Кәсіпкерлік қызметтің негіздері
Дәріс №1 Бизнесті ұйымдастыру түрлері,формалары және мазмұны
Дәріс №2 Нарықты маркетингтік зерттеулер
Дәріс №3 Бизнесті жоспарлау негіздері
Дәріс №4 Бизнесті қаржымен қамтамасыз ету
Дәріс №5 Өндірісті ұйымдастыру негіздері
Дәріс №6 Өнім ұстанымдары
Дәріс №7 Баға құрылымының негіздері
Дәріс №8 Сыртқы экономикалық қызмет
Дәріс №9 Кәсіпкерліктегі саудалық келісімдер
Дәріс № 10 Кәсіпкерліктегі табыстың мәні
Дәріс №11 Кәсіпкерліктегі тәуекелдер
Дәріс №12 Кәсіпкерліктегі бәсекелестік
Дәріс № 13 Бухгалтерлік есеп негіздері
Дәріс №14 Бизнес тиімділігін сараптамасы
Дәріс № 15 Сәтті бизнестің принциптері
Дәріс №2 Нарықты маркетингтік зерттеулер
Дәріс №3 Бизнесті жоспарлау негіздері
Дәріс №4 Бизнесті қаржымен қамтамасыз ету
Дәріс №5 Өндірісті ұйымдастыру негіздері
Дәріс №6 Өнім ұстанымдары
Дәріс №7 Баға құрылымының негіздері
Дәріс №8 Сыртқы экономикалық қызмет
Дәріс №9 Кәсіпкерліктегі саудалық келісімдер
Дәріс № 10 Кәсіпкерліктегі табыстың мәні
Дәріс №11 Кәсіпкерліктегі тәуекелдер
Дәріс №12 Кәсіпкерліктегі бәсекелестік
Дәріс № 13 Бухгалтерлік есеп негіздері
Дәріс №14 Бизнес тиімділігін сараптамасы
Дәріс № 15 Сәтті бизнестің принциптері
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың “өз ісіне” деген табиғи ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл қызметтің ерекше түрі – кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп соғады.
Кәсіпкерлік дегеніміз – адамдар мен олар құрған бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көздейді. Кәсіпкерлікті шығармашылық күш – жігерді жүзеге асыруға, экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай екі жағдайға: біріншіден, коммерциялық бағыт – бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу, кездескен кедергілерді жеңе білуге; екішіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен жаңашылдық танытуға, ғылыми – техникалық прогреске жетуге тікелей қатысты.
Кәсіпкер қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің кандай да болмасын түрімен айналыса алады.Олар:шаруашылық-өндірістік, сауда-көтерме сату, жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және т.б. коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар операциялар.
Кәсіпкерлік дегеніміз – адамдар мен олар құрған бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көздейді. Кәсіпкерлікті шығармашылық күш – жігерді жүзеге асыруға, экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай екі жағдайға: біріншіден, коммерциялық бағыт – бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу, кездескен кедергілерді жеңе білуге; екішіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен жаңашылдық танытуға, ғылыми – техникалық прогреске жетуге тікелей қатысты.
Кәсіпкер қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің кандай да болмасын түрімен айналыса алады.Олар:шаруашылық-өндірістік, сауда-көтерме сату, жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және т.б. коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар операциялар.
1.Лихенц И.В. бизнес –план основа успеха, М: Машиностроение ≥ 1993.
2.Дойл Д. Как создать предприятие . таллинн, 1991.
3.Жизнин С., Крупнов В. Как стать бизнесменом. Минск:
Предприниматель ,1990.
4.Самуэльсон П. Экономика –М: Прогресс, 1964.
5.Хойер В. Как делать бизнес в Европе. – М.: Экономика, 1990.
6.Эванс дж., Берман Б. Маркетинг . – М.: экономика, 1990.
1. Лапуста М.Г., Поршнев А.Г., Старостин Ю.Л., Скамай Л.Г., Предпринимательство. Учебник. М:Инфра-М , 2004.-С 534 (28-40 бет)
2. Глущенко Е.В. Основы предпринимательства: Учебное пособие.-М.: Вестник, 1996 (35-100 бет)
3. ҚР шағын және орта бизнестi дамыту туралы заңы.
4. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау. – А.: Экономика, 2001, бет 8 – 231.
5. Лапуста М.Г. және т.б. Кәсіпкерлік. Оқу құралы. М.: 2004, бет. 41 -56, бет. 226 – 237.
6. Кадамбаев Т.К., Петренко И.Я., Быстряков А.Я. Организация рыночной
7. экономики ( с элементами микро- и макроэкономики): Учебное пособие.
8. Челябинск: Юж.-Урал. кн. издательство, 1996, бет. 156 -168
9. Внешнеэкономическая деятельность предприятия: Учебник/Под ред. Л.Е. Стровского. – М.: Закон и права, ЮНИТИ, 1996.
10. Грузинов В.П. Экономика предприятия и предпринимательства. – М.: СОФИТ, 1994.
11. Кузьмина Т.И. Экономика малого бизнеса. – М.: МГУ, 1992.
12. Курс предпринимательства: Учебник для вузов / Под ред. Проф. Горфинкеля В.Я., проф. Швандара В.А. – М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997.
13. Экономика и жизнь. Бизнес планирование, 1994 е 32, 33, 34.
14. Завьялов ПС., демидов ВЕ. Формула успеха , Маркетинг М: сычль, 1992.
15. Котлер Ф. Основы маркетинга. – Новосибирск: «наука» СИбирское отделение, 1992.
16. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі: жалпы бөлім.-Алматы,200
17. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Нормативтік актілер жинағы.-Алматы: ЮРИСТ,2006.
18. Қазақстан Республикасының шаруашылық субъектілері.Заң актілерінің жинағы.-Алматы:ЮРИСТ,2006.
19. О государственном предприятии. Закон Республики Казахстан.-Алматы:ЮРИСТ,2005.
20. О.Қалдыбаев,А.Темірбаев. кәсіпорын экономикасы:Оқу құралы.-Алматы:Санат,1997
21. Грузинов В.П., Грибов В.Д. Экономика предприятия. – М.: «Финансы и статистика», 1990.
22. Дашкевская Л.М. Правовые основы хозяйственной деятельности предприятий. – М.: «Колос», 1999.
23. Джумабаев С.К. Управление человеческими ресурсами. – Алматы: Ғылым, 2000.
24. Жатқанбаев Е.Б. Аралас экономика негіздері. – Алматы: 1996.
25. Идрисов А.Б. и др. Стратегическое планирование и анализ эффективности инвестиций. – М.: «Финансы», 1996.
26. Кузьмина Т.И. Экономика малого бизнеса. – М.: МГУ, 1992.
27. Курс предпринимательства: Учебник для вузов / Под ред. Проф. Горфинкеля В.Я., проф. Швандара В.А. – М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997.
28. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента. – М.: Дело, 1992.
29. Основы предпринимательской деятельности / Под ред. Власовой В.М. – М.: Финансы и статистика, 1995.
2.Дойл Д. Как создать предприятие . таллинн, 1991.
3.Жизнин С., Крупнов В. Как стать бизнесменом. Минск:
Предприниматель ,1990.
4.Самуэльсон П. Экономика –М: Прогресс, 1964.
5.Хойер В. Как делать бизнес в Европе. – М.: Экономика, 1990.
6.Эванс дж., Берман Б. Маркетинг . – М.: экономика, 1990.
1. Лапуста М.Г., Поршнев А.Г., Старостин Ю.Л., Скамай Л.Г., Предпринимательство. Учебник. М:Инфра-М , 2004.-С 534 (28-40 бет)
2. Глущенко Е.В. Основы предпринимательства: Учебное пособие.-М.: Вестник, 1996 (35-100 бет)
3. ҚР шағын және орта бизнестi дамыту туралы заңы.
4. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау. – А.: Экономика, 2001, бет 8 – 231.
5. Лапуста М.Г. және т.б. Кәсіпкерлік. Оқу құралы. М.: 2004, бет. 41 -56, бет. 226 – 237.
6. Кадамбаев Т.К., Петренко И.Я., Быстряков А.Я. Организация рыночной
7. экономики ( с элементами микро- и макроэкономики): Учебное пособие.
8. Челябинск: Юж.-Урал. кн. издательство, 1996, бет. 156 -168
9. Внешнеэкономическая деятельность предприятия: Учебник/Под ред. Л.Е. Стровского. – М.: Закон и права, ЮНИТИ, 1996.
10. Грузинов В.П. Экономика предприятия и предпринимательства. – М.: СОФИТ, 1994.
11. Кузьмина Т.И. Экономика малого бизнеса. – М.: МГУ, 1992.
12. Курс предпринимательства: Учебник для вузов / Под ред. Проф. Горфинкеля В.Я., проф. Швандара В.А. – М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997.
13. Экономика и жизнь. Бизнес планирование, 1994 е 32, 33, 34.
14. Завьялов ПС., демидов ВЕ. Формула успеха , Маркетинг М: сычль, 1992.
15. Котлер Ф. Основы маркетинга. – Новосибирск: «наука» СИбирское отделение, 1992.
16. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі: жалпы бөлім.-Алматы,200
17. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Нормативтік актілер жинағы.-Алматы: ЮРИСТ,2006.
18. Қазақстан Республикасының шаруашылық субъектілері.Заң актілерінің жинағы.-Алматы:ЮРИСТ,2006.
19. О государственном предприятии. Закон Республики Казахстан.-Алматы:ЮРИСТ,2005.
20. О.Қалдыбаев,А.Темірбаев. кәсіпорын экономикасы:Оқу құралы.-Алматы:Санат,1997
21. Грузинов В.П., Грибов В.Д. Экономика предприятия. – М.: «Финансы и статистика», 1990.
22. Дашкевская Л.М. Правовые основы хозяйственной деятельности предприятий. – М.: «Колос», 1999.
23. Джумабаев С.К. Управление человеческими ресурсами. – Алматы: Ғылым, 2000.
24. Жатқанбаев Е.Б. Аралас экономика негіздері. – Алматы: 1996.
25. Идрисов А.Б. и др. Стратегическое планирование и анализ эффективности инвестиций. – М.: «Финансы», 1996.
26. Кузьмина Т.И. Экономика малого бизнеса. – М.: МГУ, 1992.
27. Курс предпринимательства: Учебник для вузов / Под ред. Проф. Горфинкеля В.Я., проф. Швандара В.А. – М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997.
28. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента. – М.: Дело, 1992.
29. Основы предпринимательской деятельности / Под ред. Власовой В.М. – М.: Финансы и статистика, 1995.
Кәсіпкерлік қызметтің негіздері
Дәріс №1 Бизнесті ұйымдастыру түрлері,формалары және мазмұны
Мақсаты:Студенттерге бизнестің ұйымдастыру формаларын түсіндіру
Жоспар:
1.Бизнестің мәні және негізгі ерекшеліктері.
2. Кәсіпкерліктің түрлері, олардың өзара қатынастары және бизнеске қатысудағы өзгешеліктері.
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың "өз ісіне" деген табиғи ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл қызметтің ерекше түрі - кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп соғады.
Кәсіпкерлік дегеніміз - адамдар мен олар құрған бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көздейді. Кәсіпкерлікті шығармашылық күш - жігерді жүзеге асыруға, экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай екі жағдайға: біріншіден, коммерциялық бағыт - бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу, кездескен кедергілерді жеңе білуге; екішіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен жаңашылдық танытуға, ғылыми - техникалық прогреске жетуге тікелей қатысты.
Кәсіпкер қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің кандай да болмасын түрімен айналыса алады.Олар:шаруашылық-өндірістік, сауда-көтерме сату, жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және т.б. коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар операциялар.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің субъектілері мыналар бола алады:
● Қазақстанның азаматтары:
● Шетел мемлекетінің азаматтары;
● Адамдардың біруігі(кәсіпкерлер ұжымы).
Кәсіпкерлердің мәртебесі заңды және заңды тұлғалар мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін күшіне енеді.
Құқығы, міндеті, жауапкершілігі және кәсіпкерлердің кепілдіктері ұлттық заңдармен реттеледі.Мысалы, Қазақстан Республикасының заңдарымен реттелетіндер:
кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығы, кәсіпорындар құру және олар үшін қажетті мүліктер сатып алу:
● барлық субъектілердің рыноктағы материалдық, еңбек, ақпарат және табиғи ресустарға қол жеткізудің теңдік құқығы:
● меншік түрлеріне және ұйымдастыру - құқықтық формасына қарамастан кәсіпорын қызметінің теңдік жағдайы;
● кәсіпкерлердің мүліктерінен заңсыз айыруды қорғау;
● кәсіпкерлік саласындағы бекітілген шегінді еркін таңдау;
● нарықтық монополия жағдайында кәсіпкерлер мен кейбір тауар өңдірушілердің бәсекеге селқос қарауына жол бермеу.
Өндірістік кәсіпкерлікке - тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және ақпарарт беру, рухани құндылық жасау тағы тағыларға бағытталған қызметтер жатады.
Өндірістік кәсіпкерліктің мүдделілік өрісі едәуір түрліше және оны іске асыру үшін қаржылық және мате-
риалдық ресурстар, ал кейде олар көп мөлшерде қажет болады. Өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі мол өнім өндіру және оны сату мүмкіндігі болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерлікке - қызмет түрін сипаттайтын, оның мазмұнының айқындайтын тауар - ақша қатынастары тауар - айырбастау операциялары жатады. Мұның өндірістік кәсіпкерліктен айырмашылығы мұнда өнім өндіруге - байланысты өндірістік ресурстарды қамтамасыз ету қажеттілігі тумайды. Технологияның бастапқы сатысы ретінде, не сатып алу, нені қайта сату және қай жерде екенін таңдай білу қажет. Бұл мәселелерді іске асыру, ең алдымен тауар бағасының өткізу бағасы жағдайында көтерме сатып алу бағасы елеулі жоғары болуы керек екеніне суйену қажет.
Қаржылық кәсіпкерлік - коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі, солай болғандықтан оның сатып алу, сату обьектісі айрықшылығы - тауар болып есептеледі: ақшалар, валюта, құнды қағаздар (акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілдіктер және т.б.), яғни бірдей ақшаларды сату тікелей немесе жанама формада жүргізіледі. Солай болғандықтан қаржылық кәсіпкерлік - бұл коммерцияның бір түрі, онда қаржылық кәсіпкерліктің технологиялық мәмілесі коммерциялық технологиялық мәмілесімен ұқсас болады, айырмасы тек тауар қаржы активі болып саналады.
Қорытынды
* Бизнес - кәсіпорынның басшылары мен мамандарының шаруашылық қызметінің бір тұтас бөлігі. Ол экономиканың қызметінде ең белсенді нысанының бірі болып табылады.
