Ұмыссыздықтың теориялық негіздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 бөлім. Жұмыссыздықтың теориялық негіздері.
1,1. Жұмыссыздық және жұмысбастылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1,2. Жұмыссыздық түрлері және олардың себептері ... ... ... ... ... .. 11
11 бөлім. Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздықты талдау .
2,1.Жұмыссыздық көрсеткіштері .Жұмыссыздық ұзақтығы ... ... ... ..15
2,2. ЖҰӨ және Оукен заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2,3. Еңбек нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
111 бөлім. Халықты жұмыспен қамту саясаты .
3,1. Жұмыспен қамтудың қазіргі және бұрынғы теориясы ... ... ... .25
3,2 Халықты жұмыспен қамту туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 бөлім. Жұмыссыздықтың теориялық негіздері.
1,1. Жұмыссыздық және жұмысбастылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1,2. Жұмыссыздық түрлері және олардың себептері ... ... ... ... ... .. 11
11 бөлім. Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздықты талдау .
2,1.Жұмыссыздық көрсеткіштері .Жұмыссыздық ұзақтығы ... ... ... ..15
2,2. ЖҰӨ және Оукен заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2,3. Еңбек нарығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 21
111 бөлім. Халықты жұмыспен қамту саясаты .
3,1. Жұмыспен қамтудың қазіргі және бұрынғы теориясы ... ... ... .25
3,2 Халықты жұмыспен қамту туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Кіріспе
Қашанда өзекті мәселелердің бірі жұмыссыздық – еңбек нарығының бөлінбес элементі . Дегенмен , экономиканың тұрақтылығы еңбек нарығында жұмысқа деген сұранысты тудырады . Жылдан – жылға жұмыссыздық деңгейі әр қилы болып келеді .Бір жылы жұмыссыздық деңгейі жоғары болса , келесі жылы төмен болады . Бұған себеп не ? Бұл мәселеде көптеген себептерді алға тартуға болады . Ол :мемлекеттің экономикалық деңгейі , халқымыздың әлеуметтік жағдайы , білім деңгейі , инфляция , жұмыс орындарының аздығы немесе жұмысшыларға қойылатын талаптардың жоғарылығы , қатаңдығы , тіптен еңдек шартының өзі де жұмыссыздықтың туындауына әсер етпек .
Қазіргі таңда жоғары білімі бар немесе жоғары оқу орнын тамамдап , өз мамандығы бойынща қызметтерге орналаса алмай жүрген азаматтар қаншщама . Бәрінен де күрделі жағдайға келіп тірелетін оқу орнын жаңа бітірген жас мамандар . Өз мамандықтары бойынша жұмысқа орналасқан болса , бұрын соңды жұмыс істеген өтілі қажет етіледі . Осыдан барып адамдардың ағайын – туыс , жора – жолдас арқылы пара беру көмегімен жұмысқа орналасу жолдары пайда болады .
Басқа қаладан немесе ауылды жерлерден келгендері жұмыс таба алмаса өз жерлеріне қайтып , бірнеше жыл бойы оқып , ауыр еңбекпен алған дипломдары жарамсыз болып қалады . Ал енді біреулері өз мамандықтары болмаса басқа жұмыстарға орналсып , өлместің күнін көреді . Осыдан барып жоғары арнайы мамандығы бар жастардың мейрамханаларда ,
автокөлік жуу , тағы сол сияқты жерлерде жұмыс істеп жатқандары жиі кездесті .
Нарық жағдайындағы күрделі мәселелердің бірі жастардың еңбек нарығына тез қалыптаса алмауы . Жалпы жұмыссыздық деңгейінің азаюына қарамастан , кейбір мәселелер шешімін таба алмай отыр .
Жұмыссыздық әр мемлекетте бар және нарықта белгілі бір көлемде болып табады . Жұмыссыздықтың шамадан тыс болуы халықтың әл – ауқатына кері әсерін тигізері хақ . Ал бұл жағдай мемлекеттің араласуын талап етеді .
Жұмыссыздықтың мынадай саналуан түрлері болады: жасырын, фрикциондық, маусымдық , құрылымдық , техналогиялық және т. б .
Жасырын жұмыссыздық - Өндіріс пен мемлекеттік аппаратта артық жұмыскерлерді қолданған жағдайда орын алады . Шын мәнінде , олардыңжұмысына аз ғана жұмыс күшімен орындауға болады .
Фрикциондық жұмыссыздық –еңбек нарығында бос жұмыс күші туралы ақпарат жорқтығының нәтижесінде болады .
Маусымдық жұмыссыздық – ауыл шаруашылығының кейбір салалағында ,
әсіресе қайта өңдеу өнеркәсібінде жұмыс күші тек маусымдық кезеңдері қолданылғанда болады .
Құрылымдық жұмыссыздық - өндіріс қуатының жетіспеуінің нәтижесінде ,
сондай – ақ жынысының , жасының , ұлтының , мамандығының және басқа жеке қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты жұмыс таба алмаған жағдайда болуы мүмкін .
Техналогиялық немесе өтпелі жұмыссыздық адамдарды машинамен ауыстру нәтижесінде болады , ол жұмыскерден кәсібін өзгертуді немесе мамандықта игеруді қажет етеді .
Жұмыс істейтіндер өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызмет түрлеріне байланысты жұмыстарды атқарады , ал жұмыссыздар атқармайды , осыған байланысты жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы нақты ЖҰӨ көлемінің төмеңдеуіне әсерін тигізеді .Бұл жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ көлемі арсындағы жағымсыз тәуелділік , бірінші болып осы тәуелділікті зерттеуші , экономист Артур Оукеннің есімімен Оукен заңы деп аталады .
Енбек нарығы бұл нарықтың ерекше түрі , онда жұмыс күші тауарын сату және сатып алу жүзеге асады .Осы жерде оның құны мен жалдану жағдайы бағаланады . Еңбек нарығы – экономикаға жағдай көрсетудің айнасы , тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын ,
жұмыссыздықтың сала бойынша , кәсіби біліктілік , демографиялық және басқада көрсеткіштерінің құрылымын байқатады . Осы құбылыстар АҚШ тағы еңбек рыногында айқын көрінеді . Осындағы салалық құрылымда екі тенденция байқалады : ауыл шаруашылығымен айналысатындар санының тез қысқаруы және олардың қызмет көрсету саясатында артуы . Себебі бұл сала бойынша ұлғая түсті және ол қоғамдық еңбекті қолданатын басты салаға айналды .
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек биржалары ( тұрғындарды жұмыспен қамту орталығы ) алады . Еңбек биржасы – бұл тұрақты негізде қызмет жасайтын мекеме , мұнда еңбекті жалдау кезінде жұмыскер мен кәсіпкер арасындағы делдалдық іс - әрекет жүзеге асады
Қазақстан Республикасы ˝ Тұрғындарды жұмыспен қамту туралы ˝ жұмыссыздығы үшін олардың , негізгі жалақысының 50 % - нан төмен емес мөлшерде кепілдікпен ақы белгіленді . Ол төлем республикадағы қалыптасқан жағдайға , күн көру деңгейімен төмен болмауы қажет . Салыстыру үшін жұмыссыздық бойынша ақы мөлшерін келтірейік : АҚШ – да жалақының 50 % - ын құрайды , Жапонияда жұмыссыздардың жас ерекшелігі мен басқада көрсеткіштеріне байланысты 3 – 12 айдың жалақысының - 60 – 80 % құрады , Францияда – 1 – 2,5 жылдағы жалақының 42 % - ын құрап , қосымша күніне 40 франк төленеді , ал 3 жыл бойы ерекше ақы төленеді . Ұлыбританияда 52 апта бойы 28,5 фунт стерлинг төлейді . Жұмыс істейтіндердің жалақысынан шегеріліп , сол жиналған соммалардан арнайы қор пар құрылады .
Қалай десек те , жұмыссыздық дерті – ауыр дерт . Осыншама жастарымыздың жұмыссыз болып , олардың арасында нашақорлық , түрлі қылмыс көбейе түскендігіне түк тандануға болмайды .
Қашанда өзекті мәселелердің бірі жұмыссыздық – еңбек нарығының бөлінбес элементі . Дегенмен , экономиканың тұрақтылығы еңбек нарығында жұмысқа деген сұранысты тудырады . Жылдан – жылға жұмыссыздық деңгейі әр қилы болып келеді .Бір жылы жұмыссыздық деңгейі жоғары болса , келесі жылы төмен болады . Бұған себеп не ? Бұл мәселеде көптеген себептерді алға тартуға болады . Ол :мемлекеттің экономикалық деңгейі , халқымыздың әлеуметтік жағдайы , білім деңгейі , инфляция , жұмыс орындарының аздығы немесе жұмысшыларға қойылатын талаптардың жоғарылығы , қатаңдығы , тіптен еңдек шартының өзі де жұмыссыздықтың туындауына әсер етпек .
Қазіргі таңда жоғары білімі бар немесе жоғары оқу орнын тамамдап , өз мамандығы бойынща қызметтерге орналаса алмай жүрген азаматтар қаншщама . Бәрінен де күрделі жағдайға келіп тірелетін оқу орнын жаңа бітірген жас мамандар . Өз мамандықтары бойынша жұмысқа орналасқан болса , бұрын соңды жұмыс істеген өтілі қажет етіледі . Осыдан барып адамдардың ағайын – туыс , жора – жолдас арқылы пара беру көмегімен жұмысқа орналасу жолдары пайда болады .
Басқа қаладан немесе ауылды жерлерден келгендері жұмыс таба алмаса өз жерлеріне қайтып , бірнеше жыл бойы оқып , ауыр еңбекпен алған дипломдары жарамсыз болып қалады . Ал енді біреулері өз мамандықтары болмаса басқа жұмыстарға орналсып , өлместің күнін көреді . Осыдан барып жоғары арнайы мамандығы бар жастардың мейрамханаларда ,
автокөлік жуу , тағы сол сияқты жерлерде жұмыс істеп жатқандары жиі кездесті .
Нарық жағдайындағы күрделі мәселелердің бірі жастардың еңбек нарығына тез қалыптаса алмауы . Жалпы жұмыссыздық деңгейінің азаюына қарамастан , кейбір мәселелер шешімін таба алмай отыр .
Жұмыссыздық әр мемлекетте бар және нарықта белгілі бір көлемде болып табады . Жұмыссыздықтың шамадан тыс болуы халықтың әл – ауқатына кері әсерін тигізері хақ . Ал бұл жағдай мемлекеттің араласуын талап етеді .
Жұмыссыздықтың мынадай саналуан түрлері болады: жасырын, фрикциондық, маусымдық , құрылымдық , техналогиялық және т. б .
Жасырын жұмыссыздық - Өндіріс пен мемлекеттік аппаратта артық жұмыскерлерді қолданған жағдайда орын алады . Шын мәнінде , олардыңжұмысына аз ғана жұмыс күшімен орындауға болады .
Фрикциондық жұмыссыздық –еңбек нарығында бос жұмыс күші туралы ақпарат жорқтығының нәтижесінде болады .
Маусымдық жұмыссыздық – ауыл шаруашылығының кейбір салалағында ,
әсіресе қайта өңдеу өнеркәсібінде жұмыс күші тек маусымдық кезеңдері қолданылғанда болады .
Құрылымдық жұмыссыздық - өндіріс қуатының жетіспеуінің нәтижесінде ,
сондай – ақ жынысының , жасының , ұлтының , мамандығының және басқа жеке қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты жұмыс таба алмаған жағдайда болуы мүмкін .
Техналогиялық немесе өтпелі жұмыссыздық адамдарды машинамен ауыстру нәтижесінде болады , ол жұмыскерден кәсібін өзгертуді немесе мамандықта игеруді қажет етеді .
Жұмыс істейтіндер өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызмет түрлеріне байланысты жұмыстарды атқарады , ал жұмыссыздар атқармайды , осыған байланысты жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы нақты ЖҰӨ көлемінің төмеңдеуіне әсерін тигізеді .Бұл жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ көлемі арсындағы жағымсыз тәуелділік , бірінші болып осы тәуелділікті зерттеуші , экономист Артур Оукеннің есімімен Оукен заңы деп аталады .
Енбек нарығы бұл нарықтың ерекше түрі , онда жұмыс күші тауарын сату және сатып алу жүзеге асады .Осы жерде оның құны мен жалдану жағдайы бағаланады . Еңбек нарығы – экономикаға жағдай көрсетудің айнасы , тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын ,
жұмыссыздықтың сала бойынша , кәсіби біліктілік , демографиялық және басқада көрсеткіштерінің құрылымын байқатады . Осы құбылыстар АҚШ тағы еңбек рыногында айқын көрінеді . Осындағы салалық құрылымда екі тенденция байқалады : ауыл шаруашылығымен айналысатындар санының тез қысқаруы және олардың қызмет көрсету саясатында артуы . Себебі бұл сала бойынша ұлғая түсті және ол қоғамдық еңбекті қолданатын басты салаға айналды .
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек биржалары ( тұрғындарды жұмыспен қамту орталығы ) алады . Еңбек биржасы – бұл тұрақты негізде қызмет жасайтын мекеме , мұнда еңбекті жалдау кезінде жұмыскер мен кәсіпкер арасындағы делдалдық іс - әрекет жүзеге асады
Қазақстан Республикасы ˝ Тұрғындарды жұмыспен қамту туралы ˝ жұмыссыздығы үшін олардың , негізгі жалақысының 50 % - нан төмен емес мөлшерде кепілдікпен ақы белгіленді . Ол төлем республикадағы қалыптасқан жағдайға , күн көру деңгейімен төмен болмауы қажет . Салыстыру үшін жұмыссыздық бойынша ақы мөлшерін келтірейік : АҚШ – да жалақының 50 % - ын құрайды , Жапонияда жұмыссыздардың жас ерекшелігі мен басқада көрсеткіштеріне байланысты 3 – 12 айдың жалақысының - 60 – 80 % құрады , Францияда – 1 – 2,5 жылдағы жалақының 42 % - ын құрап , қосымша күніне 40 франк төленеді , ал 3 жыл бойы ерекше ақы төленеді . Ұлыбританияда 52 апта бойы 28,5 фунт стерлинг төлейді . Жұмыс істейтіндердің жалақысынан шегеріліп , сол жиналған соммалардан арнайы қор пар құрылады .
