Экономиканың циклдық концепциялары

ЖОСПАР

КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

I ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЦИКЛДАР ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... 4

1.1 Экономиканың циклдық концепциялардың даму эвалюциясы ... ... ... ... ... ...4

1.2 Циклдық теоррия мәні, маңыздылығы және оның жіктелу ерекшеліктері ... 7

1.3 Экономикалық циклдағы дағдарыс және өсу теориялары ... ... ... ... ... ... ... ..9

II ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ ЦИКЛДЫҚ ДАМУ СИПАТЫ ... .14

2.1 Қазақстандағы экономикалық дағдарыс және одан шығу жолдары ... ... ... 14

2.2 Ұлттық экономикадағы экономикалық өсу және бүгінгі таңдағы жағдайы .19

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24

КIРIСПЕ

Қоғам бiркелкi түрде экономикалық өсуге, жұмыссыздықты толық жоюға және баға деңгейiнiң тұрақты болып, жалпы экономикалық өсудiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге ынталы болады. Алайда шын өмiрде олай бола беру мүмкiн емес. Әрқашанда экономиканың циклдық дамуы орын алып отырады.
Экономиканың циклдiк дамуы дегенiмiз экономиканың салаларыының, оның көрсеткiштерiнiң немесе экономиканың жалпы жағдайының белгiлi бiр кезең аралығында экономикалық белсендiлiгiнiң ауытқуынын зерттейдi. Яғни, экономиканың циклдықдамуының нәтижесi арқылы елдiң жалпы жағдайы, өнеркәсiп шаруашылығының даму деңгейi, халықтың тұрмыс-тiршiлiгi, кәсiпорындардың экономикалық активтiлiгi, ЖIӨ-нiң өсу қарқыны, елдегi жұмыссыздық пен инфляцияның дәрежесi және т.б. елдiң маңызды көрсеткiштерiнiң айнасы болып табылады.
Сондықтан мен экономикалық теория пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын “Экономикалық циклдар теориясы”деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi циклдар теорияның даму ерекшелiктерiн, олардың пайда болуының себептерiн, экономиканың циклмен дамуының қоғамға тигiзер он және терiс әсерлерiн, олардың негiзгi төрт фазасындағы экономиканың даму және жалпы жағдайын қарастыру және оны зерттей келе Қазақстан экономикасының дағдарысқа ұшырап, ендiгi жерде қайта жандану циклын бастан кешiру ерекшелiктерiн талқылау.
Экономикалық циклдар жалпы экономика дамуының көрiнiсi. Ол тарихи түрде барлық елдердiң басынан өтедi. Жалпы экономиканың циклмен дамуының негiзгi төрт фазасы бар. Олар: дағдарыс, тоқырау, жандану және өрлеу. Осылардың жандану және өрлеу фазалары елдiң экономикалық өсуiнiң негiзiн құрайды. /1, 376 б/
Экономикалық өсу кеңiнен тараған құбылыс болып табылады. Экономикада болып тұратын дағдарыстарды ескерсек те, ұзақ мерзiмдi экономиканың өсуi трендi ұлғаймалы. Сондықтан экономиканың тұрақты өсуi, адам басына шаққандағы табыстың өсуi болып отыр. Өйткенi осы көрсеткiш халық жағдайының көтерiлуiне әкеледi. Сондай-ақ экономикалық өсу ресурс шектеулiгi ахуалын шешедi.
Бiрақ бiзде экономикалық өсудiң негiзгi қоры болып отырған бұл елiмiздiң жер қойнауының бай шикiзаттары болып отыр. Шикiзаттық және өндiрiстiк экономиканың тиiмсiз екенi бiзге белгiлi, сондықтан индустриялық-инновациялық дамуда сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн стратегиялар жасалуда. Онда негiзiнен шикiзат бағытына қарап қалған экономикадан қол үзiп, экономика салаларын әртараптандырып, ұзақ мерзiмдi жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн өңдеушi өнеркәсiптi дамытып, отандық товарлардың iшкi және сыртқы рынокта бәсекелестiгiн, еңбек өнiмдiлiгiн арттыру бүгiнгi ұрпақтың мiндетi.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Экономическая теория. / А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Санк-Петербург 2001.
2. Шумпетер Й. / Теория экономическая развития – Москва; Прогресс, 1998 – 454 с.
3. С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2002. – 446 б.
4. Курс экономической теории / Под ред. М.Н.Чепурина, Е.А.Киселевой. – Киров, 1994, гл.13.
5. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – СПб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
6. Экономика: Учебник / Под ред. А.С.Булатова. – М., 1995, гл. 12.
7. Экономическая теория (политэкономия). Учебник. Под общей ред. В.И. Видяпина, Г.П. Журавлевой. - М., 1997.
8. Есентугелов А. Долгосрочная стратегия развития экономики и размещение производительных сил в РК // Аль-Пари. №6, 2000 г.
9. Ю. К. Шокоманов “Состояние и перспективы экономического развития Казахстана в переходной период” // Вестник КазНУ, Серия экономическая, №4, 2001 г.
10. Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2003 ж.
11. Статистический ежегодник. Алматы. – 2004г.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

I ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЦИКЛДАР ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... 4

1. Экономиканың циклдық концепциялардың даму эвалюциясы
... ... ... ... ... ...4

2. Циклдық теоррия мәні, маңыздылығы және оның жіктелу ерекшеліктері ... 7

3. Экономикалық циклдағы дағдарыс және өсу теориялары
... ... ... ... ... ... ... ..9

II ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ ЦИКЛДЫҚ ДАМУ СИПАТЫ ... .14

2.1 Қазақстандағы экономикалық дағдарыс және одан шығу жолдары ... ... ...
14

2.2 Ұлттық экономикадағы экономикалық өсу және бүгінгі таңдағы жағдайы .19

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..23

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
4

КIРIСПЕ

Қоғам бiркелкi түрде экономикалық өсуге, жұмыссыздықты толық жоюға
және баға деңгейiнiң тұрақты болып, жалпы экономикалық өсудiң тұрақтылығын
қамтамасыз етуге ынталы болады. Алайда шын өмiрде олай бола беру мүмкiн
емес. Әрқашанда экономиканың циклдық дамуы орын алып отырады.
Экономиканың циклдiк дамуы дегенiмiз экономиканың салаларыының, оның
көрсеткiштерiнiң немесе экономиканың жалпы жағдайының белгiлi бiр кезең
аралығында экономикалық белсендiлiгiнiң ауытқуынын зерттейдi. Яғни,
экономиканың циклдықдамуының нәтижесi арқылы елдiң жалпы жағдайы, өнеркәсiп
шаруашылығының даму деңгейi, халықтың тұрмыс-тiршiлiгi, кәсiпорындардың
экономикалық активтiлiгi, ЖIӨ-нiң өсу қарқыны, елдегi жұмыссыздық пен
инфляцияның дәрежесi және т.б. елдiң маңызды көрсеткiштерiнiң айнасы болып
табылады.
Сондықтан мен экономикалық теория пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын
“Экономикалық циклдар теориясы”деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi циклдар теорияның даму ерекшелiктерiн,
олардың пайда болуының себептерiн, экономиканың циклмен дамуының қоғамға
тигiзер он және терiс әсерлерiн, олардың негiзгi төрт фазасындағы
экономиканың даму және жалпы жағдайын қарастыру және оны зерттей келе
Қазақстан экономикасының дағдарысқа ұшырап, ендiгi жерде қайта жандану
циклын бастан кешiру ерекшелiктерiн талқылау.
Экономикалық циклдар жалпы экономика дамуының көрiнiсi. Ол тарихи
түрде барлық елдердiң басынан өтедi. Жалпы экономиканың циклмен дамуының
негiзгi төрт фазасы бар. Олар: дағдарыс, тоқырау, жандану және өрлеу.
Осылардың жандану және өрлеу фазалары елдiң экономикалық өсуiнiң негiзiн
құрайды. 1, 376 б
Экономикалық өсу кеңiнен тараған құбылыс болып табылады. Экономикада
болып тұратын дағдарыстарды ескерсек те, ұзақ мерзiмдi экономиканың өсуi
трендi ұлғаймалы. Сондықтан экономиканың тұрақты өсуi, адам басына
шаққандағы табыстың өсуi болып отыр. Өйткенi осы көрсеткiш халық
жағдайының көтерiлуiне әкеледi. Сондай-ақ экономикалық өсу ресурс
шектеулiгi ахуалын шешедi.
Бiрақ бiзде экономикалық өсудiң негiзгi қоры болып отырған бұл
елiмiздiң жер қойнауының бай шикiзаттары болып отыр. Шикiзаттық және
өндiрiстiк экономиканың тиiмсiз екенi бiзге белгiлi, сондықтан индустриялық-
инновациялық дамуда сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн
стратегиялар жасалуда. Онда негiзiнен шикiзат бағытына қарап қалған
экономикадан қол үзiп, экономика салаларын әртараптандырып, ұзақ мерзiмдi
жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн өңдеушi өнеркәсiптi
дамытып, отандық товарлардың iшкi және сыртқы рынокта бәсекелестiгiн, еңбек
өнiмдiлiгiн арттыру бүгiнгi ұрпақтың мiндетi.

I ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЦИКЛДАР ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Экономиканың циклдық концепциялардың даму эвалюциясы