* Бизнестің көптеген түрлерінің ішінен негізінен төртке топтастыруға болады: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, консультативтік.
* Өндірістік кәсіпкерлік өнімді өндіруге, жұмыс істеуге және ақпарат беруге, рухани баилықты жасауға бағытталған қызмет.
* Қызметтің коммерциялық түрінің мазмұны тауарақша қатынасы, сауда - айырбас операциясынан тұрады. Оны өндірістік кәсіпкерлік қызметтен айырмашылығы сол, мұнда өнімді шығаруға байланысты едәуір өдірістік ресурстарды қажет етпейді.
* Қаржы кәсіпкерлігі коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі болып табылады. Солай болғандықтан оның обеъктісі сатып алу, сату айрықшалығы тауарға шығады; ақшалар, валюта, құнды қағаздар(акция, облигация, вексель, ваучер), яғни тікелей және жанама нысаны түрінде бір ақшаны басқа ақшаларға сату шығады.
* Кәсіпкерлікті қалыптастыру үшін белгілі экономикалық, әлеуметтік, құқықтық жағдайлар жасалу қажет.
Бақылау сұрақтары:
1. Кәсіпкерліктің мәні неден түрады?
2. Кәсіпкерлік қызметтің нысаны мен ұйымдастырушылық әдісін айтыңыз.
3. Кәсіпкерліктің қандай түрлерін білесіз?
4. Өндірістік кәсіпкерліктің негізгі мазмұны және қызметтің өрісін не атқарады?
5. Коммерциялық кәсіпкерліктің атқаратын негізгі қызметі.
6. Қаржылық кәсіпкерліктің қызмет саласы және оның басқа кәсіпкерліктен айырмашылығы.
Әдебиеттер:
1.Лихенц И.В. бизнес - план основа успеха, М:
Машиностроение = 1993.
2.Дойл Д. Как создать предприятие . таллинн, 1991.
3.Жизнин С., Крупнов В. Как стать бизнесменом. Минск:
Предприниматель ,1990.
4.Самуэльсон П. Экономика - М: Прогресс, 1964.
5.Хойер В. Как делать бизнес в Европе. - М.:
Экономика, 1990.
6.Эванс дж., Берман Б. Маркетинг . - М.: экономика, 1990.
Дәріс №2 Нарықты маркетингтік зерттеулер
Мақсаты: Студенттерге маркетинг стратегиясын игеруге және нарық жағдайына талдау жасай алуларына көмектесіп үйрету
Жоспар:
1. Нарықтық жағдайда кәсіпорындар шаруашылық қызметінің ерекшеліктері.
2. Кәсіпорынның нарықтағы сыртқы және ішкі ортасы
Жоғарыда айтылғандай, кез келген кәсіпорынның нарықтық жағдайдағы ең маңызды мақсаты- өз жұмысындағы қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету.Бұл мақсатқа жетудің күрделі жолы, бұған қосылатын, тек пайда тауып қана қоймай, сонымен қатар, пайда табуды тұрақтандыру, ал бұған жету оңай мәселе емес.
Кәсіпорын, егер де өзінің жұмысында белгілі бір принциптерге сүйенсе және қажетті бернесін орындаса, алдына қойған мақсатына жетеді. Осыған орай кәсіпорындардың негізгі міндеттеріне жататындар:
* жоғары сапалы өнімдер өндіру, оларды жүйелі түрде жаңалау және қолда бар өндірістік мүмкіншіліктеріне, сұраныстарына сай қызметкөрсету;
* өзара алмасушыларын ескере отырып, өндірістік ресурстарды ұқыпты пайдалану;
* кәсіпорынның бет алысының стратегиясы мен тактикасын әзірлеу және жағдайлардың өзгеруіне байланысты оларды өзгертіп отыру;
* ғылыми- техникалық жетістіктер мен озық тәжірибені, еңбекті ұйымдастыру және басқаларды өндіріскек кеңінен енгізу;
* өздерінің қызметкерлеріне жағдай жасау, олардың сыныптамаларының өсуін және еңбектерінің үлкен маңыздылығы, олардың тіршілік деңгейлерін арттыру, еңбек ұжымдарында қолайлы саяси- психологиялық ахуалды жақсарту;
* кәсіпорынның шығарған өнімінің бәсекеге жарамдылығын қамтамасыз ету, кәсіпорынның жақсы атағын қолдау;
* баға саясатын икемді жүргізу және басқа да функцияларды іске асыру.
Қорыта айтқанда, ең маңызды, кәсіпорындардың барлық функциялары межелеген стратегияны іске асыруға және алдарына қойған мақсаттарына жетуге бағытталғаны жөн.
Қазіргі заман жағдайында көптеген отандық кәсіпорындардың алдында кәмілдік басқа мақсаттар мен міндеттер тұр, ал пайда табу үшін бірінші орында болмай отыр. көптеген кәсіпорындардың басшылары бұл кезеңдегі негізгі мақсаттары олар үшін- өнімді өткізу, кәсіпорындардың қызметкерлеріне жалақыларын уақтылы төлеу деп есептейді.
Осы кезеңдегі қиындық жағдай Қазақстан экономикасы үшін жақын арада бастап өтеді, кәсіпорындар бірте- бірте қалыпты жұмыс істейді, нарықтық экономикаға тән алға қойылған міндеттер шешіліп, мақсаттарға жетеді, үдемелі қоғамдық өндірісті ұйымдастыру формаларын, атап айтқанда, кәсіпорындарында шоғырландыру , мамандандыру, кооперациялау және құрамдастыру жұмыстары іске асады деп үміттенуге болады.
Кәсіпорынның маркетингтік ортасы дегеніміз маркетинг қызметінің өз клиентерімен сәтті байланыс жасауларына тиімді ықпал ететін және кәсіпорыннан тыс іс атқаратын субъектілер жиынтығы.
Маркетингтік орта:
oo үлкен;
oo ықшам ортадан тұрады.
Үлкен орта - ұйымның маркетингтік қызметіне шешуші ықпал ететін демография, экономикалық, табиғи, ғылыми-техникалық, саяси және мәдени факторлардың жиынтығы.
Демографиялық орта:
oo адамдардың жасы, жынысы, отбасы мүшелерінің саны;
oo табыс мөлшері, кәсіби мамандығы, білімін;
oo халықтың тығыздығы;
oo адамдардың өсу, туу, өлу көрсеткіштері.
Экономикалық орта:
oo тұрғындардың сатып алу қабілеттілігі;
oo баға, жинақ, несиелер;
oo жұмыссыздық;
oo иенфляция және табыс көздері;
oo тұтыну шығынының көлемі;
oo жалпы ұлттық өнім;
oo жалпы ішкі өнім;
oo жан басына шаққандағы табыс пен шығын және басқа да мәселелер.
Табиғи орта:
oo айналадағы ортаны қорғау және оны тиімді пайдалану;
oo шикізат түрлерінің жетіспеушілігі (дефицит);
oo тұщы су;
oo энергия көздері;
oo айналадағы ортаның ластануы;
oo өнеркәсіп қалдықтары және басқа да мәселелер.
Ғылыми-техникалық орта:
oo ғылым мен техниканың жетістіктері және оларды жеделдету жолдары;
oo өндірісті автоматтандыру;
oo ғарыш кешендері;
oo медицина және фармакология;
oo тәжірибелер жасау;
oo жаңалықтар ашу және басқа да салалар.
Саяси орта:
oo кәсіпкерлік қызметті реттеу заңдылықтары;
oo заңдылықтардың сақталуын қадағалау;
oo қоғамдағы әр түрлі заңдар, ережелер, қаулылар, нұсқаулар мен жарлықтардың дұрыс қабылдануы мен олардың дер кезінде орындалуын және басқа да салаларды қадағалау.
Маркетингтік басқару Кәсіпорынның ішкі бөлімдерімен тығыз байланыста жұмыс істеуін талап етеді.
Қаржы бөлімі қаржы жағдайын қарастырады. Ол маркетингтік жоспарды нақтылы іске асыру үшін қажетті қолма-қол ақшамен, оларды қолдану жұмыстарымен айналысады.
Ал ғылыми зерттеу бөлімі зиянсыз тауарларды жобалау жұмыстарымен, техникалық зәруліктері анықтау мен және оларды өндірудің тиімді әдістерін іздестіріп, табумен шұғылданады.
Өндіріс бөлімінің негізгі бағыты қажетті мөлшерде тауарларды өндіруді қамтамасыз ету.
Материал және техикамен қамту бөлімі қажетті ішкі заттар мен бөлшектердің жеткізіп тұруына тиісті жағдай жасауға міндетті.
Бухгалтерлік есеп бөлімі кәсіпорынның кіріс мен шығысын бақылайды және маркетинг қызметкерлерін көзделген мақсатқа жетудің қаншалықты сәтті жүріп жатқандағы жөнінде хабардар етіп отырады.
Жабдықтанушы - бұл кейбір нақты тауарлар өндірісінде және көрсетілетін қызметтерді қажетті материалдық ресурстармен қамтамасыз етіп отыратын іскер кәсіпорындар мен жеке тұлғалар.
Маркетингтік белдалдар - бұл кәсіпорынға тауарлардың клиенттер арасындағы қозғалысын реттеуіне, тауарды өткізіп таратуына көмектесетін кәсіпорындар.
Бұларға:
oo тауар өндіруді ұйымдастыратын кәсіпорындар;
oo маркетинг қызметімен айналысатын агенттіктер мен қаржы мекемелері жатады.
Сауда делдалдары - клиентерді іздеумен оларға тауарды тиімді сатумен айналысатын іскер кәсіпорындар. Тауар қозғалысын ұйымдастыруды қамтамасыз ететін кәсіпорындар компонияға өз өнімдерінің қорын құруға да көмектеседі.
Маркетингтік қызме көрсететін агенттіктер: маркетиенгтік ғылыми зерттеулер кәсіпорындары, жарнама агенттігі, жарнама құралдарын іздестіруді немесе жасап шығаруды ұйымдастыру, маркетингтік қызмет туралы тиісті кеңестер беретін кәсіпорындар.Олар компанияның көздеген мақсаттарына жетулеріне ең қолайлы жағдайлар туғызуды көздейді.
Дәріс №3 Бизнесті жоспарлау негіздері
Мақсаты: Студенттерге кәсiпкерлiктi жоспарлау түсiнiп игеруге көмектесу және әр нарықта кәсiпкерлiк iс-әрекеттi дамытудың негiздерiн оқу.
Жоспар:
1. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау үрдісі: мәні және оны жүзеге асыру сатылары.
2. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау түрлері.
Нарық жағдайында жоспарлау жүйесі өзара байланысты екі бағытты қамтиды.
Бірінші - республикалық және аймақтық дәрежедегі мемлекеттік индикативтік жоспарлау. Оған тауар өндірушілер мен қызмет көрсетушілерге жөн сілтеуге бағытталған ғылыми болжаулар, бағдарламалар, басқа да жоспарлы құжаттар жатады. Индикативтік жоспарлау мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының мақсаттары мен басымдықтарын, оларға сәйкес келетің параметрлер (индикаторлар) жүйесің және оған жетудің жолдарың көрсетеді.
Екінші бағыты - шаруашылық (фирмалық) жоспарлау. Жоспардың бұл түрі әрбір қожалық етуші субъектінің және оның өнімдері мен қызметін пайдаланушылардың мүдделерін қарастырады. Бұл жоспарлар мемлекеттік бағдарламалар мен жобалауды ескере отырып жасалады.
Қазақстан Республикасында экономикалық жоспарлау жүйесі ұзақ мерзімді Қазақстан - 2030 стратегиясына негізделген. Осыған сәйкес Үкімет стратегиялық жоспарлау агентігімен бірлесе отырып, 15 жылға арналған өндіргіш күштерді дамыту және орналастыру үлгісін жасайды.
Жоспарлау процесі менеджменттің негізгі қызметтерінің бірі болып табылады. Кәсіпорынды басқару үшін әрбір жүзеге асырылатын операцияның алдын - алу қажет, яғни мұнда іске асатын шараларды жоспарлау қажет.
Жаңа кәсіпорында басқару
Кәсіпкер өз ісінің бастапқы кезінде көптеген проблемалармен қақтығысып отырады. Солардың еңі біріншісі - шаруашылық кеңістікте өз орнын табу. Кәсіпкер ең алдымен нарықтың, ұсыныстың жағдайы мен оны қызықтыратын салада, облыстағы белгілі тауарларға сұранысты меңгеруі керек. Сонымен қатар ол жердегі қиындықтар мен кездесетін кедергілерді естен шығармау қажет (жергілікті заңдар, салық т.б.). Осылайша құралдарды инвестициялау шарттарын анықтапалуға болады.
Бұл шамалардың барлығы ашық түред, жергілікті және республикалық басылымдарда, ресми басылымдарда нормативті актілерде, заңдарда көрсетіледі. Сонымен бірге жеке адамдардың да пікірлерін, мәліметтерін жинақтау артықтық етпейді. Бұның барлығын кәсіпорынның пайдасына жатқызуға болады.
Осылайша өз тетігін анықтап алған кәсіпкер өз кәсіпорынның мамандануын белгілеп алады. Ол үшін болашақ тұтынушыларды бағалау, бәсекелестер туралы барлық мүмкін мәліметтерді біліп алу, техника мен технология туралы мәселелерді шешуі керек.
Кәсіпкерлік істің формасын таңдаудың мәні зор. Ең алдымен кәсіпкерліктің коллективті немесе жеке түрін таңдау керек. Жеке кәсіпкерлікті таңдай отырып, кәсіпкер өзі қауіп - қатерге бас тігіп, өз күшіне ғана сеніп, жұмыс істейді. Сәтсіз жағдайда, меншік иесі кәсіпорын міндеттемелері бойынша толық жауапкершілікте болады және өз құралдарымен, өз мүлкімен жауап береді.
Кәсіпкерлік істің ұжымдық түрін таңдай отырып , кәсіпкер жауапкершілікті серіктерімен бөліседі. Бұл түрде, қауіп - қатерді төмендетіге, қосымша ресурстарды тартуға мүмкіндік бар.