Қалай десек те , жұмыссыздық дерті – ауыр дерт . Осыншама жастарымыздың жұмыссыз болып , олардың арасында нашақорлық , түрлі қылмыс көбейе түскендігіне түк тандануға болмайды .
Пайдаланылған әдебиеттер :
1. Я. Әубәкіров, К. Нәрібаев, М. Есқалиев, Е . Жатқанбаев, Е. Байжұмашев ,
˝ Экономикалық теория негіздері ˝ Алматы ˝ Санат ˝ 1998 ж .
2. Шәденов . Ө. Қ, Байжомартов. Ү.С, Жүнісов. Б. А, Комягин. Б. И. ˝ Жаппы экономикалық теория ˝ Алматы – Ақтөбе 2002 ж
3. Мамыров , Тілеужанов . Макроэкономика 2001 ж
4. Әубәкіров . ˝ Экономикалық теория негіздері ˝ Оқу құралы . Алматы 1999ж
5.САЯСАТ – POLICY № 4 2005ж
7. Егемен Қазақстан ˝ Жұмыссызы жоқ аудан ˝ 28 сәуір 2001 ж № 85 4 бет .
8. Шымкент келбеті ˝Тіршілік жанданса , жұмыссыздық азаяды ˝ 6 ақпан
9. Шымкент келбеті ˝ Жұмыссыздық жайы әлі де жай таппай тұр ˝ 20 желтоқсан 2002 ж
10.Егемен Қазақстан ˝ Жұмыссыздық берті – ауыр дерт ˝ 24 сәуір 2004 ж 2 бет № 105 – 106 ( 23742 )
11. Оңтүстік Қазақстан ˝ Жұмыссыздық жұлынын үзуге бола ма ? ˝ 26 маусым 2001 ж № 47 ( 17234 )
12. Оңтүстік Қазақстан ˝ Жұмыссыздық – дерек пен дәйек не дейді ? ˝ 31 наурыз 2001 ж
13.ҚҰУ хабаршысы . Экономика сериясы . № 2( 48 ) 2005 ж
14. САЯСАТ – POLICY № 9 – 10 2002 ж
1. Я. Әубәкіров, К. Нәрібаев, М. Есқалиев, Е . Жатқанбаев, Е. Байжұмашев ,
˝ Экономикалық теория негіздері ˝ Алматы ˝ Санат ˝ 1998 ж .
2. Шәденов . Ө. Қ, Байжомартов. Ү.С, Жүнісов. Б. А, Комягин. Б. И. ˝ Жаппы экономикалық теория ˝ Алматы – Ақтөбе 2002 ж
3. Мамыров , Тілеужанов . Макроэкономика 2001 ж
4. Әубәкіров . ˝ Экономикалық теория негіздері ˝ Оқу құралы . Алматы 1999ж
5.САЯСАТ – POLICY № 4 2005ж
7. Егемен Қазақстан ˝ Жұмыссызы жоқ аудан ˝ 28 сәуір 2001 ж № 85 4 бет .
8. Шымкент келбеті ˝Тіршілік жанданса , жұмыссыздық азаяды ˝ 6 ақпан
9. Шымкент келбеті ˝ Жұмыссыздық жайы әлі де жай таппай тұр ˝ 20 желтоқсан 2002 ж
10.Егемен Қазақстан ˝ Жұмыссыздық берті – ауыр дерт ˝ 24 сәуір 2004 ж 2 бет № 105 – 106 ( 23742 )
11. Оңтүстік Қазақстан ˝ Жұмыссыздық жұлынын үзуге бола ма ? ˝ 26 маусым 2001 ж № 47 ( 17234 )
12. Оңтүстік Қазақстан ˝ Жұмыссыздық – дерек пен дәйек не дейді ? ˝ 31 наурыз 2001 ж
13.ҚҰУ хабаршысы . Экономика сериясы . № 2( 48 ) 2005 ж
14. САЯСАТ – POLICY № 9 – 10 2002 ж
Мазмұны .
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 бөлім. Жұмыссыздықтың теориялық негіздері.
1,1. Жұмыссыздық және жұмысбастылық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1,2. Жұмыссыздық түрлері және олардың себептері ... ... ... ... ... ..
11
11 бөлім. Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздықты талдау .
2,1.Жұмыссыздық көрсеткіштері .Жұмыссыздық ұзақтығы ... ... ... ..15
2,2. ЖҰӨ және Оукен заңы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2,3. Еңбек нарығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... . 21
111 бөлім. Халықты жұмыспен қамту саясаты .
3,1. Жұмыспен қамтудың қазіргі және бұрынғы теориясы ... ... ... .25
3,2 Халықты жұмыспен қамту
туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...32
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...34
Кіріспе
Қашанда өзекті мәселелердің бірі жұмыссыздық – еңбек нарығының
бөлінбес элементі . Дегенмен , экономиканың тұрақтылығы еңбек
нарығында жұмысқа деген сұранысты тудырады . Жылдан – жылға
жұмыссыздық деңгейі әр қилы болып келеді .Бір жылы жұмыссыздық
деңгейі жоғары болса , келесі жылы төмен болады . Бұған себеп не ?
Бұл мәселеде көптеген себептерді алға тартуға болады . Ол :мемлекеттің
экономикалық деңгейі , халқымыздың әлеуметтік жағдайы , білім деңгейі
, инфляция , жұмыс орындарының аздығы немесе жұмысшыларға қойылатын
талаптардың жоғарылығы , қатаңдығы , тіптен еңдек шартының өзі де
жұмыссыздықтың туындауына әсер етпек .
Қазіргі таңда жоғары білімі бар немесе жоғары оқу орнын
тамамдап , өз мамандығы бойынща қызметтерге орналаса алмай жүрген
азаматтар қаншщама . Бәрінен де күрделі жағдайға келіп тірелетін
оқу орнын жаңа бітірген жас мамандар . Өз мамандықтары бойынша
жұмысқа орналасқан болса , бұрын соңды жұмыс істеген өтілі қажет
етіледі . Осыдан барып адамдардың ағайын – туыс , жора – жолдас арқылы
пара беру көмегімен жұмысқа орналасу жолдары пайда болады .
Басқа қаладан немесе ауылды жерлерден келгендері жұмыс таба
алмаса өз жерлеріне қайтып , бірнеше жыл бойы оқып , ауыр еңбекпен
алған дипломдары жарамсыз болып қалады . Ал енді біреулері өз
мамандықтары болмаса басқа жұмыстарға орналсып , өлместің күнін
көреді . Осыдан барып жоғары арнайы мамандығы бар жастардың
мейрамханаларда ,
автокөлік жуу , тағы сол сияқты жерлерде жұмыс істеп жатқандары
жиі кездесті .
Нарық жағдайындағы күрделі мәселелердің бірі
жастардың еңбек нарығына тез қалыптаса алмауы . Жалпы жұмыссыздық
деңгейінің азаюына қарамастан , кейбір мәселелер шешімін таба алмай
отыр .
Жұмыссыздық әр мемлекетте бар және нарықта белгілі бір
көлемде болып табады . Жұмыссыздықтың шамадан тыс болуы халықтың әл
– ауқатына кері әсерін тигізері хақ . Ал бұл жағдай мемлекеттің
араласуын талап етеді .
Жұмыссыздықтың мынадай саналуан түрлері болады: жасырын,
фрикциондық, маусымдық , құрылымдық , техналогиялық және т. б .
Жасырын жұмыссыздық - Өндіріс пен мемлекеттік аппаратта
артық жұмыскерлерді қолданған жағдайда орын алады . Шын мәнінде ,
олардыңжұмысына аз ғана жұмыс күшімен орындауға болады .
Фрикциондық жұмыссыздық –еңбек нарығында бос жұмыс күші
туралы ақпарат жорқтығының нәтижесінде болады .
Маусымдық жұмыссыздық – ауыл шаруашылығының кейбір
салалағында ,
әсіресе қайта өңдеу өнеркәсібінде жұмыс күші тек маусымдық кезеңдері
қолданылғанда болады .
Құрылымдық жұмыссыздық - өндіріс қуатының жетіспеуінің
нәтижесінде ,
сондай – ақ жынысының , жасының , ұлтының , мамандығының және басқа
жеке қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты жұмыс таба алмаған
жағдайда болуы мүмкін .
Техналогиялық немесе өтпелі жұмыссыздық адамдарды
машинамен ауыстру нәтижесінде болады , ол жұмыскерден кәсібін
өзгертуді немесе мамандықта игеруді қажет етеді .
Жұмыс істейтіндер өндіріс тауарлары мен көрсетілген
қызмет түрлеріне байланысты жұмыстарды атқарады , ал жұмыссыздар
атқармайды , осыған байланысты жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы
нақты ЖҰӨ көлемінің төмеңдеуіне әсерін тигізеді .Бұл жұмыссыздық
деңгейі мен ЖҰӨ көлемі арсындағы жағымсыз тәуелділік , бірінші
болып осы тәуелділікті зерттеуші , экономист Артур Оукеннің есімімен
Оукен заңы деп аталады .
Енбек нарығы бұл нарықтың ерекше түрі , онда жұмыс
күші тауарын сату және сатып алу жүзеге асады .Осы жерде оның
құны мен жалдану жағдайы бағаланады . Еңбек нарығы – экономикаға
жағдай көрсетудің айнасы , тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен
динамикасын ,
жұмыссыздықтың сала бойынша , кәсіби біліктілік , демографиялық және
басқада көрсеткіштерінің құрылымын байқатады . Осы құбылыстар АҚШ тағы
еңбек рыногында айқын көрінеді . Осындағы салалық құрылымда екі
тенденция байқалады : ауыл шаруашылығымен айналысатындар санының тез
қысқаруы және олардың қызмет көрсету саясатында артуы . Себебі бұл
сала бойынша ұлғая түсті және ол қоғамдық еңбекті қолданатын
басты салаға айналды .
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек биржалары (
тұрғындарды жұмыспен қамту орталығы ) алады . Еңбек биржасы – бұл
тұрақты негізде қызмет жасайтын мекеме , мұнда еңбекті жалдау
кезінде жұмыскер мен кәсіпкер арасындағы делдалдық іс - әрекет
жүзеге асады
Қазақстан Республикасы ˝ Тұрғындарды жұмыспен қамту туралы ˝
жұмыссыздығы үшін олардың , негізгі жалақысының 50 % - нан төмен емес
мөлшерде кепілдікпен ақы белгіленді . Ол төлем республикадағы
қалыптасқан жағдайға , күн көру деңгейімен төмен болмауы қажет .
Салыстыру үшін жұмыссыздық бойынша ақы мөлшерін келтірейік : АҚШ – да
жалақының 50 % - ын құрайды , Жапонияда жұмыссыздардың жас ерекшелігі
мен басқада көрсеткіштеріне байланысты 3 – 12 айдың жалақысының - 60
– 80 % құрады , Францияда – 1 – 2,5 жылдағы жалақының 42 % - ын құрап
, қосымша күніне 40 франк төленеді , ал 3 жыл бойы ерекше ақы
төленеді . Ұлыбританияда 52 апта бойы 28,5 фунт стерлинг төлейді .
Жұмыс істейтіндердің жалақысынан шегеріліп , сол жиналған соммалардан
арнайы қор пар құрылады .
Қалай десек те , жұмыссыздық дерті – ауыр дерт . Осыншама
жастарымыздың жұмыссыз болып , олардың арасында нашақорлық , түрлі
қылмыс көбейе түскендігіне түк тандануға болмайды .
1. Жұмыссыздықтың теориялық негіздері .
1,1. Жұмыссыздық.
Қандай мемлекет болмасын халықтың тұрмысына , әл
ауқатының деңгейінің жоғары болуы сол елдің экономикасының артып ,
барлық жағынан дер қарқынмен дәйекті дамып келе жатқандығын
көрсетеді . Осыған байланысты қазіргі таңда нарықтық экономикамен
әлеуметтік әділеттік негізіндегі жоғарғы өркениетті демократиялық
қоғам құру жолында әртүрлі оқиғаларды басынан кешіріп отырған
республикамыздың бүгінгі тіршілігіміздің негізгі мақсаты мемлекеттегі
әрбір азаматтың бақытты өмірін және мұң мұқтажсыз ауқатты тұрмысын
қамтамасыз ету . Жұмыссыздық – Қазақстандағы кедейшіліктің басты
себебінің бірі болып отыр . Кедейлік себептерінің қатарына
жұмыссыздықпен қатар халықтың шағын бизнеске қатысуының шектеулі қол
жеткізуінің , жұмыс істейтін кедейлер жалақысының төмен деңгейін ,
комуналдық және білім саласындағы қызметтерге қол жеткізудің
төмендігін, әлеуметтік қорғаудың қазіргі жүйесінің жеткіліксіз
тиімділігін адамзаттардың жекелеген санаттарының масылдық , көңіл –
күйін , сондай – ақ кедей халықтың төмен хабардарлығын және қоғам
өміріне қатысу дәрежесінің төмендігін жатқызған жөн .
Жұмыссыздық деңгейі – экономикалық белсенді халық санындығы
жұмыссыздар үлесі .
Еңбек өндіріс факторы, ерекше тауар болып табылады. Оның
тауарлық формасының ерекшелігі мыналардан тұрады :
1. Бұл ресурс, әдетте, өзінің толық көлемде сатылу объектісі
болып
шықпайды.
2. Жалдау формасындағы сату.
3. Шамалы жинақылық (аймақтық, өндірістік және т.б.)
4. Тұтас еңбектің бөлігі (әлеуметтік формада) тұрақты өтімді
таппайды. Қорытындысында тұрақты құбылыс - жұмыссыздық туады.
Жұмыссыздықтың бөлінуінде бірнеше формалар бар.
Экономикалық теорияда “жұмыссыздықтың табиғи деңгейі деген ұғымды
” пайдалану қалыптасқан. Оның мөлшері тапжылмастай емес. Әр елдерде
ол мөлшер 2-ден 7 пайызға дейін әртүрлі деңгейге жетеді.
Мемлекеттің міндеті – жұмыссыздықтың іс жүзіндегі деңгейінің
табиғи деңгейден асып кетпеуін бақылау болып табылады.
Америкалық экономист А.Оукен (Оукен заңы ) көрсеткен заңдылық
бар.
Жұмыссыздық іс жүзіндегі деңгейі оның табиғи деңгейінен 1% -ға жуық
артуы , іс жүзіндегі ЖҰӨ көлемін әлуеттік көлемін салыстырғанда
2.5%-ға
кейіндеуге жаткізеді .