Экономикалық циклдар теориясы, экономикалық өсу теориясымен қатар,
халық шаруашылығындағы қозғалысты анықтайтын экономикалық динамика
теорияларына жатады. Өсу теориялары ұзақ мерзiмдi тенденция ретiнде өсудiң
факторлары мен шарттарын зерттесе, циклдық даму теориясы экономикалық
белсендiлiктiң мерзiмдiк ауытқуларының себептерiн зерттейдi.
Экономиканың тепе-теңдiкте дамуын сипаттайтын көрсеткiштер жиынтығы,
өзгерiстерiнiң бағыты мен дәрежесi экономикалық конъюктураны құрайды.
Конъюктуралық динамиканы зерттеушiлердi екiге бөлуге болады: қоғамдық
өмiрде әлсiн-әлсiн қайталанып тұратын циклдардың болуын мойындамайтындарға
және оларды мойындайтындарға.
Бiрiншiлерi – көбiнесе неоклассикалық мектептiң өкiлдерi – циклдiктi
экономикаға кездейсоқ импульстардың сериясының әсер етуiнiң нәтижесi дейдi.
1, 377 б
Экономикалық теориядағы екiншi бағыттың өкiлдерi циклды ерекше
бастапқы негiз, нақты әлемнiң элементарлық бөлiнбейтiн “атомы” дейдi.
Цикл – бұл материалдық әлемнiң ерекше, әмбебап және абсалюттiк құрамы.
Циклдың құрылымын бiр-бiрiне әсер ететiн екi қарама-қарсы материалдық
объектiлер құрайды. Айталық әлемде бiр-бiрiне әсер ететiн екi қарама-қарсы
материалдық объект болады. Әсердiң күшi және қарсы әсер күшi осы
объектiлерде орналасқан, бiрақ олардың бағыттары қарама-қарсы болады.
Осы өзара әсер ететiн циклдың құрылымында объект өзiнiң қарама-
қарсысына айналады, сонан кейiн өзiне қайта оралады. әсер күшiнiң және
қарсы әсер күшiнiң сомасы абсалюттiк көлемi жағынан өзара әсердiң өлшемi
болып табылады. Мұнда ең алдымен оң әсерлiк күштер өседi, содан кейiн ол
максимумға жеткен соң белгiлi бiр деңгейге дейiн азаяды. Оны келесi 1-шi
суреттен көре аламыз. Суреттен көретiнiмiз жалпы қоғамның немесе
экономиканың дамуы бiрқалыпты деңгейде емес, ауытқымалы деңгейде болып
табылады. Өйткенi экономика дамуына көптеген iшкi және сыртқы факторлар
әсер етiп отырады. әр фактордың үлесi экономика дамуында әр кезеңде әр
түрлi болып отыруы мүмкiн. Мысалы, кейбiр жылдары экономикалық дамуда
барлық факторлар толық түрде қатысып және әр түрлi қолайлы жағдайлар
есебiнен экономиканың ең жоғарғы өрлеу сатысына келсе, ал кейбiр кезеңдерде
ұлттық экономика қызмет етуiнiң формасы өзгерiп немесе басқа да сыртқы
факторлар (соғыстар, табиғи апаттар, шикiзаттың тапшылығы) әсер етуiне
байланысты экономика дағдарысқа ұшырауы да мүмкiн.
Экономикалық iлiмдер тарихындағы ерте кездегi Қытай мен Грецияда
экономиканың циклдық дамуы туралы сол елдiң философтары жиi айтатын болған.
Ал экономистер осы мәселеге XIX ғасырдың бас кезiнде Ж.Сисмонди,
Т.Мальтустың еңбектерiнде экономикадағы дағдарыстар және циклдық құбылыстар
зерттеле бастаған. Ордодоксалдық экономистер экономиканың циклмен даму
идеясын Сэйдiң “сұраныс қашан болмасын ұсынысқа тен” деген заңына қарсы
келедi деп мойындамаған. Сондықтан көне классиктер А.Смит, Д.Рикардо,
А.Маршалл циклдық дамуды қарастырғанның өзiнде бұл құбылысты жекелеген, тез
өтiп кететiн, уақытша экономикалық құбылыс деп түсiндiрген.
К.Маркс 1818-1883 жж. дағдарыс пен цикл мәселелерiне ерекше назар
аударып зерттеген. Ол экономиканың циклдық дамуының бiрiнен-бiрiне
алмасатын төрт фазасы болады дейдi: дағдарыс, тоқырау, жандану, өрлеу. Бұл
циклдық дамудың фазаларын келесi суреттен көре аламыз. 6, 229 б

ЖҰӨ
IV

III
I
II
t

Сурет-1 - Өнеркәсiптiк цикл және оның фазалары

Маркс негiзiнен ұзақтығы 7-12 жылға созылатын өнеркәсiптiк циклды
қарастырды. Суреттен көрiп отырғанымыздай 1-шi кесiндi циклдық дамудың
дағдарыс фазасын, 2-шi кесiндi – тоқырау фазасын, 3-шi жандану фазасын және
4-шi кесiндi өрлеу фазасын сипаттайды. Кейбiр осы заманғы экономикалық
зерттеушiлер циклдың тек екi фазасын айтады: рецессия және өрлеу.
Мұндағы дағдарыс рынокта немесе қоғамда тауарлардың артық өндiрiлуi,
несиенiң азаюы және ссуда пайызының жоғарылауы, инфляцияың жоғары деңгейi,
халықтың әлеуметтiк жағдайының өте нашар жағдайда болуы, экономика
салаларының құлдырауға беталауы. Бұл жағдай пайданы азайтады және өндiрiстi
төмендетедi, банктiк берешектердi өсiредi, банктiк құлдырауға және
экономиканың басқа сфераларындағы кәсiпорындар мен фирмалардың банкротқа
ұшырауына әкеледi.
Циклдық дамудың екiншi кезеңiнде дағдарыс тоқыраумен алмасады. Өндiрiс
төмендеуiн қояды, бiрақ өспейдi де. Артық тауарлар тарайды, бiрақ рыноктағы
сауданың жағдайы мәз емес. Пайыздық норма барынша төмендейдi. Бiрақ бiрте-
бiрте өсу нүктелерi пайда бола бастайды, осылайша экономикада жандну
басталады.
Жандану кезеңiнде рыноктың жаңа жағдайына бейiмделген кәсiпорындар
тауардың өндiрiсiн көбейтедi, экономиканың салаларын жаңа қарқынмен дамыта
бастайды, өндiрiстiк құрылыс өседi, пайда, қарыз пайызы, жалақы деңгейi
бiртiндеп көтерiле бастайды және халықтың жағдайы жақсара бастайды. Рынокта
белсендi кәсiпкерлер пайда бола бастайды. Экономиканың маңызды салаларын
мемлекет өзi реттеп, жалпы экономиканы ынталанырып отырады. Осылайша
циклдық дамудың төртiншi әрi бiздiң елiмiз үшiн маңызды болып табылатын
өрлеу фазасына өтедi. Өсу дағдарыстың алдындағы ең жоғары нүктеден артады,
өндiрiс кеңейе түседi, халықты жұмыспен қамту, тауарлық сұраныс бағалар
және пайыз нормасы өседi. Халық экономикада белсендi түрде қызмет етедi
және халықтың әл-ауқаты жоғары деңгейге жетедi. Экономика салаларында
бәсекеге қабiлеттi инновциялы өнiмдер шығарып отыру мiндетi туындайды,
өйткенi өндiрiстi үздiксiз дамытып отырмаса, онда өндiрiлген өнiмдерге
қайтадан сұраныс азайып жаңа экономикалық циклдық кезкң басталады. Маркс
өнеркәсiптiк циклдың арлығын 7-12 жыл деп қарастырады. 3, 309 б
Ал осы заманда АҚШ-да циклдық дамуға байланысты пайда болған
терминология бойынша циклға жататын фазалар былай жiктеледi: шың пик, бум),
қысқару (рецессия, құлдырау), түп (депрессия, тоқырау), жандану (кеңею).
XX ғаысрдың 50-шi жылдарына дейiн дағдарыс кезiнде төлем қабiлетi бар
сұраныстың төмендеуiмен байланысты, баға жалпылама кемитiн және жұмыссыздық
өсетiн едi. Қазiр экономиканың монополистiк секторы, мемлекеттiң қолдауына
сүйенiп, бағаны бұрынғы дәрежеде ұстап қалғаны мен қатар, оны көбiнесе
өсiрiп отырады. Өндiрiстiң осындай құлдырауы инфляция болып түрған жағдайда
стагфляция деп аталады.

2. Циклдық теоррия мәні, маңыздылығы және оның жіктелу ерекшеліктері

Циклдық теория жоғарыда атап өткендей негiзгi төрт фазадан тұрады.
Жоғарыда қарастырып өткендей әр фазаның өзiндiк сипаттық ерекшелiктерi бар.

Циклдық дамуда экономикалық конъюктураны сипаттау үшiн бiрнеше
статистикалық көрсеткiштер қолданылады (ЖIӨ, жұмыссыздық деңгейi, жеке
табыстар, өнеркәсiп өнiмi, халықтың жағдайы, инфляцияның дәрежесi және
т.б.). циклдың қозғалысында экономикалық параметр белгiсiнiң өзгеруiне
байланысты, олар проциклдық, контрциклдық және ациклдық болып бөлiнедi. 1,
359 б
Проциклдық параметрлер жандану фазасында өседi, ал құлдырау фазасында
– төмендейдi (өндiрiстiк қуаттардың қолданылуы, ақша массасының агрегатары,
бағаның жалпы дәрежесi, корпорациялардың пайдасы).
Контрциклдық өзгермелiлер деп мағынасы құлдырау кезiнде жоғарылап, ал
жандануда – төмендейтiн (жұмыссыздықтың дәрежесi, банкротқа ұшыраған
кәсiпорындар саны, дайын өнiмнiң запастағы қоры) көрсеткiштер аталады.
Ациклдiкке динамикасы экономикалық циклдың фазаларымен (мысалы экспорт
және импорт көлемi) сай келмейтiн параметрлер жатады.
Экономикалық параметрлер үш типке бәлiнедi – озғыш, кешiгушi және
сәйкестiк.
Озғыштар максимум немесе минимумға пиктiң немесе ең төменгi нүктеге
жетудiң алдында жетедi (бұл – запастағы өзгерiстер, ақша массасының өзгеруi
және т.б.).
Кешiгушiлер максимум немесе минимум (жұмысшылар санының, жалақының,
өнеркәсiп шығындарының және т.б.) пик немесе ең төменгi нүктеден кейiн
жетедi.
Сәйкес келушiлiк параметрлер экономикалық белсендiлiктiң өзгеруiне
байланысты өзгерiп отырады (ЖIӨ, инфляция, өнеркәсiп өнiмi).
Цикл теориясының негiзгi жiктемесi осы күнге дейiн толық түрде
қалыптасқан жоқ. Оны әр экономис өзiнше жiктейдi. Мысалы, циклдық
өзгерiстердi А.Роберт пен Гордон келесiдей жiктейдi: 1, 368 б
1. “Баға-шығындар” қатынастарының өзгерiстерiне және күтiмдердегi
өзгерiстерге назар аударатын теориялар;
2. Ақша табиғатына негiзделген теориялар;
3. Жинақтау мен инвестициялардың ролiне мән беретiн теориялар. Оларға:
• Капитал тапшылығының теориялары;
• Инвестициялық мүмкiндiктер теориялары;
• Түпкi өнiмге инвестициялардың әсер етуiне мән беретiн теориялар;
4. Аграрлық және метеорологиялық теориялар;
Жалпы экономикалық циклдар теориясының жiктелуiнде келесiдей теориялар
қолданылады:
1. Сыртқы факторлар теориялары:
Бұл экономикалық циклдiң негiзiн қалаушы У.С.Джевонс және бұл цикл 11-
жылдық күннiң белсендiлiк циклiмен байланыстырады. Оның еңбегiнде астықтың
түсiмiнiң, оның бағасының өзгеруiн және сауда циклдары зерттеледi.
Джевонс күннiң белсендiлiк циклiн көбiнесе ауыл шаруашылығымен және
саудамен байланыстырады. Ал оның iзiн қуалаушы Х.М.Мор күн белсендiлiгiнiң
жалпы экономикалық теориясын жасады.
Жапониялық экономист Симанака Юджи Жапонияның циклмен дамуын зерттедi.
Оның зерттеуi бойынша, осы 11-жылдық 9-күндiк мерзiмде циклдар орын алады,
ал бұлар Жуглардың циклдарына сәйкес болады. Симанака айтуы бойынша
кузнецтiң циклi күннiң екi циклiне, яғни 22 жылға тен.
2. Троцкиийдiң және осы замаңғы “неомарксистер” теориясы:
1921 жылы Л.Троцкий өзiнiң ұзын толқындар теориясын ұсынды. Оның
айтуы бойынша , ұзын толқындар капитализмнiң тез немесе баяу дамуының
тарихи кезеңдерi болып табылатындығын атап айтты.
3. Таза монетарлық теория: 6, 232 б
бұның басты өкiлi ағылшын экономисi Р.Хоутри теориясы бойынша цикл –
бұл ақша инфляциясы мен дефляцияның шағын масштабтағы тура көшiрмесi.
Депрессия айналыс құралдарының сомасының азаюының арқасында тұтынушылық
шығындардың төмендеуiмен туындайды және ол ақша айналысының қысқаруымен
күшейедi. Басқа жақтан жандану фазасы кезеңiнде инфляциялық процестер басым
болады. Егер ақша ағының тұрақтандыру мүмкiн болса, онда экономикалық
белсендiлiктiң ауытқулары жойылар едi. Бiрақ бұл болмайды, өйткенi ақша
жүйесiне тұрақсыздық тән болады.
5. Артық қорлану теориясы:
Бұл теорияның басты мәселесi - ол тұтыну тауарларын өндiретiн
салаларға қарағанда, өндiрiстiк тауарларды шығаратын салалардың тым артық
дамуы: өндiрiстiк тауарлар жасайтын салалар экономикалық циклдiң ықпалына,
күнделiктi сұраныс тауарларын өндiретiн салаларға қарағанда, көбiрек ұшырап
отырады. Циклдiң жоғарылауы фазасы кезеңiнде қысқа мерзiмдi қолданылатын
тауарлардың өндiрiсiнiң қысқаруынан да елеулi шапшаң төмендейдi;
6. Кем тұтыну теориясы:
Осы теорияның негiзiн қалаушы швейцариялық экономист Ж.Сисмонди “кем
тұтыну” терминi “тым артық жинақтау” ағынасында пайдаланылады. Депрессияны
дүниеге әкелетiн – ол ағымдағы табыстың тым көп мөлшерiнiң жинақталуы және
оның тым аз бөлшегiнiң тұтынулық тауарларға жұмсалуы.

1.3 Экономикалық циклдағы дағдарыс және өсу теориялары

Экономикалық циклдардың өзiнiң даму деңгейiнiң жоғары нүктесiне жетiп,
одан кейiн қайта құлдырауын және осы құлдыраудың соңы экономикалық
дағдарысқа алып келетiндiгi баршамызға белгiлi.
Экономикада шың кезеңiнен соң құлдырау кезеңi басталады – ол алты
немесе одан да көп айға созылатын, жалпы өндiрiс көлемi, табыс жәнежұмыс
орындары азаятын кезең. Мұндай құлдырау экономика секторларындағы жұмыс
белсендiлiгiнiң жаппай кемуiмен сипатталады. Бiрақ баға бұл кезде онша көп
түсе бермейдi, олар тек қана құлдырау өте ұзаққа созылып, тоқырауға
айналғанда ғана күрт төмендей бастайды.
Экономикалық циклда құлдыраудың немесе тоқыраудың ең төменгi нүктесi
өндiрiс және жұмыс орындары ең төменгi деңгейiне жетiп, бiртiндеп көтерiле
бастайды. Экономикалық циклдың дағдарыстық кезеңi экономикалық
тұрақсыздықтың негiзгi себебi болып табылады. Бұл кезең өз кезегiнде
қоғамға айтарлықтай зиян әкеледi.
Жалпы осы замандағы экономикалық циклдықтың 1380-нен артық типi мәлiм.
Келесi кестеде олардың жиi аталатын алтауы берiлген. Экономика көбiнесе
солардың алғашқы төртеуiмен айналысады.
Жуглардың циклдерi. Бастыпқыда экономикалық ғылым 7-12 жылдық циклдi,
соңынан Жуглардiкi деп бөлiп қараған. Осы циклдiң басқаша аттары аз емес:
“бизнес-цикл”, “өнеркәсiптiк цикл”, “орташа цикл”, “үлкен цикл”. Бiрiншi
өнеркәсптiк цикл 1825 жылы Англияда болды. Осы кезде машиналық өндiрiс
металлургияда, машина жасауда және басқа жетекшi салаларда билiк жүргiзуге
кiрiскен болатын. 1836 жылы дағдарыс англияда басталып, соңынан АҚШ-та орын
алды. 1847-1848 жж. АҚШ-та және ол дағдарыс бiрнеше Еуропалық елдерге
тарады. Бұл дағдарысты мән жағынан қарағанда бiрiншi әлемдiк дағдарыс деп
атауға болады. Осыдан соң ретiмен 1857 және 1866 жж. дағдарыстар болды.
Егер XIX ғасырда дағдарыстардың аралық мерзiмi 10-12 жылға созылса, ал XX
ғасырда 7-9 және одан да аз жылға жеттi. 3, 314 б
Китчиннiң цклдерi (запастар циклдерi). Китчин 1926 жылы тауарлық
запастар қозғалысындағы қаржы шоттары мен сату бағасын талдау негiзiнде,
өзiнiң назарын ұзындығы 2-ден 4 жылға дейiн болатын, қысқа толқындарды
зерттеуге аударған.
Кузнецтiң циклдерi. 1930-ы жылы АҚШ-та “құрылыстық цикл” деп аталатын
зерттеулер пайда бола бастады. Кейбiр аналитиктер тұрғын үй құрылысының
жылдық көлемiнiң алғашқы статистикалық индексiн жасап мынадай жағдайға тап
болған: осы индекстерде бiрiнен соң бiрi келiп отыратын жылдам өсудiң және
терең құлдыраудың немесе тоқыраудың ұзақ интервалы болатындығы. Осымен
байланысты жиырма жылдық ауытқуларды белгiлейтiн, “құрылыстық цикл” пайда
болды.
Кондратьевтiң циклдерi. “Ұзын толқындар” теориясына орыс ғалымы
Н.Д.Кондратьевтiң үлесi ең зор деуге болады. Өзiнiң еңбектерiнде ол дамыған
елдердегi тауарлық бағаларының индекстерiн, рентаның, жалақының, өнiмнiң
маңызды түрлерiнiң, өндiрiсiнiң және т.б. динамикасының мәнiн ашты. “Үлкен”
өрлеудiң басталуын ол өндiрiске жаң технологияның жаппай енгiзiлуiмен,
әлемдiк шаруашылыққа жаңа елдердi тартумен, алтын өндiру көлемiнiң
өзгерiстерiмен байланыстырылады. 3, 316 б

Кесте 1

Экономикалық циклдағы дағдарыстардың жiктелуi

Дағдарыс түрлерi Циклдың
ұзақтығы Басты ерекшелiктер
Китчиндiк 2-4 жыл Қордың көлемi ЖIӨ, инфляцияның, жұмыспен
қамтудың ауытқуы, тауарлық циклдар;
Жуглардық 7-12 жыл Инвестициялық цикл ЖIӨ, инфляцияның, жұмыспен
қамтудың ауытқуы;
Кузнечтiк 16-25 жыл Табыс, имиграция, тұрмыс, үй құрылысы, жиынтық
сұраныс, табыс;
Кондратьевтiк 40-60 жыл Техникалық прогресс, құрылымдық өзгерiстер;
Форрестерлiк 200 жыл Энергия және материалдар;
Тоффлердiк 1000-2000 Өркениеттердiң дамуы;
жыл

Осылайша экономика дамуында қазiргi кезедегi негiзгi дағдарыстарға
келесiлердi жатқызуға болады:
• экономикалық өсудегi дағдарыс;
• инфляциялық дағдарыс;
• төлем қабiлетi дағдарысы;
• инвестициялық дағдарыс;
• әлеуметтiк саладағы дағдарыс;
• өнеркәсiптiк немесе инновациялық дағдарыс және т.б.
Бұл аталған дағдарыстардың елiмiздегi көрiнiсiн келесi тақырыптардан
толық қарастырамыз.
Экономикалық циклдiң жандану және өрлеу фазалары жалпы түрде
экономикада экономикалық өсу деп аталады. Ол дегенiмiз өндiргiш күштердiң
ұзақ мерзiмдiк дамуымен байланысты өндiрiстiң нақты көлемiнiң табиғи
дәрежесiнiң ұзақ мерзiмдi өзгерiстерiн атайды.
Экономиканы қай жағынан алып қарасақ та, олардың барлығы экономикалық
өсу мәселесiне алып келедi. Бұл мәселенiң өзектiлiгi халықтың тұрақты
өсуiне, өмiр сүрудiң жоғары деңгейiн қамтамасыз ету болып табылады.
Экономикалық өсу ұғымын бiз ылғида ұзақ мерзiмде қарастырамыз.
Өйткенi, қысқа мерзiмде өндiрiс факторлары тұрақты болып келедi.
Осылайша, экономикалық өсу толық жұмысбастылық жағдайындағы
потенциалды өнiм өндiру деңгейiнiң ұзақ мерзiмдегi қарқыны болып табылады.
Экономикалық өсудiң теориясы бұл көптеген концепциялар және бұлар әр
кезеңде әр түрлi бағытта дамыды. Бұл жағдайлар экономикалық өсудiң бiр
деңгейден екiншi деңгейге ауысуына негiз болады. Оларды әдiстемеге
байланысты өсу теориясында үш бағытты атап өтуге болады:
• Неокейнстiк;
• Неоклассикалық;
• Тарихи-әлеуметтiк. 4, 197 б
1. кейнсиандық (неокейнсиандық) мекроэкономикалық тұрақтылық
теориясы.
2. классикалық (неоклассикалық) теориялар, өзiнiң теориялық
бастауын сонау Ж.Б. Сэйден алып және Дж.Б. Кларк, Р.Солоудың
еңбектерiмен аяқталды.
Классикалық бағыттағы ойда рыноктық жүйенiң тиiмдiлiгi, яғни өзiн-өзi
реттеу механизмi қарастырылған, мұнда тек қана экономикалық субъект қана
емес бүкiл экономикалық өндiрiс факторлары қарастырылады. Мүлтiксiз еркiн
бәсеке, рыноктық баға жалпы тепе-теңдiктi қамтамасыз еттi. Осы мақсатта
классикалық теория XIXғ. және XX ғ. Басында экономикалық өсуде басты
орында болды.
Ұлы экономистер А. Смит, Д.Рикардо, Т.Мальтус және К.Маркс халықтар
байлығы қорлануына басты көңiл бөлдi. Ал екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн
Р.Харрод өзiнiң ғылыми статьясында ұлттық өнiмнiң өсуiне байланысты өсудiң
үш концепциясын ұсынды: неокейнсиандық (Т.Харрод, Е.Домар); неоклассикалық
(Р.Солоу); посткейнсиандық (Н.Калдор); 3, 317 б
Ал XX ғасырдағы болған дүниежүзiлiк экономикалық дағдарыс
тұсында, яғни өндiрiс қатынастары бұзылуы нәтижесiнде классикалық теорияның
экономиканың рыноктық тепе-теңдiкте бола алмайтындығын дәлелдедi. Осы
дағдарыстан шығуда экономикаға мемлекеттiң араласуы керек болды, яғни
кейнсиандық бағыт қалыптасты. Ол экономиканы қысқа мерзiмде қарастырады.
Кейнсиандық модельдiң таянышына ұлттық шаруашылық түгелiмен
кiредi. Кейинсиандық теорияның басты макроэкономикалық мәселесi ұлттық
табыстың анықтауыш деңгейi динамикасы және оны бөлу болып табылады. Бұл
факторлар кейнсиандық эффективтi сұраныс арқылы қаралады. Дж. Кейнс
концепциясы макроэкономикалық тепе-теңдiкке жетуде толық жұмысбастылықты
айта отырып , ЖҰӨ көлемiне қашан эффективтi сұраныс болмай болмай қалған
жағдайда оған мемлекет жағынан қосымша инвестициялар бөлiну керек дедi.
Кейнстiк өсу үлгiсi негiзiнде логикалық құрал қолданылады, бiзге
белгiлiсi кейнстiк қысқа мерзiмдiк тепе-теңдiк моделi. Кейнстiк өсу
моделiнiң қарапайым түрi Е. Домар үлгiсi болып табылады, бұл моделде
қапиталдың шектi өндiрiсi Леонтьев функциясы ретiнде қарастырылады.
Домар үлгiсi еңбек нарығында ұсыныстың артықшылығынан шығады, бұл
бағаның тұрақтылығын ескередi. Капиталдың шығып қалуы жоқ, ал капиталдың У-
ке қатынасы ( K Y) және қор жинағы нормасы тұрақты болып келедi. Өнiм тек
1 ресурсқа ғана тәуелдi деп айтуға болады, ол – капитал.
Неоклассиктер көзқарасы бойынша, экономикалық дамудағы басты шарт бұл
iшкi ресурстар жиыны, яғни шетел көмегi емес, капиталдың қорлануы және
халықтың өсуi.
Неоклассикалық модельдiң жалпы көрiнiсi келесi көрсеткiштерде:
1. Өндiрiстiк функция, яғни тоқтаусыз еңбек және капитал комбинациясы
санына байланысты өнiмнiң белгiленген мөлшерiн беруге мүмкiншiлiк
беретiн.
2. Еңбек ұсынысы функциясы. Халықтың тұрақты экзогендi өсу қарқыны, ал
адам-сағат та тұрақты өседi.
3. Жинақ функциясы.
4. Рыноктағы қызметтердiң тепе-теңдiгi 5
Яғни неоклассикалық модельде басты орында өндiрiстiк функция
тұрады.
Соңғы жүзжылдықта дүниежүзiнiң көптеген мемлекеттерiнде адам
басына шаққандағы ЖҰӨ және жиынтық ЖҰӨ тұрақты түрде өсуде. Экономиканың
өсуi кеңiнен тараған құбылыс болып есептеледi. Экономикада болып отыратын
дағдарыстарды ескерсек те, ұзақ мерзiмдi экономиканың өсуi қарқыны
ұлғаймалы. Сондықтан экономиканың тұрақты өсуi, адам басына шаққандағы
табыстың өсуi – бұл экономикадағы жаңа құбылыс 7, 46 б.
Экономиканың өсуiн өлшеудiң екi жолы бар:
1) Макроэкономикалық көрсеткiштердiң өсуi (ЖҰӨ, ЖIӨ, ТҰӨ, ҰТ)
арқылы;
2) Әлеуметтiк институттар үрдiсiнiң өзгерiсi (жеке меншiк құқығы
құрылымының өзгеруi, өндiрiстi ұйымдастыру және бөлу
формалары).
Әрине қандай пән болмасын оның өзiнiң басқалардан ерекшелеп тұратын
факторлары және түрлерi болады.
Экономикалық өсу факторларына нақты өндiрiс көлемiнiң кеңеюiмен
байланысты оның өсiнiң тиiмдiлiгi мен сапасын анықтайтын үрдiстер.
Экономикалық өсу факторлары қызмет ету әрекетiне байланысты нақты және
жанама факторлар болып бөлiнедi. Нақты факторлар экономикалық өсудiң
физикалық өсуiнiң мүмкiншiлiгiн көрсетсе, ал жанама факторлар осы
әрекеттердiң iске асуын қамтамасыз етедi. Олар нақты экономикалық өсу
факторларына оң немесе терiс әсер етуi мүмкiн.
Нақты факторларға негiзгi бес факторды жатқызуға болады, яғни жиынтық
ұсыныс пен өндiрiстiң динамикасын көрсететiн факторлар:
• еңбек ресурстарының сандық және сапалық өсуi;
• негiзгi капиталдың сапалы құрамының көлемiнiң өсуi;
• өндiрiстi ұйымдастыру және технологиялар қатысуымен;
• табиғи ресурстардың айналымының сандық және сапасының артуы;
• қоғамды ксiпкерлiк қызметтiң дамуы.
Жанама факторларға мына факторларды жатқызуға болады:
• нарықты монополизациялаудың төмендеуi,
• өндiрiстiк ресурстарға бағаның төмендеуi,
• пайдаға салықтың төмендеуi,
• несие алу мүмкiншiлiктерiнiң артуы және т.б. 6, 234 б
Экономикадық өсу экономикадағы прогрессиялық қозғалысқа байланысты деп
бiр анықтама келтiрсек ал екiншi экономикалық өсу бұл халық басына
шаққандағы ЖҰӨ-нiң өсуi.
Егер әскери-саяси мәселе болса онда көбiнесе алғашғы анықтама
қолданылады, ал халықтың тұрмыс деңгейiне байланысты екiншi анықтамаға
жақынырақ боламыз. Экономикалық өсу қандай болмасын барлық әлеуметтiк-
экономикалық жүйеде басты қызметтi атқарады. Экономикалық өсудiң басқа
экономикалық категориялардан ажырата көрсететiн бiрнеше бегiлерi бар:
1. Негiзгi факторлардың құрылымы мен деңгейiн анықтайды.
2. Экономикалық өсу макроэкономикалық категория, ұлттық экономиканың
жағдайымен сипатталады.
3. Экономикалық өсу динамикалы түрдегi заңдылық үрдiс
4. Ол тек қана елдiң iшкi экономикалық қызметiне ғана емес, сыртқы
факторларға да байланысты.
5. Бұл макроэкономикалық көрсеткiш бола отыра, микроэкономиканы да
қатар бақылайды. Яғни салааралық және индустриялық дамудағы негiзде.
Экономикалық өсудiң негiзгi мақсаты халықтың тұрмыс-тiршiлiгiнiң өсуi,
ол бiрнеше жағдайда көрiнедi:
• Халықтың орта кiрiсiнiң өсуi, яғни жан басына шаққандағы ұлттық табыс.
• Бос уақыттың өсуi.
• ҰТ өсуiнiң халықтың орта тобы арасында бөлiнуi.
• Әр-түрлi товарлар және қызмет көрсетулердiң санының және сапасының
өсуi.

II ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢДЕГІ ЦИКЛДЫҚ ДАМУ СИПАТЫ

2.1 Қазақстандағы экономикалық дағдарыс және одан шығу жолдары
Тарихтан берi ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.