Келесі саты - өндірістік базаны қалыптастыру болып табылады. Кәсіпкер өзіне қажетті өндірістік және қойма жайын, қондырғыларды, жабдықтарды, станоктарды, құрал - саймандарды сатып немесе жалға алуы керек; шикізат пен материалды, жартылай фабрикаттарды, қосалқы бұйымдарды сатып алуы керек. Бұл жерде жалданатын жұмысшы күштерін ескерген жөн. Сол мақсатпен кәсіпорындар қондырғыларды жасаушылармен, шикізатпен, материалдармен қамтамасыз етушілермен, делдалдық фирмалармен қарым - қатынаста болады. Жұмыскерлерге деген мұқтаждықты жеке таңдау жолымен, еңбек биржасында хабарландыру арқылы т.б. жолдармен қамтамасыз етуге болады. Келесі маңызды сатыда, қаржы құралдарын тарту жүзеге асырылады. Әдетте істі бастауға, дамытуға керекті құралдаркәсіпкерлікке жеткіліксіз болады. Ақша құралдарының жетіспеушілігін акция сату арқылы, меншіктегі қарыз міндеттемелерді шығару арқылы (облигация) және коммерциялық банктерден несие алу қанағаттандыруға болады. Бұл жерде кәсіпорын оның акциясын немесе қарыз міндеттемелерін сатып алатын жеке және заңды тұлғалармен, сондай - ақ коммерциялық банктер өзара қатынаста болуы мүмкін. Банк несиелері қысқа, орта және ұзақ уақытты болып бөлінеді.
Акция сияқты бағалы қағаздарды шығара немесе сатып ала отырып, кәсіпорындар қор нарығымен - бағалы қағаздар нарығымен байланыста болады. Бұл жерде өзара қатынаста болатын ұйымдардың саны өте көп. Ең алдымен бұның қатарына қор биржасын, қаржы мекемелерін, несие мекемелерін, жеке инвесторларды жатқызуға болады.
Кәсіпорынды басқару организмін өмірге бейімді ету
Жаңадан құрылған кәсіпорынның негізгі проблемасы - жұмыскерлердің алдындағы қойылған мақсатты, оған жету жолын түсіндіретін ортаны - өмірге бейімді қалыптасқан организмді жасау болып табылады. Егер құрылған кәсіпорын өндірісі қалыптасқан және басқарылатын болмаса, кәсіпкерлік идеяның жақсысына, тамаша жарқындығына тартылған капиталға қарамастан сәтсіздікке ұшырайды. Жаңа кәсіпорындағы кәсіпкерлік басқаруда келесілерді ескру керек:
* Нарықтағы назар - ықыласты жоғарылату;
* Жоспарлау мен нақты ақшаны реттеуге - қаржылық болжау жасау;
* Жаңа кәсіпорынның мұқтаждығы пайда болмас бұрын жоғары басқарушылар тізбегін жасау;
* өз күші мен мүмкіндіктерін тиімді пайдалану жерлдерін анықтай алуы.
Теория жүзінде және өмірлік тәжірибеде мазмұнына, мерзіміне және басқа да ерекшеліктеріне қарай жоспардың бірнеше түрлері кездеседі.
1. Мазмұнына қарай, экономикалық саясат пен кәсіпкерлік әрекетіне байланысты жоспарлар мынадай түрлерге бөлінеді:
oo стратегиялық жоспарлау, мұнда елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын жүзеге асыру бағыттары мен әдістері, қожалық етуші субъектілердің мақсаты мен міндеті көрсетіледі. Олардың даму жолдары, модификациялау мен қайта құру әрекеттері ұзақ мерзімге есептеледі. Ол жаңа шешімдер мен мүмкіндіктер іздестіруге итермелейді;
oo тактикалық жоспарлау, бұл нарықтың өзгеру жағдайын ескере отырып, орта мерзімді стратегиялық мақсаттардың шешілуін көздейді;
oo қауырт (оперативті) жоспарлау, мұнда қолда бар мүмкіндіктер өте қысқа мерзімде (жыл, маусым, ай, он күн) жүзеге асырылады;
2. Жоспарлау қамту көлеміне қарай төмендегідей болып бөлінеді:
oo қойылған мәселеге қатыстылардың бәрін қамтитын жоспарлау (кешен немесе халық шаруашылығы бойынша);
oo тек белгілі мәселені не мөлшерді, жеке территорияны қамтитын бөлшектік жоспарлау;
oo кәсіпорын (фирма) дәрежесіндегі жоспарлау.
3. Жоспарлау орындалу мерзіміне байланысты:
oo қықа мерзімді (оперативті) жоспарлау (жыл, жарты жыл, тоқсан, маусым, ай, апта);
oo орта мерзімді (тактикалық) жоспарлау (2 жылдан 5 жылға дейін);
oo ұзақ мерзімді (стратегиялық) жоспарлау (5 жылдан аса);
4. Жоспарлау сипатына қарай;
oo жан-жақты;
oo нұсқалы;
oo шектелген;
oo егжей-тегжейлі;
5. Қызмет салаларына қарай;
oo өндірісті жоспарлау;
oo кадрларды (персоналды) жоспарлау;
oo қаржыны жоспарлау;
oo ғылыми жаңалықтарды жоспарлау;
oo дайындау мен өткізуді жоспарлау, т,б.;
6. Мәліметтер мен жағдайлардың өзгеруіне есепке алуға байланысты:
oo қатаң (жоспарды орындау барысында көрсеткіштерді өзгертпеу);
oo икемді (жағдайлардың өзгеруіне есепке ала отырып, кезеңдік өзгерістер еңгізу);
7. Уақыт кезеңіне қарай;
oo тәртіптелген, ағымдағы жоспарлау (мерзім өткеннен кейін ұзартылады);
oo жылжымалы жоспарлау;
oo кезектен тыс жоспарлау;
8. Тәсіліне қарай:
oo төменнен жоғары жоспарлау (прогресті әдіс);
oo жоғарыдан төмен жоспарлау (ретроградты әдіс);
oo Айналма әдісі (қарама-қарсы жоспарлау).
Бақылау сұрақтары:
1. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау үрдісі: мәні және оны жүзеге асыру сатылары.
2. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау түрлері.
3. Кәсіпкерлікті жоспарлау.
Әдебиеттер:
1. Лапуста М.Г., Поршнев А.Г., Старостин Ю.Л., Скамай Л.Г., Предпринимательство. Учебник. М:Инфра-М , 2004.-С 534 (28-40 бет)
2. Глущенко Е.В. Основы предпринимательства: Учебное пособие.-М.: Вестник, 1996 (35-100 бет)
3. ҚР шағын және орта бизнестi дамыту туралы заңы.
Дәріс №4 Бизнесті қаржымен қамтамасыз ету
Мақсаты: Студенттерге кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру әдістерін оқыту және қаржыландырудың көздерін игеру
Жоспар:
1. Кәсіпорынның қаржылық ортасы.
2. Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру көздері.
Кәсіпорын және коммерциялық ұйымдар қаржыны жалпы қаржы жүйесі қатынастарының бір бөлімі болып табылады. Сонымен қатар қаржы жүйесінің бөлімдері әртүрлі деңгейдегі бюджетпен, бюджеттен тыс қорлармен, сақтандыру т.б. бөлімдермен, сонымен қатар қаржы нарығының қатысушыларымен тығыз байланысты. Кәсіпорынның жұмысын қаржыландыру және оның көздері. Қандай да болмасын кәсіпорынның бастапқы капиталы құрылтайшылардың қаражаттары есебінен құрылады. Ал салымның түрлері: ұзақ пайдаланылатын объектілер, өндірісітік қорлар, бағалы қағаздар, мүліктік құқық, сонымен бірге белгілі бір сома ақша болуы қажет. Бастапқы капиталдың жасақталу әдісі коммерциялық ұйымның ұйымдастырулық - құқықтық нысанына байланысты.
Кәсіпкерлік ұйымдарды қаржыландыру - жай және ұлғайтылған ұдайы өндірісті қаржылық қамтамасыз етудің шарттарымен принциптерінің, нысандармен әдістерінің жиынтығы.
Қаржыландыру - бұл ақша қаражаттарының құрылу процесі немесе капиталдың барлық түріндегі құрылу процесі. Қаржыландыру термині Инвестициялау терминімен тығыз байланысты. Егер қаржыландыру - бұл ақша қаражаттарының құрылуы болып саналса, онда инвестициялау оларды пайдалану болып табылады. Екі бірдей түсінік секілді, бірақ біріншісі екіншісінің алдыңда болады, себебі, қаржыландыру көздерісіз қандай да бір инвестицияларды жоспарлау мүмкін емес.
Кәсіпорынның қаржыландыру көздерін келесі екі түрге бөлуге болады: 1) ішкі (меншіктік капитал) және сыртқы (қарыздық және тартылған капитал).
Ішкі қаржыландыру таза пайдамен амортизациялық есептеулерден құрылады. Өзіндік қаражаттың негізінде қаржыландырудың бір қатар артықшылықтары бар:
1) кәсіпорынның пайдасы арқылы қаржыландырудың негізінде оның қаржылық тұрақтылығы артады;
2) меншіктік капиталдың қалыптасуы және пайдалануы тұрақты болады;
3) сыртқы қаржыландыру бойынша шығындар азаяды;
4) кәсіпорынды дамыту бойынша басқарулық шешімдерді қабылдау процесі жеңілдетіледі.
Кәсіпорынның өзін - өзі қаржыландыру деңгейі тек ішкі мүмкіндіктерінен ғана емес, сонымен сыртқы ортаға да (мемлекеттің салық, амортизациялық, бюджеттік, кеден, ақша - несиелік саясатына) тәуелді болады.
Сыртқы қаржыландыруда мемлекеттің, қаржылық - несиелік ұйымның, қаржылық емес ұйымдардың және азаматтардың қаражаттары пайдаланылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсiпорындардың тәуелсiздiкке ие болуымен, сондай - ақ олардың меншiк иелерi, жұмысшылар, коммерциялық серiктестiктер және де басқа контрагенттер алдында өзiнiң өндiрiстiк - кәсiпкерлiк қызметiнiң нәтижелерi үшiн толық жауапкершiлiкте болуымен байланысты.
Кәсiпорынның қаржы жағдайы осы кәсiпорынның белгiлi бiр кезеңдегi қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметiн үздiксiз жүгiруi мен өзiнiң қарыз мiндеттемелерiн уақытылы өтеуi үшiн қаржы ресурстарымен қамтамасыз етiлуiн көрсетедi.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелдiлiктiң мүмкiн болатын деңгейiнде төлем қаблеттiлiгi мен несие қаблеттiлiгiн сақтай отырып, табысты өсiру негiзiнде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсiпорынның дамын көрсететiн қаржы ресурсының жағайы.
Қаржылық талдаудың тәжiрибесi қаржылық есептi оқудың негiзгi ережелерiн қалыптастырды. Олардың iшiнен алты негiзгi әдiстi бөлiп қарастыруға болады:
1) көденең талдау;
2) тiкелей талдау;
3) трендтiк талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдiсi.
Кәсiпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуiнiң экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсiпорынның табыстылығы абсолюттiк және салыстырмалы көрсеткiштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолюттi көрсеткiшi - бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы.
Кәсiпорынның iскерлiк белсендiлiгi мен қызметiнiң тиiмдiлiгiн бағалау және талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңi болып табылады.
Кәсiпорынның iскерлiк белсендiлiгi қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдығымен көрiнедi. Iскерлiк белсендiлiктi талдау, кәсiпорынның өз қаражатын қаншалықты тиiмдi пайдаланғандығын анықтауға мүмкiндiк беретiн, әр түрлi қаржылық айналымдылық коэффициенттердiң деңгейi мен қоғалысын зерттейдi.
Кәсiпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлi әдiстер мен тәсiлдердi қолдануға еркi бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы талдауды жүргiзудiң дәйектiлiгiне байланысты дұрыс әдiстi таңдай отырып, аудитор қаржылық жағдайға терең, жан - жақты әрi кешендi талдау жүргiзе алады, сондай - ақ объективтi және анық баға бередi, қаржылық тұрақтылықтың нығаюы мен кәсiпорынның табыстылығының өсуi жөнiнде ұсыныстар дайындайды.
Кәсіпорынды, фирманы техникалық -
экономикалық негіздеуді дайындау
Өндіріспен байланысты бар кәсіпорындарды құруда, оның техника - экономикалық негіздеуін (ТЭН) ескерген дұрыс. ТЭН құрамына келесілерді енгізу ұсынылады:
1. Өндірісте жоспарланатын өнімге, тауар мен қызметке сұранысты талдау.
2. Өндірістік көрсеткіштер:
* Конструкторлық, технологиялық және басқа талап етілетін құжаттамалардың бар болуы;
* өндірістік бағдарламалар;
* бағдарламаны, жұмысты жүзеге асыруға керекті машиналардың, жабдықтардың, құрал - саймандардың негізгі өндірістік қорлардыңбасқа элементтердің, сонымен бірге шикізат пен материалдардың тізімі;
* өндірістік қуаттылықтың немесеоларды құру жобасының болуы;
* бар жабдықтардың, қондырғылардың және негізгі қорлардың тізімі;
* өнім немесе қызметтің жеке түрлерінің тиімділігі;
* амортизациялық болу шамасы.
3. Қаржылық көрсеткіштер:
* өнімді өткізі немесе қызмет көрсетутүсімін есептеу;
* материалдық және оған теңестірілген шығындардың мөлшері;
* бюджетке бөлінетін ақшаның шамамен жобасы;
* таза пайда;
* еңбекақы қоры;
* құрылатын басқа қорлардың шамасы.
Халықаралық практика жоболарды негіздеуде салынған құралдардың мақсатқа лайықтылығы, пайдалылығы туралы шешімді қабылдауға бірқатар жалпыланған көрсткіштерді пайдаланады. Оның ішінде:
1. Ағымды таза бағасы;
2. Рентабельдік тиімділігі,
3. Тиімділіктің ішкі коэффиценті.
4. Капиталдық салымдарды қайтару кезеңі (уақыты).
5. Шығынның ең жоғары мүмкін деңгейі.
6. Зиянсыздық нормасы.
Ағымды таза бағасы - өнімді өткізгеннен түскен жинақталған кірістен, сол уақытта есептелген барлық шығындардың айырмасын айтамыз.
Рентабельдік - пайданың салынған капиталға немесе пайданың акционерлік капиталға қатынасы, кәсіпкерлік жобаның әр жылына немесе орташа жылдық шама болып есептеледі. Бұл жерде салық салу да есепке алынады.
Тиімділіктің ішкі коэффиценті - рентабельділік шамасының бастыпқа табалдырықтың шамасы болып анықталады. Ол инвестицияның экономикалық өміріне есептелген интегралды әсердің нөлге тең болуын қамтамасыз етеді. Егер ішкі коэффицент шамасы табалдырықтың шамадан төмен болмаса, жоба рентабельді болып есептеледі.
Капиталдық салымдарды қайтару кезеңі - бұл шама біздің елімізде капиталдық салымдардың өтелу уақыты деп кеңінен қолданылады. Оны сату кірістерінен қызметтік - әкімшілдік шығындарды алып тастағандағы шаманы негізгі капиталдық салыммен салыстыру арқылы анықтайәды.
Шығынның ең жоғары мүмкін деңгейі - жобаны қаржыландырудың керекті шаманы көрсетеді және бұл шама барлық шығындармен байланыста болуы керек.