Қазіргі замандағы жұмыссыздықтың сипатына бірнеше факторлар
әсер етеді :
- ғылыми – техникалық процес;
- экономикадағы құрылымдық және аймақтық ілгері басушылық;
- сыртқы экономикалық бәсекелестіктің күрт күшеюі;
Мұндай жағдайларда еңбек рыногы мынаған міндетті:
1.Өте жоғары жинақылыққа жетуге ( кәсіпқойлық, біліктілік,
аймақтық және халықаралық көзқарастар аясында )
2.Үлкен икемділікке барып, қазіргі заманғы жағдайларға сай
өте жақсы бейімділік танытуға .
3.Еңбекақы ставкаларын дараландыру ( еңбекақыны нақтылы
жұмыскердің ағымдық еңбек үлесімін ғана емес, сонымен бірге адамның
жұмысқа лайықтылығын , әлеуметтік мүмкіндігін және біліктілігінің
өсуін есепке ала отырып құру керек )
1 – ші сызба .
Сонымен еңбек рыногын реттеу формасы болып тек Қазақстан
Республикасындағы күшінде бар жалпы еңбек заңнамасы ғана емес,
қайта еңбек келісімдер институты болуға тиісті.
Қазақстанда әлеуметтік еңбек сферасы аса бір реттелінбеген, дау
дамайлы істердің бірі болып табылады. Республика әлдеқашан басқа
дәуірге өткен, ал әлеуметтік – еңбек қатынастары 2000 жылдың 1
қаңтарына дейін Кеңес өкіметі кезіндегі еңбек ақымен реттелініп
келеді.
2000 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының
“Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы ” жаңа Заңы , сондай-ақ
Қазақстан Республикасының “ Халықты жұмыспен қамтылу туралы ” және
басқа заңдары күшіне енді . Ол заңдар азаматтардың Қазақстан
Республикасындағы еңбек еріктілігіне деген конституциялық
құқықтарын жүзеге асыру барысында туындайтын еңбек қатынастарымен,
жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау шараларымен қоса халықтың
жұмыспен қамтылу сферасындағы қоғамдық қатынастарды реттейді.
Қазіргі кезде, әсіресе, экономиканың мемлекеттік емес
секторларында еңбек қорғаудағы , шеккен зияндарды қайтарудағы,
мертігу немесе кәсіптік сырқатқа ұшырағандағы көптеген жұмыскерлер
құқығының бұзылулары әдетке айналып барады.
1998 жылы Халқаралық еңбек ұйымының ( ХЕҰ ) басшылығымен
Қазақстанда алғашқы рет ірі масштабта жүргізілген мынаны көрсетті ,-
еңбек қауіпсіздігі болуға тиісті тексерілген кәсіпорындардың 30 %
-дан астамында арнайы механизмдер , техникалар, аспаптар туралы
айтпағанның өзінде , тіпті әуелі олардың күзет қызметтері болмай
шыққан .
ХЕҰ есеп беру мәліметтері бойынша 1998 жылда Қазақстандық
өнеркәсіптегі жұмыссыздық елдегі еңбек ресурстарының 41 % -нан
астамынан асқан . Ал Қазақстандағы еңбек қауіпсіздігінің жағдайын
ХЕҰ дабыл қағарлықтай деп бағалады .
Өмір деңгейіндегі және әлеуметтік сфераны дамытудағы
дағдарыстық
жағдайдың асқынуы , демографиялық көрсеткіштердің нашарлауы
әлеуметтік - экономикалық қатынасты өзгертудің объективті
қажеттілігіне және Қазақстанның бірқалыпты әрі орнықты дамуын
қамтамасыз ету үшін еңбек ресурстарының өндіргіш күшінің өсуін
қамтамасыз ету үшін еңбек ресурстарының өндіргіш күшінің өсуін
қамтамасыз етуге институционалдық және қаржылық механизмдердің
талдаулары себепші болды.
1,1. Толық жұмысбастылық ұғымы .
Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес .
Экономистер уақытша және құрылымдық жұмыссыздықты болмай қоймайды
деп санайды , осыдан толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100
% - нан аз бөлігін қамтитын жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық
деңгейі уақытша және құрылымдық жұмыссыздық деңгейлерінің қосындысына
тең .
Басқа сөзбен айтқанда , толық жұмысбастылық кезінде
жұмыссыздық деңгейі цикілдік жұмыссыздық нөльге тең болған жағдайда
ғана жетеді . Толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздықты “
жұмыссыздықтың табиғи ( шынайы ) деңгейі ” деп те аталады
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі өнімнің нақты
көлемі “ экономиканың өндірістік әлуеті ” деп аталады . Бұл толық
жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты (
шынайы ) көлемі . Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі
немесе жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе –
теңдік жағдайында болғанда , яғни жұмыс іздеушілер мен бос
орындардың саны сәйкес келген жағдайда орнады . Жұмыссыздықтың
табиғи деңгейі дегеніміз - өң өлшем , өйткені уақытша жұмыссыздарға
сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек . Құрылымдық
жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшін уақыт керек . Егер жұмыс
іздеп жүрген адамдардың саны бос жұмыс орындар санынан көп болса ,
онда еңбек күші нарықтары сәйкес келмейді деген сөз ; мұндай
жағдайда жиынтық сұраныс тапшылығы мен циклдік жұмыссыздық пайда
болады . Басқа жағынан қарағанда , жиынтық сұранысы артық болған
жағдайда , жұмыс күшінің жетіспеушілігі байқалады , яғни бос жұмыс
орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар санынан артық болады .
Мұндай жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейінен төмен
болады . Еңбек күші нарақтарындағы мұндай тапшылық инфляциямен
қатар болады .
“ Табиғи ” термині экономика жұмыссыздықтың табиғи
деңгейінде жұмыс істеп , өзінің өндірістік мүмкіндігін қолданып
жатыр деген ұғым бермейді . Біздің іскерлік циклдары қысқаша
шолуымызды экономикадағы жұмыссыздық деңгейі табиғи деңгейінен жоғары
болады деп айтып кеттік . Бірақ кейде экономикадағы жұмыссыздық
деңгейінен төмен де болуы мүмкін .
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі де өз алдына тұрақсыз
көрсеткіш . Ол кезеңді түрде еңбек күші мен институционалдық
өзгерістерімен байланысты демографиялық қозғалыстар әсеріне түседі .
Күн сайын кейбір жұмысшылар жұмыстан шығады немесе
оларды жұмыстан шығарады , ал кейбір жұмыссыз жаңа жұмыс табады .
Бұл үздіксіз жұмыссыздар қатарына кіру және шығу жұмыссыздық
жағдайдағы жұмыс күшінің үлесімен анықталатын факторды көрсететін
жұмыс күші динамикасының үлгісін құрамыз .
L – жұмыс күші , E – жұмысшы саны , ал U – жұмыссыздар
саны . Әрбір жұмысқа жарамды адам не жұмысшы , не жұмыссыз
болатындықтан, онда :
L = E + U
Ендеше , жұмыс күшінің жиыны жұмысшы мен жұмыссыздар санының
қосындысын береді . Жұмыссыздық деңгейі U L тең болады .
Жұмыссыздық деңгейін анықтайтын факторларға бар зейінді шоғырландыру
үшін , жұмыс күшінің мөлшері өзгермеген деп есептейміз жұмысқа
орналасқандар қатарынан жұмыссыздарға және керісінше ауысуы 2 – ші
сызбада көрсетілген . s – жұмысшылардың жұмыстан шығу деңгейінің
көрсеткіші , яғни әр ай сайын жұмыс жоғалтқан жұмыс істейтіндер
деңгейі , f – жұмысқа орналасу деңгейінің көрсеткіші , яғни әр ай
сайын жұмыс табатын жұмыссыздар үлесі .
Егер жұмыссыздық деңгейі өзгермейтін болса , яғни еңбек
нарығы тұрақты , онда жұмысқа жалданғандар саны жұмыстан
шығарылғандар санына тең болуы керек . fU – жұмысқа жалданған адамдар
саны , ал sE – жұмысын жоғалтқан адамдар саны және бұл екі шама
тең болуы керек :
fU =sE
Бұл теңдеуді түрлендіру арқылы жұмыссыздықтың тұрақты
деңгейін тадуымызға болады . E=L – U , яғни жұмыс істейтіндер саны
жұмыс күшінің жиынтығынан жұмыссыздар санын азайтқанға тең . Бұл fU =
s( 1 – UL) екенін білдіреді . Теңдіктің екі жағын да L – ға
бөлеміз , сонда :
f ( UL ) = s ( 1 + UL ) шығады .
Теңдауді түрлендірсек ,
UL = ss + f
Бұл теңдеу UL жұмыссыздық деңгейінің жұмысқа жалдану
мен жұмыстан шығарылу деңгейлерінің көрсеткіштеріне тәуелді болатынын
көрсетеді . Жұмыстан шығарылу деңгейі қаншалықты жоғары болса ,
жұмыссыздық та соншалықты жоғары . Жұмысқа жалдану деңгейі қаншалықты
жоғары болса , жұмыссыздық деңгейі соншалықты төмен болады .
Мысал . Айталық , ай сайын 1 % жұмыс жоғалтсын дейік (
s = 0.01 ) ,
ал жұмыс істейтіндер қатарында болудың орташа кезеңі 100 ай немесе
8 жыл шамасында болады . шамамен 20 % жұмыссыздар ай сайын
жұмыс табатын болсын ( f = 0.20 ) . Бұл жұмыссыз болудың орташа
беңгейі 5 айға созылатынын білдіреді . Берілген нақты жағдайда
жұмыссыздықтын тұрақты деңгейі
UL = 0,01( 0,01 + 0,20 ) =0,0476
Демек , берілген мысалда жұмыссыздық 5 %
деңгейде болады .
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің үлесі қарапайым , бірақ
маңызды қорытынды шығады . Кез келген жұмыссыздықтың табиғи
деңгейін төмендетуге негізделген экономикалық саясат не жұмыстан
шығару деңгейінің төмендеуіне , не жұмысқа орналасу деңгейінің
артуына себепші болуы керек . Осыған сәйкес көрсеткіштерге әсер
ететін кез келген саясат жұмыссыздақтың табиғи деңгейін де
ауыстырады .
Бұл үлгі жұмыссыздық деңгейінің көрсеткіші және жұмыстан шығару
мен жұмысқа орналастыру деңгейлерінің көрсеткіштері арасындағы
байланысты көрсетсе де , ол негізгі сұраққа жауап бермейді . Егер
адам кез келген уақытта тез жұмыс табатын болса , жұмысқа олналасу
деңгейі өте жоғары , ал жұмыссыздық деңгейі нөлге жақын болар еді
. Жоғарыда келтірілген жұмыссыздық деңгейі жұмыс іздеу үрдісі
қандай да бір уақытта жалғасатынын болжайды . Келесі екі бөлімде
жұмыссыздық орын алуының екі негізгі себебін қарастырамыз , олар:
жұмыс іздестіру проблемалары мен жалақының қатаңдығы .
Жұмысы барлар қатарынан жұмыссыздар қатарына ауысу және
керісінше . Белгілі уақыт аралығында жұмыс істейтін
адамдар
бөлігі ( s ) өзінің жұмыс орындарын жоғалтады , ал
жұмыссыздар
бөлігі ( f ) жұмыс табады . Жұмысқа орналасу мен
жұмыстан шығу
көрсеткіштері жұмыссыздық деңгейін анықтайды .
Жұмыс іздеу және уақытша жұмыссыздық
Жұмыссыздық себептерінің біріне жұмыс күші құрылымы мен
бос жұмыс орындары арасындағы сәйкестікті орнату үшін белгілі
уақыт кезеңінің қажеттілігі жатады . Еңбек нарығының тепе – теңдік
үлгісі жұмысшылар жұмысшылар деңгейінің бос жұмыс орындарына
сәйкестігін болжайды , жұмысшы кез келген жұмыс орнына лайықты .
Егер ол шынында солай болса , еңбек нарығы тепе – теңдік
жағдайда болып , онда жұмыс орнын жоғалту жұмыссыздықты тудырмайтын
еді : еңбек нарығына шығарылғандар тез арада нарықта белгіленген
жалақысы бар жаңа жұмыс табар еді .
Уақытша жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейі әрқашан
ауысып тұратын нарықтық экономиканың жағдайында шарасыз . Әр түрлі
тауарларға деген сұраныс ұдайы тербелісте , ал ол осы тауарларды
өндіретін жұмасшылар еңбегіне деген сұраныстың тұрақсыздығын
білдіреді . Мысалы , дербес компьютерді енгізу жазу машиналарына
сұранысты қысқартты , ал ол жазу машинкаларын шығаратан өндірістегі
еңбекке сұранысты төмендетті . Сол уақытта электронды өнеркәсіптегі
еңбекке сұранысты төмендетті . Сол уақытта электронды өнеркәсіптегі
еңбекке сұраныс өсті . Одан кейін , ір аймақ әр түрлі тауар
өндіретіндіктен еңбекке сұраныс бір уақытта елдің бір бөлігінде
өсіп , ал екіншісінде қысқаруы мүмкін . Мысалы , мұнай бағасының
өсуі Атырау сияқты мұнай өндіретін жерлерде жұмыс күшіне сұранысты
арттырады . Экономистер осындай аймақтар мен салалар бойынша
еңбекке сұраныс құрылымындағы өзгшерістерді құрылымдық ығысу деп
атайды .
Құрылымдық ығысу ұдайы болғандықтан және жұмысшыларға
жұмыс ауыстыру үшін белгілі уақыт қажеттігінен уақытша жұмыссыздық
тұрақты сипатта болады .
Құрылымдық ығыстырулар жұмысшылардың ұдайы босатылуы
мен уақытша жұмыссыздық жалғыз себебі емес . Одан басқа егер фирма
банкротқа түссе , егер олардың жұмысының сапасы қанағаттандырылмаған
жағдайда немесе олардың нақты мамандығы қажет етілмесе жұмысшылар
аяқ астынан жұмыстан шығарылады . Жұмысшылар өздерінің мамандық
қызығушылығын өзгерткен жағдайда немесе елдің басқа ауданына көшкен
кезде өз тілегімен жұмыстан шығады . Еңбек нарығында фирмалар
арасындағы сұраныс пен ұсыныстың тұрақсыздығынан уақытша жұмыссыздық
әрқашан болады .
1,2 Жұмыссыздық және оның түрлері
Шеттелдік мамандар жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып
, оның әртүрлі нысандарын тудыратын нақты факторларын қаады.
Жұмыссыздықтың мынадай саналуан түрлері болады: жасырын,
фрикциондық, маусымдық , құрылымдық , техналогиялық және т. б .
Жасырын жұмыссыздық - Өндіріс пен мемлекеттік аппаратта
артық жұмыскерлерді қолданған жағдайда орын алады . Шын мәнінде ,
олардыңжұмысына аз ғана жұмыс күшімен орындауға болады .
Фрикциондық жұмыссыздық –еңбек нарығында бос жұмыс күші
туралы ақпарат жорқтығының нәтижесінде болады .
Маусымдық жұмыссыздық – ауыл шаруашылығының кейбір
салалағында ,
әсіресе қайта өңдеу өнеркәсібінде жұмыс күші тек маусымдық кезеңдері
қолданылғанда болады .
Құрылымдық жұмыссыздық - өндіріс қуатының жетіспеуінің
нәтижесінде ,
сондай – ақ жынысының , жасының , ұлтының , мамандығының және басқа
жеке қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты жұмыс таба алмаған
жағдайда болуы мүмкін .
Техналогиялық немесе өтпелі жұмыссыздық адамдарды
машинамен ауыстру нәтижесінде болады , ол жұмыскерден кәсібін
өзгертуді немесе мамандықта игеруді қажет етеді .
АҚШ Конгресінің , экономикалық статистика комиссиясының
жұргізген зерттеуінің мәліметі бойынша қазір шет елдерде
жұмыссыздықтың 70 – ке жуық нысандары және олардың болуының
ерекше себептері бар екен . Батыс елдерінің мамандары жұмыссыздық
нысандарын 2 үлкен негізгі топқа бөледі . Біріншісіне - жиынтық
сұранымының жетіспеуіне байланысты болатын , соның ішінде ең
алдымен цикілдік жұмыссыздықты жатқызады . Екіншісіне - жиынтық
сұранымын өзгеруіне байланыссыз болатын – жұмыссыздықты ( фрикциондық ,
құралымдық ,технологиялық және басқа нысадары ) жатқызады .
Біздің елдегі жұмыссыздықтың негізгі нысандары жасырын
және функционалдық жұмыссыздық болып табылады . Нарық қатынастарының
қалыптасу барысында жасырын жұмыссыздық ашық жұмыссыздыққа айнала
бастады .1992 жылы жасырын жұмыссыздықтың ауқымы кеңи түсті . Осы
аталған жылдың желтоқсан айының өзінде – ақ 138 мыңға таяу адамы
бар 160 кәсіпорындар жұмыссыз тоқтап тұрды . Осындай кәсіпорындардан
2 мыңнан астам жұмыскер еңбектен босатылды , 25 мың адам еріксіз
демалысқа жіберілді .
Жұмыссыздықтың зардабын бәсеңдететін факторлардың бірі
ғылыми – техникалық прогрес . Ғылыми – техникалық прогрес , жаңа
қосымша жұмыс күшін қажет ететін жаңа өндіріс түрлері мен
шаруашылық салаларын тудырады , ол материалдық өндіріс саласында
еңбек етуге қабілеті бар тұрғындарды жұмыспен қамтуды көбейтеді .
Жалпы , ғылыми – техникалық ревалюция жағдайында жұмыспен қамтуды
тұрақты түрде өсіру , негізінен, өндірістік емес салалардың дамуы
арқылы жүзеге асырылады . Оның ұлғаюы , тұрғындардың әртүрлі қызмет
тұрлеріне деген шығынның тез өсуімен және халық шаруашылығының
орташа көрсеткішіне қарағандағы жоғары еңбек ауқымдылығымен
сипатталады . Мысалы , 80 – шы жылдары жұмыспен қамтуды көбейтуде
өндірістік емес саланың үлесі АҚШ пен Жапонияда 80 -90 % , ал Батыс
Европада 100 % құрады .
Қандайда жұмыссыздық болмасын қоғамдағы аса ауыр
экономикалық және әлеуметтік қайшелық . Батыс елдерінде жұмыссыз болу
– тек қана жұмысты жоғалту ғана емес , сонымен бірге адам өзінің
ар – намысын , абырой – беделін жоғалту деп те есептеледі .
Шетелдердегі бағалау бойынша , жұмысты жоғалту ,
өзінің қасірет – жағынан жақын туыс адамның өлімі немесе түрмеге
түсуден ғана кейін тұрады екен . Кәсіпорынның жұмысының түпкі
нәтижесінен тәуелсіз , жаппай жұмыспен қамту жұмыскерлердің өндіріс
тиімділігін арттыруға деген жеке мүдделіліктеріне кері әсер етті ,
олардың өндірісті басқарудан шеттелуіне әкеліп соқтырды . Осының
бәрі еңбек тәттібінің шұғыл құлдырауына үлкен экономикалық
шығындарға жол берді .
Бұдан тиімді түрдегі жұмыспен қамту жолы еңбек нарығында
жатқаны айқын бола түседі . Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін (
адамның еңбек ету қабілеті ) тауар түрінде сату – сатып алуға
байланысты болатын экономикалық қатынастар жүйесі . Еңбек нарығы
жоғары квалификациялы еңбектің беделінің сөзсіз көтерілуіне әсер
етеді , осының арқасында әрбір жұмыс орнының бағасы артады ,
жұмыскерлерге және олардың еңбегінің сапасына деген талап күшейеді.
Еңбек нарығына барынша қабілетті және іскер
жұмыскерлерді қатал , аяусыз түрде іріктеу тән . Олар жалқауларды ,
әлсіздерді және еңбек етуге қабілетсіздерді аямайды . Еңбек нарығы
жұмыс күшін толық бағалауды қамтамасыз етеді , оның жоғары
жылжымалылығына , қозғалысына , ширақтығына себепші болады , іскерлік
пен белсенділікке ынталандырады . Нарықта жұмыс күшіне сұраным мен
ұстаным заңы әрекет етеді , ол еңбекке төленетін ақының шамасын
белгілейді . Бұл жерде жұмыс күшін сатушылар мен сатып алушылар
кездеседі . Өзінің жұмыс күшін , яғни еңбек ету қабілетін ұсынушы
жұмыскерлер сатушылар болып табылады . еңбек ұжымдары мен
кәсіпкерлер жұмыс күшінің сатып алушылары болады . Бір сөзбен
айтқанда , еңбек нарығын мойындау жұмыс күшінің әлеуметтік –
экономикалық табиғатын және оның өндіріс құрал жабдықтарымен қосылу
тәсілін түбегейлі өзгертеді . Қазіргі біздің экономикамызда жұмыс
күшінің тауартабиғатыжөніндегі ғылыми дау
негізінен аяқталды деуге болады . Еңбек нарығының әрекет ету
жағдайында жұмыс күші тауарға айналады , ал оны өндіріс құрал
жабдықтарымен қосу нарықтық тәсілмен – сату – сатып алу арқылы жүзеге
асады .
Егер де жұмыс күші тауар болса , онда оның құны
туралы сұрақ туады . Ол қалай анықталады және қазіргі кездегі
оның шамасы қандай ? Жұмыс күшінің құны , оны қайта өндіруге
қажетті өмір сүру құралдарының құнымен анықталады . Әзірше , дүние
жүзінің көтеген елдеріне қарағанда біздің елімізде адамның еңбегі ,
оның жұмыс күші төмен бағаланады . Мысалы , Швейцарияда дір
сағаттық еңбек – 30 , Германияда – 28 , Австрияда – 22 , Францияда – 15
доллар тұрады . Біздің есебіміз бойынша бұл көрсеткіш , қазіргі
таңда Қазақстанда , орта шамамен 0,10 доллар ( инфляцияның деңгейін
ескеру керек ) құрады .
Толық жұмысбастылық ұғымына анықтама берудің алдында
жұмыссыздықтың 3 түрімен танысуымыз керек . Олар : уақытша , құрылымдық
және цикілдік .
Уақытша жұмыссыздық.
Кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет түрлерін
таңдау мүмкіншіліктері бар кезде “ жұмысаралық ” жағдайда қалады .
Кейбіреулерін жұмыстан шығарып жіберіп , олар басқа жұмыс орнын
іздеп жүреді .Басқа біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша
жұмыссыз болады
( мысалы , құрылыстағы қолайсыз жағдайы ) . Сонымен қатар жастар
арасында алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты болады .
Осы жұмыссыз адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша
жоғалтқан жұмысқа қайтып келген кезде , олардың орнын басқа
жұмассыздар басады . Сондықтан , әр түрлі себептермен жұмыссыз қалған
адамдар санаты құрамын өзгертсе де , осы жұмыссыздық типі қала
береді . Жұмыс іздеп жүрген немесе жұмыс орнын алуын күтіп
отырған адамдарға экономистер уақытша жұмыссыздар деген термин
қолданылады ( Ол жұмыстың қайта жаңғыруымен немесе іздеумен
байланысты )
Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты
көрсетеді : еңбек нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасындағы
сәикестілік орындалмайды . Уақытша жұмыссыздар еңбек нарығына
ұсынатын
білімдері бар деп есептелінеді .
Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып
белінеді . Жұмысшылардың көпшілігі жұмысаралық жағдайға өз еркімен
түседі , олар - өздерінің төмен жалақылы жұмыстарын жоғары жалақылы
жұмысқа араластырады . Бұл жұмысшылардың өздеріне үлкен табыс
әкеледі және еңбек ресурстарының ұтымды пайдасын арттыру дегенді
білдіреді . Яғни , жалпы экономикадағы нақты өндіріс көлемінің
ұлғаюы .
Құрылымдық жұмыссыздық .
Уақытша жұмыссыздық ақырындап “Құрылымдық жұмыссыздық ”
деп аталатын екінші санатқа ауысады . Экономистер “ құрылымдық ”
терминін құрамдық деген мағанада қолданды. Уақыт өте келе технология
мен
-сұраныс құрылымында өзгерістер болды , олар өзалдына еңбек күштеріне
жиынтық сұраныс құрылымын өзгертеді . Осы өзгерістердің нәтижесінде
кейбір мамандықтарға деген сұраныс азаяды немесе мүлде жойылады .
Басқа мамандықтарға , соның ішінде жаңаларына сұраныс көбейеді . Бұл
жағдайда еңбек күші еңбек орындарының құрылымындағы жаңа жаңа
өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық
пайда болады . Кейбір қызметкерлердің өздерінің мамандық
тәжірибелері нарық сұранысына сәйкес келмейтіндігіне көздері жетеді ;
олардың тәжірибесі мен іскерлігі технология мен сұраныс сипатында
болған өзгерістерге байланысты ескіріп , керексіз болып қалады .
сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық құрылымы әрдайым
өзгеріп отырады . Бұдан соңғы 10 жылда байқалған жұмыс орындарының
“қысқы белдеуден ” - “ жазғы белдеуге ” миграциясы мысал бола алады
.
Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы
айырмашылық анық емес . Уақытша жұмыссыздар да “ сатуға болатын ”
тәжірибе бар , ал құрылымдық жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы
үшін арнайы оқу курсын өтуі керек , ал кейде тұрғын жерін де
ауыстыруы керек . Уақытша жұмыссыздық қысқа мерзімді , ал құрылымдық
жұмыссыздық ұзақ мерзімді , сондықтан ол қауіпті болып снылады .
Циклдік жұмыссыздық .
Циклдік жұмыссыздық құлдырау кезеңінде , яғни жалры немесе
жиынтық шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңдепайда
болады . Тауарлар мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда ,
жұмысбастылық төмендейді , жұмыссыздық өседі . Сол себепті циклдік
жұмыссыздықты кейде “ сұраныс тапшылығына байланысты жұмыссыздық ” деп
атайды .
2 Қазақстан Республикасыдағы жұмыссыздықты талдау
2,1. Мемлекеттік саясат және уақытша
жұмыссыздық .
Уақытша жұмыссыздықты түсіру жолымен жұмыссыздықтың
табиғи деңгейін төменднту көптеген мемлекеттік бағдарламалардың
мақсаты болып табылады . Мемлекеттік жұмыс қызметі жұмыспен
қамтылмаған еңбекке жарамды халықты жұмыспен қамтуда тиімділікті
көтеру үшін бос орындар туралы хабарлама тарады . Мамандықты
ауыстыру жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар жұмысшылардың кейбір
салалардан тез өсетіндерге өтуін жеңілдетуге бағытталған . Бұл
бағдарламалар жұмысқа орналасу деңгейінің өсуіне қаншалықты мүмкідік
туғызса , соншалықты олар жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендетеді
.
Керісінше жұмыссыздықтан сақтандыру жүйесі
жұмыссыздардың санын ұлғайтатын мемлекеттік бағдарлама болып табылады
. Осы бағдарлама бойынша жұмысын жоғалтқан жұмыссыздар белгілі
уақытта шамалап жалақы алуы мумкін . Бірақ жұмыссыздық бойынша
жәрдемақа төлеудің нақты шарты жылдан жылға өзгеріп отыратындықтан
жұмыссыздықтан сақтандыру бағдарламасымен қамтылған жұмысшылар әр
түрлі жалақы алады .
Жұмыссыздықтан сақтандыру жұмысты жоғалтудың
экономикалық зардаптарын жеңілдетіп , бір уақытта жұмыссыздардың
санын ұлғайтады және жұмыссыздықтың табиғи деңгейін көтереді .
Жәрдем алатын жұмыссыздар жұмасты белсенді іздемейді және олар
көбінесе жалдау қарқанының көрсеткішін түсіретін көзқарасы бойынша
ұнамсыз ұсыныстарды қабылдамайды . Одан кейін жұмыссыздықтан
сақтандыру жүйесінің болуы кәсіпкерлердің жұмысшыларды жұмыстан
шығару шешімін тез қабылдануына әсер етеді , ал ол жұмыстан
босату қарқыны көрсеткішінің өсуіне әкеледі .
Жұмыссыздықтан сақтандыру деңгейінің көтерілуі
туралы факт , бұл саясаттың қажеттігін білдірмейді . Осының жағымды
жағы – жұмысшылардың нақты табыс алатындығына сенім тудырады . Осыдан
кейін жұмысшылардың ұнамсыз жұмысқа қарсы болуына жағдай жасап ,
бұл саясат мүмкін жұмыс күші мен жұмыс орындары құрылымының
сипаттамасы арасындағы тура сәйкестікті орнатуға жағдай тудырады .
Салыстырмалы нәтижелік пен жұмыссыздықтан сақтандырудың әр түрлі
жүйелерінің құнын бағалау қиын проблема
Жұмыссыздықтан сақтандыру мәселесін зерттейтін экономистер
, көбінесе жұмысшылар санын қысқарту үшін бұл жүйені реформалау
жолдарын ұсынады . Сондай ұсыныстардың бірі жұмысшыны жұмыстан
шығаратын фирмаға жұмыссыздық жөніндегі жәрдемақыны толық көлемде
төлеуді ұсынады . Бұндай жүйе жүз пайыздық өтем жүйесі деп
аталады , себебі әр фирманың жұмыссыздықтан сақтандырудағы жарнасы
жұмыссыздықтың масштабын бейнелейді . Қолданыстағы боғдарламалардың
көбіішінараөтем жүйесіне негізделген .Осығансәкес жұмысшыны - жұмыстан
шығаратын фирмадан осы жұмысшыға жұмыссыздығы үшін берілетін
демінің тек бір бөлігі ғана алынады .Фирмаға жұмыстан босатылған
жұмысшылардың өмір сүру деңгейін сақтау шығынының бір бөлігі
түсетіндіктен , оған уақытша сұраныстың төмендеуі кезінде артық
жұмысшалардан құтылу пайдалы . Өтемақының өсетіндігі көбінесе
уақытша жұмыстан босатуды шектеуге мүмкіндік туғызады .
Нақты жалақының қатаңдығы және жұмыссыздықты күту .
Жұмыссыздықтың екінші себебі – жалақының қатаңдығы , яғни
оның икемді өзгере алмайтандығынан . Тепе – теңдік еңбек нарығының
үлгісіндегі нақты жалақы сұраныс пен ұсынысты теңестіруден өзгеріп
тұрады . Бірақ шын мәнінде жанақы әрқашан икемді болмайды . Кейде
нақты жалақы тепе – теңдіктен жоғары деңгейде болады .
Бұл мысал жалақы қатаңдығы не себептен жұмыссыздыққа
әкелетінін көрсетеді . Жалақы сұраныс пен ұсыныс тепе – теңдігіне
сай келетін деңгейден жоғары тұрғанда , нарықтағы еңбекке ұсыныс
оған сұраныстан артық болады . Фирмалар тапшы орын санын барлық
талапкерлер арасында таратуға мәжбүр болады . Сондықтан , нақты
жалақының қатаңдығы жұмысқа орналасу ықтималдығының көрсеткішін
төмендетеді және жұмыссыздық деңгейін жоғарылатады .
Жалақының қатаңдығы салдарынан болатын жұмассыздық
және осыдан шығатын жұмыс орнының жетіспеушілігі жұмыссыздықты күту
деп аталады . Жұмысшылар жұмыссыз болуының себебі олардың
мамандығына сәйкес ең жоғары дәрежедегі жұмыс іздеуінен емес ,
берілген жалақы деңгейінде еңбек ұсынысынан фирмалар жағынан еңбек
сұранысы артық болғандығанан . Жұмысшылар тек жұмыс алу мүмкіндігін
күтеді .
Жалақы қатаңдығы және жұмыссыздықты күту ұғымын
түсіну үшін , ең алдымен еңбек нарығы неге тепе – теңдік жағдайға
келмейтінін білу керек . Жалақының нақты деңгейі тепе – теңдік
нүктесінен жоғары болғанда , ал еңбек ұсынысы сұраныстан көп болса
, жұмыс берушілердің жалақы төмендетулерін күтуге болатын еді
.Жұмыссыздықты күту болуының себебі , еңбек ұсынысы артық болса да
, фирмалардың жалақы деңгейін түсіре алмауын айтады
Жұмысқа жалданған жұмысшылар саны .
Ендігі жалақы қатаңдығының үш есебін қарастырайық : ең
төменгі жалақы туралы заң қабылдау , кәсіподақтарда монополиялық
күштің болуы және фирмалардың ынталандыратын жалақы тағайындауы .
Үкімет жалақы қатаңдығын сақтауды , оны тепе – теңдік
деңгейге дейін түсіруге кедергі жасауға мүмкіндік туғызады . Ең
төменгі жалақы туралы заң барлық фирмалар үшін міндетті болатын
еңбекақының ең төмен мөлшерін белгілейді .
Мысал : 1938 жылы әділетті еңбек жағдайлары заң
қабылданған кезде , АҚШ – тың федеральді үкіметі өнеркәсіптегі орташа
жалақының 30 бен 50 пайыз шекарасында болатын жалақының ең төменгі
деңгейін тағайындайды . Көп жұмысшыларға бұл деңгей проактикалық
мағына бермейді , себебі олар белгіленген төменгі шектен анағұрлым
көп табады . дегенмен кейбір жұмысшыларға , әсіресе мамандығы және
тәжірибесі жоқтарға белгіленген төменгі шек тепе – теңдік
нүктесінен жалақыны көтереді , ал ол фирмалардың осындай еңбекке
суранысын қысқартады .
Есеп бойынша , жалақының шегін белгілеу
жасөспірімдер арасындағы жұмыссыздыққа әсер етеді , өйткені әдетте
жасөспірімдер жалақысының тепе – теңдік деңгейі өте төмен . Оған екі
себеп бар :
Біріншіден , жасөспірімдер ең аз маманданған және
тәжірибесі аз жұмыс күшіне жататындықтан , олардың еңбегінің шекті
өнімі де үлкен болмайды .
Екіншіден , жасөспірімдерге көбінесе ақшалай түрде
емес, белгілі бір өтем түрінде өзінің жұмыс орнында
мамандықты тегін оқып - үйренуге мүмкіндік беріледі . Оқыту жүйесі
классикалық мысал болып келеді . Сондықтан жасөспірімдер үшін
жалақының тепе – теңдік деңгейі төмен болып келеді және жалақының
шегін белгілеудің жұмысшылардың осы тобы үшін үлкен мәні бар .
Көптеген экономистер жасөспірімдер арасындағы
жұмысбастылыққа төмен жалақының әсерін зерттеген . Зертеушілер
жұмысқа орналасқан жасөспірімдер санының белгілі уақыт аралығында
өзгеруі мен ең төмен жалақының өзгеруін салыстырған . Бұл
зерттеулер ең төмен жалақының 10 пайызға өсуінен жасөспірімдер
арсындағы жұмысбастылық шамамен 1 – 3 пайызға төмендегенін көрсетеді .
Жасөспірімдік жұмыссыздыққа төмен жалақы туралы
заңның әсерінен жеңілдету үшін кейбір экрномистер мен саясатшылар
ол заңның жас жұмысшылардың еңбек төлеміне таратылуына қарсы шығады
. Бүл жасөспірімдер арасында жұмыссыздықты қысқартуға және оларға
оқып – үйренуге және еңбек тәжірибесін алуға мүмкіндік береді .
Осындай түрдегі шектелген вариантта ең төмен жалақы туралы заңға
түзету 1990 жылы шықты . Алайда бұл шараның қарсыластарға оның
мамандандырылмаған ересек жұмысшыларды жасөспірімдермен ауыстыруды
туғызатындығын , соның салдарынан халықтың басқа топтары арасында
жұмыссыздықтың көбеюіне әкелетінін айтты .
Енді жұмыссыздықты сипаттайтын кейбір қосымша
мәліметтерге жүгінейік . Олар жоғарыда қарастырылған жұмыссыздық
теориясын және оны қысқартуға бағытталған мемлекеттік саясаттың
шараларын бағалауға көмектеседі .
Айталық , сіз жұмыстыңыз деп есептейік , сіздің ұзақ
уақыт бойы жұмыссыз болуыңыздың ықтималдылығы қанша ? Жауабы өте
маңызды , өйткені ол жұмыссыздық себептетін және мемлекеттік
саясаттың лайықты шараларын көрсетеді . Бір жағынан егер
жұмыссыздық қысқа мерзімді сипатта болса , оның уақытша және
мүмкін шарасыз болуын болжауға болады . Адамдарға мамандығына және
тілегіне жоғары дәрежеде сай келетін жаңа жұмысты табу үшін уақыт
керек етеді . Басқа жағынан , ұзақ мерзімді сипат алатын
жұмыссыздық - өзге құбылыс , себебі лайықты -жұмыс табу үрдісі ұзаққа
созылмауы керек . Ұзақ мерзімді жұмыссыздық көбінесе жұмыссыздықты
күту болады . Осыдан , жұмыссыздық
ұзақтығы туралы мәліметтер біздің оның себептері туралы
көзқарасымызға ықпал етуі мүмкін
Өткен жылдың соңғы көрсеткішітері бойынша 15–24 жас
аралығындағы жұмыссыздардың жалпы саны 19.106 мың адамды ( 29 % )
құрады . Бұл көрсеткіш 2003 жылмен салыстырсақ 3 мың адамға , яғни
1,6 % - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 бөлім. Жұмыссыздықтың теориялық негіздері.
1,1. Жұмыссыздық және жұмысбастылық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1,2. Жұмыссыздық түрлері және олардың себептері ... ... ... ... ... ..
11
11 бөлім. Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздықты талдау .
2,1.Жұмыссыздық көрсеткіштері .Жұмыссыздық ұзақтығы ... ... ... ..15
2,2. ЖҰӨ және Оукен заңы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2,3. Еңбек нарығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... . 21
111 бөлім. Халықты жұмыспен қамту саясаты .
3,1. Жұмыспен қамтудың қазіргі және бұрынғы теориясы ... ... ... .25
3,2 Халықты жұмыспен қамту
туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...32
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...34
Кіріспе
Қашанда өзекті мәселелердің бірі жұмыссыздық – еңбек нарығының
бөлінбес элементі . Дегенмен , экономиканың тұрақтылығы еңбек
нарығында жұмысқа деген сұранысты тудырады . Жылдан – жылға
жұмыссыздық деңгейі әр қилы болып келеді .Бір жылы жұмыссыздық
деңгейі жоғары болса , келесі жылы төмен болады . Бұған себеп не ?
Бұл мәселеде көптеген себептерді алға тартуға болады . Ол :мемлекеттің
экономикалық деңгейі , халқымыздың әлеуметтік жағдайы , білім деңгейі
, инфляция , жұмыс орындарының аздығы немесе жұмысшыларға қойылатын
талаптардың жоғарылығы , қатаңдығы , тіптен еңдек шартының өзі де
жұмыссыздықтың туындауына әсер етпек .
Қазіргі таңда жоғары білімі бар немесе жоғары оқу орнын
тамамдап , өз мамандығы бойынща қызметтерге орналаса алмай жүрген
азаматтар қаншщама . Бәрінен де күрделі жағдайға келіп тірелетін
оқу орнын жаңа бітірген жас мамандар . Өз мамандықтары бойынша
жұмысқа орналасқан болса , бұрын соңды жұмыс істеген өтілі қажет
етіледі . Осыдан барып адамдардың ағайын – туыс , жора – жолдас арқылы
пара беру көмегімен жұмысқа орналасу жолдары пайда болады .
Басқа қаладан немесе ауылды жерлерден келгендері жұмыс таба
алмаса өз жерлеріне қайтып , бірнеше жыл бойы оқып , ауыр еңбекпен
алған дипломдары жарамсыз болып қалады . Ал енді біреулері өз
мамандықтары болмаса басқа жұмыстарға орналсып , өлместің күнін
көреді . Осыдан барып жоғары арнайы мамандығы бар жастардың
мейрамханаларда ,
автокөлік жуу , тағы сол сияқты жерлерде жұмыс істеп жатқандары
жиі кездесті .
Нарық жағдайындағы күрделі мәселелердің бірі
жастардың еңбек нарығына тез қалыптаса алмауы . Жалпы жұмыссыздық
деңгейінің азаюына қарамастан , кейбір мәселелер шешімін таба алмай
отыр .
Жұмыссыздық әр мемлекетте бар және нарықта белгілі бір
көлемде болып табады . Жұмыссыздықтың шамадан тыс болуы халықтың әл
– ауқатына кері әсерін тигізері хақ . Ал бұл жағдай мемлекеттің
араласуын талап етеді .
Жұмыссыздықтың мынадай саналуан түрлері болады: жасырын,
фрикциондық, маусымдық , құрылымдық , техналогиялық және т. б .
Жасырын жұмыссыздық - Өндіріс пен мемлекеттік аппаратта
артық жұмыскерлерді қолданған жағдайда орын алады . Шын мәнінде ,
олардыңжұмысына аз ғана жұмыс күшімен орындауға болады .
Фрикциондық жұмыссыздық –еңбек нарығында бос жұмыс күші
туралы ақпарат жорқтығының нәтижесінде болады .
Маусымдық жұмыссыздық – ауыл шаруашылығының кейбір
салалағында ,
әсіресе қайта өңдеу өнеркәсібінде жұмыс күші тек маусымдық кезеңдері
қолданылғанда болады .
Құрылымдық жұмыссыздық - өндіріс қуатының жетіспеуінің
нәтижесінде ,
сондай – ақ жынысының , жасының , ұлтының , мамандығының және басқа
жеке қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты жұмыс таба алмаған
жағдайда болуы мүмкін .
Техналогиялық немесе өтпелі жұмыссыздық адамдарды
машинамен ауыстру нәтижесінде болады , ол жұмыскерден кәсібін
өзгертуді немесе мамандықта игеруді қажет етеді .
Жұмыс істейтіндер өндіріс тауарлары мен көрсетілген
қызмет түрлеріне байланысты жұмыстарды атқарады , ал жұмыссыздар
атқармайды , осыған байланысты жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы
нақты ЖҰӨ көлемінің төмеңдеуіне әсерін тигізеді .Бұл жұмыссыздық
деңгейі мен ЖҰӨ көлемі арсындағы жағымсыз тәуелділік , бірінші
болып осы тәуелділікті зерттеуші , экономист Артур Оукеннің есімімен
Оукен заңы деп аталады .
Енбек нарығы бұл нарықтың ерекше түрі , онда жұмыс
күші тауарын сату және сатып алу жүзеге асады .Осы жерде оның
құны мен жалдану жағдайы бағаланады . Еңбек нарығы – экономикаға
жағдай көрсетудің айнасы , тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен
динамикасын ,
жұмыссыздықтың сала бойынша , кәсіби біліктілік , демографиялық және
басқада көрсеткіштерінің құрылымын байқатады . Осы құбылыстар АҚШ тағы
еңбек рыногында айқын көрінеді . Осындағы салалық құрылымда екі
тенденция байқалады : ауыл шаруашылығымен айналысатындар санының тез
қысқаруы және олардың қызмет көрсету саясатында артуы . Себебі бұл
сала бойынша ұлғая түсті және ол қоғамдық еңбекті қолданатын
басты салаға айналды .
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек биржалары (
тұрғындарды жұмыспен қамту орталығы ) алады . Еңбек биржасы – бұл
тұрақты негізде қызмет жасайтын мекеме , мұнда еңбекті жалдау
кезінде жұмыскер мен кәсіпкер арасындағы делдалдық іс - әрекет
жүзеге асады
Қазақстан Республикасы ˝ Тұрғындарды жұмыспен қамту туралы ˝
жұмыссыздығы үшін олардың , негізгі жалақысының 50 % - нан төмен емес
мөлшерде кепілдікпен ақы белгіленді . Ол төлем республикадағы
қалыптасқан жағдайға , күн көру деңгейімен төмен болмауы қажет .
Салыстыру үшін жұмыссыздық бойынша ақы мөлшерін келтірейік : АҚШ – да
жалақының 50 % - ын құрайды , Жапонияда жұмыссыздардың жас ерекшелігі
мен басқада көрсеткіштеріне байланысты 3 – 12 айдың жалақысының - 60
– 80 % құрады , Францияда – 1 – 2,5 жылдағы жалақының 42 % - ын құрап
, қосымша күніне 40 франк төленеді , ал 3 жыл бойы ерекше ақы
төленеді . Ұлыбританияда 52 апта бойы 28,5 фунт стерлинг төлейді .
Жұмыс істейтіндердің жалақысынан шегеріліп , сол жиналған соммалардан
арнайы қор пар құрылады .
Қалай десек те , жұмыссыздық дерті – ауыр дерт . Осыншама
жастарымыздың жұмыссыз болып , олардың арасында нашақорлық , түрлі
қылмыс көбейе түскендігіне түк тандануға болмайды .
1. Жұмыссыздықтың теориялық негіздері .
1,1. Жұмыссыздық.
Қандай мемлекет болмасын халықтың тұрмысына , әл
ауқатының деңгейінің жоғары болуы сол елдің экономикасының артып ,
барлық жағынан дер қарқынмен дәйекті дамып келе жатқандығын
көрсетеді . Осыған байланысты қазіргі таңда нарықтық экономикамен
әлеуметтік әділеттік негізіндегі жоғарғы өркениетті демократиялық
қоғам құру жолында әртүрлі оқиғаларды басынан кешіріп отырған
республикамыздың бүгінгі тіршілігіміздің негізгі мақсаты мемлекеттегі
әрбір азаматтың бақытты өмірін және мұң мұқтажсыз ауқатты тұрмысын
қамтамасыз ету . Жұмыссыздық – Қазақстандағы кедейшіліктің басты
себебінің бірі болып отыр . Кедейлік себептерінің қатарына
жұмыссыздықпен қатар халықтың шағын бизнеске қатысуының шектеулі қол
жеткізуінің , жұмыс істейтін кедейлер жалақысының төмен деңгейін ,
комуналдық және білім саласындағы қызметтерге қол жеткізудің
төмендігін, әлеуметтік қорғаудың қазіргі жүйесінің жеткіліксіз
тиімділігін адамзаттардың жекелеген санаттарының масылдық , көңіл –
күйін , сондай – ақ кедей халықтың төмен хабардарлығын және қоғам
өміріне қатысу дәрежесінің төмендігін жатқызған жөн .
Жұмыссыздық деңгейі – экономикалық белсенді халық санындығы
жұмыссыздар үлесі .
Еңбек өндіріс факторы, ерекше тауар болып табылады. Оның
тауарлық формасының ерекшелігі мыналардан тұрады :
1. Бұл ресурс, әдетте, өзінің толық көлемде сатылу объектісі
болып
шықпайды.
2. Жалдау формасындағы сату.
3. Шамалы жинақылық (аймақтық, өндірістік және т.б.)
4. Тұтас еңбектің бөлігі (әлеуметтік формада) тұрақты өтімді
таппайды. Қорытындысында тұрақты құбылыс - жұмыссыздық туады.
Жұмыссыздықтың бөлінуінде бірнеше формалар бар.
Экономикалық теорияда “жұмыссыздықтың табиғи деңгейі деген ұғымды
” пайдалану қалыптасқан. Оның мөлшері тапжылмастай емес. Әр елдерде
ол мөлшер 2-ден 7 пайызға дейін әртүрлі деңгейге жетеді.
Мемлекеттің міндеті – жұмыссыздықтың іс жүзіндегі деңгейінің
табиғи деңгейден асып кетпеуін бақылау болып табылады.
Америкалық экономист А.Оукен (Оукен заңы ) көрсеткен заңдылық
бар.
Жұмыссыздық іс жүзіндегі деңгейі оның табиғи деңгейінен 1% -ға жуық
артуы , іс жүзіндегі ЖҰӨ көлемін әлуеттік көлемін салыстырғанда
2.5%-ға
кейіндеуге жаткізеді .
Қазіргі замандағы жұмыссыздықтың сипатына бірнеше факторлар
әсер етеді :
- ғылыми – техникалық процес;
- экономикадағы құрылымдық және аймақтық ілгері басушылық;
- сыртқы экономикалық бәсекелестіктің күрт күшеюі;
Мұндай жағдайларда еңбек рыногы мынаған міндетті:
1.Өте жоғары жинақылыққа жетуге ( кәсіпқойлық, біліктілік,
аймақтық және халықаралық көзқарастар аясында )
2.Үлкен икемділікке барып, қазіргі заманғы жағдайларға сай
өте жақсы бейімділік танытуға .
3.Еңбекақы ставкаларын дараландыру ( еңбекақыны нақтылы
жұмыскердің ағымдық еңбек үлесімін ғана емес, сонымен бірге адамның
жұмысқа лайықтылығын , әлеуметтік мүмкіндігін және біліктілігінің
өсуін есепке ала отырып құру керек )
1 – ші сызба .
Сонымен еңбек рыногын реттеу формасы болып тек Қазақстан
Республикасындағы күшінде бар жалпы еңбек заңнамасы ғана емес,
қайта еңбек келісімдер институты болуға тиісті.
Қазақстанда әлеуметтік еңбек сферасы аса бір реттелінбеген, дау
дамайлы істердің бірі болып табылады. Республика әлдеқашан басқа
дәуірге өткен, ал әлеуметтік – еңбек қатынастары 2000 жылдың 1
қаңтарына дейін Кеңес өкіметі кезіндегі еңбек ақымен реттелініп
келеді.
2000 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының
“Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы ” жаңа Заңы , сондай-ақ
Қазақстан Республикасының “ Халықты жұмыспен қамтылу туралы ” және
басқа заңдары күшіне енді . Ол заңдар азаматтардың Қазақстан
Республикасындағы еңбек еріктілігіне деген конституциялық
құқықтарын жүзеге асыру барысында туындайтын еңбек қатынастарымен,
жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау шараларымен қоса халықтың
жұмыспен қамтылу сферасындағы қоғамдық қатынастарды реттейді.
Қазіргі кезде, әсіресе, экономиканың мемлекеттік емес
секторларында еңбек қорғаудағы , шеккен зияндарды қайтарудағы,
мертігу немесе кәсіптік сырқатқа ұшырағандағы көптеген жұмыскерлер
құқығының бұзылулары әдетке айналып барады.
1998 жылы Халқаралық еңбек ұйымының ( ХЕҰ ) басшылығымен
Қазақстанда алғашқы рет ірі масштабта жүргізілген мынаны көрсетті ,-
еңбек қауіпсіздігі болуға тиісті тексерілген кәсіпорындардың 30 %
-дан астамында арнайы механизмдер , техникалар, аспаптар туралы
айтпағанның өзінде , тіпті әуелі олардың күзет қызметтері болмай
шыққан .
ХЕҰ есеп беру мәліметтері бойынша 1998 жылда Қазақстандық
өнеркәсіптегі жұмыссыздық елдегі еңбек ресурстарының 41 % -нан
астамынан асқан . Ал Қазақстандағы еңбек қауіпсіздігінің жағдайын
ХЕҰ дабыл қағарлықтай деп бағалады .
Өмір деңгейіндегі және әлеуметтік сфераны дамытудағы
дағдарыстық
жағдайдың асқынуы , демографиялық көрсеткіштердің нашарлауы
әлеуметтік - экономикалық қатынасты өзгертудің объективті
қажеттілігіне және Қазақстанның бірқалыпты әрі орнықты дамуын
қамтамасыз ету үшін еңбек ресурстарының өндіргіш күшінің өсуін
қамтамасыз ету үшін еңбек ресурстарының өндіргіш күшінің өсуін
қамтамасыз етуге институционалдық және қаржылық механизмдердің
талдаулары себепші болды.
1,1. Толық жұмысбастылық ұғымы .
Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес .
Экономистер уақытша және құрылымдық жұмыссыздықты болмай қоймайды
деп санайды , осыдан толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100
% - нан аз бөлігін қамтитын жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық
деңгейі уақытша және құрылымдық жұмыссыздық деңгейлерінің қосындысына
тең .
Басқа сөзбен айтқанда , толық жұмысбастылық кезінде
жұмыссыздық деңгейі цикілдік жұмыссыздық нөльге тең болған жағдайда
ғана жетеді . Толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздықты “
жұмыссыздықтың табиғи ( шынайы ) деңгейі ” деп те аталады
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі өнімнің нақты
көлемі “ экономиканың өндірістік әлуеті ” деп аталады . Бұл толық
жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты (
шынайы ) көлемі . Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі
немесе жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе –
теңдік жағдайында болғанда , яғни жұмыс іздеушілер мен бос
орындардың саны сәйкес келген жағдайда орнады . Жұмыссыздықтың
табиғи деңгейі дегеніміз - өң өлшем , өйткені уақытша жұмыссыздарға
сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек . Құрылымдық
жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшін уақыт керек . Егер жұмыс
іздеп жүрген адамдардың саны бос жұмыс орындар санынан көп болса ,
онда еңбек күші нарықтары сәйкес келмейді деген сөз ; мұндай
жағдайда жиынтық сұраныс тапшылығы мен циклдік жұмыссыздық пайда
болады . Басқа жағынан қарағанда , жиынтық сұранысы артық болған
жағдайда , жұмыс күшінің жетіспеушілігі байқалады , яғни бос жұмыс
орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар санынан артық болады .
Мұндай жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейінен төмен
болады . Еңбек күші нарақтарындағы мұндай тапшылық инфляциямен
қатар болады .
“ Табиғи ” термині экономика жұмыссыздықтың табиғи
деңгейінде жұмыс істеп , өзінің өндірістік мүмкіндігін қолданып
жатыр деген ұғым бермейді . Біздің іскерлік циклдары қысқаша
шолуымызды экономикадағы жұмыссыздық деңгейі табиғи деңгейінен жоғары
болады деп айтып кеттік . Бірақ кейде экономикадағы жұмыссыздық
деңгейінен төмен де болуы мүмкін .
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі де өз алдына тұрақсыз
көрсеткіш . Ол кезеңді түрде еңбек күші мен институционалдық
өзгерістерімен байланысты демографиялық қозғалыстар әсеріне түседі .
Күн сайын кейбір жұмысшылар жұмыстан шығады немесе
оларды жұмыстан шығарады , ал кейбір жұмыссыз жаңа жұмыс табады .
Бұл үздіксіз жұмыссыздар қатарына кіру және шығу жұмыссыздық
жағдайдағы жұмыс күшінің үлесімен анықталатын факторды көрсететін
жұмыс күші динамикасының үлгісін құрамыз .
L – жұмыс күші , E – жұмысшы саны , ал U – жұмыссыздар
саны . Әрбір жұмысқа жарамды адам не жұмысшы , не жұмыссыз
болатындықтан, онда :
L = E + U
Ендеше , жұмыс күшінің жиыны жұмысшы мен жұмыссыздар санының
қосындысын береді . Жұмыссыздық деңгейі U L тең болады .
Жұмыссыздық деңгейін анықтайтын факторларға бар зейінді шоғырландыру
үшін , жұмыс күшінің мөлшері өзгермеген деп есептейміз жұмысқа
орналасқандар қатарынан жұмыссыздарға және керісінше ауысуы 2 – ші
сызбада көрсетілген . s – жұмысшылардың жұмыстан шығу деңгейінің
көрсеткіші , яғни әр ай сайын жұмыс жоғалтқан жұмыс істейтіндер
деңгейі , f – жұмысқа орналасу деңгейінің көрсеткіші , яғни әр ай
сайын жұмыс табатын жұмыссыздар үлесі .
Егер жұмыссыздық деңгейі өзгермейтін болса , яғни еңбек
нарығы тұрақты , онда жұмысқа жалданғандар саны жұмыстан
шығарылғандар санына тең болуы керек . fU – жұмысқа жалданған адамдар
саны , ал sE – жұмысын жоғалтқан адамдар саны және бұл екі шама
тең болуы керек :
fU =sE
Бұл теңдеуді түрлендіру арқылы жұмыссыздықтың тұрақты
деңгейін тадуымызға болады . E=L – U , яғни жұмыс істейтіндер саны
жұмыс күшінің жиынтығынан жұмыссыздар санын азайтқанға тең . Бұл fU =
s( 1 – UL) екенін білдіреді . Теңдіктің екі жағын да L – ға
бөлеміз , сонда :
f ( UL ) = s ( 1 + UL ) шығады .
Теңдауді түрлендірсек ,
UL = ss + f
Бұл теңдеу UL жұмыссыздық деңгейінің жұмысқа жалдану
мен жұмыстан шығарылу деңгейлерінің көрсеткіштеріне тәуелді болатынын
көрсетеді . Жұмыстан шығарылу деңгейі қаншалықты жоғары болса ,
жұмыссыздық та соншалықты жоғары . Жұмысқа жалдану деңгейі қаншалықты
жоғары болса , жұмыссыздық деңгейі соншалықты төмен болады .
Мысал . Айталық , ай сайын 1 % жұмыс жоғалтсын дейік (
s = 0.01 ) ,
ал жұмыс істейтіндер қатарында болудың орташа кезеңі 100 ай немесе
8 жыл шамасында болады . шамамен 20 % жұмыссыздар ай сайын
жұмыс табатын болсын ( f = 0.20 ) . Бұл жұмыссыз болудың орташа
беңгейі 5 айға созылатынын білдіреді . Берілген нақты жағдайда
жұмыссыздықтын тұрақты деңгейі
UL = 0,01( 0,01 + 0,20 ) =0,0476
Демек , берілген мысалда жұмыссыздық 5 %
деңгейде болады .
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің үлесі қарапайым , бірақ
маңызды қорытынды шығады . Кез келген жұмыссыздықтың табиғи
деңгейін төмендетуге негізделген экономикалық саясат не жұмыстан
шығару деңгейінің төмендеуіне , не жұмысқа орналасу деңгейінің
артуына себепші болуы керек . Осыған сәйкес көрсеткіштерге әсер
ететін кез келген саясат жұмыссыздақтың табиғи деңгейін де
ауыстырады .
Бұл үлгі жұмыссыздық деңгейінің көрсеткіші және жұмыстан шығару
мен жұмысқа орналастыру деңгейлерінің көрсеткіштері арасындағы
байланысты көрсетсе де , ол негізгі сұраққа жауап бермейді . Егер
адам кез келген уақытта тез жұмыс табатын болса , жұмысқа олналасу
деңгейі өте жоғары , ал жұмыссыздық деңгейі нөлге жақын болар еді
. Жоғарыда келтірілген жұмыссыздық деңгейі жұмыс іздеу үрдісі
қандай да бір уақытта жалғасатынын болжайды . Келесі екі бөлімде
жұмыссыздық орын алуының екі негізгі себебін қарастырамыз , олар:
жұмыс іздестіру проблемалары мен жалақының қатаңдығы .
Жұмысы барлар қатарынан жұмыссыздар қатарына ауысу және
керісінше . Белгілі уақыт аралығында жұмыс істейтін
адамдар
бөлігі ( s ) өзінің жұмыс орындарын жоғалтады , ал
жұмыссыздар
бөлігі ( f ) жұмыс табады . Жұмысқа орналасу мен
жұмыстан шығу
көрсеткіштері жұмыссыздық деңгейін анықтайды .
Жұмыс іздеу және уақытша жұмыссыздық
Жұмыссыздық себептерінің біріне жұмыс күші құрылымы мен
бос жұмыс орындары арасындағы сәйкестікті орнату үшін белгілі
уақыт кезеңінің қажеттілігі жатады . Еңбек нарығының тепе – теңдік
үлгісі жұмысшылар жұмысшылар деңгейінің бос жұмыс орындарына
сәйкестігін болжайды , жұмысшы кез келген жұмыс орнына лайықты .
Егер ол шынында солай болса , еңбек нарығы тепе – теңдік
жағдайда болып , онда жұмыс орнын жоғалту жұмыссыздықты тудырмайтын
еді : еңбек нарығына шығарылғандар тез арада нарықта белгіленген
жалақысы бар жаңа жұмыс табар еді .
Уақытша жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейі әрқашан
ауысып тұратын нарықтық экономиканың жағдайында шарасыз . Әр түрлі
тауарларға деген сұраныс ұдайы тербелісте , ал ол осы тауарларды
өндіретін жұмасшылар еңбегіне деген сұраныстың тұрақсыздығын
білдіреді . Мысалы , дербес компьютерді енгізу жазу машиналарына
сұранысты қысқартты , ал ол жазу машинкаларын шығаратан өндірістегі
еңбекке сұранысты төмендетті . Сол уақытта электронды өнеркәсіптегі
еңбекке сұранысты төмендетті . Сол уақытта электронды өнеркәсіптегі
еңбекке сұраныс өсті . Одан кейін , ір аймақ әр түрлі тауар
өндіретіндіктен еңбекке сұраныс бір уақытта елдің бір бөлігінде
өсіп , ал екіншісінде қысқаруы мүмкін . Мысалы , мұнай бағасының
өсуі Атырау сияқты мұнай өндіретін жерлерде жұмыс күшіне сұранысты
арттырады . Экономистер осындай аймақтар мен салалар бойынша
еңбекке сұраныс құрылымындағы өзгшерістерді құрылымдық ығысу деп
атайды .
Құрылымдық ығысу ұдайы болғандықтан және жұмысшыларға
жұмыс ауыстыру үшін белгілі уақыт қажеттігінен уақытша жұмыссыздық
тұрақты сипатта болады .
Құрылымдық ығыстырулар жұмысшылардың ұдайы босатылуы
мен уақытша жұмыссыздық жалғыз себебі емес . Одан басқа егер фирма
банкротқа түссе , егер олардың жұмысының сапасы қанағаттандырылмаған
жағдайда немесе олардың нақты мамандығы қажет етілмесе жұмысшылар
аяқ астынан жұмыстан шығарылады . Жұмысшылар өздерінің мамандық
қызығушылығын өзгерткен жағдайда немесе елдің басқа ауданына көшкен
кезде өз тілегімен жұмыстан шығады . Еңбек нарығында фирмалар
арасындағы сұраныс пен ұсыныстың тұрақсыздығынан уақытша жұмыссыздық
әрқашан болады .
1,2 Жұмыссыздық және оның түрлері
Шеттелдік мамандар жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып
, оның әртүрлі нысандарын тудыратын нақты факторларын қаады.
Жұмыссыздықтың мынадай саналуан түрлері болады: жасырын,
фрикциондық, маусымдық , құрылымдық , техналогиялық және т. б .
Жасырын жұмыссыздық - Өндіріс пен мемлекеттік аппаратта
артық жұмыскерлерді қолданған жағдайда орын алады . Шын мәнінде ,
олардыңжұмысына аз ғана жұмыс күшімен орындауға болады .
Фрикциондық жұмыссыздық –еңбек нарығында бос жұмыс күші
туралы ақпарат жорқтығының нәтижесінде болады .
Маусымдық жұмыссыздық – ауыл шаруашылығының кейбір
салалағында ,
әсіресе қайта өңдеу өнеркәсібінде жұмыс күші тек маусымдық кезеңдері
қолданылғанда болады .
Құрылымдық жұмыссыздық - өндіріс қуатының жетіспеуінің
нәтижесінде ,
сондай – ақ жынысының , жасының , ұлтының , мамандығының және басқа
жеке қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты жұмыс таба алмаған
жағдайда болуы мүмкін .
Техналогиялық немесе өтпелі жұмыссыздық адамдарды
машинамен ауыстру нәтижесінде болады , ол жұмыскерден кәсібін
өзгертуді немесе мамандықта игеруді қажет етеді .
АҚШ Конгресінің , экономикалық статистика комиссиясының
жұргізген зерттеуінің мәліметі бойынша қазір шет елдерде
жұмыссыздықтың 70 – ке жуық нысандары және олардың болуының
ерекше себептері бар екен . Батыс елдерінің мамандары жұмыссыздық
нысандарын 2 үлкен негізгі топқа бөледі . Біріншісіне - жиынтық
сұранымының жетіспеуіне байланысты болатын , соның ішінде ең
алдымен цикілдік жұмыссыздықты жатқызады . Екіншісіне - жиынтық
сұранымын өзгеруіне байланыссыз болатын – жұмыссыздықты ( фрикциондық ,
құралымдық ,технологиялық және басқа нысадары ) жатқызады .
Біздің елдегі жұмыссыздықтың негізгі нысандары жасырын
және функционалдық жұмыссыздық болып табылады . Нарық қатынастарының
қалыптасу барысында жасырын жұмыссыздық ашық жұмыссыздыққа айнала
бастады .1992 жылы жасырын жұмыссыздықтың ауқымы кеңи түсті . Осы
аталған жылдың желтоқсан айының өзінде – ақ 138 мыңға таяу адамы
бар 160 кәсіпорындар жұмыссыз тоқтап тұрды . Осындай кәсіпорындардан
2 мыңнан астам жұмыскер еңбектен босатылды , 25 мың адам еріксіз
демалысқа жіберілді .
Жұмыссыздықтың зардабын бәсеңдететін факторлардың бірі
ғылыми – техникалық прогрес . Ғылыми – техникалық прогрес , жаңа
қосымша жұмыс күшін қажет ететін жаңа өндіріс түрлері мен
шаруашылық салаларын тудырады , ол материалдық өндіріс саласында
еңбек етуге қабілеті бар тұрғындарды жұмыспен қамтуды көбейтеді .
Жалпы , ғылыми – техникалық ревалюция жағдайында жұмыспен қамтуды
тұрақты түрде өсіру , негізінен, өндірістік емес салалардың дамуы
арқылы жүзеге асырылады . Оның ұлғаюы , тұрғындардың әртүрлі қызмет
тұрлеріне деген шығынның тез өсуімен және халық шаруашылығының
орташа көрсеткішіне қарағандағы жоғары еңбек ауқымдылығымен
сипатталады . Мысалы , 80 – шы жылдары жұмыспен қамтуды көбейтуде
өндірістік емес саланың үлесі АҚШ пен Жапонияда 80 -90 % , ал Батыс
Европада 100 % құрады .
Қандайда жұмыссыздық болмасын қоғамдағы аса ауыр
экономикалық және әлеуметтік қайшелық . Батыс елдерінде жұмыссыз болу
– тек қана жұмысты жоғалту ғана емес , сонымен бірге адам өзінің
ар – намысын , абырой – беделін жоғалту деп те есептеледі .
Шетелдердегі бағалау бойынша , жұмысты жоғалту ,
өзінің қасірет – жағынан жақын туыс адамның өлімі немесе түрмеге
түсуден ғана кейін тұрады екен . Кәсіпорынның жұмысының түпкі
нәтижесінен тәуелсіз , жаппай жұмыспен қамту жұмыскерлердің өндіріс
тиімділігін арттыруға деген жеке мүдделіліктеріне кері әсер етті ,
олардың өндірісті басқарудан шеттелуіне әкеліп соқтырды . Осының
бәрі еңбек тәттібінің шұғыл құлдырауына үлкен экономикалық
шығындарға жол берді .
Бұдан тиімді түрдегі жұмыспен қамту жолы еңбек нарығында
жатқаны айқын бола түседі . Еңбек нарығы – бұл жұмыс күшін (
адамның еңбек ету қабілеті ) тауар түрінде сату – сатып алуға
байланысты болатын экономикалық қатынастар жүйесі . Еңбек нарығы
жоғары квалификациялы еңбектің беделінің сөзсіз көтерілуіне әсер
етеді , осының арқасында әрбір жұмыс орнының бағасы артады ,
жұмыскерлерге және олардың еңбегінің сапасына деген талап күшейеді.
Еңбек нарығына барынша қабілетті және іскер
жұмыскерлерді қатал , аяусыз түрде іріктеу тән . Олар жалқауларды ,
әлсіздерді және еңбек етуге қабілетсіздерді аямайды . Еңбек нарығы
жұмыс күшін толық бағалауды қамтамасыз етеді , оның жоғары
жылжымалылығына , қозғалысына , ширақтығына себепші болады , іскерлік
пен белсенділікке ынталандырады . Нарықта жұмыс күшіне сұраным мен
ұстаным заңы әрекет етеді , ол еңбекке төленетін ақының шамасын
белгілейді . Бұл жерде жұмыс күшін сатушылар мен сатып алушылар
кездеседі . Өзінің жұмыс күшін , яғни еңбек ету қабілетін ұсынушы
жұмыскерлер сатушылар болып табылады . еңбек ұжымдары мен
кәсіпкерлер жұмыс күшінің сатып алушылары болады . Бір сөзбен
айтқанда , еңбек нарығын мойындау жұмыс күшінің әлеуметтік –
экономикалық табиғатын және оның өндіріс құрал жабдықтарымен қосылу
тәсілін түбегейлі өзгертеді . Қазіргі біздің экономикамызда жұмыс
күшінің тауартабиғатыжөніндегі ғылыми дау
негізінен аяқталды деуге болады . Еңбек нарығының әрекет ету
жағдайында жұмыс күші тауарға айналады , ал оны өндіріс құрал
жабдықтарымен қосу нарықтық тәсілмен – сату – сатып алу арқылы жүзеге
асады .
Егер де жұмыс күші тауар болса , онда оның құны
туралы сұрақ туады . Ол қалай анықталады және қазіргі кездегі
оның шамасы қандай ? Жұмыс күшінің құны , оны қайта өндіруге
қажетті өмір сүру құралдарының құнымен анықталады . Әзірше , дүние
жүзінің көтеген елдеріне қарағанда біздің елімізде адамның еңбегі ,
оның жұмыс күші төмен бағаланады . Мысалы , Швейцарияда дір
сағаттық еңбек – 30 , Германияда – 28 , Австрияда – 22 , Францияда – 15
доллар тұрады . Біздің есебіміз бойынша бұл көрсеткіш , қазіргі
таңда Қазақстанда , орта шамамен 0,10 доллар ( инфляцияның деңгейін
ескеру керек ) құрады .
Толық жұмысбастылық ұғымына анықтама берудің алдында
жұмыссыздықтың 3 түрімен танысуымыз керек . Олар : уақытша , құрылымдық
және цикілдік .
Уақытша жұмыссыздық.
Кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет түрлерін
таңдау мүмкіншіліктері бар кезде “ жұмысаралық ” жағдайда қалады .
Кейбіреулерін жұмыстан шығарып жіберіп , олар басқа жұмыс орнын
іздеп жүреді .Басқа біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша
жұмыссыз болады
( мысалы , құрылыстағы қолайсыз жағдайы ) . Сонымен қатар жастар
арасында алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты болады .
Осы жұмыссыз адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша
жоғалтқан жұмысқа қайтып келген кезде , олардың орнын басқа
жұмассыздар басады . Сондықтан , әр түрлі себептермен жұмыссыз қалған
адамдар санаты құрамын өзгертсе де , осы жұмыссыздық типі қала
береді . Жұмыс іздеп жүрген немесе жұмыс орнын алуын күтіп
отырған адамдарға экономистер уақытша жұмыссыздар деген термин
қолданылады ( Ол жұмыстың қайта жаңғыруымен немесе іздеумен
байланысты )
Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты
көрсетеді : еңбек нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасындағы
сәикестілік орындалмайды . Уақытша жұмыссыздар еңбек нарығына
ұсынатын
білімдері бар деп есептелінеді .
Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып
белінеді . Жұмысшылардың көпшілігі жұмысаралық жағдайға өз еркімен
түседі , олар - өздерінің төмен жалақылы жұмыстарын жоғары жалақылы
жұмысқа араластырады . Бұл жұмысшылардың өздеріне үлкен табыс
әкеледі және еңбек ресурстарының ұтымды пайдасын арттыру дегенді
білдіреді . Яғни , жалпы экономикадағы нақты өндіріс көлемінің
ұлғаюы .
Құрылымдық жұмыссыздық .
Уақытша жұмыссыздық ақырындап “Құрылымдық жұмыссыздық ”
деп аталатын екінші санатқа ауысады . Экономистер “ құрылымдық ”
терминін құрамдық деген мағанада қолданды. Уақыт өте келе технология
мен
-сұраныс құрылымында өзгерістер болды , олар өзалдына еңбек күштеріне
жиынтық сұраныс құрылымын өзгертеді . Осы өзгерістердің нәтижесінде
кейбір мамандықтарға деген сұраныс азаяды немесе мүлде жойылады .
Басқа мамандықтарға , соның ішінде жаңаларына сұраныс көбейеді . Бұл
жағдайда еңбек күші еңбек орындарының құрылымындағы жаңа жаңа
өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық
пайда болады . Кейбір қызметкерлердің өздерінің мамандық
тәжірибелері нарық сұранысына сәйкес келмейтіндігіне көздері жетеді ;
олардың тәжірибесі мен іскерлігі технология мен сұраныс сипатында
болған өзгерістерге байланысты ескіріп , керексіз болып қалады .
сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық құрылымы әрдайым
өзгеріп отырады . Бұдан соңғы 10 жылда байқалған жұмыс орындарының
“қысқы белдеуден ” - “ жазғы белдеуге ” миграциясы мысал бола алады
.
Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы
айырмашылық анық емес . Уақытша жұмыссыздар да “ сатуға болатын ”
тәжірибе бар , ал құрылымдық жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы
үшін арнайы оқу курсын өтуі керек , ал кейде тұрғын жерін де
ауыстыруы керек . Уақытша жұмыссыздық қысқа мерзімді , ал құрылымдық
жұмыссыздық ұзақ мерзімді , сондықтан ол қауіпті болып снылады .
Циклдік жұмыссыздық .
Циклдік жұмыссыздық құлдырау кезеңінде , яғни жалры немесе
жиынтық шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңдепайда
болады . Тауарлар мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда ,
жұмысбастылық төмендейді , жұмыссыздық өседі . Сол себепті циклдік
жұмыссыздықты кейде “ сұраныс тапшылығына байланысты жұмыссыздық ” деп
атайды .
2 Қазақстан Республикасыдағы жұмыссыздықты талдау
2,1. Мемлекеттік саясат және уақытша
жұмыссыздық .
Уақытша жұмыссыздықты түсіру жолымен жұмыссыздықтың
табиғи деңгейін төменднту көптеген мемлекеттік бағдарламалардың
мақсаты болып табылады . Мемлекеттік жұмыс қызметі жұмыспен
қамтылмаған еңбекке жарамды халықты жұмыспен қамтуда тиімділікті
көтеру үшін бос орындар туралы хабарлама тарады . Мамандықты
ауыстыру жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар жұмысшылардың кейбір
салалардан тез өсетіндерге өтуін жеңілдетуге бағытталған . Бұл
бағдарламалар жұмысқа орналасу деңгейінің өсуіне қаншалықты мүмкідік
туғызса , соншалықты олар жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендетеді
.
Керісінше жұмыссыздықтан сақтандыру жүйесі
жұмыссыздардың санын ұлғайтатын мемлекеттік бағдарлама болып табылады
. Осы бағдарлама бойынша жұмысын жоғалтқан жұмыссыздар белгілі
уақытта шамалап жалақы алуы мумкін . Бірақ жұмыссыздық бойынша
жәрдемақа төлеудің нақты шарты жылдан жылға өзгеріп отыратындықтан
жұмыссыздықтан сақтандыру бағдарламасымен қамтылған жұмысшылар әр
түрлі жалақы алады .
Жұмыссыздықтан сақтандыру жұмысты жоғалтудың
экономикалық зардаптарын жеңілдетіп , бір уақытта жұмыссыздардың
санын ұлғайтады және жұмыссыздықтың табиғи деңгейін көтереді .
Жәрдем алатын жұмыссыздар жұмасты белсенді іздемейді және олар
көбінесе жалдау қарқанының көрсеткішін түсіретін көзқарасы бойынша
ұнамсыз ұсыныстарды қабылдамайды . Одан кейін жұмыссыздықтан
сақтандыру жүйесінің болуы кәсіпкерлердің жұмысшыларды жұмыстан
шығару шешімін тез қабылдануына әсер етеді , ал ол жұмыстан
босату қарқыны көрсеткішінің өсуіне әкеледі .
Жұмыссыздықтан сақтандыру деңгейінің көтерілуі
туралы факт , бұл саясаттың қажеттігін білдірмейді . Осының жағымды
жағы – жұмысшылардың нақты табыс алатындығына сенім тудырады . Осыдан
кейін жұмысшылардың ұнамсыз жұмысқа қарсы болуына жағдай жасап ,
бұл саясат мүмкін жұмыс күші мен жұмыс орындары құрылымының
сипаттамасы арасындағы тура сәйкестікті орнатуға жағдай тудырады .
Салыстырмалы нәтижелік пен жұмыссыздықтан сақтандырудың әр түрлі
жүйелерінің құнын бағалау қиын проблема
Жұмыссыздықтан сақтандыру мәселесін зерттейтін экономистер
, көбінесе жұмысшылар санын қысқарту үшін бұл жүйені реформалау
жолдарын ұсынады . Сондай ұсыныстардың бірі жұмысшыны жұмыстан
шығаратын фирмаға жұмыссыздық жөніндегі жәрдемақыны толық көлемде
төлеуді ұсынады . Бұндай жүйе жүз пайыздық өтем жүйесі деп
аталады , себебі әр фирманың жұмыссыздықтан сақтандырудағы жарнасы
жұмыссыздықтың масштабын бейнелейді . Қолданыстағы боғдарламалардың
көбіішінараөтем жүйесіне негізделген .Осығансәкес жұмысшыны - жұмыстан
шығаратын фирмадан осы жұмысшыға жұмыссыздығы үшін берілетін
демінің тек бір бөлігі ғана алынады .Фирмаға жұмыстан босатылған
жұмысшылардың өмір сүру деңгейін сақтау шығынының бір бөлігі
түсетіндіктен , оған уақытша сұраныстың төмендеуі кезінде артық
жұмысшалардан құтылу пайдалы . Өтемақының өсетіндігі көбінесе
уақытша жұмыстан босатуды шектеуге мүмкіндік туғызады .
Нақты жалақының қатаңдығы және жұмыссыздықты күту .
Жұмыссыздықтың екінші себебі – жалақының қатаңдығы , яғни
оның икемді өзгере алмайтандығынан . Тепе – теңдік еңбек нарығының
үлгісіндегі нақты жалақы сұраныс пен ұсынысты теңестіруден өзгеріп
тұрады . Бірақ шын мәнінде жанақы әрқашан икемді болмайды . Кейде
нақты жалақы тепе – теңдіктен жоғары деңгейде болады .
Бұл мысал жалақы қатаңдығы не себептен жұмыссыздыққа
әкелетінін көрсетеді . Жалақы сұраныс пен ұсыныс тепе – теңдігіне
сай келетін деңгейден жоғары тұрғанда , нарықтағы еңбекке ұсыныс
оған сұраныстан артық болады . Фирмалар тапшы орын санын барлық
талапкерлер арасында таратуға мәжбүр болады . Сондықтан , нақты
жалақының қатаңдығы жұмысқа орналасу ықтималдығының көрсеткішін
төмендетеді және жұмыссыздық деңгейін жоғарылатады .
Жалақының қатаңдығы салдарынан болатын жұмассыздық
және осыдан шығатын жұмыс орнының жетіспеушілігі жұмыссыздықты күту
деп аталады . Жұмысшылар жұмыссыз болуының себебі олардың
мамандығына сәйкес ең жоғары дәрежедегі жұмыс іздеуінен емес ,
берілген жалақы деңгейінде еңбек ұсынысынан фирмалар жағынан еңбек
сұранысы артық болғандығанан . Жұмысшылар тек жұмыс алу мүмкіндігін
күтеді .
Жалақы қатаңдығы және жұмыссыздықты күту ұғымын
түсіну үшін , ең алдымен еңбек нарығы неге тепе – теңдік жағдайға
келмейтінін білу керек . Жалақының нақты деңгейі тепе – теңдік
нүктесінен жоғары болғанда , ал еңбек ұсынысы сұраныстан көп болса
, жұмыс берушілердің жалақы төмендетулерін күтуге болатын еді
.Жұмыссыздықты күту болуының себебі , еңбек ұсынысы артық болса да
, фирмалардың жалақы деңгейін түсіре алмауын айтады
Жұмысқа жалданған жұмысшылар саны .
Ендігі жалақы қатаңдығының үш есебін қарастырайық : ең
төменгі жалақы туралы заң қабылдау , кәсіподақтарда монополиялық
күштің болуы және фирмалардың ынталандыратын жалақы тағайындауы .
Үкімет жалақы қатаңдығын сақтауды , оны тепе – теңдік
деңгейге дейін түсіруге кедергі жасауға мүмкіндік туғызады . Ең
төменгі жалақы туралы заң барлық фирмалар үшін міндетті болатын
еңбекақының ең төмен мөлшерін белгілейді .
Мысал : 1938 жылы әділетті еңбек жағдайлары заң
қабылданған кезде , АҚШ – тың федеральді үкіметі өнеркәсіптегі орташа
жалақының 30 бен 50 пайыз шекарасында болатын жалақының ең төменгі
деңгейін тағайындайды . Көп жұмысшыларға бұл деңгей проактикалық
мағына бермейді , себебі олар белгіленген төменгі шектен анағұрлым
көп табады . дегенмен кейбір жұмысшыларға , әсіресе мамандығы және
тәжірибесі жоқтарға белгіленген төменгі шек тепе – теңдік
нүктесінен жалақыны көтереді , ал ол фирмалардың осындай еңбекке
суранысын қысқартады .
Есеп бойынша , жалақының шегін белгілеу
жасөспірімдер арасындағы жұмыссыздыққа әсер етеді , өйткені әдетте
жасөспірімдер жалақысының тепе – теңдік деңгейі өте төмен . Оған екі
себеп бар :
Біріншіден , жасөспірімдер ең аз маманданған және
тәжірибесі аз жұмыс күшіне жататындықтан , олардың еңбегінің шекті
өнімі де үлкен болмайды .
Екіншіден , жасөспірімдерге көбінесе ақшалай түрде
емес, белгілі бір өтем түрінде өзінің жұмыс орнында
мамандықты тегін оқып - үйренуге мүмкіндік беріледі . Оқыту жүйесі
классикалық мысал болып келеді . Сондықтан жасөспірімдер үшін
жалақының тепе – теңдік деңгейі төмен болып келеді және жалақының
шегін белгілеудің жұмысшылардың осы тобы үшін үлкен мәні бар .
Көптеген экономистер жасөспірімдер арасындағы
жұмысбастылыққа төмен жалақының әсерін зерттеген . Зертеушілер
жұмысқа орналасқан жасөспірімдер санының белгілі уақыт аралығында
өзгеруі мен ең төмен жалақының өзгеруін салыстырған . Бұл
зерттеулер ең төмен жалақының 10 пайызға өсуінен жасөспірімдер
арсындағы жұмысбастылық шамамен 1 – 3 пайызға төмендегенін көрсетеді .
Жасөспірімдік жұмыссыздыққа төмен жалақы туралы
заңның әсерінен жеңілдету үшін кейбір экрномистер мен саясатшылар
ол заңның жас жұмысшылардың еңбек төлеміне таратылуына қарсы шығады
. Бүл жасөспірімдер арасында жұмыссыздықты қысқартуға және оларға
оқып – үйренуге және еңбек тәжірибесін алуға мүмкіндік береді .
Осындай түрдегі шектелген вариантта ең төмен жалақы туралы заңға
түзету 1990 жылы шықты . Алайда бұл шараның қарсыластарға оның
мамандандырылмаған ересек жұмысшыларды жасөспірімдермен ауыстыруды
туғызатындығын , соның салдарынан халықтың басқа топтары арасында
жұмыссыздықтың көбеюіне әкелетінін айтты .
Енді жұмыссыздықты сипаттайтын кейбір қосымша
мәліметтерге жүгінейік . Олар жоғарыда қарастырылған жұмыссыздық
теориясын және оны қысқартуға бағытталған мемлекеттік саясаттың
шараларын бағалауға көмектеседі .
Айталық , сіз жұмыстыңыз деп есептейік , сіздің ұзақ
уақыт бойы жұмыссыз болуыңыздың ықтималдылығы қанша ? Жауабы өте
маңызды , өйткені ол жұмыссыздық себептетін және мемлекеттік
саясаттың лайықты шараларын көрсетеді . Бір жағынан егер
жұмыссыздық қысқа мерзімді сипатта болса , оның уақытша және
мүмкін шарасыз болуын болжауға болады . Адамдарға мамандығына және
тілегіне жоғары дәрежеде сай келетін жаңа жұмысты табу үшін уақыт
керек етеді . Басқа жағынан , ұзақ мерзімді сипат алатын
жұмыссыздық - өзге құбылыс , себебі лайықты -жұмыс табу үрдісі ұзаққа
созылмауы керек . Ұзақ мерзімді жұмыссыздық көбінесе жұмыссыздықты
күту болады . Осыдан , жұмыссыздық
ұзақтығы туралы мәліметтер біздің оның себептері туралы
көзқарасымызға ықпал етуі мүмкін
Өткен жылдың соңғы көрсеткішітері бойынша 15–24 жас
аралығындағы жұмыссыздардың жалпы саны 19.106 мың адамды ( 29 % )
құрады . Бұл көрсеткіш 2003 жылмен салыстырсақ 3 мың адамға , яғни
1,6 % - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz