген. Осы аталған бапта
қылмысты іс-әрекетті істеудің келісушілігінің дәрежесіне сәйкес қылмысқа
катысудыңнысаңдары бөлек көрсетілгенмен, іс жүзінде қатысушылардың өзара
қылмыс істеуге деген алдын ала келіспеушілігінің болғанына немесе
болмағанына байланысты қылмысқа қатысу нысаны төмендегідей бірнеше түрге
бөлінеді.
Алдын ала келіспей қылмысқа катысу 31-бап, 1-бөлігі. Мұндай ретте қылмыс
топ арқылы алдын ала келіспей, қоса орындаушылықтүрінде, қылмысқа
қатысушылардың арасында келіспеушілік қылмыс істелгенге дейінгі уакытта
орын алмаған жағдақда істеледі. Бұл жағдайда қылмысты топқа қатысушылар
дың өзара келісуі кылмыс істеу барысында, қылмыстың объек-тивтік жағының
белгілерін орындауға кіріскен уақыттан бастап жүзеге асырылады. Алдын ала
келіспей топ болып қылмыс істеу көп жағдайда төбелеске катысып кісі
өлтіруге, денеге жа-рақат салуда, әйел зорлауда жиі кездеседі. Бұл кылмысқа
тән белгі қылмыс істеуге, яғни қылмыстың объективтік жағын орындауға
кіріскен орындаушының әрекетіне басқа қатысушылардың қосьшып кетуі болып
табылады. Мұндайда әрбір қылмысқа катысушы қылмыстың объективтік жағының
белгілерін толық немесе өзара орындайды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумының 1993 жылғы 23 сәуіріндегі
Әйел зорлағаны үшін жауапкершілікті белгілейтін зандарды соттардың қолдану
төжірибесі туралы кзулысының топ болып жасалған зорлау деп бірнеше адам
бір жәбірленушіні зорлағандығы, сондай-ақ айыпкердің бірнеше адам (екеуден
кем емес) жәбірленушіге бірлесе күш жүмсап, онымен жыныс қатйнасын жасаса,
бүл әрекет топ болып зорлау деп саралануға жатады. Өздері зорлап жыныс
катынасын жасамаған, бірақ жәбірленушіге күш қолдану арқылы басқалардың оны
зорлауына көмектескен адамдар топтасып зорлауды орындаушылар болып
табылады— делінген. Алдын ала келіспей қылмысқа топ болып қатысу өте
қауіпті және бүл сот тәжірибесінде аз кездесетін қылмыс болып табылады.
Қылмысқа қатысушысының ең қауіпті және кем тараған түрі алдын ала сөз
байласып, келісіп кылмысты бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан
түрі болады. Алдын ала келісу деп қылмыстың объективтік жағын кұрайтын
әрекеттерді орындағанға дейін Қылмыстық кодекстің . Ерекше бөліміндегі
көрсетілген баптардағы іс-әрекеттерді істегенге дейін басқа бір адаммен
болса да келісімге келуді айтамыз. Бір топ адамның қылмысты алдын ала
келісіп істеуінің белгілері: біріншіден, кылмыска катысушылардың саны
екіден кем болмайды; екіншіден олардын қылмыс істеу туралы келісімі
қылмысты істеген-ге дейін орын алады үшіншіден, келісім белгілі бір немесе
бірнеше қылмысты істеу женінде болады. Қылмысқа қатысудың бұл нысаны
Қылмыстық кодексте накты қылмыс құрамының негізгі немесе жетілдірілген
(квалифицирующий) белгілері немесе жауаптылыкғы ауырлататын мән жайлар
ретінде керсетілген. Мысалы: 175-баптың 2-бөлігінде бөтеннің мүлкін адамдар
тобының алдын ала сөз байласуы бойынша ұрлау;—делінген. Бұл жерде қылмыс
істеуге келісу деп кылмысқа қатысушылардың дайындалып немесе істейін деп
жатқан кылмыс жөніндегі езара ауызша жазбаша келісімге қол жеткізуін
айтамыз. Кейде мұндай келісімдерге конклюдеттік әрекеттер (үндемей келісу)
арқылы қол жетуі мүмкін. Келісімнің түпкі мақсаты қылмыска қатысушылардың
барлығынан да істейтін қылмыс қүрамының объективтік жағын орындауға тікелей
қатысатыны туралы болады, яғни кылмысқа қоса орындаушылықпен жүзеге
асырылады. Егер қылмысты бір немесе бірнеше қылмыс жасау үшін күні бұрын
біріккен адамдардың тұрақты тобы жасаса, ол үйымдасқан топ жасаған. кылмыс
деп танылады. Мүндай үйымдасқан топпен істелетін қылмыстардың белгілері:
біріншіден қылмысқа кем дегенде екі адам қатысады, екіншіден ондай қатысу
алдын ала қасақана бір немесе бірнеше қылмыс істеу женінде келісіледі,
үшіншіден кылмыстық топ түріне топқа жатады.
Алдын ала ұйымдасқан тұрақты қылмыста топтың қатысушы-лары әдетте қылмыс
істеу жөнінде күні бұрын, яғни кылмысты, уақытқа дейін өзара келісіп,
қылмыс істеудің жоспарын шартын кылмысқа қатысушылардың өзара рөлін
белгілейді қылмысты әрекетті жүзеге асырудың тәсілін және жоспарланған
әрекетгі жүзеге асырудың жағдайларын карастырады. Үйымдасқан тұракты топпен
қылмыс істеу топка катысушылардың белгілі бір рольдерді аткаруы аркылы да,
сондайак. ұштаскан орындаушылық арқылы да кылмысқа қатысып жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді. Тұракты топ дегеніміз бір немесе бірнеше қасақана
кылмыстар істеу үшін құрылған топ болып табылады. Мұндай тұрақты топтың
мүшелері болып кейде мемлекеттік қызмет: басқару органдарынын. жауапты
кызметкерлері де болуы мүмкін. Қолданылып жүрген қылмыстық заңға сәйкес
ұйымдасқан топ болып кылмыс істеу кылмысты жетілдіретін, ауьірлататын белгі
ретінде бірнеше бапта керсетілген. Мысалы, 175 бап, Збөлік, атармағы, 178-
бап, 3-бөлігі,атармағы, 177-бап, 3-белік, а тармағы, т. б.
Егер қылмысты ауыр немесе ерекше ауыр кылмыстар жасау үшін құрылған
бірігіп ұйымдаскан топ(ұйым) не нақ сондай масатпен құрылған ұйымдасқан
топтардың бірлестігі жасаса, ол қылмыс сыбайластық қылмысты ұйым жасаған
кылмыс деп таныпады. Қылмыстық сыбайластыққатан езіндік белгілердің бірі
кылмыска қатысушылардың өзара аддын ала келісушілігінің ең жоғары дәрежеде
болатындығына және оның тұрақты, тығыз ұйымдасқан, топтасқан күрылым
екендігіне байланысты. Қылмыстык сыбайластық (қылмыстық үйым) ауыр немесе
ерекшс ауыр қылмыстар істеу үшін адамдардың біріккен түракты және топтаскан
тобының керінісі болып табылады. Қылмыстық сы-байластықгың
(қылмыстықұйымнын) қатысушылардың тұрақтылығы, топтасқандығы қылмысқа
қатысудың тек кана осы түріне тән белгілері болып табылады. Бүл жерде
кылмыстык сыбайластықгың (қылмыстық үйымның) түракгылығы деп оның
мүшелерінің өзара үнемі байланыста болуын және олардың бірнеше ауыр немесе
ерекше ауыр кылмысты істеуге даярлану, оқтнлу, жүзеге асыру, әрекетінің
өзіндік әдістерінің көрініс беруін айтамыз. Алдын ала келісімнің және өзара
тығыз сыбайластыктың, бірлестіктің тұрактылығын көрсетеді. Қылмысқа бірге
қатысушылардың әлеуметтік психологиялык белгілерін сипаттайтын қылмыстык
мақсатты жүзеге асырудағы ортак бірлігінің бар болуын кылмысты сыбайластық
(кылмысты үйымға) топтаскан дықдептанылады. Қылмыстык. сыбайластыктың
(қылмыстық үйымның) істеген қылмысының қауіптілігі сол, бұл ұйым жәй ғана
өзара келіскен адамдар тобынан емес, қылмысты құқыкқа қарсы әрекеттермен
шұғылдану үшін жасалған
тұракты, басқарылатын ұйымға топталған адамдардан тұрады. Бұл басқарылатын
тұрақгы ұйымның мақсаты ауыр немесе ерекше ауыр қылмысты әрекеттермен
шұғылдану болып табылады. Мұндай ұйым, әдетте бірнеше, саны белгісіз,
қылмыстарды жасау үшін, орындалуы қиын, ауқымы кең, тәсілі мен әдісі
жөнінен күрделі ауыр немесе ерекше ауыр қылмыстарды жүзеге асыру үшін
құрылады. Қылмысты топтың мүшелері арасында әрқайсысының аткаратын рольдері
белгіленеді. Мұндай басқарылатын ұйым көп жағдайларда ауыр немесе ерекше
ауыр кауіпті кылмыстарды жүзеге асырады. Қылмыстық сыбайластықпен (қылмысты
ұйыммен) істелетін қылмыстардың кей бір түрлері кылмыстық занда жеке қылмыс
құрамы ретінде керсетілген. (Мысалы, 237-бап. Бандитизм). Банда дегеніміз
азаматтарға немесе ұйымдарға шабуыл жасау мақсатында тұрақты, қарулы топ
кұру. Бұл қылмыс тұрақты басқарылатын ұйымға топтасқан адамдар арқылы ғана
жүзеге асырылады. Мұндай қылмыстарды кылмыстық құқықтық тероториясы
қылмыстық ұйыммен бірлестікпен жасаған қылмыс деп таниды. Қылмыстық
құқықтық тероториясы мүндай ұйымның құрылуын және оған қатысудың өзін
аяқталған қылмыс қатарына жатқызады.
Ұйымдаскан топқа қарағанда қылмыстық сыбайластық арқылы істелетін
қылмыстың зияны да, қауіптілігі де орасан зор. Үйымдаскан топқа қарағанда
қылмыстық сыбайластықтың (кылмыстық ұйымның) айырмашылығы бар. Қылмыстық
сыбайластыктың (қылмыстық ұйымның) құрылу мақсаты: ауыр немесе ерекше ауыр
қылмысты істеу қылмысты әрекеттермен үнемі шүғылдану және оны күн көріс
көзіне айналдыру. Ұйымдасқан топ қылмысты әрекеттермен үнемі шүғылданбайды,
үнемі шүғылданса ондай топ қылмыстық сыбайластыққа айналып кетеді. Сол
сиякты қылмыстық сыбайластыққа бір топ адам, бірнеше ұйым қылмысты
әрекеттермен шұғылдану үшін тұрақты құрылымға бірігеді, ұйымдасқан топпен
қылмыс істеуде мұндай белгі болмайды.
ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
Қылмыстық құқықта қылмысқа қатысушылар орындаушылар, ұйымдастырушылар,
айдап салушылар және кемектесушілер деп бөлінеді. Оларды былай бөлyгe
қылмысқа қатысудағы атқаратын іс-әрекетінің мәнісі мен дәрежесі негіз
болады. Қылмысқа қатысушыларды осылай бөлудің олардың жауаптылығын
негіздеу, іс-әрекеттерін дұрыс саралау және жаза тағайындағанда
әрқайсысының ерекшеліктерін еске алу үшін маңызы өте зор.
Қылмысқа катысушылардың түрлері және олардың әркайсысына зандьшық
сипаттама Қ.Р.Ктің 28-бабында керсетілген.
Орыңдаушы. Қылмысты тікелей жасаған немесе оны жасауға басқа адамдармен
(қоса орындаушылармен) бірге тікелей катысқан адам, сондайақ жасына, дұрыс
еместігіне иемесе осы Кодексте көзделген басқа да мән-жайларға байланысты
қылмыстық жауапқа тартуға болмайтын басқа адамдарды пайдалану арқылы, сол
сиякты әрекетгі абайсызда жасаған адамдарды пайдалану жолымен қылмыс
жасаған адам орындаушы деп танылады (28-бап, 2-бөлігі).
Қылмысты орындаушы қылмысты жеке өзі немесе оны бірнеше басқа адамдармен
қоса орындап, тікелей жүзеге асыруы мүмкін, мысалы: топ болып әйелді
зорлау, қайсыбір жағдайларда қылмыстың субъектісі болып танылатын жасқа
толмаған адамдарды пайдалану арқылы қылмыс жасаған адам қылмыстың тікелей
орынддушысы болады. Немесе есі дұрыс емес адамды кісі елтіруге пайдаланса,
онда оны пайдаланған адамның езі қылмысты орындаушы, ал есі дұрыс емес адам
қылмыс істеудің құралы болып табылады. Егер абайсыздыкпен әрекеттенген
адамды пайдалану арқылы қылмыс жасалса да, қылмысты орындаушы болып соны
пайдаланған адамның өзі танылады. Мысалы: С. деген адам өзі жек көретін Ж.
деген жолдасының қарсы келе жатқанын көріп, оны басқа біреудің қолымен
өлтіру үшін өзіне таяп қалғанда жанында келе жатқан Т. деген серігін алдап
Жанын қорқытайык мына мылтық ішіне оқ салынбаған, құр дәрімен ғана
жабдықгалған оталғыш бар, соған қаратып мылтык ат— дейді. Т. мылтықгы алып
Ж-ға қарсы мылтық атады, нәтижесінде мылтык атылып, Ж-ның кеудесіне оқ
тиіп, табан астында каза болады. Бұл жерде Т-ның әрекеті абайсыз-да, ал С-
ның әрекеті қасақана кісі өлтіру болып табылады. Өйткені ол мылтықоғын С-ға
сеніп тексермеді. Яғни, касақана қылмысты орындаушы С. болып табылады. Ол
бұл жерде абайсыздыкпен әрекеттенген адамды қылмыс істеуге пайдаланады.
Орындаушының арам ниетінің мазмұны мынандай болып та-былады: а) Адам
қылмысты басқалардың көмегімен (біреу болса да) істелгенін сеьзеді; б)
кылмыстың нәтижесінің жалпы зардабын болжайды; в) соның болуын тілеп немесе
соған саналы түрде жол береді. Қылмысты орындаушылардың әрекеті ҚК-тін 28-
бабы, 2-бөлігіне сілтеме жасалмастан ҚК-тің Ерекше бөлімінде көрсетілген
қылмыс кұрамы бойынша тікелей саналады.
Ұйымдастырушы. Қылмыс жасауды ұйымдастырған немесе оның орындалуына
басшылық еткен адам, сол сияқты ұйымдасқан қылмыстық топ немесе қылмыстық
қауымдастық (қылмыстық ұйым) құрған не оларға басшылық еткен адам ұйым-
дастырушы деп танылады (28-бап, 3-бөлігі). Үйымдастырушы қылмысқа
қатысушылардың ішіндегі ең қауіптісі болып табылады. Оның әрекеті Қылмыстық
кодекстің 29-бабына сілтеме жасала отырып сараланады. Қылмысты
ұйымдастырушылардың әрекеті көбінесе тұрақты қылмыстық топ, қылмысты ұйым
құруға байланысты болады. Ұйымдастырушылар объективтік жағынан алғанда
кызметі қылмысқа қатысушыларды табу, оның дайындығына, жүзеге асырылуына
жоспар жасау, қылмысқа қатысушылардың арасында берік тәртіп орнату, олардың
өзара міндеттерін бөлу, сондайак қылмысты істеу барысында оған тікелей
басшылық жасау жағынан көрінеді. Барлық жағдайларда да ұйымдастырушы,
кылмысты істеуді дайындағанда немесе басқарғанда олардың қатысушыларын
біріктіріп, басшылык жасайды, көп жағдайларда қылмыс істеудің бастамашысы
болады. Кейбір ретте қылмысты ұйымдастырушы кезінің ұйымдастырушылық
қызметін істелген қылмыстың тікелей орындаушылық қызметімен қоса атқаруы да
мүмкін. Бірақ та мұндай жағдайда оның ұйымдастырушылык қызметін қылмысты
орындаушылық қызметімен алмастыруға болмайды. Өйткені қылмысты
ұйымдастырушының зияндылығы орындаушыға қарағанда жогары және қауіпті болып
табылады. Үйымдастырушы тек қана тікелей қасақаналықпен әрекет жасайды. Ол
өзінің әрекетінің қоғамға қауіпті екенін біле тұра содан туындайтын
зардаптардың болуын болжай тұра, сол зардаптың болуын тілеп істейді. Яғни,
айтқанда, ұйымдастырушы қылмысқа қатысушылардың барлығының қылмысты
әрекетінің біріктірушілері болады және сол үшін де өзі ұйымдастырған
бастығы қылмыс құрамының санкциясына сәйкес жазаға тартылады.
Аңдап салушы. Басқа адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге
де жолмен қылмыс жасауға көндірген адам айдап салушы деп танылады (28-бап,
4 белігі).
Айдап салушы болашак қылмысты орындаушыны әр түрлі әдіспен қылмыс істеуге
азғырып, көндіріп, оның батылдығына жігер береді. Айдап салушы (азғырушы)
қылмысты істеушінің сана сезіміне, еркіне тікелей әсер етіп, оны қылмыс
жасауға тікелей жігерлендіреді. Аңдап салушының өзі қылмыс істеуге
көндірген адаммен қатынас жасауы ауызша, жазбаша, қимыл көрсету және тағы
басқа сан түрлі болуы мүмкін.
Қылмыс істеуге біреуді көндірудіру тәсілі, құралы да сан түрлі болуы
мүмкін. Мұнда қорқыту, өтіну, сатып алу, сый-сияпат жасау, өз екілдігі мен
беделін пайдалану сияқты сан алуан әдістер пайдаланылуы мүмкін. Кейбір
жағдайларда айдап салушы біреу емес, бірнеше болуы да ықтимал. Айдап
салудың барлық тәсілдері мен әдістері азғыруға көнушінің еркін басуға не-
месе оны шатасуға әкеліп соқтырмауы керек, қайта оның белгілі өзі
қылмысты жасауға деген жігерін қоздырып, соны істеуге деген бел
байлағандыққа итермелеуі керек. Айдап салушы барлық уақытта да белсенді
әрекет күйінде жүзеге асырылады. Айдап салушыны интеллектуалдық көмек
берудің түрінен ажырата білу керек. Интеллектуалдық көмек беруде адам
қылмысты орындаушының ниетін құптайды, ал айдап салушылыкта қылмыс істеуге
біреуді белсенді түрде көндіреді. Яғни, бұл екі ұғымның айырмашылығы
осында. Айдап салушылық өзінің істеген іс-әрекетінің мәнін сезуге қабілеті
накты бір шешім жасайтын адам женінде ғана орын алады. Сондыктан да есі
дұрыс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.