Зиянсыздық нормасы - нөлдік пайда қамтамасыз етілетін, шығарылатын өнімнің көлемінің ең төменгі деңгейі - бұл жерде сату кірісіөндіріс шығындарына тең. Ол формула бойынша анықталады.
Бақылау сұрақтары:
1. Кәсіпорнның қаржылық ортасы.
2. Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру көздері.
3. Кәсіпорынның өзін - өзі қаржыландыру.
4. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын бағалау мен талдаудың мазмұны.
Әдебиеттер:
1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсiпорынның қаржылық
жағдайын талдау. - А.: Экономика, 2001, бет 8 - 231.
2. Лапуста М.Г. және т.б. Кәсіпкерлік. Оқу құралы. М.: 2004, бет. 41 -56, бет. 226 - 237.
3. Кадамбаев Т.К., Петренко И.Я., Быстряков А.Я. Организация рыночной
экономики ( с элементами микро- и макроэкономики): Учебное пособие.
Челябинск: Юж.-Урал. кн. издательство, 1996, бет. 156 -168
Дәріс №5 Өндірісті ұйымдастыру негіздері
Мақсаты: Өндірісті ұйымдастырудың негізгі қағидаларын қарастыру.
Жоспар:
1. Өндірісті ұйымдастырудың мәні
2. Өндірісті ұйымдастыру пәнінің міндеттері
3. Өндірістік құрылым және оның түрлері
4. Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері және оларды жетілдірудің жолдары.
5. Өндірістік процестерді ұйымдастырудың негізгі принциптері
1. Қандай өндіріс болмасын өзінен-өзі дами алмайды, ол бірінші жағынан - өндіріс факторы рыногы, екінші жағынан- өткізу рыногы арқылы жалпы экономикамен тікелей байланысты. Сондықтан кәсіпорын экономикасы жеке өндірістердің басқа шаруашылық құрылымдарымен қатынасатын рынокпен зерттелуі тиіс.Ол шаруашылық процесін жалпы және жеке өндірістің мүддесі ретінде қарайды.
Өндірісті ұйымдастыру микро және макроэкономикамен тығыз байланысты. Микроэкономика- бұл сала, өндірістер, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтыйтын экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы салалардағы тауар және қаржы рыноктарын, банктерді, түрлі фирмалар мен өндірістерді, тағы басқаларды зерттейді. Микроэкономика сол сияқты жекеленген тауарларды өндірудің көлемін қалай белгілейтінін және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін, т.б. зерттейді. Сонымен қатар ол өндірістік қызмет экономикасы мен ұйымдастыру мәселелерін де зерттейді. Бұған жататындар: бизнестің ұйымдық нысаны және құқықтық негізі, фирмалардың қаржы және шаруашылық мәселелерін жоспарлау, бизнестің дамуы үшін капиталды жұмылдыру тәсілі, рынокты монополиялау деңгейін бағалау әдісі, баға белгілеу мәселесі және өнімдерді сатудағы өндіріс шығындарын есептеу, т.б.
2. Өндірісті ұйымдастыру - өндіріс секторы саласында оңтайлы шығындар кезінде қызметтердің жақсы нәтижеге жетуін қамтамасыз ететін объективті экономикалық заңдылықтардың, жағдайлар мен факторлардың пайда болу және әрекет етуін оқытатын ғылым. Өндірісті ұйымдастыру курсын оқудың пәні маманданған салалардың өзара байланыс жүйесін көрсететін өндірістік секторлар және ұлттық экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындар (өнеркәсіп, агроөнеркәсіп кешені және т.б.) болып табылады. Өндірістік сала қызметінің түрлі аспектілері даму және өзара байланыста талданады.
Пәннің мақсаты - материалдық өндірістің негізгі буыны болып табылатын өнеркәсіптік кәсіпорынның тиімді қызметін қамтамасыз етудегі өндірісті ұйымдастыру жөніндегі өзара байланысты маңызды мәселелер мен факторларды оқып үйрену болып табылады.
Пәннің міндет:
-өндірісті ұйымдастыру негіздерін меңгеру;
-өндірістік үрдістерді ұйымдастыруды жан-жақты қарастыру;
-кәсіпорынға қызмет көрсетуші шаруашылықтар мен қосымша цехтарды
ұйымдастыруды қарастыру;
-жаңа.техниканы дайындау және игеру үрдістерін ұйымдастыру, жоспарлау
және басқару механизмдерін талдау.
Микроэкономикалық талдау тек жеке өндіріске ғана тиісті емес, сонымен бірге жеке өндірістің рыноктағы ықпалын және ақиқатын, өндіріс деңгейіндегі экономиканы және өндірісті ұйымдастыруды зерттеу болып табылады.
Өндірісті ұйымдастыруды зерделеудің негізгі объектісіне жататындар:
* өндірістің өндірістік құрылымы, өнеркәсіп өндірісінің үлгісі, өндіріс кезеңін ұйымдастыру;
* өндірісті басқару процесін ұйымдастыру;
* шаруашылық стратегиясын таңдау, өнімді өндіруді жоспарлау және өнімді сатуды әзірлеу;
* өндірісті қалыптастыру, капиталды пайдалану және өндірістің табысын қорландыру;
* өндірістің материалдық-техникалық базасымен қамтамасыз етілуі, шикізаттар, материалдар жеткізілуі, босалқы қорды қалыптастыру және оларды ұтымды пайдалану;
* өндірістің техникалық жағдайы және қажетті өндірістік инфрақұрылымды құру;
* өндірістік шығындарды қалыптастыру, өнімнің өзіндік құн калькуляциясы, өндірістің баға саясаты;
* өндірістің қаржы ресурстары, шаруашылық қызметінің тиімділігі өндірістегі тәуекелдік баға;
* өндірістің жаңартпашылық қызметі, өнімнің сапасы, өндірістің жаңартпашылық саясаты, экономикалық проблемалар;
* кадрларды іріктеу, оларды жұмысқа қабылдау, еңбекті ұйымдастыру, еңбекке ақы төлеу жүйесі және еңбек өнімділігін арттыруды ынталандыру.
. Кәсіпорындарды құру және олардың құрылымдық бөлімшелерінің негізіне өндірістік процестер жатады. Өнімді өндірумен байланысты кез келген технологиялық процес түрлі операциялар көлемін, оның ішінде негізгі, қосымша, қызымет көрсету, басқару және т.б. жұмыстарын іске асырады. Дайын өнімді жасауда жоғарыдағы еөрсетілген опреациялардың рөлі түрліше. Өнімді қалыптастыру негізгі өндірістік процестердің кезінде шығады, ал басқа процесте оны жасауға тек ықпал етеді. Мұның барлығы тиісті бөлімшелерді қалыптастырудың негізі болып табылады.
Кәсіпорын құрылымы өндірістік және ұйымдық болып бөлінеді. Өндірістік бұл негізгі және көмекші цехтар және учаскелердің құрамы мен мөлшері.
Өндірістің құрылымына ықпал ететін негізгі факторлар мыналар болы табылады:
Шығарылатын өнімнің және оның номинклатурасының сипаттамасы;
Өндірістің ауқымы;
Кооперациялау деңгейі.
Шығарылатын өнімнің сипаты және оны дайындаудың тәсілі шешуші дәрежеде цехтардың құрамын, олардың мөлшерін, жүк айналымын және зауыт аймағының шамасынын анықтайды. Ұйымдық - техникалық фактордың жетекші тұррғыла кәсіпорындардың кеібір бөлімшелерінің және олардың жалпы құрылымдарын қалыптастыруға ықпал ететін өндіріс үлгілері бой көрсетеді. Өндіріс үлгілері жұмыс орнының саны мен ондағы орындалатын оперпциялары араасындағы арақатынастар мен есептелінетін көрсеткіштері арқылы анықталады.
Кәсіпорындардың ұйымдық құрылымы - бұл құрылымы және оның ұйымдық бірлік мөлшері ( жұмыс орны, бөлім, қызымет), олардың арақатынасы мөлшері көлеміне және межелеген міндетіне сай келетіндей болса тиімді жұмыс істей алады. Әрбір құрылым деңгейлес және сатылы болып бөлінеді, басқаша айытқанда ұйымдық құрылымда еңбек бөлінісің деңгейлестік және сатылы болып ажыратылады.
Еңбек бөлінісінің деңгейлестік шекарасы басқарушының өз ісінің саласында тиімді басқару мүмкіншілігін анықтайды (басқарушының тікелей қарамағындағы бағынушылардың ең жоғарғы саны). Сатылы еңбек бөлінісі басқарушылық шешімін дайындаудағы сатылы бейнесі саласындағы іс - әрекетін құрайды.
Өндірістің ауқымы, технологиялық процестердің ерекшелігі, мамандандыру деңгейі, бөлімшелердің құрамы мен саны кәсіпорындардың түрлі өндірістік құрылымдарын туғызады.
Өндіріс немесе цех кәсіпорынның ұйымдық, мүліктік оқшауланған құрылымдық блімшесі болып табылады. Онда дайн өнімнің бір бөлігін дайындайды немесе өндіріс процесін орындайды. Цех - бұл белгілі бір бейнелерді пайдаланатын кәсіпорынның оқшауланған бөлімшесі.
Кәсіпорындардың цехтар, учасклер және басқа да буындары арасындағы өзара қарым - қатынасы, атап айтқанда. шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар және қызмет көрсетуде цехтар, бөлімдер ережелерімен, сол сияқты кәсіпорынның бекіткен ережесіне сай нормативтік құжаттармен реттеледі.
Кәсіпорын құрылымын толық сипаттау үшін түрлі көрсеткіштер қолданылады. Олардың ішіндегі негізделері:
оның құамына кірктін бөлімшелердің жалпы тізімі;
бөлімшелер қызыметкерлерінің саны;
жабдықтардың қуаты;
өндірістік қорлардың құны;
өнім шығару көлемі;
мамандандыру және механикаландыру;
күрделі қаржының құрылымы.
Кәсіпорынның құрылым көрсеткіштерін дұрыс тандау өндірістің "осал жерлерін" ашуға және осы кәсіпорынның оңтайлы құрылымын таңдауға мүмкіндік туғызады..
Салалық құрылымдарды жетілдіру көзінің бірі - бұл өндірістік бірлестіктер құру. Оның түрлі үлгілері әр түрлі құрылымдарды алдың ала анықтайды. Дегенмен, қағида бойынша, өндірістік бірлестіктерде ғылыми - зерттеу лабаораториялары, жобалау - конкурукторлық бюролар, жабдықтар, өткізу қызыметтері, көмекші шаруашылықтар орталықтардырылады.
Өнеркәсіпен қатар ғылыми-өндірістік бірлестіктері құрылады.
Ғылыми - өндірістік бірлестіктер бірыңғай ғылыми - өндірістік және шаруашылық кешені болып саналады. Оның құрамына тәжірибелі үлгілер шығару, жұмыспен қамту және жаңа өнімнің бірінші тобын немесе тәжірибе - өнеркәсіп үлгілерін жаңа техникамен шығаруды қамтамасыз ететін ғылыми - зерттеу, конститорлық, жобалау - конструкторлық және технологиялық ұйымдар, эксперименттік зауыттар ( фабрикалар), іске қосуды реттеушілер және т.б. қосылады.
Бақылау сұрақтары:
1.Өндірісті ұйымдастырудың мәні
2.Өндірісті ұйымдастыру пәнінің міндеттері
3.Өндірістік құрылым және оның түрлері
4.Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері және оларды жетілдірудің жолдары.
5.Өндірістік процестерді ұйымдастырудың негізгі принциптері
Әдебиеттер:
1. Внешнеэкономическая деятельность предприятия: УчебникПод ред. Л.Е. Стровского. - М.: Закон и права, ЮНИТИ, 1996.
2. Грузинов В.П. Экономика предприятия и предпринимательства. - М.: СОФИТ, 1994.
3. Кузьмина Т.И. Экономика малого бизнеса. - М.: МГУ, 1992.
4. Курс предпринимательства: Учебник для вузов Под ред. Проф. Горфинкеля В.Я., проф. Швандара В.А. - М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997.
Дәріс №6 Өнім ұстанымдары
Мақсаты: Сапа көрсеткіштерінің мәні мен қызметі туралы түсінік беру, өнім сапасын жақсартудың жолдарын таныстыру және оны тәжірибе жүзінде қолдана білуге үйрету
Жоспар:
1. Сапа көрсеткіштерінің мәні мен қызметі.
2. Тауарлардың бәсекеге жарамдылығының көрсеткіштері.
3. Стандарт және стандарттау ұғымы.
4. Өнім сапасын басқару жүйесінің дамуы.
1. Қазіргі нарықтық экономика негізінде шығарылған өнімнің сапасына басқалай талап қояды.
Өнім сапасы - бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Өнімнің сапалылығы тек техникалық, тауар тану ғана емес, сонымен қаар , ең маңызды экономикалық санаты болып табылады. Экономикалық санаты ретінде ол тұтыну құнына тығыз байланысты. Егер де тұтыну құны - бұл жалпы алғанда тауардың пайдалылығы болса, ал өнімнің сапалылығы - бұл оны пайдаланудағы нақтылы жағдайда тұтыну құнының деңгейіндегі көрінуі.
Сапаның көрсеткіштерін анықтау оның сандық маңызын өзін - өзі түсіну болып табылады. Ол үшін практикада өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты мына төмендегі әдістер пайдаланылады:
өлшеуші әдіс (аспаптар, приборлардың көмегімен);
тіркеу әдісі - бұл тіркеуге және есептеуге негізделген. Тіркеу әдісі мынадай көрсеткіштермен, атап айтқанда: қауіпсіздік, патенттік - құқықтық, стандарттау, сәйкестендірумен анықталуы мүмкін;
есептеу әдісі - өнімнің сапасы жөніндегі көрсеткіштерді анықтау үшін арнайы математикалық үлгілерді қолдануға негізделеді;
органолептік әдіс - адам мүшесін сезу - көру, есту, дәм, түйсінуді талдауды қамтиды.Табылған маңыздылықтың дәлдігі және растылығы адамдардың біліктілігі, заңдылығына және қабылеттілігіне байланысты;
социологиялық әдіс - өнім, оны нақты немесе тұтынушылардың мүмкіншілігі туралы пікірлерді талдау және жинау негізінде жүзеге асырылады;
сарапшылық әдіс - мамандар тобы арқылы іске асырылады. Мысалы, дизайнерлер, дәм айырушылар;
Практикада өнімнің сапа деңгейін бағалау үшін көрсеткіштер жүйесін пайдаланады. Онда өзіне қорытындылау және өнімнің сапасы жөніндегі жеке көрсеткіштер қосылады.
Сапа жүйесі
Сапа жүйесі
Кәсіпорынның сапа жөніндегі саясаты
Сапа жүйесі
Сапасын басқару
Кәсіпорынның сапа жөніндегі саясаты
Сапа жүйесі
Сапасын басқару
Сапаны қамтамасыз ету
Сапаны жақсарту
Дайындаушы
Тұтынушы
Сапаны қамтамасыз ету
Сапаны жақсарту
Дайындаушы
Тұтынушы
2.Жобалау, өнімді
әзірлеу
1.Маркетинг 3.Материалдық -
техникалық қызмет
11.Кәдеге көрсету
жарату
4.Өндіріс өнімдерін
10.Техникалық дайындау және
қызмет көрсету әзірлеу
9.Құрастыру 5.Дайындау
және дайындау
6.Бақылау, сынау
8.Өткізу жүргізу
7. Бума және сақтау
Сапаны жинақтап қорыту көрсеткіштері жалпы салада немесе кәсіпорындарда өнім сапасының деңгейін сипаттайды. Бұл көрсеткішке жататындар:
* Сұрыптылығы
* Маркасы
* Жүктелімі
* Пайдалы заттың мазмұны
* Өнімнің дүниежүзілік стандартына сай үлесі, т.б.
Жеке көрсеткіштер тым әр түрлі және не ол, не бұл өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты болады.
2. Нарықтық жағдайда тұтынушының қанағаттануы тауарға деген өзінің ерекшелігінің жиынтығы сатып алу , сату актісінде көрінеді. Мұндай ерекшеліктің үйлесуі, өндіруші мен тұтынушының мүдделерінің сақталуы негізінде тауарлар және тұтынушылар талабының сипаттамасын, сол сияқты нарық жағдайында тауардың толық сәйкестігін бәсекенің жарамдылығы деп атайды.
Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына мүмкін беретін тұтыну кешенінің сипаттамасын анықтайды.Бәсекеге жарамды өнім рынокта жеңіл және тез сатылады. Әрбір сатып алушы өзінің жеке мұқтажын ең жоғары қанағаттандыратын тауарды ғана алады. Жалпы алғанда, сатып алушылар бағалармен салыстырғанда қоғамдық мұқтажына толық сәйкес келетін тауарды сатып алады.
Сонымен, тауарға бәсекенің жарамдылығын, оның сапалық және құндық сипаттамасының жиынтығы деп түсінуге болады. Ол сатып алушының нақтылы мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді және сатып алушы үшін тиімділігі ұқсас тауар - бәсекелестер ерекшелінеді.
Бұл маңызды көрсеткішті анықтаудың бірнеше тәсілдері белгілі. Олардың ең көп таралғандарына қысқаша тоқталайық.
Бірінші тәсіл. Техникаға бәсекенің жарамдылығын анықтайтын белгісі - бұл тауарды тұтыну бағасы болып табылады. Ол мынадай формуламен анықталады:
Бт = Бс + Шт
мұнда, Бт - тұтыну бағасы
Бс - сатылу бағасы
Шт - бұл өнімді тұтынушылардың шығындары (оның барлық
нормативтік мерзім ішіндегі қызметі)
Екінші тәсіл. Тауардың бәсекелестік жарамдылығын анықтағанда бұл тәсіл екі өлшемді еске алуы мүмкін; өнімнің өзіндіқ құны, тауарды стау және оның сапалық деңгейі. Сөзсіз, бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын тауар оны өндіруге, сатуға кеткен шығындар ең төмен, ал сапа деңгейі бәсекелес тауарға қарағанда жоғарылау болатын болса.
Үшінші тәсіл. Бұл тәсіл техникалық деңгейін және сату бағасын есепке ала отырып, бәсекелестік тауарларды салыстыруға негізделген. Бұл тәсілге сәйкес басында салыстырмалы сапаның сандық көрсеткіштерінің деңгейі және базалық үлгілер (тауар) мына формуламен анықталады:
КК = ККэ + ККт + ККс
мұнда, КК - тауар деңгейінің кешенді көрсеткіші;
ККэ - эстетика- эргономикалық деңгейінің кешенді көрсеткіші;
ККт - техникалық деңгейдің кешенді көрсеткіші;
ККс - көрсеткіш кешенінің сенімділігі.
Төртінші тәсіл. Бұл тәсілде бәсекеге жарамдылықтың деңгейі қалай техникалық , солай экономикалық параметрге салыстыру негізінде анықталады. Сонымен, техникалық параметрден тек сатып алушылар осындай ең жоғары деңгейде қызықтыратындарды таңдайды.
3. Стандарт - бұл қағида бойынша көптеген мүдделі жақтардың елеулі мәселелерге қарсылық білдіруді сипаттайтын, келісушілік негізінде әзірленетін және танылған органдардың бекітетін нормативтік құжаты. Бұл жалпығ және қайта пайдалану ережесі үшін стандарттаудың белгілі бір объектілерінің жалпы принциптері, мінездемесі, талаптары және әдістері белгіленуі мүмкін. Сол сияқты белгілі салаларды тәртіпке келтіруді оңтайлы деңгейге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дәріс №1 Бизнесті ұйымдастыру түрлері,формалары және мазмұны
Мақсаты:Студенттерге бизнестің ұйымдастыру формаларын түсіндіру
Жоспар:
1.Бизнестің мәні және негізгі ерекшеліктері.
2. Кәсіпкерліктің түрлері, олардың өзара қатынастары және бизнеске қатысудағы өзгешеліктері.
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың "өз ісіне" деген табиғи ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл қызметтің ерекше түрі - кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп соғады.
Кәсіпкерлік дегеніміз - адамдар мен олар құрған бірлестіктердің белсенді, дербес шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көздейді. Кәсіпкерлікті шығармашылық күш - жігерді жүзеге асыруға, экономикалық және ұйымдастыру ісінде тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан түсіндіргенде мынадай екі жағдайға: біріншіден, коммерциялық бағыт - бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізу, кездескен кедергілерді жеңе білуге; екішіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен жаңашылдық танытуға, ғылыми - техникалық прогреске жетуге тікелей қатысты.
Кәсіпкер қабылданған заңға қайшы келмейтін қызметтің кандай да болмасын түрімен айналыса алады.Олар:шаруашылық-өндірістік, сауда-көтерме сату, жаңартпашылық, көрсетілетін консультациялық қызметтер және т.б. коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар операциялар.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің субъектілері мыналар бола алады:
● Қазақстанның азаматтары:
● Шетел мемлекетінің азаматтары;
● Адамдардың біруігі(кәсіпкерлер ұжымы).
Кәсіпкерлердің мәртебесі заңды және заңды тұлғалар мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін күшіне енеді.
Құқығы, міндеті, жауапкершілігі және кәсіпкерлердің кепілдіктері ұлттық заңдармен реттеледі.Мысалы, Қазақстан Республикасының заңдарымен реттелетіндер:
кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығы, кәсіпорындар құру және олар үшін қажетті мүліктер сатып алу:
● барлық субъектілердің рыноктағы материалдық, еңбек, ақпарат және табиғи ресустарға қол жеткізудің теңдік құқығы:
● меншік түрлеріне және ұйымдастыру - құқықтық формасына қарамастан кәсіпорын қызметінің теңдік жағдайы;
● кәсіпкерлердің мүліктерінен заңсыз айыруды қорғау;
● кәсіпкерлік саласындағы бекітілген шегінді еркін таңдау;
● нарықтық монополия жағдайында кәсіпкерлер мен кейбір тауар өңдірушілердің бәсекеге селқос қарауына жол бермеу.
Өндірістік кәсіпкерлікке - тұтынушылардың кейіннен сатып алуына тиісті өнім өндіру, жұмыстар жүргізу және қызмет көрсету, жинау, өңдеу және ақпарарт беру, рухани құндылық жасау тағы тағыларға бағытталған қызметтер жатады.
Өндірістік кәсіпкерліктің мүдделілік өрісі едәуір түрліше және оны іске асыру үшін қаржылық және мате-
риалдық ресурстар, ал кейде олар көп мөлшерде қажет болады. Өндірістік кәсіпкерлік қызметінің нәтижесі мол өнім өндіру және оны сату мүмкіндігі болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерлікке - қызмет түрін сипаттайтын, оның мазмұнының айқындайтын тауар - ақша қатынастары тауар - айырбастау операциялары жатады. Мұның өндірістік кәсіпкерліктен айырмашылығы мұнда өнім өндіруге - байланысты өндірістік ресурстарды қамтамасыз ету қажеттілігі тумайды. Технологияның бастапқы сатысы ретінде, не сатып алу, нені қайта сату және қай жерде екенін таңдай білу қажет. Бұл мәселелерді іске асыру, ең алдымен тауар бағасының өткізу бағасы жағдайында көтерме сатып алу бағасы елеулі жоғары болуы керек екеніне суйену қажет.
Қаржылық кәсіпкерлік - коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі, солай болғандықтан оның сатып алу, сату обьектісі айрықшылығы - тауар болып есептеледі: ақшалар, валюта, құнды қағаздар (акциялар, облигациялар, вексельдер, кепілдіктер және т.б.), яғни бірдей ақшаларды сату тікелей немесе жанама формада жүргізіледі. Солай болғандықтан қаржылық кәсіпкерлік - бұл коммерцияның бір түрі, онда қаржылық кәсіпкерліктің технологиялық мәмілесі коммерциялық технологиялық мәмілесімен ұқсас болады, айырмасы тек тауар қаржы активі болып саналады.
Қорытынды
* Бизнес - кәсіпорынның басшылары мен мамандарының шаруашылық қызметінің бір тұтас бөлігі. Ол экономиканың қызметінде ең белсенді нысанының бірі болып табылады.
* Бизнестің көптеген түрлерінің ішінен негізінен төртке топтастыруға болады: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, консультативтік.
* Өндірістік кәсіпкерлік өнімді өндіруге, жұмыс істеуге және ақпарат беруге, рухани баилықты жасауға бағытталған қызмет.
* Қызметтің коммерциялық түрінің мазмұны тауарақша қатынасы, сауда - айырбас операциясынан тұрады. Оны өндірістік кәсіпкерлік қызметтен айырмашылығы сол, мұнда өнімді шығаруға байланысты едәуір өдірістік ресурстарды қажет етпейді.
* Қаржы кәсіпкерлігі коммерциялық кәсіпкерліктің бір түрі болып табылады. Солай болғандықтан оның обеъктісі сатып алу, сату айрықшалығы тауарға шығады; ақшалар, валюта, құнды қағаздар(акция, облигация, вексель, ваучер), яғни тікелей және жанама нысаны түрінде бір ақшаны басқа ақшаларға сату шығады.
* Кәсіпкерлікті қалыптастыру үшін белгілі экономикалық, әлеуметтік, құқықтық жағдайлар жасалу қажет.
Бақылау сұрақтары:
1. Кәсіпкерліктің мәні неден түрады?
2. Кәсіпкерлік қызметтің нысаны мен ұйымдастырушылық әдісін айтыңыз.
3. Кәсіпкерліктің қандай түрлерін білесіз?
4. Өндірістік кәсіпкерліктің негізгі мазмұны және қызметтің өрісін не атқарады?
5. Коммерциялық кәсіпкерліктің атқаратын негізгі қызметі.
6. Қаржылық кәсіпкерліктің қызмет саласы және оның басқа кәсіпкерліктен айырмашылығы.
Әдебиеттер:
1.Лихенц И.В. бизнес - план основа успеха, М:
Машиностроение = 1993.
2.Дойл Д. Как создать предприятие . таллинн, 1991.
3.Жизнин С., Крупнов В. Как стать бизнесменом. Минск:
Предприниматель ,1990.
4.Самуэльсон П. Экономика - М: Прогресс, 1964.
5.Хойер В. Как делать бизнес в Европе. - М.:
Экономика, 1990.
6.Эванс дж., Берман Б. Маркетинг . - М.: экономика, 1990.
Дәріс №2 Нарықты маркетингтік зерттеулер
Мақсаты: Студенттерге маркетинг стратегиясын игеруге және нарық жағдайына талдау жасай алуларына көмектесіп үйрету
Жоспар:
1. Нарықтық жағдайда кәсіпорындар шаруашылық қызметінің ерекшеліктері.
2. Кәсіпорынның нарықтағы сыртқы және ішкі ортасы
Жоғарыда айтылғандай, кез келген кәсіпорынның нарықтық жағдайдағы ең маңызды мақсаты- өз жұмысындағы қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету.Бұл мақсатқа жетудің күрделі жолы, бұған қосылатын, тек пайда тауып қана қоймай, сонымен қатар, пайда табуды тұрақтандыру, ал бұған жету оңай мәселе емес.
Кәсіпорын, егер де өзінің жұмысында белгілі бір принциптерге сүйенсе және қажетті бернесін орындаса, алдына қойған мақсатына жетеді. Осыған орай кәсіпорындардың негізгі міндеттеріне жататындар:
* жоғары сапалы өнімдер өндіру, оларды жүйелі түрде жаңалау және қолда бар өндірістік мүмкіншіліктеріне, сұраныстарына сай қызметкөрсету;
* өзара алмасушыларын ескере отырып, өндірістік ресурстарды ұқыпты пайдалану;
* кәсіпорынның бет алысының стратегиясы мен тактикасын әзірлеу және жағдайлардың өзгеруіне байланысты оларды өзгертіп отыру;
* ғылыми- техникалық жетістіктер мен озық тәжірибені, еңбекті ұйымдастыру және басқаларды өндіріскек кеңінен енгізу;
* өздерінің қызметкерлеріне жағдай жасау, олардың сыныптамаларының өсуін және еңбектерінің үлкен маңыздылығы, олардың тіршілік деңгейлерін арттыру, еңбек ұжымдарында қолайлы саяси- психологиялық ахуалды жақсарту;
* кәсіпорынның шығарған өнімінің бәсекеге жарамдылығын қамтамасыз ету, кәсіпорынның жақсы атағын қолдау;
* баға саясатын икемді жүргізу және басқа да функцияларды іске асыру.
Қорыта айтқанда, ең маңызды, кәсіпорындардың барлық функциялары межелеген стратегияны іске асыруға және алдарына қойған мақсаттарына жетуге бағытталғаны жөн.
Қазіргі заман жағдайында көптеген отандық кәсіпорындардың алдында кәмілдік басқа мақсаттар мен міндеттер тұр, ал пайда табу үшін бірінші орында болмай отыр. көптеген кәсіпорындардың басшылары бұл кезеңдегі негізгі мақсаттары олар үшін- өнімді өткізу, кәсіпорындардың қызметкерлеріне жалақыларын уақтылы төлеу деп есептейді.
Осы кезеңдегі қиындық жағдай Қазақстан экономикасы үшін жақын арада бастап өтеді, кәсіпорындар бірте- бірте қалыпты жұмыс істейді, нарықтық экономикаға тән алға қойылған міндеттер шешіліп, мақсаттарға жетеді, үдемелі қоғамдық өндірісті ұйымдастыру формаларын, атап айтқанда, кәсіпорындарында шоғырландыру , мамандандыру, кооперациялау және құрамдастыру жұмыстары іске асады деп үміттенуге болады.
Кәсіпорынның маркетингтік ортасы дегеніміз маркетинг қызметінің өз клиентерімен сәтті байланыс жасауларына тиімді ықпал ететін және кәсіпорыннан тыс іс атқаратын субъектілер жиынтығы.
Маркетингтік орта:
oo үлкен;
oo ықшам ортадан тұрады.
Үлкен орта - ұйымның маркетингтік қызметіне шешуші ықпал ететін демография, экономикалық, табиғи, ғылыми-техникалық, саяси және мәдени факторлардың жиынтығы.
Демографиялық орта:
oo адамдардың жасы, жынысы, отбасы мүшелерінің саны;
oo табыс мөлшері, кәсіби мамандығы, білімін;
oo халықтың тығыздығы;
oo адамдардың өсу, туу, өлу көрсеткіштері.
Экономикалық орта:
oo тұрғындардың сатып алу қабілеттілігі;
oo баға, жинақ, несиелер;
oo жұмыссыздық;
oo иенфляция және табыс көздері;
oo тұтыну шығынының көлемі;
oo жалпы ұлттық өнім;
oo жалпы ішкі өнім;
oo жан басына шаққандағы табыс пен шығын және басқа да мәселелер.
Табиғи орта:
oo айналадағы ортаны қорғау және оны тиімді пайдалану;
oo шикізат түрлерінің жетіспеушілігі (дефицит);
oo тұщы су;
oo энергия көздері;
oo айналадағы ортаның ластануы;
oo өнеркәсіп қалдықтары және басқа да мәселелер.
Ғылыми-техникалық орта:
oo ғылым мен техниканың жетістіктері және оларды жеделдету жолдары;
oo өндірісті автоматтандыру;
oo ғарыш кешендері;
oo медицина және фармакология;
oo тәжірибелер жасау;
oo жаңалықтар ашу және басқа да салалар.
Саяси орта:
oo кәсіпкерлік қызметті реттеу заңдылықтары;
oo заңдылықтардың сақталуын қадағалау;
oo қоғамдағы әр түрлі заңдар, ережелер, қаулылар, нұсқаулар мен жарлықтардың дұрыс қабылдануы мен олардың дер кезінде орындалуын және басқа да салаларды қадағалау.
Маркетингтік басқару Кәсіпорынның ішкі бөлімдерімен тығыз байланыста жұмыс істеуін талап етеді.
Қаржы бөлімі қаржы жағдайын қарастырады. Ол маркетингтік жоспарды нақтылы іске асыру үшін қажетті қолма-қол ақшамен, оларды қолдану жұмыстарымен айналысады.
Ал ғылыми зерттеу бөлімі зиянсыз тауарларды жобалау жұмыстарымен, техникалық зәруліктері анықтау мен және оларды өндірудің тиімді әдістерін іздестіріп, табумен шұғылданады.
Өндіріс бөлімінің негізгі бағыты қажетті мөлшерде тауарларды өндіруді қамтамасыз ету.
Материал және техикамен қамту бөлімі қажетті ішкі заттар мен бөлшектердің жеткізіп тұруына тиісті жағдай жасауға міндетті.
Бухгалтерлік есеп бөлімі кәсіпорынның кіріс мен шығысын бақылайды және маркетинг қызметкерлерін көзделген мақсатқа жетудің қаншалықты сәтті жүріп жатқандағы жөнінде хабардар етіп отырады.
Жабдықтанушы - бұл кейбір нақты тауарлар өндірісінде және көрсетілетін қызметтерді қажетті материалдық ресурстармен қамтамасыз етіп отыратын іскер кәсіпорындар мен жеке тұлғалар.
Маркетингтік белдалдар - бұл кәсіпорынға тауарлардың клиенттер арасындағы қозғалысын реттеуіне, тауарды өткізіп таратуына көмектесетін кәсіпорындар.
Бұларға:
oo тауар өндіруді ұйымдастыратын кәсіпорындар;
oo маркетинг қызметімен айналысатын агенттіктер мен қаржы мекемелері жатады.
Сауда делдалдары - клиентерді іздеумен оларға тауарды тиімді сатумен айналысатын іскер кәсіпорындар. Тауар қозғалысын ұйымдастыруды қамтамасыз ететін кәсіпорындар компонияға өз өнімдерінің қорын құруға да көмектеседі.
Маркетингтік қызме көрсететін агенттіктер: маркетиенгтік ғылыми зерттеулер кәсіпорындары, жарнама агенттігі, жарнама құралдарын іздестіруді немесе жасап шығаруды ұйымдастыру, маркетингтік қызмет туралы тиісті кеңестер беретін кәсіпорындар.Олар компанияның көздеген мақсаттарына жетулеріне ең қолайлы жағдайлар туғызуды көздейді.
Дәріс №3 Бизнесті жоспарлау негіздері
Мақсаты: Студенттерге кәсiпкерлiктi жоспарлау түсiнiп игеруге көмектесу және әр нарықта кәсiпкерлiк iс-әрекеттi дамытудың негiздерiн оқу.
Жоспар:
1. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау үрдісі: мәні және оны жүзеге асыру сатылары.
2. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау түрлері.
Нарық жағдайында жоспарлау жүйесі өзара байланысты екі бағытты қамтиды.
Бірінші - республикалық және аймақтық дәрежедегі мемлекеттік индикативтік жоспарлау. Оған тауар өндірушілер мен қызмет көрсетушілерге жөн сілтеуге бағытталған ғылыми болжаулар, бағдарламалар, басқа да жоспарлы құжаттар жатады. Индикативтік жоспарлау мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының мақсаттары мен басымдықтарын, оларға сәйкес келетің параметрлер (индикаторлар) жүйесің және оған жетудің жолдарың көрсетеді.
Екінші бағыты - шаруашылық (фирмалық) жоспарлау. Жоспардың бұл түрі әрбір қожалық етуші субъектінің және оның өнімдері мен қызметін пайдаланушылардың мүдделерін қарастырады. Бұл жоспарлар мемлекеттік бағдарламалар мен жобалауды ескере отырып жасалады.
Қазақстан Республикасында экономикалық жоспарлау жүйесі ұзақ мерзімді Қазақстан - 2030 стратегиясына негізделген. Осыған сәйкес Үкімет стратегиялық жоспарлау агентігімен бірлесе отырып, 15 жылға арналған өндіргіш күштерді дамыту және орналастыру үлгісін жасайды.
Жоспарлау процесі менеджменттің негізгі қызметтерінің бірі болып табылады. Кәсіпорынды басқару үшін әрбір жүзеге асырылатын операцияның алдын - алу қажет, яғни мұнда іске асатын шараларды жоспарлау қажет.
Жаңа кәсіпорында басқару
Кәсіпкер өз ісінің бастапқы кезінде көптеген проблемалармен қақтығысып отырады. Солардың еңі біріншісі - шаруашылық кеңістікте өз орнын табу. Кәсіпкер ең алдымен нарықтың, ұсыныстың жағдайы мен оны қызықтыратын салада, облыстағы белгілі тауарларға сұранысты меңгеруі керек. Сонымен қатар ол жердегі қиындықтар мен кездесетін кедергілерді естен шығармау қажет (жергілікті заңдар, салық т.б.). Осылайша құралдарды инвестициялау шарттарын анықтапалуға болады.
Бұл шамалардың барлығы ашық түред, жергілікті және республикалық басылымдарда, ресми басылымдарда нормативті актілерде, заңдарда көрсетіледі. Сонымен бірге жеке адамдардың да пікірлерін, мәліметтерін жинақтау артықтық етпейді. Бұның барлығын кәсіпорынның пайдасына жатқызуға болады.
Осылайша өз тетігін анықтап алған кәсіпкер өз кәсіпорынның мамандануын белгілеп алады. Ол үшін болашақ тұтынушыларды бағалау, бәсекелестер туралы барлық мүмкін мәліметтерді біліп алу, техника мен технология туралы мәселелерді шешуі керек.
Кәсіпкерлік істің формасын таңдаудың мәні зор. Ең алдымен кәсіпкерліктің коллективті немесе жеке түрін таңдау керек. Жеке кәсіпкерлікті таңдай отырып, кәсіпкер өзі қауіп - қатерге бас тігіп, өз күшіне ғана сеніп, жұмыс істейді. Сәтсіз жағдайда, меншік иесі кәсіпорын міндеттемелері бойынша толық жауапкершілікте болады және өз құралдарымен, өз мүлкімен жауап береді.
Кәсіпкерлік істің ұжымдық түрін таңдай отырып , кәсіпкер жауапкершілікті серіктерімен бөліседі. Бұл түрде, қауіп - қатерді төмендетіге, қосымша ресурстарды тартуға мүмкіндік бар.
Келесі саты - өндірістік базаны қалыптастыру болып табылады. Кәсіпкер өзіне қажетті өндірістік және қойма жайын, қондырғыларды, жабдықтарды, станоктарды, құрал - саймандарды сатып немесе жалға алуы керек; шикізат пен материалды, жартылай фабрикаттарды, қосалқы бұйымдарды сатып алуы керек. Бұл жерде жалданатын жұмысшы күштерін ескерген жөн. Сол мақсатпен кәсіпорындар қондырғыларды жасаушылармен, шикізатпен, материалдармен қамтамасыз етушілермен, делдалдық фирмалармен қарым - қатынаста болады. Жұмыскерлерге деген мұқтаждықты жеке таңдау жолымен, еңбек биржасында хабарландыру арқылы т.б. жолдармен қамтамасыз етуге болады. Келесі маңызды сатыда, қаржы құралдарын тарту жүзеге асырылады. Әдетте істі бастауға, дамытуға керекті құралдаркәсіпкерлікке жеткіліксіз болады. Ақша құралдарының жетіспеушілігін акция сату арқылы, меншіктегі қарыз міндеттемелерді шығару арқылы (облигация) және коммерциялық банктерден несие алу қанағаттандыруға болады. Бұл жерде кәсіпорын оның акциясын немесе қарыз міндеттемелерін сатып алатын жеке және заңды тұлғалармен, сондай - ақ коммерциялық банктер өзара қатынаста болуы мүмкін. Банк несиелері қысқа, орта және ұзақ уақытты болып бөлінеді.
Акция сияқты бағалы қағаздарды шығара немесе сатып ала отырып, кәсіпорындар қор нарығымен - бағалы қағаздар нарығымен байланыста болады. Бұл жерде өзара қатынаста болатын ұйымдардың саны өте көп. Ең алдымен бұның қатарына қор биржасын, қаржы мекемелерін, несие мекемелерін, жеке инвесторларды жатқызуға болады.
Кәсіпорынды басқару организмін өмірге бейімді ету
Жаңадан құрылған кәсіпорынның негізгі проблемасы - жұмыскерлердің алдындағы қойылған мақсатты, оған жету жолын түсіндіретін ортаны - өмірге бейімді қалыптасқан организмді жасау болып табылады. Егер құрылған кәсіпорын өндірісі қалыптасқан және басқарылатын болмаса, кәсіпкерлік идеяның жақсысына, тамаша жарқындығына тартылған капиталға қарамастан сәтсіздікке ұшырайды. Жаңа кәсіпорындағы кәсіпкерлік басқаруда келесілерді ескру керек:
* Нарықтағы назар - ықыласты жоғарылату;
* Жоспарлау мен нақты ақшаны реттеуге - қаржылық болжау жасау;
* Жаңа кәсіпорынның мұқтаждығы пайда болмас бұрын жоғары басқарушылар тізбегін жасау;
* өз күші мен мүмкіндіктерін тиімді пайдалану жерлдерін анықтай алуы.
Теория жүзінде және өмірлік тәжірибеде мазмұнына, мерзіміне және басқа да ерекшеліктеріне қарай жоспардың бірнеше түрлері кездеседі.
1. Мазмұнына қарай, экономикалық саясат пен кәсіпкерлік әрекетіне байланысты жоспарлар мынадай түрлерге бөлінеді:
oo стратегиялық жоспарлау, мұнда елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын жүзеге асыру бағыттары мен әдістері, қожалық етуші субъектілердің мақсаты мен міндеті көрсетіледі. Олардың даму жолдары, модификациялау мен қайта құру әрекеттері ұзақ мерзімге есептеледі. Ол жаңа шешімдер мен мүмкіндіктер іздестіруге итермелейді;
oo тактикалық жоспарлау, бұл нарықтың өзгеру жағдайын ескере отырып, орта мерзімді стратегиялық мақсаттардың шешілуін көздейді;
oo қауырт (оперативті) жоспарлау, мұнда қолда бар мүмкіндіктер өте қысқа мерзімде (жыл, маусым, ай, он күн) жүзеге асырылады;
2. Жоспарлау қамту көлеміне қарай төмендегідей болып бөлінеді:
oo қойылған мәселеге қатыстылардың бәрін қамтитын жоспарлау (кешен немесе халық шаруашылығы бойынша);
oo тек белгілі мәселені не мөлшерді, жеке территорияны қамтитын бөлшектік жоспарлау;
oo кәсіпорын (фирма) дәрежесіндегі жоспарлау.
3. Жоспарлау орындалу мерзіміне байланысты:
oo қықа мерзімді (оперативті) жоспарлау (жыл, жарты жыл, тоқсан, маусым, ай, апта);
oo орта мерзімді (тактикалық) жоспарлау (2 жылдан 5 жылға дейін);
oo ұзақ мерзімді (стратегиялық) жоспарлау (5 жылдан аса);
4. Жоспарлау сипатына қарай;
oo жан-жақты;
oo нұсқалы;
oo шектелген;
oo егжей-тегжейлі;
5. Қызмет салаларына қарай;
oo өндірісті жоспарлау;
oo кадрларды (персоналды) жоспарлау;
oo қаржыны жоспарлау;
oo ғылыми жаңалықтарды жоспарлау;
oo дайындау мен өткізуді жоспарлау, т,б.;
6. Мәліметтер мен жағдайлардың өзгеруіне есепке алуға байланысты:
oo қатаң (жоспарды орындау барысында көрсеткіштерді өзгертпеу);
oo икемді (жағдайлардың өзгеруіне есепке ала отырып, кезеңдік өзгерістер еңгізу);
7. Уақыт кезеңіне қарай;
oo тәртіптелген, ағымдағы жоспарлау (мерзім өткеннен кейін ұзартылады);
oo жылжымалы жоспарлау;
oo кезектен тыс жоспарлау;
8. Тәсіліне қарай:
oo төменнен жоғары жоспарлау (прогресті әдіс);
oo жоғарыдан төмен жоспарлау (ретроградты әдіс);
oo Айналма әдісі (қарама-қарсы жоспарлау).
Бақылау сұрақтары:
1. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау үрдісі: мәні және оны жүзеге асыру сатылары.
2. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау түрлері.
3. Кәсіпкерлікті жоспарлау.
Әдебиеттер:
1. Лапуста М.Г., Поршнев А.Г., Старостин Ю.Л., Скамай Л.Г., Предпринимательство. Учебник. М:Инфра-М , 2004.-С 534 (28-40 бет)
2. Глущенко Е.В. Основы предпринимательства: Учебное пособие.-М.: Вестник, 1996 (35-100 бет)
3. ҚР шағын және орта бизнестi дамыту туралы заңы.
Дәріс №4 Бизнесті қаржымен қамтамасыз ету
Мақсаты: Студенттерге кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру әдістерін оқыту және қаржыландырудың көздерін игеру
Жоспар:
1. Кәсіпорынның қаржылық ортасы.
2. Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру көздері.
Кәсіпорын және коммерциялық ұйымдар қаржыны жалпы қаржы жүйесі қатынастарының бір бөлімі болып табылады. Сонымен қатар қаржы жүйесінің бөлімдері әртүрлі деңгейдегі бюджетпен, бюджеттен тыс қорлармен, сақтандыру т.б. бөлімдермен, сонымен қатар қаржы нарығының қатысушыларымен тығыз байланысты. Кәсіпорынның жұмысын қаржыландыру және оның көздері. Қандай да болмасын кәсіпорынның бастапқы капиталы құрылтайшылардың қаражаттары есебінен құрылады. Ал салымның түрлері: ұзақ пайдаланылатын объектілер, өндірісітік қорлар, бағалы қағаздар, мүліктік құқық, сонымен бірге белгілі бір сома ақша болуы қажет. Бастапқы капиталдың жасақталу әдісі коммерциялық ұйымның ұйымдастырулық - құқықтық нысанына байланысты.
Кәсіпкерлік ұйымдарды қаржыландыру - жай және ұлғайтылған ұдайы өндірісті қаржылық қамтамасыз етудің шарттарымен принциптерінің, нысандармен әдістерінің жиынтығы.
Қаржыландыру - бұл ақша қаражаттарының құрылу процесі немесе капиталдың барлық түріндегі құрылу процесі. Қаржыландыру термині Инвестициялау терминімен тығыз байланысты. Егер қаржыландыру - бұл ақша қаражаттарының құрылуы болып саналса, онда инвестициялау оларды пайдалану болып табылады. Екі бірдей түсінік секілді, бірақ біріншісі екіншісінің алдыңда болады, себебі, қаржыландыру көздерісіз қандай да бір инвестицияларды жоспарлау мүмкін емес.
Кәсіпорынның қаржыландыру көздерін келесі екі түрге бөлуге болады: 1) ішкі (меншіктік капитал) және сыртқы (қарыздық және тартылған капитал).
Ішкі қаржыландыру таза пайдамен амортизациялық есептеулерден құрылады. Өзіндік қаражаттың негізінде қаржыландырудың бір қатар артықшылықтары бар:
1) кәсіпорынның пайдасы арқылы қаржыландырудың негізінде оның қаржылық тұрақтылығы артады;
2) меншіктік капиталдың қалыптасуы және пайдалануы тұрақты болады;
3) сыртқы қаржыландыру бойынша шығындар азаяды;
4) кәсіпорынды дамыту бойынша басқарулық шешімдерді қабылдау процесі жеңілдетіледі.
Кәсіпорынның өзін - өзі қаржыландыру деңгейі тек ішкі мүмкіндіктерінен ғана емес, сонымен сыртқы ортаға да (мемлекеттің салық, амортизациялық, бюджеттік, кеден, ақша - несиелік саясатына) тәуелді болады.
Сыртқы қаржыландыруда мемлекеттің, қаржылық - несиелік ұйымның, қаржылық емес ұйымдардың және азаматтардың қаражаттары пайдаланылады.
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсiпорындардың тәуелсiздiкке ие болуымен, сондай - ақ олардың меншiк иелерi, жұмысшылар, коммерциялық серiктестiктер және де басқа контрагенттер алдында өзiнiң өндiрiстiк - кәсiпкерлiк қызметiнiң нәтижелерi үшiн толық жауапкершiлiкте болуымен байланысты.
Кәсiпорынның қаржы жағдайы осы кәсiпорынның белгiлi бiр кезеңдегi қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметiн үздiксiз жүгiруi мен өзiнiң қарыз мiндеттемелерiн уақытылы өтеуi үшiн қаржы ресурстарымен қамтамасыз етiлуiн көрсетедi.
Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығы - бұл тәуекелдiлiктiң мүмкiн болатын деңгейiнде төлем қаблеттiлiгi мен несие қаблеттiлiгiн сақтай отырып, табысты өсiру негiзiнде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсiпорынның дамын көрсететiн қаржы ресурсының жағайы.
Қаржылық талдаудың тәжiрибесi қаржылық есептi оқудың негiзгi ережелерiн қалыптастырды. Олардың iшiнен алты негiзгi әдiстi бөлiп қарастыруға болады:
1) көденең талдау;
2) тiкелей талдау;
3) трендтiк талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдiсi.
Кәсiпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуiнiң экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсiпорынның табыстылығы абсолюттiк және салыстырмалы көрсеткiштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолюттi көрсеткiшi - бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы.
Кәсiпорынның iскерлiк белсендiлiгi мен қызметiнiң тиiмдiлiгiн бағалау және талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңi болып табылады.
Кәсiпорынның iскерлiк белсендiлiгi қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының жылдамдығымен көрiнедi. Iскерлiк белсендiлiктi талдау, кәсiпорынның өз қаражатын қаншалықты тиiмдi пайдаланғандығын анықтауға мүмкiндiк беретiн, әр түрлi қаржылық айналымдылық коэффициенттердiң деңгейi мен қоғалысын зерттейдi.
Кәсiпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлi әдiстер мен тәсiлдердi қолдануға еркi бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы талдауды жүргiзудiң дәйектiлiгiне байланысты дұрыс әдiстi таңдай отырып, аудитор қаржылық жағдайға терең, жан - жақты әрi кешендi талдау жүргiзе алады, сондай - ақ объективтi және анық баға бередi, қаржылық тұрақтылықтың нығаюы мен кәсiпорынның табыстылығының өсуi жөнiнде ұсыныстар дайындайды.
Кәсіпорынды, фирманы техникалық -
экономикалық негіздеуді дайындау
Өндіріспен байланысты бар кәсіпорындарды құруда, оның техника - экономикалық негіздеуін (ТЭН) ескерген дұрыс. ТЭН құрамына келесілерді енгізу ұсынылады:
1. Өндірісте жоспарланатын өнімге, тауар мен қызметке сұранысты талдау.
2. Өндірістік көрсеткіштер:
* Конструкторлық, технологиялық және басқа талап етілетін құжаттамалардың бар болуы;
* өндірістік бағдарламалар;
* бағдарламаны, жұмысты жүзеге асыруға керекті машиналардың, жабдықтардың, құрал - саймандардың негізгі өндірістік қорлардыңбасқа элементтердің, сонымен бірге шикізат пен материалдардың тізімі;
* өндірістік қуаттылықтың немесеоларды құру жобасының болуы;
* бар жабдықтардың, қондырғылардың және негізгі қорлардың тізімі;
* өнім немесе қызметтің жеке түрлерінің тиімділігі;
* амортизациялық болу шамасы.
3. Қаржылық көрсеткіштер:
* өнімді өткізі немесе қызмет көрсетутүсімін есептеу;
* материалдық және оған теңестірілген шығындардың мөлшері;
* бюджетке бөлінетін ақшаның шамамен жобасы;
* таза пайда;
* еңбекақы қоры;
* құрылатын басқа қорлардың шамасы.
Халықаралық практика жоболарды негіздеуде салынған құралдардың мақсатқа лайықтылығы, пайдалылығы туралы шешімді қабылдауға бірқатар жалпыланған көрсткіштерді пайдаланады. Оның ішінде:
1. Ағымды таза бағасы;
2. Рентабельдік тиімділігі,
3. Тиімділіктің ішкі коэффиценті.
4. Капиталдық салымдарды қайтару кезеңі (уақыты).
5. Шығынның ең жоғары мүмкін деңгейі.
6. Зиянсыздық нормасы.
Ағымды таза бағасы - өнімді өткізгеннен түскен жинақталған кірістен, сол уақытта есептелген барлық шығындардың айырмасын айтамыз.
Рентабельдік - пайданың салынған капиталға немесе пайданың акционерлік капиталға қатынасы, кәсіпкерлік жобаның әр жылына немесе орташа жылдық шама болып есептеледі. Бұл жерде салық салу да есепке алынады.
Тиімділіктің ішкі коэффиценті - рентабельділік шамасының бастыпқа табалдырықтың шамасы болып анықталады. Ол инвестицияның экономикалық өміріне есептелген интегралды әсердің нөлге тең болуын қамтамасыз етеді. Егер ішкі коэффицент шамасы табалдырықтың шамадан төмен болмаса, жоба рентабельді болып есептеледі.
Капиталдық салымдарды қайтару кезеңі - бұл шама біздің елімізде капиталдық салымдардың өтелу уақыты деп кеңінен қолданылады. Оны сату кірістерінен қызметтік - әкімшілдік шығындарды алып тастағандағы шаманы негізгі капиталдық салыммен салыстыру арқылы анықтайәды.
Шығынның ең жоғары мүмкін деңгейі - жобаны қаржыландырудың керекті шаманы көрсетеді және бұл шама барлық шығындармен байланыста болуы керек.
Зиянсыздық нормасы - нөлдік пайда қамтамасыз етілетін, шығарылатын өнімнің көлемінің ең төменгі деңгейі - бұл жерде сату кірісіөндіріс шығындарына тең. Ол формула бойынша анықталады.
Бақылау сұрақтары:
1. Кәсіпорнның қаржылық ортасы.
2. Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру көздері.
3. Кәсіпорынның өзін - өзі қаржыландыру.
4. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын бағалау мен талдаудың мазмұны.
Әдебиеттер:
1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсiпорынның қаржылық
жағдайын талдау. - А.: Экономика, 2001, бет 8 - 231.
2. Лапуста М.Г. және т.б. Кәсіпкерлік. Оқу құралы. М.: 2004, бет. 41 -56, бет. 226 - 237.
3. Кадамбаев Т.К., Петренко И.Я., Быстряков А.Я. Организация рыночной
экономики ( с элементами микро- и макроэкономики): Учебное пособие.
Челябинск: Юж.-Урал. кн. издательство, 1996, бет. 156 -168
Дәріс №5 Өндірісті ұйымдастыру негіздері
Мақсаты: Өндірісті ұйымдастырудың негізгі қағидаларын қарастыру.
Жоспар:
1. Өндірісті ұйымдастырудың мәні
2. Өндірісті ұйымдастыру пәнінің міндеттері
3. Өндірістік құрылым және оның түрлері
4. Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері және оларды жетілдірудің жолдары.
5. Өндірістік процестерді ұйымдастырудың негізгі принциптері
1. Қандай өндіріс болмасын өзінен-өзі дами алмайды, ол бірінші жағынан - өндіріс факторы рыногы, екінші жағынан- өткізу рыногы арқылы жалпы экономикамен тікелей байланысты. Сондықтан кәсіпорын экономикасы жеке өндірістердің басқа шаруашылық құрылымдарымен қатынасатын рынокпен зерттелуі тиіс.Ол шаруашылық процесін жалпы және жеке өндірістің мүддесі ретінде қарайды.
Өндірісті ұйымдастыру микро және макроэкономикамен тығыз байланысты. Микроэкономика- бұл сала, өндірістер, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтыйтын экономикалық ғылымның бір бөлігі. Осы салалардағы тауар және қаржы рыноктарын, банктерді, түрлі фирмалар мен өндірістерді, тағы басқаларды зерттейді. Микроэкономика сол сияқты жекеленген тауарларды өндірудің көлемін қалай белгілейтінін және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін, т.б. зерттейді. Сонымен қатар ол өндірістік қызмет экономикасы мен ұйымдастыру мәселелерін де зерттейді. Бұған жататындар: бизнестің ұйымдық нысаны және құқықтық негізі, фирмалардың қаржы және шаруашылық мәселелерін жоспарлау, бизнестің дамуы үшін капиталды жұмылдыру тәсілі, рынокты монополиялау деңгейін бағалау әдісі, баға белгілеу мәселесі және өнімдерді сатудағы өндіріс шығындарын есептеу, т.б.
2. Өндірісті ұйымдастыру - өндіріс секторы саласында оңтайлы шығындар кезінде қызметтердің жақсы нәтижеге жетуін қамтамасыз ететін объективті экономикалық заңдылықтардың, жағдайлар мен факторлардың пайда болу және әрекет етуін оқытатын ғылым. Өндірісті ұйымдастыру курсын оқудың пәні маманданған салалардың өзара байланыс жүйесін көрсететін өндірістік секторлар және ұлттық экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындар (өнеркәсіп, агроөнеркәсіп кешені және т.б.) болып табылады. Өндірістік сала қызметінің түрлі аспектілері даму және өзара байланыста талданады.
Пәннің мақсаты - материалдық өндірістің негізгі буыны болып табылатын өнеркәсіптік кәсіпорынның тиімді қызметін қамтамасыз етудегі өндірісті ұйымдастыру жөніндегі өзара байланысты маңызды мәселелер мен факторларды оқып үйрену болып табылады.
Пәннің міндет:
-өндірісті ұйымдастыру негіздерін меңгеру;
-өндірістік үрдістерді ұйымдастыруды жан-жақты қарастыру;
-кәсіпорынға қызмет көрсетуші шаруашылықтар мен қосымша цехтарды
ұйымдастыруды қарастыру;
-жаңа.техниканы дайындау және игеру үрдістерін ұйымдастыру, жоспарлау
және басқару механизмдерін талдау.
Микроэкономикалық талдау тек жеке өндіріске ғана тиісті емес, сонымен бірге жеке өндірістің рыноктағы ықпалын және ақиқатын, өндіріс деңгейіндегі экономиканы және өндірісті ұйымдастыруды зерттеу болып табылады.
Өндірісті ұйымдастыруды зерделеудің негізгі объектісіне жататындар:
* өндірістің өндірістік құрылымы, өнеркәсіп өндірісінің үлгісі, өндіріс кезеңін ұйымдастыру;
* өндірісті басқару процесін ұйымдастыру;
* шаруашылық стратегиясын таңдау, өнімді өндіруді жоспарлау және өнімді сатуды әзірлеу;
* өндірісті қалыптастыру, капиталды пайдалану және өндірістің табысын қорландыру;
* өндірістің материалдық-техникалық базасымен қамтамасыз етілуі, шикізаттар, материалдар жеткізілуі, босалқы қорды қалыптастыру және оларды ұтымды пайдалану;
* өндірістің техникалық жағдайы және қажетті өндірістік инфрақұрылымды құру;
* өндірістік шығындарды қалыптастыру, өнімнің өзіндік құн калькуляциясы, өндірістің баға саясаты;
* өндірістің қаржы ресурстары, шаруашылық қызметінің тиімділігі өндірістегі тәуекелдік баға;
* өндірістің жаңартпашылық қызметі, өнімнің сапасы, өндірістің жаңартпашылық саясаты, экономикалық проблемалар;
* кадрларды іріктеу, оларды жұмысқа қабылдау, еңбекті ұйымдастыру, еңбекке ақы төлеу жүйесі және еңбек өнімділігін арттыруды ынталандыру.
. Кәсіпорындарды құру және олардың құрылымдық бөлімшелерінің негізіне өндірістік процестер жатады. Өнімді өндірумен байланысты кез келген технологиялық процес түрлі операциялар көлемін, оның ішінде негізгі, қосымша, қызымет көрсету, басқару және т.б. жұмыстарын іске асырады. Дайын өнімді жасауда жоғарыдағы еөрсетілген опреациялардың рөлі түрліше. Өнімді қалыптастыру негізгі өндірістік процестердің кезінде шығады, ал басқа процесте оны жасауға тек ықпал етеді. Мұның барлығы тиісті бөлімшелерді қалыптастырудың негізі болып табылады.
Кәсіпорын құрылымы өндірістік және ұйымдық болып бөлінеді. Өндірістік бұл негізгі және көмекші цехтар және учаскелердің құрамы мен мөлшері.
Өндірістің құрылымына ықпал ететін негізгі факторлар мыналар болы табылады:
Шығарылатын өнімнің және оның номинклатурасының сипаттамасы;
Өндірістің ауқымы;
Кооперациялау деңгейі.
Шығарылатын өнімнің сипаты және оны дайындаудың тәсілі шешуші дәрежеде цехтардың құрамын, олардың мөлшерін, жүк айналымын және зауыт аймағының шамасынын анықтайды. Ұйымдық - техникалық фактордың жетекші тұррғыла кәсіпорындардың кеібір бөлімшелерінің және олардың жалпы құрылымдарын қалыптастыруға ықпал ететін өндіріс үлгілері бой көрсетеді. Өндіріс үлгілері жұмыс орнының саны мен ондағы орындалатын оперпциялары араасындағы арақатынастар мен есептелінетін көрсеткіштері арқылы анықталады.
Кәсіпорындардың ұйымдық құрылымы - бұл құрылымы және оның ұйымдық бірлік мөлшері ( жұмыс орны, бөлім, қызымет), олардың арақатынасы мөлшері көлеміне және межелеген міндетіне сай келетіндей болса тиімді жұмыс істей алады. Әрбір құрылым деңгейлес және сатылы болып бөлінеді, басқаша айытқанда ұйымдық құрылымда еңбек бөлінісің деңгейлестік және сатылы болып ажыратылады.
Еңбек бөлінісінің деңгейлестік шекарасы басқарушының өз ісінің саласында тиімді басқару мүмкіншілігін анықтайды (басқарушының тікелей қарамағындағы бағынушылардың ең жоғарғы саны). Сатылы еңбек бөлінісі басқарушылық шешімін дайындаудағы сатылы бейнесі саласындағы іс - әрекетін құрайды.
Өндірістің ауқымы, технологиялық процестердің ерекшелігі, мамандандыру деңгейі, бөлімшелердің құрамы мен саны кәсіпорындардың түрлі өндірістік құрылымдарын туғызады.
Өндіріс немесе цех кәсіпорынның ұйымдық, мүліктік оқшауланған құрылымдық блімшесі болып табылады. Онда дайн өнімнің бір бөлігін дайындайды немесе өндіріс процесін орындайды. Цех - бұл белгілі бір бейнелерді пайдаланатын кәсіпорынның оқшауланған бөлімшесі.
Кәсіпорындардың цехтар, учасклер және басқа да буындары арасындағы өзара қарым - қатынасы, атап айтқанда. шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар және қызмет көрсетуде цехтар, бөлімдер ережелерімен, сол сияқты кәсіпорынның бекіткен ережесіне сай нормативтік құжаттармен реттеледі.
Кәсіпорын құрылымын толық сипаттау үшін түрлі көрсеткіштер қолданылады. Олардың ішіндегі негізделері:
оның құамына кірктін бөлімшелердің жалпы тізімі;
бөлімшелер қызыметкерлерінің саны;
жабдықтардың қуаты;
өндірістік қорлардың құны;
өнім шығару көлемі;
мамандандыру және механикаландыру;
күрделі қаржының құрылымы.
Кәсіпорынның құрылым көрсеткіштерін дұрыс тандау өндірістің "осал жерлерін" ашуға және осы кәсіпорынның оңтайлы құрылымын таңдауға мүмкіндік туғызады..
Салалық құрылымдарды жетілдіру көзінің бірі - бұл өндірістік бірлестіктер құру. Оның түрлі үлгілері әр түрлі құрылымдарды алдың ала анықтайды. Дегенмен, қағида бойынша, өндірістік бірлестіктерде ғылыми - зерттеу лабаораториялары, жобалау - конкурукторлық бюролар, жабдықтар, өткізу қызыметтері, көмекші шаруашылықтар орталықтардырылады.
Өнеркәсіпен қатар ғылыми-өндірістік бірлестіктері құрылады.
Ғылыми - өндірістік бірлестіктер бірыңғай ғылыми - өндірістік және шаруашылық кешені болып саналады. Оның құрамына тәжірибелі үлгілер шығару, жұмыспен қамту және жаңа өнімнің бірінші тобын немесе тәжірибе - өнеркәсіп үлгілерін жаңа техникамен шығаруды қамтамасыз ететін ғылыми - зерттеу, конститорлық, жобалау - конструкторлық және технологиялық ұйымдар, эксперименттік зауыттар ( фабрикалар), іске қосуды реттеушілер және т.б. қосылады.
Бақылау сұрақтары:
1.Өндірісті ұйымдастырудың мәні
2.Өндірісті ұйымдастыру пәнінің міндеттері
3.Өндірістік құрылым және оның түрлері
4.Өндірістік құрылымның негізгі көрсеткіштері және оларды жетілдірудің жолдары.
5.Өндірістік процестерді ұйымдастырудың негізгі принциптері
Әдебиеттер:
1. Внешнеэкономическая деятельность предприятия: УчебникПод ред. Л.Е. Стровского. - М.: Закон и права, ЮНИТИ, 1996.
2. Грузинов В.П. Экономика предприятия и предпринимательства. - М.: СОФИТ, 1994.
3. Кузьмина Т.И. Экономика малого бизнеса. - М.: МГУ, 1992.
4. Курс предпринимательства: Учебник для вузов Под ред. Проф. Горфинкеля В.Я., проф. Швандара В.А. - М.: Финансы, ЮНИТИ, 1997.
Дәріс №6 Өнім ұстанымдары
Мақсаты: Сапа көрсеткіштерінің мәні мен қызметі туралы түсінік беру, өнім сапасын жақсартудың жолдарын таныстыру және оны тәжірибе жүзінде қолдана білуге үйрету
Жоспар:
1. Сапа көрсеткіштерінің мәні мен қызметі.
2. Тауарлардың бәсекеге жарамдылығының көрсеткіштері.
3. Стандарт және стандарттау ұғымы.
4. Өнім сапасын басқару жүйесінің дамуы.
1. Қазіргі нарықтық экономика негізінде шығарылған өнімнің сапасына басқалай талап қояды.
Өнім сапасы - бұл белгілі мұқтаждылықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Өнімнің сапалылығы тек техникалық, тауар тану ғана емес, сонымен қаар , ең маңызды экономикалық санаты болып табылады. Экономикалық санаты ретінде ол тұтыну құнына тығыз байланысты. Егер де тұтыну құны - бұл жалпы алғанда тауардың пайдалылығы болса, ал өнімнің сапалылығы - бұл оны пайдаланудағы нақтылы жағдайда тұтыну құнының деңгейіндегі көрінуі.
Сапаның көрсеткіштерін анықтау оның сандық маңызын өзін - өзі түсіну болып табылады. Ол үшін практикада өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты мына төмендегі әдістер пайдаланылады:
өлшеуші әдіс (аспаптар, приборлардың көмегімен);
тіркеу әдісі - бұл тіркеуге және есептеуге негізделген. Тіркеу әдісі мынадай көрсеткіштермен, атап айтқанда: қауіпсіздік, патенттік - құқықтық, стандарттау, сәйкестендірумен анықталуы мүмкін;
есептеу әдісі - өнімнің сапасы жөніндегі көрсеткіштерді анықтау үшін арнайы математикалық үлгілерді қолдануға негізделеді;
органолептік әдіс - адам мүшесін сезу - көру, есту, дәм, түйсінуді талдауды қамтиды.Табылған маңыздылықтың дәлдігі және растылығы адамдардың біліктілігі, заңдылығына және қабылеттілігіне байланысты;
социологиялық әдіс - өнім, оны нақты немесе тұтынушылардың мүмкіншілігі туралы пікірлерді талдау және жинау негізінде жүзеге асырылады;
сарапшылық әдіс - мамандар тобы арқылы іске асырылады. Мысалы, дизайнерлер, дәм айырушылар;
Практикада өнімнің сапа деңгейін бағалау үшін көрсеткіштер жүйесін пайдаланады. Онда өзіне қорытындылау және өнімнің сапасы жөніндегі жеке көрсеткіштер қосылады.
Сапа жүйесі
Сапа жүйесі
Кәсіпорынның сапа жөніндегі саясаты
Сапа жүйесі
Сапасын басқару
Кәсіпорынның сапа жөніндегі саясаты
Сапа жүйесі
Сапасын басқару
Сапаны қамтамасыз ету
Сапаны жақсарту
Дайындаушы
Тұтынушы
Сапаны қамтамасыз ету
Сапаны жақсарту
Дайындаушы
Тұтынушы
2.Жобалау, өнімді
әзірлеу
1.Маркетинг 3.Материалдық -
техникалық қызмет
11.Кәдеге көрсету
жарату
4.Өндіріс өнімдерін
10.Техникалық дайындау және
қызмет көрсету әзірлеу
9.Құрастыру 5.Дайындау
және дайындау
6.Бақылау, сынау
8.Өткізу жүргізу
7. Бума және сақтау
Сапаны жинақтап қорыту көрсеткіштері жалпы салада немесе кәсіпорындарда өнім сапасының деңгейін сипаттайды. Бұл көрсеткішке жататындар:
* Сұрыптылығы
* Маркасы
* Жүктелімі
* Пайдалы заттың мазмұны
* Өнімнің дүниежүзілік стандартына сай үлесі, т.б.
Жеке көрсеткіштер тым әр түрлі және не ол, не бұл өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты болады.
2. Нарықтық жағдайда тұтынушының қанағаттануы тауарға деген өзінің ерекшелігінің жиынтығы сатып алу , сату актісінде көрінеді. Мұндай ерекшеліктің үйлесуі, өндіруші мен тұтынушының мүдделерінің сақталуы негізінде тауарлар және тұтынушылар талабының сипаттамасын, сол сияқты нарық жағдайында тауардың толық сәйкестігін бәсекенің жарамдылығы деп атайды.
Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына мүмкін беретін тұтыну кешенінің сипаттамасын анықтайды.Бәсекеге жарамды өнім рынокта жеңіл және тез сатылады. Әрбір сатып алушы өзінің жеке мұқтажын ең жоғары қанағаттандыратын тауарды ғана алады. Жалпы алғанда, сатып алушылар бағалармен салыстырғанда қоғамдық мұқтажына толық сәйкес келетін тауарды сатып алады.
Сонымен, тауарға бәсекенің жарамдылығын, оның сапалық және құндық сипаттамасының жиынтығы деп түсінуге болады. Ол сатып алушының нақтылы мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді және сатып алушы үшін тиімділігі ұқсас тауар - бәсекелестер ерекшелінеді.
Бұл маңызды көрсеткішті анықтаудың бірнеше тәсілдері белгілі. Олардың ең көп таралғандарына қысқаша тоқталайық.
Бірінші тәсіл. Техникаға бәсекенің жарамдылығын анықтайтын белгісі - бұл тауарды тұтыну бағасы болып табылады. Ол мынадай формуламен анықталады:
Бт = Бс + Шт
мұнда, Бт - тұтыну бағасы
Бс - сатылу бағасы
Шт - бұл өнімді тұтынушылардың шығындары (оның барлық
нормативтік мерзім ішіндегі қызметі)
Екінші тәсіл. Тауардың бәсекелестік жарамдылығын анықтағанда бұл тәсіл екі өлшемді еске алуы мүмкін; өнімнің өзіндіқ құны, тауарды стау және оның сапалық деңгейі. Сөзсіз, бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын тауар оны өндіруге, сатуға кеткен шығындар ең төмен, ал сапа деңгейі бәсекелес тауарға қарағанда жоғарылау болатын болса.
Үшінші тәсіл. Бұл тәсіл техникалық деңгейін және сату бағасын есепке ала отырып, бәсекелестік тауарларды салыстыруға негізделген. Бұл тәсілге сәйкес басында салыстырмалы сапаның сандық көрсеткіштерінің деңгейі және базалық үлгілер (тауар) мына формуламен анықталады:
КК = ККэ + ККт + ККс
мұнда, КК - тауар деңгейінің кешенді көрсеткіші;
ККэ - эстетика- эргономикалық деңгейінің кешенді көрсеткіші;
ККт - техникалық деңгейдің кешенді көрсеткіші;
ККс - көрсеткіш кешенінің сенімділігі.
Төртінші тәсіл. Бұл тәсілде бәсекеге жарамдылықтың деңгейі қалай техникалық , солай экономикалық параметрге салыстыру негізінде анықталады. Сонымен, техникалық параметрден тек сатып алушылар осындай ең жоғары деңгейде қызықтыратындарды таңдайды.
3. Стандарт - бұл қағида бойынша көптеген мүдделі жақтардың елеулі мәселелерге қарсылық білдіруді сипаттайтын, келісушілік негізінде әзірленетін және танылған органдардың бекітетін нормативтік құжаты. Бұл жалпығ және қайта пайдалану ережесі үшін стандарттаудың белгілі бір объектілерінің жалпы принциптері, мінездемесі, талаптары және әдістері белгіленуі мүмкін. Сол сияқты белгілі салаларды тәртіпке келтіруді оңтайлы деңгейге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz