Сауда саясатының теориялық негіздері
Жоспар:
Кіріспе
І Сауда саясатының теориялық негіздері
1.1. Сауда саясатының мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге
асыру құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.11
1.2 Сыртқы және халықаралық сауда саясаты ... ... ... ... ... ... .11.16
1.3 Халықаралық сауда теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16.21
ІІ. ҚР . ның сыртқы экономикалық заңдары мен
нысандары
2.1. ҚР . ның сыртқы экономикалық қызметін белгілейтін
факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22. 31
2.2. Сыртқы сауда операцияларының ұйымдық нысандары 31.36
ІІІ. ҚР . ның сауда саясатындағы даму перспективасы
және ерекшеліктері.
3.1. Қазақстан республикасының сыртқы сауда айналымы...37.41
3.2. Қазақстанның дүниежүзілік сауда ұйымына кіру
проблемалары мен перспективалары. ... ... ... ... ... ... ... 41.43
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
І Сауда саясатының теориялық негіздері
1.1. Сауда саясатының мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге
асыру құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.11
1.2 Сыртқы және халықаралық сауда саясаты ... ... ... ... ... ... .11.16
1.3 Халықаралық сауда теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16.21
ІІ. ҚР . ның сыртқы экономикалық заңдары мен
нысандары
2.1. ҚР . ның сыртқы экономикалық қызметін белгілейтін
факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22. 31
2.2. Сыртқы сауда операцияларының ұйымдық нысандары 31.36
ІІІ. ҚР . ның сауда саясатындағы даму перспективасы
және ерекшеліктері.
3.1. Қазақстан республикасының сыртқы сауда айналымы...37.41
3.2. Қазақстанның дүниежүзілік сауда ұйымына кіру
проблемалары мен перспективалары. ... ... ... ... ... ... ... 41.43
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Қоғамда өзекті мәселелердің бірі ретінде сауда саясаты ерекше маңызға ие. Себебі жүйелі де тиімді сауда саясаты құқықтық мемлекет пен демократиялық қоғамның ажырамас элементі болып табылады.Сондықтанда сауда саясаты Қазақстан үшін зор маңызды экономикалық сала.
Бүгінгі әлем шапшаң қарқынмен дамуда, ғаламдану мен ақпараттық технологиялар дәуір күн өткен сайын күш алып барады. Қазақстан өзінің экономикалық әлеуметін нығайтып, халықаралық нарықта орнын нақтылауда және Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіруді жоспарлауда президентіміз Н.Ә. Назарбаев айтқандай, «Бізге ауқымды міндет- бәсекеге қабілетті жағынан әлем елдері ішіндегі көшбастаушы елу елдің санатына ену міндетін шешу қажет.Бұл мақсатқа жете алуымыз көбіне қаржыгерлерімізге байланысты».
2006жылы 1 наурыздағы Қ.Р. президентінің халыққа жолдауында Қазақстанның алдағы уақыттарда әлемдегі 50 бәсекелес елдің қатарына кіру туралы міндеті жөнінде «экономикалық жоғары табыстарға қол жеткізген кез келген ел жедел экономикалық өрлеудің алдындағы кезеңде жоғары экспортты азйтып, импортты жоғарлату жөнінде барлық шараларды міндетті түрде қолдаған және кейін макроэкономикалық көрсеткіштерді белгіленген шекте ұстап тұруды қатаң қадағалауды» тапсырды..
Жаратылыстану ғылымдарындағы сияқты, экономикада және өзге де қоғамдық ғаламдарда белгіленген ақиқаттар мүлдем жоқ, ла теориалар жасауға божам жасауға әрекеттер ғана бар, оларды дәлелдеуге болмайды, алйда олар қайсыбір мезетте эксперимент арқылы жоққа жоққа шығарылуы мүмкін.
Қоғамдық ғаламдарда да жаратылыстану ғаламдарында да дүниетанымға білім саны («нормативтік сараптық») ықпал жасайды , бірақ соңғысының қалыптасуы негізін дүниетаным , яғни «позитивті» білім қалайды.
Казіргі халыкаралык байланыстардьң саяси, экономика¬лык, әлеуметпк, технологиялык астарларынын бірыңғайлануы және жалпы жаһандану үрдісінің күшеюі әрбір мемлекеттің сырткы экономикалык қызметін ұдайы бақылап, тиімді баскарып отыруды талап етеді. Бұл талаптьң барған сайын қа¬тая беретіндігін жанагыдай баскару объектісінің алдағы уакытта да кеңейе және күрделене беретіндігімен тусіндіріледі.
Бұл курстық жұмыста сауда саясатының сырткы экономикалык кызмет саласына байланысты кажстті неізі санаттар, түсініктер мен жіктеулер кслтірілген. Әсіресе, сырткы экономикалык кызметтің баскарушылык астарына ерекше назар аударылады. Бұл кызметтің неігзі сырткы сауда байланыстары мен операциялары және олардың қарқыны мен құрылымыньң сипаттамасы бо-лып табылатындықтан, оларға барынша көбірек көңіл бөлінеді. Сондықтан, экономика мамандықтары бойынша жоғары бім аламын деген адам мемлекеттің сыртқы экономиқалық саясатының қалыптасу заңдылықтарын, оны жүзеге асырудың әкімшілікк механизмдерін жақсы меңгеруге тиісті. Сондай-ақ, курстық жұмыста халықаралық байланыстардьң сатып алу-сату, жалдық және мердігерлік жұмыстарды ұйымдастыру мен басқару, сауда делдал-дарыньң кызмет үйлестіру, мемлекетаральқ есеп айырысуды қадағалау және т.б. қарастырылды.
Еліміздің президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің халыққа жолдауында:Біз 2030 жылы Азия Барысы.на айналуымыз керек.Бірнеше жылдан кейін Қазақстан Дүниежүзлік Сауда Ұйымына ДСҰ мүшелікке өтпек. Сөзсіз бұдан біздің ұтарымыз аз емес . Шекара ашылған соң кәсіпкерлеріміз өз тауарларын ешбір шектеусіз шетелге шығаруға мүмкіндік алады.
Сондықтан қазіргі уақытта кәсіпкерлеріміздің алдында тұрған ең негізгі міндеттердің бірі – сапалы өнім шығаруға қол жеткізу, өйткені шетелдік өнімдерге бәсекелес бола алмаса, отандық бизнес өкілдері бонкротқа ұшырайды.
Қоғамда өзекті мәселелердің бірі ретінде сауда саясаты ерекше маңызға ие. Себебі жүйелі де тиімді сауда саясаты құқықтық мемлекет пен демократиялық қоғамның ажырамас элементі болып табылады.Сондықтанда сауда саясаты Қазақстан үшін зор маңызды экономикалық сала.
Бүгінгі әлем шапшаң қарқынмен дамуда, ғаламдану мен ақпараттық технологиялар дәуір күн өткен сайын күш алып барады. Қазақстан өзінің экономикалық әлеуметін нығайтып, халықаралық нарықта орнын нақтылауда және Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіруді жоспарлауда президентіміз Н.Ә. Назарбаев айтқандай, «Бізге ауқымды міндет- бәсекеге қабілетті жағынан әлем елдері ішіндегі көшбастаушы елу елдің санатына ену міндетін шешу қажет.Бұл мақсатқа жете алуымыз көбіне қаржыгерлерімізге байланысты».
2006жылы 1 наурыздағы Қ.Р. президентінің халыққа жолдауында Қазақстанның алдағы уақыттарда әлемдегі 50 бәсекелес елдің қатарына кіру туралы міндеті жөнінде «экономикалық жоғары табыстарға қол жеткізген кез келген ел жедел экономикалық өрлеудің алдындағы кезеңде жоғары экспортты азйтып, импортты жоғарлату жөнінде барлық шараларды міндетті түрде қолдаған және кейін макроэкономикалық көрсеткіштерді белгіленген шекте ұстап тұруды қатаң қадағалауды» тапсырды..
Жаратылыстану ғылымдарындағы сияқты, экономикада және өзге де қоғамдық ғаламдарда белгіленген ақиқаттар мүлдем жоқ, ла теориалар жасауға божам жасауға әрекеттер ғана бар, оларды дәлелдеуге болмайды, алйда олар қайсыбір мезетте эксперимент арқылы жоққа жоққа шығарылуы мүмкін.
Қоғамдық ғаламдарда да жаратылыстану ғаламдарында да дүниетанымға білім саны («нормативтік сараптық») ықпал жасайды , бірақ соңғысының қалыптасуы негізін дүниетаным , яғни «позитивті» білім қалайды.
Казіргі халыкаралык байланыстардьң саяси, экономика¬лык, әлеуметпк, технологиялык астарларынын бірыңғайлануы және жалпы жаһандану үрдісінің күшеюі әрбір мемлекеттің сырткы экономикалык қызметін ұдайы бақылап, тиімді баскарып отыруды талап етеді. Бұл талаптьң барған сайын қа¬тая беретіндігін жанагыдай баскару объектісінің алдағы уакытта да кеңейе және күрделене беретіндігімен тусіндіріледі.
Бұл курстық жұмыста сауда саясатының сырткы экономикалык кызмет саласына байланысты кажстті неізі санаттар, түсініктер мен жіктеулер кслтірілген. Әсіресе, сырткы экономикалык кызметтің баскарушылык астарына ерекше назар аударылады. Бұл кызметтің неігзі сырткы сауда байланыстары мен операциялары және олардың қарқыны мен құрылымыньң сипаттамасы бо-лып табылатындықтан, оларға барынша көбірек көңіл бөлінеді. Сондықтан, экономика мамандықтары бойынша жоғары бім аламын деген адам мемлекеттің сыртқы экономиқалық саясатының қалыптасу заңдылықтарын, оны жүзеге асырудың әкімшілікк механизмдерін жақсы меңгеруге тиісті. Сондай-ақ, курстық жұмыста халықаралық байланыстардьң сатып алу-сату, жалдық және мердігерлік жұмыстарды ұйымдастыру мен басқару, сауда делдал-дарыньң кызмет үйлестіру, мемлекетаральқ есеп айырысуды қадағалау және т.б. қарастырылды.
Еліміздің президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің халыққа жолдауында:Біз 2030 жылы Азия Барысы.на айналуымыз керек.Бірнеше жылдан кейін Қазақстан Дүниежүзлік Сауда Ұйымына ДСҰ мүшелікке өтпек. Сөзсіз бұдан біздің ұтарымыз аз емес . Шекара ашылған соң кәсіпкерлеріміз өз тауарларын ешбір шектеусіз шетелге шығаруға мүмкіндік алады.
Сондықтан қазіргі уақытта кәсіпкерлеріміздің алдында тұрған ең негізгі міндеттердің бірі – сапалы өнім шығаруға қол жеткізу, өйткені шетелдік өнімдерге бәсекелес бола алмаса, отандық бизнес өкілдері бонкротқа ұшырайды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтің «Қазақстан 2030 стратегиясы».
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы. Астана 2005 ж. 18 ақпан.
3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы. Астана 2006 ж. 1 наурыз.
4. Актілер жинағы 2007 жылы №115, 116 бет
5. Дала мен қала 2006 29 қыркүиек
6. Әубәкіров Ә.Я. «Экономикалық теория», Алматы: «Экономика», 2001
7. Камалин Сыртқы сауда эканомикасы Алматы 2005
8. Қ.Қ. Ілиясов «Қаржы» Алматы 2005жыл. 506 – 513 бет
9. Мадияров
10. Мамыров Н.Қ. Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика. – Алматы.Экономика, 2004. 59 – 91 бет
11. Интернет. www. Coogle. kz.
12. Расулов.Н. «Инфляцияның дамуы және көрсеткіштері» // Қаржы қаражат 2007 ж . Алматы № 6 24-27 б.б
13. Шеденов «Экономикалық теория негіздері», Алматы: «Экономика», 1999.
14. Хабаршы // 2007 №3 (61)
15. С. Райымқұлұлы «Экономикалықтеория негіздері» Алматы 2003 154 – 163 бет.
16. Студенттік 10 – шы конференция // 200 бет 2001ж
17. Статистикалық бюллетен. №2 2006ж. 80 – 81 бет
18. Статистикалық жинақ «Тәуелсіз Қазақстан 10 жыл» 16 – 226 бет.
19. «Экономика әлемдік классика» 4 том. Алматы 2006 жыл 304 - 309 бет.
20. «Экономика әлемдік классика» 6 том. Алматы 2006 жыл 472 – 478 бет.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтің «Қазақстан 2030 стратегиясы».
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы. Астана 2005 ж. 18 ақпан.
3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы. Астана 2006 ж. 1 наурыз.
4. Актілер жинағы 2007 жылы №115, 116 бет
5. Дала мен қала 2006 29 қыркүиек
6. Әубәкіров Ә.Я. «Экономикалық теория», Алматы: «Экономика», 2001
7. Камалин Сыртқы сауда эканомикасы Алматы 2005
8. Қ.Қ. Ілиясов «Қаржы» Алматы 2005жыл. 506 – 513 бет
9. Мадияров
10. Мамыров Н.Қ. Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика. – Алматы.Экономика, 2004. 59 – 91 бет
11. Интернет. www. Coogle. kz.
12. Расулов.Н. «Инфляцияның дамуы және көрсеткіштері» // Қаржы қаражат 2007 ж . Алматы № 6 24-27 б.б
13. Шеденов «Экономикалық теория негіздері», Алматы: «Экономика», 1999.
14. Хабаршы // 2007 №3 (61)
15. С. Райымқұлұлы «Экономикалықтеория негіздері» Алматы 2003 154 – 163 бет.
16. Студенттік 10 – шы конференция // 200 бет 2001ж
17. Статистикалық бюллетен. №2 2006ж. 80 – 81 бет
18. Статистикалық жинақ «Тәуелсіз Қазақстан 10 жыл» 16 – 226 бет.
19. «Экономика әлемдік классика» 4 том. Алматы 2006 жыл 304 - 309 бет.
20. «Экономика әлемдік классика» 6 том. Алматы 2006 жыл 472 – 478 бет.
Жоспар:
Кіріспе
І Сауда саясатының теориялық негіздері
1.1. Сауда саясатының мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге
асыру
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...7-11
1.2 Сыртқы және халықаралық сауда
саясаты ... ... ... ... ... ... .11 -16
1.3 Халықаралық сауда
теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16-21
ІІ. ҚР – ның сыртқы экономикалық заңдары мен
нысандары
2.1. ҚР – ның сыртқы экономикалық қызметін белгілейтін
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...22- 31
2.2. Сыртқы сауда операцияларының ұйымдық нысандары 31-36
ІІІ. ҚР – ның сауда саясатындағы даму перспективасы
және ерекшеліктері.
3.1. Қазақстан республикасының сыртқы сауда айналымы...37-41
3.2. Қазақстанның дүниежүзілік сауда ұйымына кіру
проблемалары мен перспективалары. ... ... ... ... ... ... ...
41-43
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Қоғамда өзекті мәселелердің бірі ретінде сауда саясаты ерекше
маңызға ие. Себебі жүйелі де тиімді сауда саясаты құқықтық мемлекет
пен демократиялық қоғамның ажырамас элементі болып
табылады.Сондықтанда сауда саясаты Қазақстан үшін зор маңызды
экономикалық сала.
Бүгінгі әлем шапшаң қарқынмен дамуда, ғаламдану мен ақпараттық
технологиялар дәуір күн өткен сайын күш алып барады. Қазақстан
өзінің экономикалық әлеуметін нығайтып, халықаралық нарықта орнын
нақтылауда және Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіруді жоспарлауда
президентіміз Н.Ә. Назарбаев айтқандай, Бізге ауқымды міндет- бәсекеге
қабілетті жағынан әлем елдері ішіндегі көшбастаушы елу елдің
санатына ену міндетін шешу қажет.Бұл мақсатқа жете алуымыз көбіне
қаржыгерлерімізге байланысты.
2006жылы 1 наурыздағы Қ.Р. президентінің халыққа жолдауында
Қазақстанның алдағы уақыттарда әлемдегі 50 бәсекелес елдің қатарына
кіру туралы міндеті жөнінде экономикалық жоғары табыстарға қол
жеткізген кез келген ел жедел экономикалық өрлеудің алдындағы
кезеңде жоғары экспортты азйтып, импортты жоғарлату жөнінде барлық
шараларды міндетті түрде қолдаған және кейін макроэкономикалық
көрсеткіштерді белгіленген шекте ұстап тұруды қатаң қадағалауды
тапсырды..
Жаратылыстану ғылымдарындағы сияқты, экономикада және өзге де
қоғамдық ғаламдарда белгіленген ақиқаттар мүлдем жоқ, ла теориалар
жасауға божам жасауға әрекеттер ғана бар, оларды дәлелдеуге
болмайды, алйда олар қайсыбір мезетте эксперимент арқылы жоққа жоққа
шығарылуы мүмкін.
Қоғамдық ғаламдарда да жаратылыстану ғаламдарында да дүниетанымға
білім саны (нормативтік сараптық) ықпал жасайды , бірақ соңғысының
қалыптасуы негізін дүниетаным , яғни позитивті білім қалайды.
Казіргі халыкаралык байланыстардьң саяси, экономикалык, әлеуметпк,
технологиялык астарларынын бірыңғайлануы және жалпы жаһандану үрдісінің
күшеюі әрбір мемлекеттің сырткы экономикалык қызметін ұдайы бақылап, тиімді
баскарып отыруды талап етеді. Бұл талаптьң барған сайын қатая беретіндігін
жанагыдай баскару объектісінің алдағы уакытта да кеңейе және күрделене
беретіндігімен тусіндіріледі.
Бұл курстық жұмыста сауда саясатының сырткы экономикалык кызмет
саласына байланысты кажстті неізі санаттар, түсініктер мен жіктеулер
кслтірілген. Әсіресе, сырткы экономикалык кызметтің баскарушылык астарына
ерекше назар аударылады. Бұл кызметтің неігзі сырткы сауда байланыстары
мен операциялары және олардың қарқыны мен құрылымыньң сипаттамасы бо-лып
табылатындықтан, оларға барынша көбірек көңіл бөлінеді. Сондықтан,
экономика мамандықтары бойынша жоғары бім аламын деген адам мемлекеттің
сыртқы экономиқалық саясатының қалыптасу заңдылықтарын, оны жүзеге асырудың
әкімшілікк механизмдерін жақсы меңгеруге тиісті. Сондай-ақ, курстық
жұмыста халықаралық байланыстардьң сатып алу-сату, жалдық және мердігерлік
жұмыстарды ұйымдастыру мен басқару, сауда делдал-дарыньң кызмет үйлестіру,
мемлекетаральқ есеп айырысуды қадағалау және т.б. қарастырылды.
Еліміздің президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің халыққа
жолдауында:Біз 2030 жылы Азия Барысы.на айналуымыз керек.Бірнеше
жылдан кейін Қазақстан Дүниежүзлік Сауда Ұйымына ДСҰ мүшелікке
өтпек. Сөзсіз бұдан біздің ұтарымыз аз емес . Шекара ашылған соң
кәсіпкерлеріміз өз тауарларын ешбір шектеусіз шетелге шығаруға
мүмкіндік алады.
Сондықтан қазіргі уақытта кәсіпкерлеріміздің алдында тұрған ең
негізгі міндеттердің бірі – сапалы өнім шығаруға қол жеткізу, өйткені
шетелдік өнімдерге бәсекелес бола алмаса, отандық бизнес өкілдері
бонкротқа ұшырайды.
\
І. Сауда саясатының теориялық негіздері
1.1. Сауда саясатының мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге
асыру құралдары
Тұрақты даму проблемасы ғаламдық масштабта шешілді. Бұл мағынадағы
экономикалық саясат ұлттық деңгейдегі экономикалық мүдделері мен
құндылықтары бар объективті заңдылықтардың тоғысуымен анықталады. Соңғы он
жылдықтарда бұл кеңістікке экономикалық блоктардың ұжымдық мүдделері көптеп
шығуда. Дамыған мемлекеттер блогы немесе жекелеген мемлекет тарапынан
белгілі бір қарама-қайшы іс-әрекеттер орын алуы мүмкін.
Өйткені кез келген ұлттық саясат олардың нақты экономикалық мүдделерін
қорғауы немесе оларға қысым көрсетуі мүмкін. Мұндай жағдайда мемлекеттердің
мүдделері арасындағы балансқа, мәмілеге немесе өзара жеңілдік жасауға қол
жеткізуге бағытталуы тиіс. Ол сыртқы экономикалық саясаттың баламалы
варианттар жиынтығымен, ең алдымен қысым көрсету немесе қарама-қарсы шығу
әрекеттерімен толығуы қажеттілігін алдын-ала анықтайды.
"Солтүстік-Оңтүстік" жүйесінің сауда саясаты халықаралық еңбек
бөлінісінің тік моделін көрсетеді, мұнда дамушы елдер ресурстардың елеулі
түрлерін шетке шығарады да, техника, азық-түлік және ұзақ мерзімдік
пайдаланулардағы тауарларды шеттен әкеледі.
Өзара қарым-қатынастардың мұндай моделін "Солтүстпік--оңтүстік"
жүйесіндегі экономикалардың өзара қатнастарының мазмұндылығымен
салыстырғанда, алдыңғы модельде кономикалардың өзара толықтырылуы жоқ
екендігі анықталған, кез келген жағдайда Солтүстіктің немесе Оңтүстіктің
саудасы жөнінде сөз еткенде жүзеге асырылатын саясаттың екі түрі жөнінде
айтуға болады:
- сыртқы сауда саясаты жөнінде;
- халықаралық сауда саясаты жөнінде.
Сыртқы сауда саясаты дегеніміз - мемлекеттің басқа елдермен жасайтын
сауда қатынастарына мақсатты түрде әсер етуі.
Халықаралық сауда саясаты — ұжымдық жекелеген елдер тобының,
монополияларының, қаржылық-сауда және басқа да топтардың мүдделерінің
көрінісі.
Сауда саясатын жүзеге асырудың әлемдік тәжірибе; 2 принципке
негізделген: еркін сауда және протекционизм.
Зерттеулер көрсеткендей, осы шараларды іске қосуды уақытша параметрлері
бойынша, барлық мемлекеттер бір - бірінен өзгешеленеді. Мысалы, бірқатар
мемлекеттер өз реформаларын импорттық саясатты басқарудың қатаң курсынан;
енді кейбіреулері оны толық ырықтандырудан бастайды.
Мысалы, Оңтүстік Корея, Бразилия және басқа елден алғашқы кездері тек
қана экспортгық өндіріске арналған импорттық тауарларды шеттен әқелуге
жағдайлар (бірқатар жеңілдіктер) жасады, ал экспорттық өндіріске қатысы жоқ
тауарлардың импорты шектелді немесе оларға тыйым салынды.
Осыған ұқсас әдістемені Тайвань қолданды. Ол жерде импортты алмастыру
саясаты жүргізілді. Тым аса дифференнцияланған әдіс-айлалар Малайзия
тәжірибесінде көрініс тапты, ондағы шектеулер белгілі бір өнімнің
экспортына, өндірісі фирманың немесе жалпы саланың сандық параметрлеріне
байланысты белгіленді.
Сонымен бірге, сауда саясатының тиімділігі үшін импортты алмастыруды
жүзеге асыру жолын таңдау өте маңызды.
Осылайша, көптеген елдер экспортты өңдеу дәрежесін ауыстыру ісін
менсінбеді де, дамудың экстенсивті жолдарды таңдады (Аргентина), бұған
қарағанда Бразилия өз тауарларі терең өңдеуді арттыру жолы бойынша жүргізіп
отырды.
Әлемдік нарықтың динамикалық, өзгермелі конъюнктура жағдайында
аргентиналық нұсқа экономика дамуының тежегіші болды, ал Бразилияда даму
локомативті болып саналады, өйткені ол алғашында халық шаруашылығының
өндірістік шенінің интенсивті емес, экстенсивті әдіспен дамуын көздеген
еді.
Осы айтылғандардан мынадай қорытынды шығады: яғни сауда саясаты бірінші
немесе екінші әдісті жүзеге асыру жағдайында да, әр алуан экономикалық
салдарды қамтамасыз етеді. Бірақ мынаны атап өту керек, реформалардың
басталған мерзіміне байланысты, экономиканың дамуы үшін бөгеттердің ашылуы,
халықаралық экономикалық ұйымдарға кіруі, аймақтық принциптерді күшейту
жағдайларында елдер үшін экономикалық реттеу құралдарын таңдау әр алуан,
кейде шектеулі болады.
Мысалы, қазіргі кезде барлық постсоциалистік мемлекеттер сыртқы сауда
ұйымына кіру жолында кедендік және басқа келісімдер шеңберінде қабылданған
міндеттемелердің қиындығымен кездеседі.
Әр түрлі елдердің сыртқы экономикалық саясатын зерттеу нәтижесінде
мыналар анықталған, яғни дамушы әлем, әлемдік шаруашылық байланыстардың
біртұтас кешенінің күрделі әлеміне - ұлттық экономикалардың тиімді түрде
кіруі сияқты оңтайлы нұсқаны пайдалану жолымен жүруі тиіс.
Осыған байланысты елдің экспорттық саясатында осы үшін қабылданатын
шаралар келесі іс-әрекеттерден тұрады:
- экспорттық салалардың дамуы үшін жағдайлар жасау немесе экспорттық
өндіріс салаларына бағыттау;
- кейбір салалардың дамуын бағалау және импорттық өндіріспен бәсекелесу
үшін мүмкіндігі жоқ салаларды жабу бағдарламасын қабылдау;
- егер белгілі бір саланың келешекте әлемдік нарықта белгілі бір орынды
қамтамасыз ету мүмкіндігі болса, бірақ та қазіргі таңда осы мүмкіндіктерді
жүзеге асыру жағдайы болмағанда:
1) кедендік қорғау;
2) қаржылық және фискальдық ынталандыру;
3) қолайлы жағдайлар мен жеңілдіктердің басқа түрлерін құру.
Ал жүргізілетін өнеркәсіптік саясат ұғымдылығы бар сыртқы сауда
саясатының адекваттығын қажет етеді (интенсивті модернизацияны бастан
кешіріп отырған салаларды қорғау белгілі елде өндірілмейтін тауарлар
өндірісін дамыту; өндірістің басым салалары қызмет ете алмайтын тауарлар
импортын ынталандыру).
Экспорттық-импорттық саясаты жүзеге асыру кезіндегі әдістемелік жолдар
төмендегілерге қатысты мұқият таңдалуы тиіс: нақты тауарға; оны өндірудегі
қалыптасқан жағдайға; ішкі ұлттық нарық, елдің экспорттық жеткізулері
құрылымындағы оның орнына; халықаралық еңбек бөлінісіндегі (ХЕБ)
болашағына.
Осы жағдайда белгілі бір тандалған құрал протекционисті режимге, не
ырықтандыру режиміне қызмет көрсетеді.
Аталғандардың бірінші режимі өз тіршілігінде уақытша параметрлермен
шектелген және қол жеткен мақсат бойынша әлсірейді, не толығымен тыйым
салынуы мүмкін. Бір мезетте экспорттық позициялардың даму локомотиві болып
табылаты салалар инвестициялық саясаттың басым объектісі болып табылады.
Осы кезде дамыған елдердің халықаралық экономикалық ұйымдары тарапынан
болатын протекционистік режимдер өзіне қатысты қарама-қайшы күштерді
сезінуі мүмкін. Өйткені, кез келген дамушы мемлекет маңызды тұтқалардың
(рычагтарды қысымын басынан өткереді, ал оған жауапты шаралар ретін оларды-
маневрлеу үшін жеткілікті варианттарды қолданады.
Әлемдік шаруашылық байланыстар интеграциясының тұжырымдамасын алға қою
өзара қарым-қатынастар векторының ақырындап өзгеруін қамтамасыз етеді.
Импорттық саясатты жүзеге асыру кезінде төмендегі де әдістеме
қолданылады: тауарлар өндірісіндегі ұлттық мүмкіндікті талдау; оның ұлттық
экономика құрылымындағы экспорттық позициядағы орнын анықтау; әлемдік нарық
тенденцияларын талдау.
Төлем балансының тең болмауы, экспорт тиімділігінің төмендеуі
жағдайларында протекционистік режимді қамтамасыз ететін құралдардың кең
арсеналы қолданылады.
Белгілі бір нақты мақсат пен қорғау дәрежесіне қол жеткізген кезде
протекционистік режимнің бұл құралдары басқа шаралармен және реттегіштермен
ауыстырылады.
Мұндай мысал Латын Америкасында, Шығыс Азияда кең танымал. Экономикалық
дамуды көтеру қажеттілігін сезіну экономиканың болашақ секторларын
дамытудың ұзақ мерзімдік бағдарламасын қабылдауға мемлекетті бағыттады.
Құрылымдық қайта құрудың қажеттілігі бірқатар салалардаң өзгеруін
қамтамасыз етті, бұл салаларда мемлекет тарапынан протекционистік қорғау
жүргізілді.
Бірақ мұндай реттегіштерді қолдану саналы шектеулерде құруы тиіс.
Көптеген мемлекеттер барлық тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз
еткен жоқ, ол тек қана басым салалардың дұрыс дамуы үшін стратегиялық
маңызды тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз етті.
Сонымен қатар, мынаны атап өту керек, яғни сауда саясатында
қолданылатын шаралар мен реттегіштер синхронды түрде инвестщиялық,
кедендік, валюталық және басқа да саясаттардың реттегіштерін іске қосуы
тиіс.
Атап айтқанда, кедендік саясаттың болашағы зор, бірақ өз дамуында
белгілі бір күшті жинақталмаған салаларға ғана бағыттауы мүмкін. Өйткені,
елдің экспорттық табысының құрамдас бөлігі болып табылатын салалар, еркін
сауда режимі салдарынан жедел түрде күйреуге бейім болып келеді.
Инвестициялық саясаттың құралдары "даму локомотиві" болып қызмет ете алатын
салалардың дамуына бағытталуы мүмкін.
Сонымен бірге, сыртқы сауданы реттеу шараларына, арсненалына төмендегі
құралдар кіретіндігін атап өту керек (1- кестені қараңыз). Оларды 8 топқа
топтауға болады.
1-кесте
Реттеу шаралары
Тарифтік: Қаржылық шаралар:
- импорттық кедендік тарифтер - валюталық операцияларды
жүргізу ережелері
Паратарифтік: Автоматтық лицензиялау:
- баж салықтары; - тауарларды шеттен әкелу мен
- импорттық тауарларды енгізу шетке шығаруға арналған
кезінде алынатын төлемдер; құжаттар;
- кедендік жиындар;
- ішкі салықтар;
- мақсатты жиындар.
Бағаларды бақылау шаралары: Мемлекеттік монополиялар
- демпингке қарсы; - экспорт пен импортқа
- компенсациялар; монополиялар
- импорттық жиындар.
Сомдық реттеу: Техникалық шаралар:
- квоталар - стандарттар;
- сапа нормасы;
- қауіпсіздік нормасы
Саудадағы негізгі ережелер сыртқы сауда ұйымының ережелерімен
реттеледі. Осы ұйымның ережелеріне сәйкес сыртқы сауданы реттеу үшін
негізгі құрал ретінде кедендік тариф қолданылады. Сыртқы сауда ұйымының
мүшесі болып табылмайтын мемлекеттер мүшеліктің қамтасыз ететін
артықшылықтарын қолдана алмайды.
Бұл жағдайларда сауданы реттеудің негізі болып екі жай сауда
келіссөздері мен келісімдері табылады. Оған өте қолайлы жағдайдар жасау
режимі (ҚЖР) кіреді.
Ұлттық жүйедегі саудада қолданылатын ережелерде бірізділіктің болмауы
протекционистік шаралармен анықталған көптеген кедергілерді туындатады.
Сыртқы сауданы реттеуді Кедендік ынтымақтастық Кеңесі маңызды рөл атқарады.
Бұл Кеңес бірыңғай ережелерді белгілейтін тұжырымдамаларды жарайды.
Дамыған елдердің халықаралық саудасы негізінен сыртқы сауда ұйымының
мүшелері болып табылады. Олар реттеудің төмендегідей тәсілін қолданады.
Елдераралық өзгешеліктеріне қарамастан, кедендік тариф құрылымына
мыналар кіреді:
- автономдық мөлшерлемелер; бұл мөлшерлемелер елге өте қолайлы
жағдайлар режимі (ҚЖР) ұсынылмаған кездерде ғана қолданылады;
- ҚЖР мөлшерлемері;
- дамушы елдердің тауарларына қатысты қолданылатын артықшылығы бар
мөлшерлемелер.
Сыртқы сауда ұйымына мүше елдер, сыртқы сауданы реттеу тәжірибесінде
шектеуші шаралар блогын қолданады, олар төмендегі ретпен жіктеледі:
- экономикалық мазмұндағы әкімшілік шаралар (тауар тапшылығы, төлем
балансының теңсіздігі, өнеркәсіптік саясатқа зияны), сонымен бірге
экономикалық емес сипаттағы шаралар;
- субъектілердің өзара келісімдері бойынша экспорт-импортты өз еркімен
шектеу;
- әділетсіз бәсекеге қарсы шектеулер немесе шаралар;
- қоршаған ортаны қорғау, ұлттық қауіпсіздікті сақтау мақсатында
енгізілетін шектеулер.
1.2. Сыртқы және халықаралық сауда саясаты
Сыртқы сауда саясаты деп мемлекеттің басқа елдермен сауда қатынастарына
мақсатты бағытталган әсері түсіндіріледі. Сыртқы сауда саясатының негізгі
мақсаттары:
- осы мемлекетті халықаралық еңбек бөлінісіне енгізу дәрежесі мен
тәсілінің өзгеруі;
- экпорт пен импорт құрылымының өзгеруі;
- елді керекті ресурстармен қамтамасыз ету;
- экспорт пен импорт бағаларының қатынасының өзгерісі;
Қайсыбір мақсаттар ұзақ мерзімді сипатта болады, мысалы, осы елді
халықаралық еңбек бөлінісіне енгізу дәрежесі мен тәсілін өзгерту, ал басқа
мақсаттар қысқа мерзімде жүзеге асуы мүмкін, мысалы, экспорт немесе мүмкін
импорт көлемін өзгерту.
Сыртқы сауда саясатының негізгі екі бағыты бар:
- еркін сауда саясаты;
- протекционизм.
Еркін сауда саясатын жүргізу кезінде мемлекет сыртқы саудаға тікелей
араласпайды, оның сұраныс пен ұсыныстың еркін күштері әсерінен дамуына
мүмкіндік береді.
Тек қана еркін саудаға қатысушы әрбір елдің шығаратын өнім көлемін
максималды дәрежеге жеткізуге мүмкіндік береді.
А.Смит өмір сүрген кездегі экономикалық ғылым сыртқы сауда қатынастарын
либерализациялауды қолдаса да, тәжірибеде абсолютті еркін сауда ешқашан
болмаған және болуы да мүмкін емес.
Бұл мемлекет шаруашылық қызметтің осы бағытына араласудан бас тартады
дегенді білдірмейді. Әрбір елдің үкіметі тауар мен қызметтердің халықаралық
ағынының қозғалыс жолына қандайда бір шектеулер қояды.
Еркін сауда саясатын жүргізу экономикасы дамыған елдерге халықаралық
экономикалық айырбастан көп пайда алуға мүмкіндік береді.
Ұлттық нарықты шетелдік бәсекелестіктен қорғау саясатын реттеудің
кедендік тарифтері мен тарифтік емес тәсілдерімен жүргізу протекционизм деп
аталады. Еркін сауда саясатымен салыстырғанда протекционизм кезінде әлемдік
нарықта жекелеген елдердің экономикалық потенциалы мен бәсекелестік
қабілеті әртүрлі және сондықтан да нарықтық күштердің еркін әсері аз
дамыған елдер үшін тиімсіз болуы мүмкін деп түсіндірілгеннен кейін нарықтық
күштердің еркін әсерлерін теріске шығарады.
Протекционизм елдегі белгілі өндіріс салаларының дамуына ықпал етеді.
Аграрлы елдерде протекционизм индустриализацияның керекті жағдайы болып
есептеледі. Бірақ бұл саясатты өте көп ұстау экономикалық тоқырауға әкелуі
мүмкін.
Қазір еркін сауда мен протекционизмнің қайсысы жақсы деген сұрақ
шешілмеген халықаралық сауда тарихында екеуінің біреуіне бет бұратын
кезеңдер кездеседі.
Қазіргі заманғы протекционизм көп қырлы және тұйық. Кеден тарифтерінің
орнына тарифтік емес тәсілдер кеңінен қолданылады, протекциондық әрекеттер
көбінесе іріктеуші сипатта болады, яғни нақты тауарлар мен жекелеген
салалардың өнімдеріне, сонымен қатар бірқатар елдерге қарсы қолданылуы
мүмкін. Протекционизмнің позициясы дамушы елдер мен өнеркәсібі дамыған
елдерге қарағанда басым.
Сыртқы сауда саясатының құралдары. Кедендік тарифтер мен тарифтік емес
кедергілер. Сыртқы сауда саясатының классикалық және негізгі құралы болып
кедендік тарифтер есептеледі.
Сыртқы сауданы реттейтін экономикалық құралға кедендік тарифтер жатады,
өзінің әрекет сипатына байланысты ол сыртқы экономикалық қатынастарды
реттеудің классикалық құралына жатады.
Кедендік тарифтер - кедендік баж салықтарының ставкасының жүйелі
тізбегі. Кедендік баж салығы импорт мен экспорттың мемлекеттің шекарасынан
өту кезіндегі салығы ретінде түсіндіріледі.
Осы уақытқа дейін тарифтер халықаралық сауданы мемлекеттік реттеудің
белсенді формасы мен бюджет кірісінің маңызды тармағы болып келді. Ол тек
қана импортталатын және экспортталатын тауарларға ғана емес, сонымен қатар
қайсыбір елдің шекарасынан транзит арқылы өтетін тауарлардан да алынды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жасалған тарифтер мен сауда бойынша
бас келісімнің (ГАТТ) әрекеттері тарифтердің жағдайын түбегейлі өзгертті.
Ең алдымен кеден тарифтерінің орташа деңгейі төмендеді. ГАТТ-қа қол қойған
мемлекеттер экспорт тарифын өтпелі экономикалы елдер тәжірибесінде ғана
қолданады. Бұл елдің Әлемдік сауда ұйымына (ВТО) енуіне кедергі болады.
Экспорт тарифінің көмегімен дамушы елдер шығарылатын өнім бағасын
көтере отырып өздерінің кірістерінің келемдерін көтергілері келеді.
Транзитті тариф те қазіргі кезде сирек кездеседі. Тұтасымен алғанда кеден
тарифінің мәні төмендеуде, өйткені көптеген елдердін үкіметі халықаралық
сауданы шектеуде тарифтік емес тәсілдерді қалайды.
Енді біз импорттық тариф механизмінің әсерлерін қарастырып көрейік.
Кедендік баж салықтарын белгілеудің әртүрлі тәсілдері бар, ең көп
тарағаны адвалорлы тариф, ол импортталатын тауар құнынан пайыз есебінде
белгіленеді. Қазіргі заманғы сауданың негізгі объектісі өңдеуші
өнеркәсіптер өнімі болғандықтан адвалорлы тариф көлемі жоғары.
Бірқатар тауарлар үшін кедендік баж салығы импортталатын тауардың
көлемі немесе салмақ бірлігіне қатаң сома ретінде белгіленеді. Бұл тариф
ерекше деп аталады. Тарифтің бұл түрі бұрынырақта кеңінен қолданылды және
әлемдік сауданың негізгі бөлігі шикізатқа тиесілі болды.
Бірқатар тауарлар үшін кедендік баж салығы адвалорлы және ерекше
тарифтердің үйлесімділігі жолымен белгіленеді. Бұндай тарифті аралас деп
атайды.
Тарифтерді енгізудің экономикалық салдарлары әртүрлі: ол өндіріске,
тұтынуға, елдін сауда айналымы мен әл-ауқатына әсер етеді.
Экономикалық мазмұны бойынша кедендік баж салықтары төмендегіше
бөлінеді:
1) Фискалды, мемлекеттік бюджеттің кірісін ұлғайтуға арналған. Фискалды
баж салықтары шексіз емес, өйткені мемлекеттің кірісі бұл жағдайда белгілі
тауармен сауда көлеміне тарифтік ставка туындысы ретінде анықталады.
2) Протекционистік баж салықтары ұлттық өнеркәсіпті бәсекелестік
қабілеті жоғары шетелдік өнімнен қорғау мақсатында белгіленеді. Олар
көбінесе жекелеген салаларды индустриализациялау мен дамыту сатыларында
қолданылады. Оны ұзақ пайдалану тоқырауға әкелуі мүмкін.
3) Преференциалды жарналы баждар белгілі елдерден әкелінетін бірқатар
тауарлар үшін қолданылады.
4) Жеңілдікті баждар, жекелеген елдер үшін қайсыбір тауарлардың
импортын ынталандыру мақсатында пайдаланылады.
5) Теңестіруші, яғни импорт тауарларының бағасын ұлттық өндіріс
тауарларының бағасымен теңестіру үшін қосымша негізгі енгізу баждары.
6) Компенсациялық, олар импортталатын тауарлар өндірісі кезінде немесе
экспорттаушы елдің экспорттау кезінде мемлекеттік субсидиялар берілгенде
қолданылады.
7) Демпингке қарсы, өзінің кәіпкерлеріне экспорттық сыйлар берген
елдердің импортына қарсы тұру үшін қолданылады.
Ішкі нарықта монопольды бағаны белгілеудегі жоғарғы импортты баж
салықтары экспансиондық сипатта болуы мүмкін, өйткені ол капиталдың
демпингі мен экспортына ықпал етеді.
Тарифтік емес кедергілер. Тарифтер халықаралық сауда сферасын
жургізудің жалғыз тәсілі емес. Сыртқы сауда шектеулерінің басқа да түрлері
бар, олар тарифтік емес кедергілер.
Тарифтік емес кедергілер әкімшілік, қаржылық, несие және басқа да
шаралар арқылы жүзеге асырылады.
Тарифтік емес кедергілерді үш топқа бөлуге болады: 1. Ұлттық өндірістің
белгілі салаларын қорғау мақсатында импортты тікелей шектеуге бағытталған
шаралар: квоталар, лицензиялар, компенсациялық алым, импорт депозиттары,
демпингке қарсы және компенсациялық баж салықтары және т.б.
2.Төмендегі нәтижелерге әкелетін сыртқы сауданы шектеуге тікелей
бағытталмаған әкімшілік сипатындағы шаралар: кедендік формальдылық
техникалық және санитарлық стандарттар мен нормалар, қаптау мен маркілеуге
қойылатын талаптар және т.б.
3.Сыртқы сауданы шектеуге тікелей бағытталмаған, бірақ әрекеті көбінесе
осы нәтижеге әкелетін шаралар.
Тарифтік емес кедергілерді әрекет ету механизмі бойынша жіктеу кеңінен
тараған, барлық тарифттік емес кедергілер жеті категорияға бөлінеді:
- тарифті шаралар - шетелдік тауарларды әкелуде алынатын кедендік
алымдар, ішкі салықтар, арнайы мақсатты алымдар;
- бағаны бақылау шаралары, ұлттық тауар өндірушілер мүддесін қорғауға
бағытталған (компенсациялық және демпингке қарсы шаралар мен баж
салықтары);
- қаржылық шаралар сыртқы сауданы реттеу үшін валюта операцияларын
жетілдірудің ерекше тәртіптерін қарастырады;
- сандық реттеу, яғни тауарды шығару мен енгізуге сандық шектеулер қою;
- автоматты лицензиялау-тауар ағынының көлемі мен бағыттарын бақылау
(мониторинг);
- мемлекеттік монополияны тұтасымен сыртқы саудаға немесе жекелеген
тауарларға жүргізу;
- техникалық кедергілер, яғни импортталатын тауарлардың ұлттық
стандартқа сәйкестігін бақылау.
Kвота. Импорт квотасы немесе контингент халықаралық сауданы шектеудің
тарифтік емес кедергісінің ең көп тараған түрі. Ол елге импотталатын
тауардың белгілі уақыт аралығындағы максималды сомасын немесе санын
белгілейді.
Квоталауды үкімет органдары лицензияларды беру негізінде жүзеге
асырады. Лицензия елге берілген квота шеңберінде енгізуге болатын тауардың
белгілі санына рұқсат беретін құжат.
Лицензияны бөлудің ең тиімді тәсілі-ашық аукцион. Импорт квотасын
конкурсты негізде сату мемлекетке кіріс әкеліп қана қоймайды, сонымен қатар
парақорлық пен коррупцияға жол бермейді.
Лицензняның келесі негізгі түрлері бар:
а) белгілі уақыт аралығына сәйкес тізімге ілінген тауарларды енгізу мен
шығаруға рұқсат беретін автоматты немесе бас лицензия;
б) белгілі тауарды импорттау немесе экспорттау, оның санын, құнын,
шығарылған елі немесе бағыты қайсыбір кездерде экспорт немесе импорт жүзеге
асатын кеден бекеті көрсетілген автоматты емес немесе бір жолғы лицензия.
Халықаралық саудада денсаулықты сақтау мен қоршаған ортаны қорғау
кедергі болып есептелмейді, бірақ жанама түрде осы мақсаттарға пайдалануы
мүмкін. Ол кезде импортталатын тауарларға ерекше техникалық талаптар
қойылады, ол технологияның өзгерісі мен санның сәйкес сертификатық алумен
байланысты қосымша шығындарға әкеледі. Қосымша төлемдерге әртурлі
әкімшілік, кедендік, гербтік, статистикалық алымдар жатады. Олар импортпен
шектеуге ықпал етеді. Олар баж салықтарын пайдалану саяси тұрғыдан тиімді
болмаған жағдайда пайдаланылады және негізінен келісімді түрде болады.
Халықаралық сауда ұйымы. 1994 жылы Халықаралық сауда ұйымын құру туралы
келісімге қол қойылды, ол өз қызметін 1995 жылы бастады және алдыңғы
шешімдерді Уругвайлық раунд шешімдерімен біріктіретін және ГАТТ-тың
бақылауымен қабылданған барлық келісімдерді біріктіретін жалпы
институционалды шеңберді құруды қарастырады. Өз қызметі барысында жаңа ұйым
таластарды реттеу тәртібі туралы Меморандум мен сауда саясатын қайта қарау
механизмін басшылыкқа алуы тиіс.
Бұл жерде ГАТТ туралы ең алдымен айта кеткен дұрыс. Тариф пен сауда
жөніндегі Бас келісім (ГАТТ) халықаралық сауданы реттеуде маңызды орынды
алды. Ол қатысушы-мемлекеттер арасындағы сауда қатынастары негізделетін
құқықтық нормалар жиынтығын қамтитын көп қырлы халықаралық келісімді
көрсетеді. Келісімге Женева қаласында 1947 ж. 30 қарашасында қол қойылып,
1948 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді.
ГАТТ үш қызметті атқарды:
1. Мемлекеттің сауда саясатына әлемдік сауда тәртіптерін жасау жолымен
әсер ету;
2. Сауданы либерализациялау жөніндегі келісімдер жасау форумы;
3. Таластарды реттеу.
ГАТТ-ң негізгі мақсаты халықаралық сауда қатынастарының қауіпсіздігін
қамтамасыз ету.
1994 жылға дейін әлемдік сауданы одан әрі либерализациялауды және сауда
кедергілерін жоюды мақсат етіп қойған сауда раундтарының 8-і өтті.
Осылардың соңғысы 1986-1993 ж. өткен Уругвай раунды. Оның барысында
ұйымдастыру құрылымы келісілді, келісім топтары жұмысының жоспары мен
тәртібі болжанды, қатысушы-мемлекеттердің тауар шектеулерін енгізбеу туралы
міндеттемелерінің орындалуына бақылау жасайтын арнайы орган құрылды және
қазіргі бар шектеулерді бірте-бірте алып тастау қарастырылды. Кедендік
тариф, тарифтік емес кедергі, табиғи тауарлар, текстиль мен киім, ауыл
шаруашылығы өнімдері, тропикалық тауарлар, субсидиялар мен компенсациялық
баж салықтары, интеллектуалды меншік құқы саудасы, саудадағы қорғаныс
шаралары, ГАТТ жүйесінің қызметі, ГАТТ шеңберіндегі келісімдер, таластарды
шешу шаралары, қызметтер саудасы жөніндегі 15 келісім тобы құрылды.
Уругвайлық раундтың нәтижесі халықаралық көп жақты жүйесін құру және
ГАТТ-ы Халықаралық сауда ұйымымен алмастыру болды.
Халықаралық сауда ұйымының басты мақсаты мемлекет мүшелердің өмір сүру
деңгейін көтерудің коммерциялық және экономикалық бағыты, ол төмендегі
жолмен жүзеге асырылады:
- толық жұмыспен қамту;
- тауар мен қызмет өндірісі және тауар айырбасының өсуі;
- шикізат қайнар көздерін ұзақ мерзімді даму, қоршаған ортаны қорғау
мен сақтау мақсатында тиімді пайдалану;
Халықаралық сауда ұйымы келесі құрылымға ие:
1. Министр конференциясы (екі жылда бір рет)
2. Жалпы кеңес:
- келіспеушіліктерді реттеу жөніндегі комитет;
- сауда саясатын қайта қарау Комитеті;
3. Көмекші органдар:
- қызмет бойынша кеңесі;
- тауар бойынша кеңес;
- интеллектуалды меншік құқығын қорғаудың сауда аспектілері бойынша
кеңесі;
- сауда мен даму бойынша Комитет;
- бюджет сұрақтары бойынша Комитет.
Қазақстан Халықаралық сауда ұйымының мүшесі емес, сондықтан да басқа
елдермен сауда қатынасы Халықаралық сауда ұйымының сәйкес құжаттарына
негізделмеген, ол екі жақты сауда келісімдеріне негізделген.
1.3. Халықаралық сауда теориялары
Абсолюттік және салыстырмалы артықшылықтары. Мемлекеттер не үшін
саудамен айналысады? Елдер арасындағы сауданың негізін не құрайды? Деген
сұраққа ғалымдар барлық тарихи кезендерде өз жауаптарын беруге тырысқан.
Сол ғалымдардың бірі - ағылшын саяси экономиясының классигі А.Смит
"Табиғатгы зерттеу және халықтың баю себептері" деген еңбегінде сауда
теориясының негізін қалады. Егер кез келген басқа бір ел, бізді қандай да
бір арзан тауармен қамтамасыз ететін болса, онда біз үшін өз
өнеркәсібіміздің еңбегінің бір бөлігіне сол елдің тауарын сатып алған
анағұрлым тиімді болар еді", - деп атап көрсетті А. Смит өз еңбегінде.
А. Смиттің бұл көзқарасы экономикалық мұрада "Абсолюттік артықшылық
теориясы" деп аталып кетті.
Бұл теориядағы негізгі идея - еңбек бөлінісі ұлттық байлықтың негізі,
яғни мемлекеттер халықаралық еңбек бөлінісіне белсене қатысты тиіс
екендігі.
Халықаралық еңбек бөлінісінің өндірістік өнімге мамандануы нәтижесінде
халықаралық сауда шығады десек, мамандардың көптеген варианттарының ішінен
қандайын таңдап алу тиімді? Осы кезде "экспортқа не шығару керек және
импортқа не алу керек?" деген сұрақтар туындайды.
А. Смит Франция, Португалия, Шотландиа елдеріндегі шарап өндірісін
мысалға келтіреді. Бұл мысалда салыстыру құралы ретінде өндірістің
абсолюттік шығыны (бір дана тауарды шығаруға қажетті адам саны) алынады.
Франция мен Португалияда шарап өндіру шығындары аз болғандықтан,
Шотландияда шарап өндіру тиімсіз болатындығы анық.
А.Смиттің теорясын талдау нәтижесінде оның бірқатар артықшылықтары мен
кемшіліктері анықталды. Солардың ішіндегі артықшылықтарды атап көрсетейік:
• біріншіден, өндірістің мүмкіндіктері, сол өндірістің жүзеге
асырылуының қолайлы жағдайлары табиғи факторлармен анықталады;
• екіншден, егер табиағи артықшылықтарға жаңа технологиялардың
жетістіктерін қоссақ, оңда теорияның маңызы одан да арта түсер еді.
• Сонымен қатар бұл теорияның кемшіліктері де бар:
• біріншіден, әдістемелік жолдардың шартты түрде болуы. Мысалы, А.Смит
өз зерттеулерінде екі елді ғана салыстырады, бірак та шын мәнінде
тәжірибеде былай болуы мүмкін емес
• екіншіден, ағылшын саяси экономикасының классигі ақша айырбасының
моделі емес, тауар айырбасының моделін қарастырады;
• үшіншіден, абсалюттік артықшылық халықаралық саудаға маңызды түрде
әсер ете алмайды, өйткені тауар өндірісінін алтернатавтік (балама) құны
халықаралық сауданың құрылымына әсер етеді.
А. Смиттің "Абсатюттік артықшылық" теориясыңдағы аталып өтілген
кемшіліктерді ағылшын саяси экономиясының тағы бір классигі Д. Рикардо
"Компаративтік (салыстырмалы) артықшылық" теориясында жоюға тырысты.
Елдер арасында айырмашылықтың болуы - Рикардо теориясының негізі болып
табылады. Осыған сәйкес төмендегідей тұжырым жасалған: кез келген елде оның
табиғи - климаттық жағдайларына қарамастан кез келген тауар өндірісін іске
асыруға болады.
Мысалы, Қазақстанда да лимон өсіруге болады, бірақ Жерорта теңізі
маңында орналасқан елдермен салыстырғанда Қазақстанда өсіру өте көп шығынды
қажет етеді.
Сондықтан, біз үшін лимонды Қазақстанда өсіруден көрі, сол елдерден
сатып алу өте тиімді болмақ. Рикардоның халықаралық сауда теорияларын
дамытудағы сіңірген еңбегі өте зор.
Мысалы, екі елден (Англия мен Португалия) тұратын қарапайым экономиканы
қарастырайық. Олар пайда әкелетін екі өнімді (мата мен шарапты) шығарады
деп есептейік.
Бірақ, олар бір ғана еңбек факторын қалданады.
Матаны өндіруге қажетті еңбек мөлшерін А әріпімен, шарап өндіруге
қажетті еңбек мөлшерін Б әрпімен, ал жалпы еңбек ұсынысын В әрпімен
белгілейік.
Егер де әрбір елдің ресурстары шектеулі болса, сонымен бірге ол шығарып
жатқан екі тауардың біреуінің қосымша данасын шығаратын болса, онда ол
екінші тауарды шығарудан бас тартуға мәжбүр болады. Оны төмендегі мына
теңсіздікпен көрсетсек:
Англия үшін
Португалия үшін
Осы келтірілгек тенсіздіктер негізінде, өндірістік мүмкіндіктердің
шегін көрсетуге болады, яғни көлбеу сызық матанын құнына тең, ал матаның
құны шараптың мөлшерімен өрнектеледі.
Әрбір елде пайда әкелетін өнімнің қандай мөлшері шығарылатындығын
анықтау үшін баға көрсеткішін пайдалану қажет. Әрбір сектор өндірістік
фактордың біреуін ғана пайдаланғандықтан, еркін бәсеке өндіріс
факторларының құнына бағалардың тікелей тәуелділігін қамтамасыз етеді.
Сонда әрбір ел үшін тепе-теңдік қамтамасыз етіледі.
Автаркия (елдік басқа елдермен байланысының болмауы) кезінде ел екі
иглікті де шығаруға мәжбүр болады.
Шараппен салыстырғанда матаның бағасы әрбір пайда келтіретін дананы
шығаруға қажетті еңбек құндары арасындағы арақатынаспен анықталады.
Басқаша айтқанда, екі игліктің салыстырмалы бағалары оларды өндірісте
қажетті еңбек мөлшерлері арасындағы қатынасқа тең болады.
Мата мен шарап өндірісінде қолданылатын технологиялар арасында белгілі
бір айырмашылық болса, онда екі игіліктің салыстырмалы бағалары ер елде әр
түрлі болып келеді. Автаркияның болмауы - сыртқы сауданың жүргендігінің
дәлелі.
Ал мата құнын шарап құнымен салыстырғанда, Англияда мата арзанырақ
екені анықталған, сондықтан матаны Англиядан сатып алу (импорттау) тиімді.
Англия Португалия
Мата
Шарап
Жоғарыда көрсетілген кестеден Англияның абсолюттік артықшылығы айқын
көрінеді.
Енді екі игліктің салыстырмалы бағаларын талдаған кезде, матаның бір
бірлігін өндіру үшін шараптың қанша данасынан бас тарту керектігі
анықталады.
Ол үшін төмендегі кестені қарастыру керек.
Англия Португалия
Матаның бір данасының шараппен
өрнектелген құны
Бұл кестеден мынаны байқаймыз, яғни мата өндірісінде Англия
салыстырмалы артықшылыққа ие екендігі анықталған.
А.Смит, Д.Рикардо және Милль халықаралық сауданың шығу себептерін тек
қана еңбек факторымен қарастырды.
Бірақ іс жүзінде кез келген экономикада еңбек факторымен бірге басқа да
өндірістік факторлар (жер, капитал) қолданылады.
Өндірістік факторлар жөніндегі ілімдерін зерттеп, 1930 жылы швед
ғалымдары Бертиль Олин және Эли Хекшер Давид Рикардоның теориясын ері қарай
толықтырды. Хекшер мен Олин өндірістің екі факторын – капитал мен өрнекті
қолдана отырып, сыртқы сауданың жана үлгісін қарастырады. Бұл үлгіде
негізгі тұжырым төмендегідей жағдайларға әкеледі:
1) жұмысшы күшінің артық шамасы бар, бірақ капитал мөлшері аз болған
елдер еңбекті көп қажет ететін тауар өндірісіне маманданады;
2) капитал мөлшері артық, бірақ жұмысшы күшінің шамасы аз болған елдер
капиталды көп қажет ететін тауар өндірісіне маманданады.
Енді басқа елдермен салыстырғанда жұмысшы күшінің шамасы артық болса,
онда ол мемлекет жұмысшы күшімен мол қамтамасыз егілген деп есептеледі.
Егер басқа тауарлармен салыстырғанда жұмысшы күшінің шығындарының үлесі
тауар құнының құрылымында көп болса, онда ол еңбекті көп қажет ететін тауар
деп есептеледі.
Xекшер - Олин теориясы бойынша мынадай қорытынды жасалған: егер тауар
өндірісінде онша тапшы емес өндірістік фактор қолданылса, онда әр мемлекет
сол тауарларды экспортқа шығаруға тырысады.
1954 жылы американдық экономист Леонтьев Хекшер -Олин теориясын іс
жүзінде дәлелдеп көрсетті. Ол АҚШ-тың экспорты мен импортын зерттейді.
Зерттеу құралы ретінде еңбек және капитал шығындарын қарастырады. Сол кезде
дүние жүзі бойынша төмендегідей тұжырымдар қалыптасып АҚШ капиталдың
мөлшерін көп қажет ететін тауарларды экспортқа шығарып, ал көбінесе еңбекті
көп қажет ететін тауарларды импорттап алады.
Бұл жағдайда зерттеу нәтижесі керісінше болып шықты. Осыған байланысты
Леонтъев еңбегі экономикада "Леонтьевтің парадоксы" деп аталды. Капиталдың
салыстырмалы артықшылығы АҚШ-тың сыртқы саудасына әсер етпейтідігі
анықталған.
Зерттеу нәтижесі келесі жағдайды көрсетті: көп жағдайда АҚШ еңбекті көп
қажет ететін тауарларды шетке шығарып, капиталды аз қажет ететін тауарларды
шеттен тасымалдайды. Осыған сәйкес Леонтъев өз көзқарасын ұсынады. АҚШ - та
пайдаланылатын фaктоpлapдың ішіндегі өте тиімдісі — еңбек факторлары болып
табылады.
Оған себеп болған нәрсе – АҚШ жұмысшыларының біліктілігінің өте жоғары
деңгейде болуы. Бұл жана модель түсінігі - "жұмысшы күшінің біліктілігі"
теориясы деп аталады.
Хекшер-Олиннің ережелері мен қорытындыларын практикалық тұрғыдан
тексеруге арналған көптеген зерттеулердің ішіндегі ең негізгісі - американ
экономисті, 20-жылдардағы Жоспарлау комитетінің қызметкері, Нобуль
сыйлығының лауреаты Василий Леонтьевтің жұмысы болып табылады. 1954 жылы
оның сол кездегі капитал молшылығымен ерекшеленетін ел АҚШ-тың экспорты мен
импортындағы еңбек пен капиталдың толық жұмсалуын негізге ала отырып,
Хекшер-Олин теориясын тексеруге қадам жасаған мақаласы жарық көрді. Басқа
ірі елдер ішінен бұл елге екінші дүниежүзілік соғыстың орасан зардабынан
жеткілікті капиталмен шығудың сәті түсті. Бұл кезде Еуропада капитал
жетіспеушілігі мен жұмыс күшінің салыстырмалы аpтықшылығы байқалды.
Сондықтан АҚШ капитал сыйымдылығы бар тауарларды сыртқа шығарып, еңбек
шығыны көп тауарларды Шет елден әкеледі деп күтілген еді. Бірақ нәтиже
керісінше немесе бұған қарама – қайшы болды да, теория Леонтьев парадоксы
деп аталды. Елдегі капиталдың салыстырмалы молшылығы (артықшылығы)
Американың сыртқы саудасына әсер етпейтіні белгілі болды. АҚШ шет елден
әкелгенге қарағанда, еңбек сыйымдылығы молырақ және капитал сыйымдылығы
азырақ өнімдері шет жаққа шығара бастады.
Рыбчинскийдің теоремасында сипатталатын факторлар ұсынысының бір
қалыпты емес өсуінің мына тұрғыдағы маңызы ерекше: басқа да өзгермелі
факторлардың тұрақтылығы кезіңдегі ұсыныс факторлары бірінің өсуі осы
факторды қарқыңды пайдалану барысындағы тауар өндірісінің өсуіне және
басқадай тауарлар өндірісінің қысқаруына әкеледі.
Бұл жағдай, мысалы, егер капитал өсімі байқалатын болса, Португалияда
мауыты өндірісі кезінде қалыптасуы мүмкін.
Рыбчинский теоремасы іс жүзінде бірнеше рет дәлелдеңді. Осылайша
Голандияның - голландиялық сырқаты индустрилизациясыздандырудың
хрестоматиялық сипатына айналып үлгерді. Бұл проблема Голландияның белсенді
түрде кен орнын ашып, пайдалануына байланысты пайда болды. Сөйтіп, табиғи
газды өндірудің өсуіне орай Голландияның өнеркәсіптік экспорты қысқара
түскендей әсер қалдырды, ал жылу отынының барлық түріне (табиғи газды қоса
алғанда) әлемдік нарықтағы бағаның өсуі бұл тенденцияны күшейте түсті. Бұл
жағдай Рыбчиискийдін мына теоремасынан тарайды: жаңа сектор ресурстардың
басқа саладардан неғұрлым жоғары еңбекақы мен осы сектордағы соңұрлым
жоғары табыстың есебінен кері қайтуына әсерін тигізеді. Соның нәтижесінде
өңдеуші өнеркәсіптің өнімі қысқарды. Осылайша, дүниежүзілік сауданың ұнамды
жақтарымен қатар, ұнамсыз салдары да болуы мүмкін. Бұл, әрине сыртқы
саудасаясатында еркін сауда және протекционизм тәрізді екі бірдей екенін
көрсетеді.
ІІ. ҚР – ның сыртқы экономикалық заңдары мен нысандары
2.1. ҚР – ның сыртқы экономикалық қызметін белгілейтін
факторлар
Қазіргі жағдайда кейбір министрліктер, ведомстволар, ұйымдар осы жоғары
аталған конвенцияларға қосылудың қажеттілігін сезіне отырып, заң шығару
құқығы бар тұлғаларды Қазақстан Республикасы атынан соларға қосылу туралы
ұсынысын Қазақстан Республикасы Парламентіне кіруге ынталандыруда. Осы
конвенцияларға қосылу сыртқы экономикалық қатынастың тиісті құқықтық
негізін қамтамасыз ету жолында маңызды қадам болуы тиіс.
Мазмұны, құрылымы, қатысушылар құрамы бойынша ерекшеленетін, әлемдік
шаруашылық қатынастарды реттейтін және оларды Қазақстан Республикасында
жүзеге асыруға тиімді болатын көптеген халықаралық-құқықтық шарттар бар.
Әсіресе төлем, есеп-айырысу операцияларын реттейтін нормалар (мысалы,
инкассо бойынша ережелер 1974 ж.), Жай және аудармалы вексельдер туралы заң
конвенциясы (Женева, 1930 ж.), сонымен қатар, ұлттық сауда флотының пайда
болуын ескерсек, Теңіз саудасында халықаралық-құқықтың келісімшарттарға
қосылу қажет қақтығысу туралы конвенция 1910 ж., кемелерді тұтқындау туралы
конвенция 1952 ж.
Қазақстан Республикасы алдында халықаралық шаруашылық байланыстарды
құқықтық реттеу жүйесіне ақшалай кіру мәселесі тұр. Халықаралық-құқықтың
бар шарттарды көп жақты зерттеп, соларға енуге республиканың дайындық
дәрежесін анықтау қажет. Ұлттық заңнаманы осы халықаралық-құқықтық
нормаларға сәйкес келтіру қажет. Көп жақты халықаралық-құқықтық
келісімдерді дұрыс таңдай білудің маңызы өте зор.
Сыртқы саудада тауарларды сатып алу-сату келісімдері екі конвенция
арқылы реттеледі: Тауарлардың халықаралық сатып алу-сату туралы бірыңғай
заңдар жөніндегі Гаага конвенциясы (1964 ж.) және Вена конвенциясы (1980
ж.). Сондай-ақ жолаушыларды және жүктерді теңіз арқылы тасымалдауды екі
жақты реттеуге ие болады, ал теңізде иелік етушілердің жауапкершілігін
құқықтық реттеу - халықаралық-құқықтық келісімдермен анықталады.
Вексельді екі жақты халықаралық-құқықтық реттеу ерекше сипатқа ие.
Бүгінгі таңда Терроризм мен сепаратизм және экстремизммен күрес жөніндегі
Шанхай конвенциясын ратификациялау туралы заң жобасы қабылданды. Ал
конвенция өзі 2001 жылдың маусым айының 15 жұлдызында Шанхай ынтымақтастық
ұйымына қатысушы мемлекеттер басшылығымен қабылданған болатын. Қазақстан,
Қытай Халық Республикасы, Қырғызстан, Ресей, Тәджікстан және Өзбекстан
елдері кіретін бұл халықаралық ұйымдардың негізгі мақсаттарының бірі
аймақта бейбітшілікті, қауіпсіздікті, тұрақтылықты ұстап тұру жөніндегі
бірлескен күш жігерді қолдану болып табылады. Құжаттың ратификациясы біздің
елімізге халықаралық терроризм мен сепаратизм және экстремизммен күресте
шетелдік әріптестермен тығыз, әрі тиімді түрде өзара іс-қимыл жасауға
мүмкіндік береді, сондай-ақ қабылданған міндеттемелері бойынша тараптардың
жауапкершілігін заңнамалы деңгейде нығайтуға септігін тигізеді.
Саяси диалогті одан әрі ілгерілету, аймақтық ықпалдастықтың
(интеграция) механизмдері мен нысандарын жетілдіру, бірыңғай қауіпсіздік
кеңістікті қалыптастыруда өзара түсінушілікті тереңдету, аймақта
бейбітшілік пен тұрақтылықты ұстап тұру жөніндегі бірлескен іс-қимылды
жасау, саяси, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени ізгілік
қатынастарды жетілдіру мақсатында Орталық Азиялық экономикалық қауымдастық
(Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәджікстан) Орталық-Азиялық
бірлестікке айналды.
Сыртқы сауданың негізгі көрсеткіштер. Біздің республика саяси және
экономикалық тәуелсіздікке ие болып, халықаралық экономикалық қарым-
қатынастардың толық құқықты субъектісі болды: серіктес-елдердің аясын
кеңейтті, көптеген дамыған және даму устіндегі мемлекеттермен экономикалық
байланыстарды орнатты, бұрынғы әріптестермен қатынастарын қайтадан құрды,
әлем рыногына ықпалдасу жолында ілгері басты. Қазақстанның сауда
әріптестері қатарында еуропалық елдермен қатар, азия өңірінің, Америка,
Африка және Австралия елдері де бар.
1997 жылдан бастап елдің сыртқы саудасының географиясы шалғай шетел
елдерімен байланыстарды кеңейту бағытына қарай өзгергені байқалады.
Достастық елдері арасында және ТМД-дан тыс елдер арасындағы экспорт
көлемінің пайыздық арақатынасы да айтарлықтай өзгерді. Шалғай шетел
елдерімен саудадағы экспорт белсенділігінің қарбалас кезеңі 2000 жылға тура
келді. Бір уақытта 2000 жылы ТМД елдері арасындағы негізгі сауда
әріптестері болып табылатын барлық елдерге экспорт көлемі айтарлықтай
ұлғайтылды.
1995 жылмен салыстырғанда 2005 жылы сыртқы сауда айналымының көлемі 5
есеге өсіп, 45201,5 АҚШ долларын құрады (2004 жылы өсім - 37,5%). Экспорт
операцияларының өсу қарқыны 1999 жылы 10%-ға, 2000 жылы 50%-ға
көтерілгеннен кейін 2005 жылы 38.6% құрады. 2005 жылы сыртқы сауда
айналымының өсуіне экспорт және импорт операциялары көлемінің көтерілуі
ықпал етті (1-диаграмма).
Сыртқы сауда айналым серпіні
2005 жылы Қазақстан Республикасы кәсіпорындарының 167 әлем елдерінде
сауда серіктестері болды (1995 жылы - 146 елде). 2005 жылы Қазақстанның ТМД
елдерімен сыртқы сауда айналымы 12200,7 млн. АҚШ долларын құрады және 2004
жылмен салыстырғанда 19,4%-ға көтерілді, оның ішінде экспорт - 4066,8 млн.
АҚШ долларына (1%-ға төмендеді), импорт - 8133,9 млн. АҚШ долларына (33%-ға
өсті).
Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымында Ресей Федерациясымен
жасалатын сауда жетекші роль атқарады, ол бұрынғы тарихи қалыптасқан
процестердің арқасында Қазақстанның негізгі сауда әріптесі және Қазақстан
өнімінің негізгі тұтынушысы болып табылады.
Әлемдегі басқа мемлекеттермен сыртқы сауда айналымы 33000,8 млн. АҚШ
долларын құрады және 2004 жылмен салыстырғанда 45,6%-га көтерілді, соның
ішінде экспорт - 23782.2 млн. АҚШ доллары, 48,6%-ға көтерілді, импорт -
9218,6 млн. АҚШ доллары, 38,3%-ға көтерілді.
Экспорт. Экспорттың тауарлық құрылымында шикізат тауарлары басым (2-
диаграмма). Бұрынғыдай, негізгі тауарлық топтарды, минералды өнімдер мен
қымбат емес металдар құрайды, бірак сонымен қатар осы тауарлардың үлес
салмағы өзгерді. Өткен жылдармен салыстырғанда, 2005 жылы Қазақстаннан
шығарылған өнімнің жалпы көлеміндегі минералды өнімдер үлесінің (1995 жылғы
29%-дан 2005 жылғы 74%-ға дейін) көтерілгендігі және металлургия өнеркәсібі
өнімінің (1995 жылғы 41%-дан 2005 жылғы 16%-ға дейін) төмендегені
байқалады.
Минералды өнімдер экспортының 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 50%-
ға өсуіне, негізінен, шикі мұнай мен газ конденсатын жеткізу құнының
көтерілгендігі әсер етті. Көлемдерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Сауда саясатының теориялық негіздері
1.1. Сауда саясатының мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге
асыру
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...7-11
1.2 Сыртқы және халықаралық сауда
саясаты ... ... ... ... ... ... .11 -16
1.3 Халықаралық сауда
теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16-21
ІІ. ҚР – ның сыртқы экономикалық заңдары мен
нысандары
2.1. ҚР – ның сыртқы экономикалық қызметін белгілейтін
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...22- 31
2.2. Сыртқы сауда операцияларының ұйымдық нысандары 31-36
ІІІ. ҚР – ның сауда саясатындағы даму перспективасы
және ерекшеліктері.
3.1. Қазақстан республикасының сыртқы сауда айналымы...37-41
3.2. Қазақстанның дүниежүзілік сауда ұйымына кіру
проблемалары мен перспективалары. ... ... ... ... ... ... ...
41-43
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Қоғамда өзекті мәселелердің бірі ретінде сауда саясаты ерекше
маңызға ие. Себебі жүйелі де тиімді сауда саясаты құқықтық мемлекет
пен демократиялық қоғамның ажырамас элементі болып
табылады.Сондықтанда сауда саясаты Қазақстан үшін зор маңызды
экономикалық сала.
Бүгінгі әлем шапшаң қарқынмен дамуда, ғаламдану мен ақпараттық
технологиялар дәуір күн өткен сайын күш алып барады. Қазақстан
өзінің экономикалық әлеуметін нығайтып, халықаралық нарықта орнын
нақтылауда және Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіруді жоспарлауда
президентіміз Н.Ә. Назарбаев айтқандай, Бізге ауқымды міндет- бәсекеге
қабілетті жағынан әлем елдері ішіндегі көшбастаушы елу елдің
санатына ену міндетін шешу қажет.Бұл мақсатқа жете алуымыз көбіне
қаржыгерлерімізге байланысты.
2006жылы 1 наурыздағы Қ.Р. президентінің халыққа жолдауында
Қазақстанның алдағы уақыттарда әлемдегі 50 бәсекелес елдің қатарына
кіру туралы міндеті жөнінде экономикалық жоғары табыстарға қол
жеткізген кез келген ел жедел экономикалық өрлеудің алдындағы
кезеңде жоғары экспортты азйтып, импортты жоғарлату жөнінде барлық
шараларды міндетті түрде қолдаған және кейін макроэкономикалық
көрсеткіштерді белгіленген шекте ұстап тұруды қатаң қадағалауды
тапсырды..
Жаратылыстану ғылымдарындағы сияқты, экономикада және өзге де
қоғамдық ғаламдарда белгіленген ақиқаттар мүлдем жоқ, ла теориалар
жасауға божам жасауға әрекеттер ғана бар, оларды дәлелдеуге
болмайды, алйда олар қайсыбір мезетте эксперимент арқылы жоққа жоққа
шығарылуы мүмкін.
Қоғамдық ғаламдарда да жаратылыстану ғаламдарында да дүниетанымға
білім саны (нормативтік сараптық) ықпал жасайды , бірақ соңғысының
қалыптасуы негізін дүниетаным , яғни позитивті білім қалайды.
Казіргі халыкаралык байланыстардьң саяси, экономикалык, әлеуметпк,
технологиялык астарларынын бірыңғайлануы және жалпы жаһандану үрдісінің
күшеюі әрбір мемлекеттің сырткы экономикалык қызметін ұдайы бақылап, тиімді
баскарып отыруды талап етеді. Бұл талаптьң барған сайын қатая беретіндігін
жанагыдай баскару объектісінің алдағы уакытта да кеңейе және күрделене
беретіндігімен тусіндіріледі.
Бұл курстық жұмыста сауда саясатының сырткы экономикалык кызмет
саласына байланысты кажстті неізі санаттар, түсініктер мен жіктеулер
кслтірілген. Әсіресе, сырткы экономикалык кызметтің баскарушылык астарына
ерекше назар аударылады. Бұл кызметтің неігзі сырткы сауда байланыстары
мен операциялары және олардың қарқыны мен құрылымыньң сипаттамасы бо-лып
табылатындықтан, оларға барынша көбірек көңіл бөлінеді. Сондықтан,
экономика мамандықтары бойынша жоғары бім аламын деген адам мемлекеттің
сыртқы экономиқалық саясатының қалыптасу заңдылықтарын, оны жүзеге асырудың
әкімшілікк механизмдерін жақсы меңгеруге тиісті. Сондай-ақ, курстық
жұмыста халықаралық байланыстардьң сатып алу-сату, жалдық және мердігерлік
жұмыстарды ұйымдастыру мен басқару, сауда делдал-дарыньң кызмет үйлестіру,
мемлекетаральқ есеп айырысуды қадағалау және т.б. қарастырылды.
Еліміздің президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің халыққа
жолдауында:Біз 2030 жылы Азия Барысы.на айналуымыз керек.Бірнеше
жылдан кейін Қазақстан Дүниежүзлік Сауда Ұйымына ДСҰ мүшелікке
өтпек. Сөзсіз бұдан біздің ұтарымыз аз емес . Шекара ашылған соң
кәсіпкерлеріміз өз тауарларын ешбір шектеусіз шетелге шығаруға
мүмкіндік алады.
Сондықтан қазіргі уақытта кәсіпкерлеріміздің алдында тұрған ең
негізгі міндеттердің бірі – сапалы өнім шығаруға қол жеткізу, өйткені
шетелдік өнімдерге бәсекелес бола алмаса, отандық бизнес өкілдері
бонкротқа ұшырайды.
\
І. Сауда саясатының теориялық негіздері
1.1. Сауда саясатының мәні, негізгі түрлері және оны жүзеге
асыру құралдары
Тұрақты даму проблемасы ғаламдық масштабта шешілді. Бұл мағынадағы
экономикалық саясат ұлттық деңгейдегі экономикалық мүдделері мен
құндылықтары бар объективті заңдылықтардың тоғысуымен анықталады. Соңғы он
жылдықтарда бұл кеңістікке экономикалық блоктардың ұжымдық мүдделері көптеп
шығуда. Дамыған мемлекеттер блогы немесе жекелеген мемлекет тарапынан
белгілі бір қарама-қайшы іс-әрекеттер орын алуы мүмкін.
Өйткені кез келген ұлттық саясат олардың нақты экономикалық мүдделерін
қорғауы немесе оларға қысым көрсетуі мүмкін. Мұндай жағдайда мемлекеттердің
мүдделері арасындағы балансқа, мәмілеге немесе өзара жеңілдік жасауға қол
жеткізуге бағытталуы тиіс. Ол сыртқы экономикалық саясаттың баламалы
варианттар жиынтығымен, ең алдымен қысым көрсету немесе қарама-қарсы шығу
әрекеттерімен толығуы қажеттілігін алдын-ала анықтайды.
"Солтүстік-Оңтүстік" жүйесінің сауда саясаты халықаралық еңбек
бөлінісінің тік моделін көрсетеді, мұнда дамушы елдер ресурстардың елеулі
түрлерін шетке шығарады да, техника, азық-түлік және ұзақ мерзімдік
пайдаланулардағы тауарларды шеттен әкеледі.
Өзара қарым-қатынастардың мұндай моделін "Солтүстпік--оңтүстік"
жүйесіндегі экономикалардың өзара қатнастарының мазмұндылығымен
салыстырғанда, алдыңғы модельде кономикалардың өзара толықтырылуы жоқ
екендігі анықталған, кез келген жағдайда Солтүстіктің немесе Оңтүстіктің
саудасы жөнінде сөз еткенде жүзеге асырылатын саясаттың екі түрі жөнінде
айтуға болады:
- сыртқы сауда саясаты жөнінде;
- халықаралық сауда саясаты жөнінде.
Сыртқы сауда саясаты дегеніміз - мемлекеттің басқа елдермен жасайтын
сауда қатынастарына мақсатты түрде әсер етуі.
Халықаралық сауда саясаты — ұжымдық жекелеген елдер тобының,
монополияларының, қаржылық-сауда және басқа да топтардың мүдделерінің
көрінісі.
Сауда саясатын жүзеге асырудың әлемдік тәжірибе; 2 принципке
негізделген: еркін сауда және протекционизм.
Зерттеулер көрсеткендей, осы шараларды іске қосуды уақытша параметрлері
бойынша, барлық мемлекеттер бір - бірінен өзгешеленеді. Мысалы, бірқатар
мемлекеттер өз реформаларын импорттық саясатты басқарудың қатаң курсынан;
енді кейбіреулері оны толық ырықтандырудан бастайды.
Мысалы, Оңтүстік Корея, Бразилия және басқа елден алғашқы кездері тек
қана экспортгық өндіріске арналған импорттық тауарларды шеттен әқелуге
жағдайлар (бірқатар жеңілдіктер) жасады, ал экспорттық өндіріске қатысы жоқ
тауарлардың импорты шектелді немесе оларға тыйым салынды.
Осыған ұқсас әдістемені Тайвань қолданды. Ол жерде импортты алмастыру
саясаты жүргізілді. Тым аса дифференнцияланған әдіс-айлалар Малайзия
тәжірибесінде көрініс тапты, ондағы шектеулер белгілі бір өнімнің
экспортына, өндірісі фирманың немесе жалпы саланың сандық параметрлеріне
байланысты белгіленді.
Сонымен бірге, сауда саясатының тиімділігі үшін импортты алмастыруды
жүзеге асыру жолын таңдау өте маңызды.
Осылайша, көптеген елдер экспортты өңдеу дәрежесін ауыстыру ісін
менсінбеді де, дамудың экстенсивті жолдарды таңдады (Аргентина), бұған
қарағанда Бразилия өз тауарларі терең өңдеуді арттыру жолы бойынша жүргізіп
отырды.
Әлемдік нарықтың динамикалық, өзгермелі конъюнктура жағдайында
аргентиналық нұсқа экономика дамуының тежегіші болды, ал Бразилияда даму
локомативті болып саналады, өйткені ол алғашында халық шаруашылығының
өндірістік шенінің интенсивті емес, экстенсивті әдіспен дамуын көздеген
еді.
Осы айтылғандардан мынадай қорытынды шығады: яғни сауда саясаты бірінші
немесе екінші әдісті жүзеге асыру жағдайында да, әр алуан экономикалық
салдарды қамтамасыз етеді. Бірақ мынаны атап өту керек, реформалардың
басталған мерзіміне байланысты, экономиканың дамуы үшін бөгеттердің ашылуы,
халықаралық экономикалық ұйымдарға кіруі, аймақтық принциптерді күшейту
жағдайларында елдер үшін экономикалық реттеу құралдарын таңдау әр алуан,
кейде шектеулі болады.
Мысалы, қазіргі кезде барлық постсоциалистік мемлекеттер сыртқы сауда
ұйымына кіру жолында кедендік және басқа келісімдер шеңберінде қабылданған
міндеттемелердің қиындығымен кездеседі.
Әр түрлі елдердің сыртқы экономикалық саясатын зерттеу нәтижесінде
мыналар анықталған, яғни дамушы әлем, әлемдік шаруашылық байланыстардың
біртұтас кешенінің күрделі әлеміне - ұлттық экономикалардың тиімді түрде
кіруі сияқты оңтайлы нұсқаны пайдалану жолымен жүруі тиіс.
Осыған байланысты елдің экспорттық саясатында осы үшін қабылданатын
шаралар келесі іс-әрекеттерден тұрады:
- экспорттық салалардың дамуы үшін жағдайлар жасау немесе экспорттық
өндіріс салаларына бағыттау;
- кейбір салалардың дамуын бағалау және импорттық өндіріспен бәсекелесу
үшін мүмкіндігі жоқ салаларды жабу бағдарламасын қабылдау;
- егер белгілі бір саланың келешекте әлемдік нарықта белгілі бір орынды
қамтамасыз ету мүмкіндігі болса, бірақ та қазіргі таңда осы мүмкіндіктерді
жүзеге асыру жағдайы болмағанда:
1) кедендік қорғау;
2) қаржылық және фискальдық ынталандыру;
3) қолайлы жағдайлар мен жеңілдіктердің басқа түрлерін құру.
Ал жүргізілетін өнеркәсіптік саясат ұғымдылығы бар сыртқы сауда
саясатының адекваттығын қажет етеді (интенсивті модернизацияны бастан
кешіріп отырған салаларды қорғау белгілі елде өндірілмейтін тауарлар
өндірісін дамыту; өндірістің басым салалары қызмет ете алмайтын тауарлар
импортын ынталандыру).
Экспорттық-импорттық саясаты жүзеге асыру кезіндегі әдістемелік жолдар
төмендегілерге қатысты мұқият таңдалуы тиіс: нақты тауарға; оны өндірудегі
қалыптасқан жағдайға; ішкі ұлттық нарық, елдің экспорттық жеткізулері
құрылымындағы оның орнына; халықаралық еңбек бөлінісіндегі (ХЕБ)
болашағына.
Осы жағдайда белгілі бір тандалған құрал протекционисті режимге, не
ырықтандыру режиміне қызмет көрсетеді.
Аталғандардың бірінші режимі өз тіршілігінде уақытша параметрлермен
шектелген және қол жеткен мақсат бойынша әлсірейді, не толығымен тыйым
салынуы мүмкін. Бір мезетте экспорттық позициялардың даму локомотиві болып
табылаты салалар инвестициялық саясаттың басым объектісі болып табылады.
Осы кезде дамыған елдердің халықаралық экономикалық ұйымдары тарапынан
болатын протекционистік режимдер өзіне қатысты қарама-қайшы күштерді
сезінуі мүмкін. Өйткені, кез келген дамушы мемлекет маңызды тұтқалардың
(рычагтарды қысымын басынан өткереді, ал оған жауапты шаралар ретін оларды-
маневрлеу үшін жеткілікті варианттарды қолданады.
Әлемдік шаруашылық байланыстар интеграциясының тұжырымдамасын алға қою
өзара қарым-қатынастар векторының ақырындап өзгеруін қамтамасыз етеді.
Импорттық саясатты жүзеге асыру кезінде төмендегі де әдістеме
қолданылады: тауарлар өндірісіндегі ұлттық мүмкіндікті талдау; оның ұлттық
экономика құрылымындағы экспорттық позициядағы орнын анықтау; әлемдік нарық
тенденцияларын талдау.
Төлем балансының тең болмауы, экспорт тиімділігінің төмендеуі
жағдайларында протекционистік режимді қамтамасыз ететін құралдардың кең
арсеналы қолданылады.
Белгілі бір нақты мақсат пен қорғау дәрежесіне қол жеткізген кезде
протекционистік режимнің бұл құралдары басқа шаралармен және реттегіштермен
ауыстырылады.
Мұндай мысал Латын Америкасында, Шығыс Азияда кең танымал. Экономикалық
дамуды көтеру қажеттілігін сезіну экономиканың болашақ секторларын
дамытудың ұзақ мерзімдік бағдарламасын қабылдауға мемлекетті бағыттады.
Құрылымдық қайта құрудың қажеттілігі бірқатар салалардаң өзгеруін
қамтамасыз етті, бұл салаларда мемлекет тарапынан протекционистік қорғау
жүргізілді.
Бірақ мұндай реттегіштерді қолдану саналы шектеулерде құруы тиіс.
Көптеген мемлекеттер барлық тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз
еткен жоқ, ол тек қана басым салалардың дұрыс дамуы үшін стратегиялық
маңызды тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз етті.
Сонымен қатар, мынаны атап өту керек, яғни сауда саясатында
қолданылатын шаралар мен реттегіштер синхронды түрде инвестщиялық,
кедендік, валюталық және басқа да саясаттардың реттегіштерін іске қосуы
тиіс.
Атап айтқанда, кедендік саясаттың болашағы зор, бірақ өз дамуында
белгілі бір күшті жинақталмаған салаларға ғана бағыттауы мүмкін. Өйткені,
елдің экспорттық табысының құрамдас бөлігі болып табылатын салалар, еркін
сауда режимі салдарынан жедел түрде күйреуге бейім болып келеді.
Инвестициялық саясаттың құралдары "даму локомотиві" болып қызмет ете алатын
салалардың дамуына бағытталуы мүмкін.
Сонымен бірге, сыртқы сауданы реттеу шараларына, арсненалына төмендегі
құралдар кіретіндігін атап өту керек (1- кестені қараңыз). Оларды 8 топқа
топтауға болады.
1-кесте
Реттеу шаралары
Тарифтік: Қаржылық шаралар:
- импорттық кедендік тарифтер - валюталық операцияларды
жүргізу ережелері
Паратарифтік: Автоматтық лицензиялау:
- баж салықтары; - тауарларды шеттен әкелу мен
- импорттық тауарларды енгізу шетке шығаруға арналған
кезінде алынатын төлемдер; құжаттар;
- кедендік жиындар;
- ішкі салықтар;
- мақсатты жиындар.
Бағаларды бақылау шаралары: Мемлекеттік монополиялар
- демпингке қарсы; - экспорт пен импортқа
- компенсациялар; монополиялар
- импорттық жиындар.
Сомдық реттеу: Техникалық шаралар:
- квоталар - стандарттар;
- сапа нормасы;
- қауіпсіздік нормасы
Саудадағы негізгі ережелер сыртқы сауда ұйымының ережелерімен
реттеледі. Осы ұйымның ережелеріне сәйкес сыртқы сауданы реттеу үшін
негізгі құрал ретінде кедендік тариф қолданылады. Сыртқы сауда ұйымының
мүшесі болып табылмайтын мемлекеттер мүшеліктің қамтасыз ететін
артықшылықтарын қолдана алмайды.
Бұл жағдайларда сауданы реттеудің негізі болып екі жай сауда
келіссөздері мен келісімдері табылады. Оған өте қолайлы жағдайдар жасау
режимі (ҚЖР) кіреді.
Ұлттық жүйедегі саудада қолданылатын ережелерде бірізділіктің болмауы
протекционистік шаралармен анықталған көптеген кедергілерді туындатады.
Сыртқы сауданы реттеуді Кедендік ынтымақтастық Кеңесі маңызды рөл атқарады.
Бұл Кеңес бірыңғай ережелерді белгілейтін тұжырымдамаларды жарайды.
Дамыған елдердің халықаралық саудасы негізінен сыртқы сауда ұйымының
мүшелері болып табылады. Олар реттеудің төмендегідей тәсілін қолданады.
Елдераралық өзгешеліктеріне қарамастан, кедендік тариф құрылымына
мыналар кіреді:
- автономдық мөлшерлемелер; бұл мөлшерлемелер елге өте қолайлы
жағдайлар режимі (ҚЖР) ұсынылмаған кездерде ғана қолданылады;
- ҚЖР мөлшерлемері;
- дамушы елдердің тауарларына қатысты қолданылатын артықшылығы бар
мөлшерлемелер.
Сыртқы сауда ұйымына мүше елдер, сыртқы сауданы реттеу тәжірибесінде
шектеуші шаралар блогын қолданады, олар төмендегі ретпен жіктеледі:
- экономикалық мазмұндағы әкімшілік шаралар (тауар тапшылығы, төлем
балансының теңсіздігі, өнеркәсіптік саясатқа зияны), сонымен бірге
экономикалық емес сипаттағы шаралар;
- субъектілердің өзара келісімдері бойынша экспорт-импортты өз еркімен
шектеу;
- әділетсіз бәсекеге қарсы шектеулер немесе шаралар;
- қоршаған ортаны қорғау, ұлттық қауіпсіздікті сақтау мақсатында
енгізілетін шектеулер.
1.2. Сыртқы және халықаралық сауда саясаты
Сыртқы сауда саясаты деп мемлекеттің басқа елдермен сауда қатынастарына
мақсатты бағытталган әсері түсіндіріледі. Сыртқы сауда саясатының негізгі
мақсаттары:
- осы мемлекетті халықаралық еңбек бөлінісіне енгізу дәрежесі мен
тәсілінің өзгеруі;
- экпорт пен импорт құрылымының өзгеруі;
- елді керекті ресурстармен қамтамасыз ету;
- экспорт пен импорт бағаларының қатынасының өзгерісі;
Қайсыбір мақсаттар ұзақ мерзімді сипатта болады, мысалы, осы елді
халықаралық еңбек бөлінісіне енгізу дәрежесі мен тәсілін өзгерту, ал басқа
мақсаттар қысқа мерзімде жүзеге асуы мүмкін, мысалы, экспорт немесе мүмкін
импорт көлемін өзгерту.
Сыртқы сауда саясатының негізгі екі бағыты бар:
- еркін сауда саясаты;
- протекционизм.
Еркін сауда саясатын жүргізу кезінде мемлекет сыртқы саудаға тікелей
араласпайды, оның сұраныс пен ұсыныстың еркін күштері әсерінен дамуына
мүмкіндік береді.
Тек қана еркін саудаға қатысушы әрбір елдің шығаратын өнім көлемін
максималды дәрежеге жеткізуге мүмкіндік береді.
А.Смит өмір сүрген кездегі экономикалық ғылым сыртқы сауда қатынастарын
либерализациялауды қолдаса да, тәжірибеде абсолютті еркін сауда ешқашан
болмаған және болуы да мүмкін емес.
Бұл мемлекет шаруашылық қызметтің осы бағытына араласудан бас тартады
дегенді білдірмейді. Әрбір елдің үкіметі тауар мен қызметтердің халықаралық
ағынының қозғалыс жолына қандайда бір шектеулер қояды.
Еркін сауда саясатын жүргізу экономикасы дамыған елдерге халықаралық
экономикалық айырбастан көп пайда алуға мүмкіндік береді.
Ұлттық нарықты шетелдік бәсекелестіктен қорғау саясатын реттеудің
кедендік тарифтері мен тарифтік емес тәсілдерімен жүргізу протекционизм деп
аталады. Еркін сауда саясатымен салыстырғанда протекционизм кезінде әлемдік
нарықта жекелеген елдердің экономикалық потенциалы мен бәсекелестік
қабілеті әртүрлі және сондықтан да нарықтық күштердің еркін әсері аз
дамыған елдер үшін тиімсіз болуы мүмкін деп түсіндірілгеннен кейін нарықтық
күштердің еркін әсерлерін теріске шығарады.
Протекционизм елдегі белгілі өндіріс салаларының дамуына ықпал етеді.
Аграрлы елдерде протекционизм индустриализацияның керекті жағдайы болып
есептеледі. Бірақ бұл саясатты өте көп ұстау экономикалық тоқырауға әкелуі
мүмкін.
Қазір еркін сауда мен протекционизмнің қайсысы жақсы деген сұрақ
шешілмеген халықаралық сауда тарихында екеуінің біреуіне бет бұратын
кезеңдер кездеседі.
Қазіргі заманғы протекционизм көп қырлы және тұйық. Кеден тарифтерінің
орнына тарифтік емес тәсілдер кеңінен қолданылады, протекциондық әрекеттер
көбінесе іріктеуші сипатта болады, яғни нақты тауарлар мен жекелеген
салалардың өнімдеріне, сонымен қатар бірқатар елдерге қарсы қолданылуы
мүмкін. Протекционизмнің позициясы дамушы елдер мен өнеркәсібі дамыған
елдерге қарағанда басым.
Сыртқы сауда саясатының құралдары. Кедендік тарифтер мен тарифтік емес
кедергілер. Сыртқы сауда саясатының классикалық және негізгі құралы болып
кедендік тарифтер есептеледі.
Сыртқы сауданы реттейтін экономикалық құралға кедендік тарифтер жатады,
өзінің әрекет сипатына байланысты ол сыртқы экономикалық қатынастарды
реттеудің классикалық құралына жатады.
Кедендік тарифтер - кедендік баж салықтарының ставкасының жүйелі
тізбегі. Кедендік баж салығы импорт мен экспорттың мемлекеттің шекарасынан
өту кезіндегі салығы ретінде түсіндіріледі.
Осы уақытқа дейін тарифтер халықаралық сауданы мемлекеттік реттеудің
белсенді формасы мен бюджет кірісінің маңызды тармағы болып келді. Ол тек
қана импортталатын және экспортталатын тауарларға ғана емес, сонымен қатар
қайсыбір елдің шекарасынан транзит арқылы өтетін тауарлардан да алынды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жасалған тарифтер мен сауда бойынша
бас келісімнің (ГАТТ) әрекеттері тарифтердің жағдайын түбегейлі өзгертті.
Ең алдымен кеден тарифтерінің орташа деңгейі төмендеді. ГАТТ-қа қол қойған
мемлекеттер экспорт тарифын өтпелі экономикалы елдер тәжірибесінде ғана
қолданады. Бұл елдің Әлемдік сауда ұйымына (ВТО) енуіне кедергі болады.
Экспорт тарифінің көмегімен дамушы елдер шығарылатын өнім бағасын
көтере отырып өздерінің кірістерінің келемдерін көтергілері келеді.
Транзитті тариф те қазіргі кезде сирек кездеседі. Тұтасымен алғанда кеден
тарифінің мәні төмендеуде, өйткені көптеген елдердін үкіметі халықаралық
сауданы шектеуде тарифтік емес тәсілдерді қалайды.
Енді біз импорттық тариф механизмінің әсерлерін қарастырып көрейік.
Кедендік баж салықтарын белгілеудің әртүрлі тәсілдері бар, ең көп
тарағаны адвалорлы тариф, ол импортталатын тауар құнынан пайыз есебінде
белгіленеді. Қазіргі заманғы сауданың негізгі объектісі өңдеуші
өнеркәсіптер өнімі болғандықтан адвалорлы тариф көлемі жоғары.
Бірқатар тауарлар үшін кедендік баж салығы импортталатын тауардың
көлемі немесе салмақ бірлігіне қатаң сома ретінде белгіленеді. Бұл тариф
ерекше деп аталады. Тарифтің бұл түрі бұрынырақта кеңінен қолданылды және
әлемдік сауданың негізгі бөлігі шикізатқа тиесілі болды.
Бірқатар тауарлар үшін кедендік баж салығы адвалорлы және ерекше
тарифтердің үйлесімділігі жолымен белгіленеді. Бұндай тарифті аралас деп
атайды.
Тарифтерді енгізудің экономикалық салдарлары әртүрлі: ол өндіріске,
тұтынуға, елдін сауда айналымы мен әл-ауқатына әсер етеді.
Экономикалық мазмұны бойынша кедендік баж салықтары төмендегіше
бөлінеді:
1) Фискалды, мемлекеттік бюджеттің кірісін ұлғайтуға арналған. Фискалды
баж салықтары шексіз емес, өйткені мемлекеттің кірісі бұл жағдайда белгілі
тауармен сауда көлеміне тарифтік ставка туындысы ретінде анықталады.
2) Протекционистік баж салықтары ұлттық өнеркәсіпті бәсекелестік
қабілеті жоғары шетелдік өнімнен қорғау мақсатында белгіленеді. Олар
көбінесе жекелеген салаларды индустриализациялау мен дамыту сатыларында
қолданылады. Оны ұзақ пайдалану тоқырауға әкелуі мүмкін.
3) Преференциалды жарналы баждар белгілі елдерден әкелінетін бірқатар
тауарлар үшін қолданылады.
4) Жеңілдікті баждар, жекелеген елдер үшін қайсыбір тауарлардың
импортын ынталандыру мақсатында пайдаланылады.
5) Теңестіруші, яғни импорт тауарларының бағасын ұлттық өндіріс
тауарларының бағасымен теңестіру үшін қосымша негізгі енгізу баждары.
6) Компенсациялық, олар импортталатын тауарлар өндірісі кезінде немесе
экспорттаушы елдің экспорттау кезінде мемлекеттік субсидиялар берілгенде
қолданылады.
7) Демпингке қарсы, өзінің кәіпкерлеріне экспорттық сыйлар берген
елдердің импортына қарсы тұру үшін қолданылады.
Ішкі нарықта монопольды бағаны белгілеудегі жоғарғы импортты баж
салықтары экспансиондық сипатта болуы мүмкін, өйткені ол капиталдың
демпингі мен экспортына ықпал етеді.
Тарифтік емес кедергілер. Тарифтер халықаралық сауда сферасын
жургізудің жалғыз тәсілі емес. Сыртқы сауда шектеулерінің басқа да түрлері
бар, олар тарифтік емес кедергілер.
Тарифтік емес кедергілер әкімшілік, қаржылық, несие және басқа да
шаралар арқылы жүзеге асырылады.
Тарифтік емес кедергілерді үш топқа бөлуге болады: 1. Ұлттық өндірістің
белгілі салаларын қорғау мақсатында импортты тікелей шектеуге бағытталған
шаралар: квоталар, лицензиялар, компенсациялық алым, импорт депозиттары,
демпингке қарсы және компенсациялық баж салықтары және т.б.
2.Төмендегі нәтижелерге әкелетін сыртқы сауданы шектеуге тікелей
бағытталмаған әкімшілік сипатындағы шаралар: кедендік формальдылық
техникалық және санитарлық стандарттар мен нормалар, қаптау мен маркілеуге
қойылатын талаптар және т.б.
3.Сыртқы сауданы шектеуге тікелей бағытталмаған, бірақ әрекеті көбінесе
осы нәтижеге әкелетін шаралар.
Тарифтік емес кедергілерді әрекет ету механизмі бойынша жіктеу кеңінен
тараған, барлық тарифттік емес кедергілер жеті категорияға бөлінеді:
- тарифті шаралар - шетелдік тауарларды әкелуде алынатын кедендік
алымдар, ішкі салықтар, арнайы мақсатты алымдар;
- бағаны бақылау шаралары, ұлттық тауар өндірушілер мүддесін қорғауға
бағытталған (компенсациялық және демпингке қарсы шаралар мен баж
салықтары);
- қаржылық шаралар сыртқы сауданы реттеу үшін валюта операцияларын
жетілдірудің ерекше тәртіптерін қарастырады;
- сандық реттеу, яғни тауарды шығару мен енгізуге сандық шектеулер қою;
- автоматты лицензиялау-тауар ағынының көлемі мен бағыттарын бақылау
(мониторинг);
- мемлекеттік монополияны тұтасымен сыртқы саудаға немесе жекелеген
тауарларға жүргізу;
- техникалық кедергілер, яғни импортталатын тауарлардың ұлттық
стандартқа сәйкестігін бақылау.
Kвота. Импорт квотасы немесе контингент халықаралық сауданы шектеудің
тарифтік емес кедергісінің ең көп тараған түрі. Ол елге импотталатын
тауардың белгілі уақыт аралығындағы максималды сомасын немесе санын
белгілейді.
Квоталауды үкімет органдары лицензияларды беру негізінде жүзеге
асырады. Лицензия елге берілген квота шеңберінде енгізуге болатын тауардың
белгілі санына рұқсат беретін құжат.
Лицензияны бөлудің ең тиімді тәсілі-ашық аукцион. Импорт квотасын
конкурсты негізде сату мемлекетке кіріс әкеліп қана қоймайды, сонымен қатар
парақорлық пен коррупцияға жол бермейді.
Лицензняның келесі негізгі түрлері бар:
а) белгілі уақыт аралығына сәйкес тізімге ілінген тауарларды енгізу мен
шығаруға рұқсат беретін автоматты немесе бас лицензия;
б) белгілі тауарды импорттау немесе экспорттау, оның санын, құнын,
шығарылған елі немесе бағыты қайсыбір кездерде экспорт немесе импорт жүзеге
асатын кеден бекеті көрсетілген автоматты емес немесе бір жолғы лицензия.
Халықаралық саудада денсаулықты сақтау мен қоршаған ортаны қорғау
кедергі болып есептелмейді, бірақ жанама түрде осы мақсаттарға пайдалануы
мүмкін. Ол кезде импортталатын тауарларға ерекше техникалық талаптар
қойылады, ол технологияның өзгерісі мен санның сәйкес сертификатық алумен
байланысты қосымша шығындарға әкеледі. Қосымша төлемдерге әртурлі
әкімшілік, кедендік, гербтік, статистикалық алымдар жатады. Олар импортпен
шектеуге ықпал етеді. Олар баж салықтарын пайдалану саяси тұрғыдан тиімді
болмаған жағдайда пайдаланылады және негізінен келісімді түрде болады.
Халықаралық сауда ұйымы. 1994 жылы Халықаралық сауда ұйымын құру туралы
келісімге қол қойылды, ол өз қызметін 1995 жылы бастады және алдыңғы
шешімдерді Уругвайлық раунд шешімдерімен біріктіретін және ГАТТ-тың
бақылауымен қабылданған барлық келісімдерді біріктіретін жалпы
институционалды шеңберді құруды қарастырады. Өз қызметі барысында жаңа ұйым
таластарды реттеу тәртібі туралы Меморандум мен сауда саясатын қайта қарау
механизмін басшылыкқа алуы тиіс.
Бұл жерде ГАТТ туралы ең алдымен айта кеткен дұрыс. Тариф пен сауда
жөніндегі Бас келісім (ГАТТ) халықаралық сауданы реттеуде маңызды орынды
алды. Ол қатысушы-мемлекеттер арасындағы сауда қатынастары негізделетін
құқықтық нормалар жиынтығын қамтитын көп қырлы халықаралық келісімді
көрсетеді. Келісімге Женева қаласында 1947 ж. 30 қарашасында қол қойылып,
1948 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді.
ГАТТ үш қызметті атқарды:
1. Мемлекеттің сауда саясатына әлемдік сауда тәртіптерін жасау жолымен
әсер ету;
2. Сауданы либерализациялау жөніндегі келісімдер жасау форумы;
3. Таластарды реттеу.
ГАТТ-ң негізгі мақсаты халықаралық сауда қатынастарының қауіпсіздігін
қамтамасыз ету.
1994 жылға дейін әлемдік сауданы одан әрі либерализациялауды және сауда
кедергілерін жоюды мақсат етіп қойған сауда раундтарының 8-і өтті.
Осылардың соңғысы 1986-1993 ж. өткен Уругвай раунды. Оның барысында
ұйымдастыру құрылымы келісілді, келісім топтары жұмысының жоспары мен
тәртібі болжанды, қатысушы-мемлекеттердің тауар шектеулерін енгізбеу туралы
міндеттемелерінің орындалуына бақылау жасайтын арнайы орган құрылды және
қазіргі бар шектеулерді бірте-бірте алып тастау қарастырылды. Кедендік
тариф, тарифтік емес кедергі, табиғи тауарлар, текстиль мен киім, ауыл
шаруашылығы өнімдері, тропикалық тауарлар, субсидиялар мен компенсациялық
баж салықтары, интеллектуалды меншік құқы саудасы, саудадағы қорғаныс
шаралары, ГАТТ жүйесінің қызметі, ГАТТ шеңберіндегі келісімдер, таластарды
шешу шаралары, қызметтер саудасы жөніндегі 15 келісім тобы құрылды.
Уругвайлық раундтың нәтижесі халықаралық көп жақты жүйесін құру және
ГАТТ-ы Халықаралық сауда ұйымымен алмастыру болды.
Халықаралық сауда ұйымының басты мақсаты мемлекет мүшелердің өмір сүру
деңгейін көтерудің коммерциялық және экономикалық бағыты, ол төмендегі
жолмен жүзеге асырылады:
- толық жұмыспен қамту;
- тауар мен қызмет өндірісі және тауар айырбасының өсуі;
- шикізат қайнар көздерін ұзақ мерзімді даму, қоршаған ортаны қорғау
мен сақтау мақсатында тиімді пайдалану;
Халықаралық сауда ұйымы келесі құрылымға ие:
1. Министр конференциясы (екі жылда бір рет)
2. Жалпы кеңес:
- келіспеушіліктерді реттеу жөніндегі комитет;
- сауда саясатын қайта қарау Комитеті;
3. Көмекші органдар:
- қызмет бойынша кеңесі;
- тауар бойынша кеңес;
- интеллектуалды меншік құқығын қорғаудың сауда аспектілері бойынша
кеңесі;
- сауда мен даму бойынша Комитет;
- бюджет сұрақтары бойынша Комитет.
Қазақстан Халықаралық сауда ұйымының мүшесі емес, сондықтан да басқа
елдермен сауда қатынасы Халықаралық сауда ұйымының сәйкес құжаттарына
негізделмеген, ол екі жақты сауда келісімдеріне негізделген.
1.3. Халықаралық сауда теориялары
Абсолюттік және салыстырмалы артықшылықтары. Мемлекеттер не үшін
саудамен айналысады? Елдер арасындағы сауданың негізін не құрайды? Деген
сұраққа ғалымдар барлық тарихи кезендерде өз жауаптарын беруге тырысқан.
Сол ғалымдардың бірі - ағылшын саяси экономиясының классигі А.Смит
"Табиғатгы зерттеу және халықтың баю себептері" деген еңбегінде сауда
теориясының негізін қалады. Егер кез келген басқа бір ел, бізді қандай да
бір арзан тауармен қамтамасыз ететін болса, онда біз үшін өз
өнеркәсібіміздің еңбегінің бір бөлігіне сол елдің тауарын сатып алған
анағұрлым тиімді болар еді", - деп атап көрсетті А. Смит өз еңбегінде.
А. Смиттің бұл көзқарасы экономикалық мұрада "Абсолюттік артықшылық
теориясы" деп аталып кетті.
Бұл теориядағы негізгі идея - еңбек бөлінісі ұлттық байлықтың негізі,
яғни мемлекеттер халықаралық еңбек бөлінісіне белсене қатысты тиіс
екендігі.
Халықаралық еңбек бөлінісінің өндірістік өнімге мамандануы нәтижесінде
халықаралық сауда шығады десек, мамандардың көптеген варианттарының ішінен
қандайын таңдап алу тиімді? Осы кезде "экспортқа не шығару керек және
импортқа не алу керек?" деген сұрақтар туындайды.
А. Смит Франция, Португалия, Шотландиа елдеріндегі шарап өндірісін
мысалға келтіреді. Бұл мысалда салыстыру құралы ретінде өндірістің
абсолюттік шығыны (бір дана тауарды шығаруға қажетті адам саны) алынады.
Франция мен Португалияда шарап өндіру шығындары аз болғандықтан,
Шотландияда шарап өндіру тиімсіз болатындығы анық.
А.Смиттің теорясын талдау нәтижесінде оның бірқатар артықшылықтары мен
кемшіліктері анықталды. Солардың ішіндегі артықшылықтарды атап көрсетейік:
• біріншіден, өндірістің мүмкіндіктері, сол өндірістің жүзеге
асырылуының қолайлы жағдайлары табиғи факторлармен анықталады;
• екіншден, егер табиағи артықшылықтарға жаңа технологиялардың
жетістіктерін қоссақ, оңда теорияның маңызы одан да арта түсер еді.
• Сонымен қатар бұл теорияның кемшіліктері де бар:
• біріншіден, әдістемелік жолдардың шартты түрде болуы. Мысалы, А.Смит
өз зерттеулерінде екі елді ғана салыстырады, бірак та шын мәнінде
тәжірибеде былай болуы мүмкін емес
• екіншіден, ағылшын саяси экономикасының классигі ақша айырбасының
моделі емес, тауар айырбасының моделін қарастырады;
• үшіншіден, абсалюттік артықшылық халықаралық саудаға маңызды түрде
әсер ете алмайды, өйткені тауар өндірісінін алтернатавтік (балама) құны
халықаралық сауданың құрылымына әсер етеді.
А. Смиттің "Абсатюттік артықшылық" теориясыңдағы аталып өтілген
кемшіліктерді ағылшын саяси экономиясының тағы бір классигі Д. Рикардо
"Компаративтік (салыстырмалы) артықшылық" теориясында жоюға тырысты.
Елдер арасында айырмашылықтың болуы - Рикардо теориясының негізі болып
табылады. Осыған сәйкес төмендегідей тұжырым жасалған: кез келген елде оның
табиғи - климаттық жағдайларына қарамастан кез келген тауар өндірісін іске
асыруға болады.
Мысалы, Қазақстанда да лимон өсіруге болады, бірақ Жерорта теңізі
маңында орналасқан елдермен салыстырғанда Қазақстанда өсіру өте көп шығынды
қажет етеді.
Сондықтан, біз үшін лимонды Қазақстанда өсіруден көрі, сол елдерден
сатып алу өте тиімді болмақ. Рикардоның халықаралық сауда теорияларын
дамытудағы сіңірген еңбегі өте зор.
Мысалы, екі елден (Англия мен Португалия) тұратын қарапайым экономиканы
қарастырайық. Олар пайда әкелетін екі өнімді (мата мен шарапты) шығарады
деп есептейік.
Бірақ, олар бір ғана еңбек факторын қалданады.
Матаны өндіруге қажетті еңбек мөлшерін А әріпімен, шарап өндіруге
қажетті еңбек мөлшерін Б әрпімен, ал жалпы еңбек ұсынысын В әрпімен
белгілейік.
Егер де әрбір елдің ресурстары шектеулі болса, сонымен бірге ол шығарып
жатқан екі тауардың біреуінің қосымша данасын шығаратын болса, онда ол
екінші тауарды шығарудан бас тартуға мәжбүр болады. Оны төмендегі мына
теңсіздікпен көрсетсек:
Англия үшін
Португалия үшін
Осы келтірілгек тенсіздіктер негізінде, өндірістік мүмкіндіктердің
шегін көрсетуге болады, яғни көлбеу сызық матанын құнына тең, ал матаның
құны шараптың мөлшерімен өрнектеледі.
Әрбір елде пайда әкелетін өнімнің қандай мөлшері шығарылатындығын
анықтау үшін баға көрсеткішін пайдалану қажет. Әрбір сектор өндірістік
фактордың біреуін ғана пайдаланғандықтан, еркін бәсеке өндіріс
факторларының құнына бағалардың тікелей тәуелділігін қамтамасыз етеді.
Сонда әрбір ел үшін тепе-теңдік қамтамасыз етіледі.
Автаркия (елдік басқа елдермен байланысының болмауы) кезінде ел екі
иглікті де шығаруға мәжбүр болады.
Шараппен салыстырғанда матаның бағасы әрбір пайда келтіретін дананы
шығаруға қажетті еңбек құндары арасындағы арақатынаспен анықталады.
Басқаша айтқанда, екі игліктің салыстырмалы бағалары оларды өндірісте
қажетті еңбек мөлшерлері арасындағы қатынасқа тең болады.
Мата мен шарап өндірісінде қолданылатын технологиялар арасында белгілі
бір айырмашылық болса, онда екі игіліктің салыстырмалы бағалары ер елде әр
түрлі болып келеді. Автаркияның болмауы - сыртқы сауданың жүргендігінің
дәлелі.
Ал мата құнын шарап құнымен салыстырғанда, Англияда мата арзанырақ
екені анықталған, сондықтан матаны Англиядан сатып алу (импорттау) тиімді.
Англия Португалия
Мата
Шарап
Жоғарыда көрсетілген кестеден Англияның абсолюттік артықшылығы айқын
көрінеді.
Енді екі игліктің салыстырмалы бағаларын талдаған кезде, матаның бір
бірлігін өндіру үшін шараптың қанша данасынан бас тарту керектігі
анықталады.
Ол үшін төмендегі кестені қарастыру керек.
Англия Португалия
Матаның бір данасының шараппен
өрнектелген құны
Бұл кестеден мынаны байқаймыз, яғни мата өндірісінде Англия
салыстырмалы артықшылыққа ие екендігі анықталған.
А.Смит, Д.Рикардо және Милль халықаралық сауданың шығу себептерін тек
қана еңбек факторымен қарастырды.
Бірақ іс жүзінде кез келген экономикада еңбек факторымен бірге басқа да
өндірістік факторлар (жер, капитал) қолданылады.
Өндірістік факторлар жөніндегі ілімдерін зерттеп, 1930 жылы швед
ғалымдары Бертиль Олин және Эли Хекшер Давид Рикардоның теориясын ері қарай
толықтырды. Хекшер мен Олин өндірістің екі факторын – капитал мен өрнекті
қолдана отырып, сыртқы сауданың жана үлгісін қарастырады. Бұл үлгіде
негізгі тұжырым төмендегідей жағдайларға әкеледі:
1) жұмысшы күшінің артық шамасы бар, бірақ капитал мөлшері аз болған
елдер еңбекті көп қажет ететін тауар өндірісіне маманданады;
2) капитал мөлшері артық, бірақ жұмысшы күшінің шамасы аз болған елдер
капиталды көп қажет ететін тауар өндірісіне маманданады.
Енді басқа елдермен салыстырғанда жұмысшы күшінің шамасы артық болса,
онда ол мемлекет жұмысшы күшімен мол қамтамасыз егілген деп есептеледі.
Егер басқа тауарлармен салыстырғанда жұмысшы күшінің шығындарының үлесі
тауар құнының құрылымында көп болса, онда ол еңбекті көп қажет ететін тауар
деп есептеледі.
Xекшер - Олин теориясы бойынша мынадай қорытынды жасалған: егер тауар
өндірісінде онша тапшы емес өндірістік фактор қолданылса, онда әр мемлекет
сол тауарларды экспортқа шығаруға тырысады.
1954 жылы американдық экономист Леонтьев Хекшер -Олин теориясын іс
жүзінде дәлелдеп көрсетті. Ол АҚШ-тың экспорты мен импортын зерттейді.
Зерттеу құралы ретінде еңбек және капитал шығындарын қарастырады. Сол кезде
дүние жүзі бойынша төмендегідей тұжырымдар қалыптасып АҚШ капиталдың
мөлшерін көп қажет ететін тауарларды экспортқа шығарып, ал көбінесе еңбекті
көп қажет ететін тауарларды импорттап алады.
Бұл жағдайда зерттеу нәтижесі керісінше болып шықты. Осыған байланысты
Леонтъев еңбегі экономикада "Леонтьевтің парадоксы" деп аталды. Капиталдың
салыстырмалы артықшылығы АҚШ-тың сыртқы саудасына әсер етпейтідігі
анықталған.
Зерттеу нәтижесі келесі жағдайды көрсетті: көп жағдайда АҚШ еңбекті көп
қажет ететін тауарларды шетке шығарып, капиталды аз қажет ететін тауарларды
шеттен тасымалдайды. Осыған сәйкес Леонтъев өз көзқарасын ұсынады. АҚШ - та
пайдаланылатын фaктоpлapдың ішіндегі өте тиімдісі — еңбек факторлары болып
табылады.
Оған себеп болған нәрсе – АҚШ жұмысшыларының біліктілігінің өте жоғары
деңгейде болуы. Бұл жана модель түсінігі - "жұмысшы күшінің біліктілігі"
теориясы деп аталады.
Хекшер-Олиннің ережелері мен қорытындыларын практикалық тұрғыдан
тексеруге арналған көптеген зерттеулердің ішіндегі ең негізгісі - американ
экономисті, 20-жылдардағы Жоспарлау комитетінің қызметкері, Нобуль
сыйлығының лауреаты Василий Леонтьевтің жұмысы болып табылады. 1954 жылы
оның сол кездегі капитал молшылығымен ерекшеленетін ел АҚШ-тың экспорты мен
импортындағы еңбек пен капиталдың толық жұмсалуын негізге ала отырып,
Хекшер-Олин теориясын тексеруге қадам жасаған мақаласы жарық көрді. Басқа
ірі елдер ішінен бұл елге екінші дүниежүзілік соғыстың орасан зардабынан
жеткілікті капиталмен шығудың сәті түсті. Бұл кезде Еуропада капитал
жетіспеушілігі мен жұмыс күшінің салыстырмалы аpтықшылығы байқалды.
Сондықтан АҚШ капитал сыйымдылығы бар тауарларды сыртқа шығарып, еңбек
шығыны көп тауарларды Шет елден әкеледі деп күтілген еді. Бірақ нәтиже
керісінше немесе бұған қарама – қайшы болды да, теория Леонтьев парадоксы
деп аталды. Елдегі капиталдың салыстырмалы молшылығы (артықшылығы)
Американың сыртқы саудасына әсер етпейтіні белгілі болды. АҚШ шет елден
әкелгенге қарағанда, еңбек сыйымдылығы молырақ және капитал сыйымдылығы
азырақ өнімдері шет жаққа шығара бастады.
Рыбчинскийдің теоремасында сипатталатын факторлар ұсынысының бір
қалыпты емес өсуінің мына тұрғыдағы маңызы ерекше: басқа да өзгермелі
факторлардың тұрақтылығы кезіңдегі ұсыныс факторлары бірінің өсуі осы
факторды қарқыңды пайдалану барысындағы тауар өндірісінің өсуіне және
басқадай тауарлар өндірісінің қысқаруына әкеледі.
Бұл жағдай, мысалы, егер капитал өсімі байқалатын болса, Португалияда
мауыты өндірісі кезінде қалыптасуы мүмкін.
Рыбчинский теоремасы іс жүзінде бірнеше рет дәлелдеңді. Осылайша
Голандияның - голландиялық сырқаты индустрилизациясыздандырудың
хрестоматиялық сипатына айналып үлгерді. Бұл проблема Голландияның белсенді
түрде кен орнын ашып, пайдалануына байланысты пайда болды. Сөйтіп, табиғи
газды өндірудің өсуіне орай Голландияның өнеркәсіптік экспорты қысқара
түскендей әсер қалдырды, ал жылу отынының барлық түріне (табиғи газды қоса
алғанда) әлемдік нарықтағы бағаның өсуі бұл тенденцияны күшейте түсті. Бұл
жағдай Рыбчиискийдін мына теоремасынан тарайды: жаңа сектор ресурстардың
басқа саладардан неғұрлым жоғары еңбекақы мен осы сектордағы соңұрлым
жоғары табыстың есебінен кері қайтуына әсерін тигізеді. Соның нәтижесінде
өңдеуші өнеркәсіптің өнімі қысқарды. Осылайша, дүниежүзілік сауданың ұнамды
жақтарымен қатар, ұнамсыз салдары да болуы мүмкін. Бұл, әрине сыртқы
саудасаясатында еркін сауда және протекционизм тәрізді екі бірдей екенін
көрсетеді.
ІІ. ҚР – ның сыртқы экономикалық заңдары мен нысандары
2.1. ҚР – ның сыртқы экономикалық қызметін белгілейтін
факторлар
Қазіргі жағдайда кейбір министрліктер, ведомстволар, ұйымдар осы жоғары
аталған конвенцияларға қосылудың қажеттілігін сезіне отырып, заң шығару
құқығы бар тұлғаларды Қазақстан Республикасы атынан соларға қосылу туралы
ұсынысын Қазақстан Республикасы Парламентіне кіруге ынталандыруда. Осы
конвенцияларға қосылу сыртқы экономикалық қатынастың тиісті құқықтық
негізін қамтамасыз ету жолында маңызды қадам болуы тиіс.
Мазмұны, құрылымы, қатысушылар құрамы бойынша ерекшеленетін, әлемдік
шаруашылық қатынастарды реттейтін және оларды Қазақстан Республикасында
жүзеге асыруға тиімді болатын көптеген халықаралық-құқықтық шарттар бар.
Әсіресе төлем, есеп-айырысу операцияларын реттейтін нормалар (мысалы,
инкассо бойынша ережелер 1974 ж.), Жай және аудармалы вексельдер туралы заң
конвенциясы (Женева, 1930 ж.), сонымен қатар, ұлттық сауда флотының пайда
болуын ескерсек, Теңіз саудасында халықаралық-құқықтың келісімшарттарға
қосылу қажет қақтығысу туралы конвенция 1910 ж., кемелерді тұтқындау туралы
конвенция 1952 ж.
Қазақстан Республикасы алдында халықаралық шаруашылық байланыстарды
құқықтық реттеу жүйесіне ақшалай кіру мәселесі тұр. Халықаралық-құқықтың
бар шарттарды көп жақты зерттеп, соларға енуге республиканың дайындық
дәрежесін анықтау қажет. Ұлттық заңнаманы осы халықаралық-құқықтық
нормаларға сәйкес келтіру қажет. Көп жақты халықаралық-құқықтық
келісімдерді дұрыс таңдай білудің маңызы өте зор.
Сыртқы саудада тауарларды сатып алу-сату келісімдері екі конвенция
арқылы реттеледі: Тауарлардың халықаралық сатып алу-сату туралы бірыңғай
заңдар жөніндегі Гаага конвенциясы (1964 ж.) және Вена конвенциясы (1980
ж.). Сондай-ақ жолаушыларды және жүктерді теңіз арқылы тасымалдауды екі
жақты реттеуге ие болады, ал теңізде иелік етушілердің жауапкершілігін
құқықтық реттеу - халықаралық-құқықтық келісімдермен анықталады.
Вексельді екі жақты халықаралық-құқықтық реттеу ерекше сипатқа ие.
Бүгінгі таңда Терроризм мен сепаратизм және экстремизммен күрес жөніндегі
Шанхай конвенциясын ратификациялау туралы заң жобасы қабылданды. Ал
конвенция өзі 2001 жылдың маусым айының 15 жұлдызында Шанхай ынтымақтастық
ұйымына қатысушы мемлекеттер басшылығымен қабылданған болатын. Қазақстан,
Қытай Халық Республикасы, Қырғызстан, Ресей, Тәджікстан және Өзбекстан
елдері кіретін бұл халықаралық ұйымдардың негізгі мақсаттарының бірі
аймақта бейбітшілікті, қауіпсіздікті, тұрақтылықты ұстап тұру жөніндегі
бірлескен күш жігерді қолдану болып табылады. Құжаттың ратификациясы біздің
елімізге халықаралық терроризм мен сепаратизм және экстремизммен күресте
шетелдік әріптестермен тығыз, әрі тиімді түрде өзара іс-қимыл жасауға
мүмкіндік береді, сондай-ақ қабылданған міндеттемелері бойынша тараптардың
жауапкершілігін заңнамалы деңгейде нығайтуға септігін тигізеді.
Саяси диалогті одан әрі ілгерілету, аймақтық ықпалдастықтың
(интеграция) механизмдері мен нысандарын жетілдіру, бірыңғай қауіпсіздік
кеңістікті қалыптастыруда өзара түсінушілікті тереңдету, аймақта
бейбітшілік пен тұрақтылықты ұстап тұру жөніндегі бірлескен іс-қимылды
жасау, саяси, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық, мәдени ізгілік
қатынастарды жетілдіру мақсатында Орталық Азиялық экономикалық қауымдастық
(Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәджікстан) Орталық-Азиялық
бірлестікке айналды.
Сыртқы сауданың негізгі көрсеткіштер. Біздің республика саяси және
экономикалық тәуелсіздікке ие болып, халықаралық экономикалық қарым-
қатынастардың толық құқықты субъектісі болды: серіктес-елдердің аясын
кеңейтті, көптеген дамыған және даму устіндегі мемлекеттермен экономикалық
байланыстарды орнатты, бұрынғы әріптестермен қатынастарын қайтадан құрды,
әлем рыногына ықпалдасу жолында ілгері басты. Қазақстанның сауда
әріптестері қатарында еуропалық елдермен қатар, азия өңірінің, Америка,
Африка және Австралия елдері де бар.
1997 жылдан бастап елдің сыртқы саудасының географиясы шалғай шетел
елдерімен байланыстарды кеңейту бағытына қарай өзгергені байқалады.
Достастық елдері арасында және ТМД-дан тыс елдер арасындағы экспорт
көлемінің пайыздық арақатынасы да айтарлықтай өзгерді. Шалғай шетел
елдерімен саудадағы экспорт белсенділігінің қарбалас кезеңі 2000 жылға тура
келді. Бір уақытта 2000 жылы ТМД елдері арасындағы негізгі сауда
әріптестері болып табылатын барлық елдерге экспорт көлемі айтарлықтай
ұлғайтылды.
1995 жылмен салыстырғанда 2005 жылы сыртқы сауда айналымының көлемі 5
есеге өсіп, 45201,5 АҚШ долларын құрады (2004 жылы өсім - 37,5%). Экспорт
операцияларының өсу қарқыны 1999 жылы 10%-ға, 2000 жылы 50%-ға
көтерілгеннен кейін 2005 жылы 38.6% құрады. 2005 жылы сыртқы сауда
айналымының өсуіне экспорт және импорт операциялары көлемінің көтерілуі
ықпал етті (1-диаграмма).
Сыртқы сауда айналым серпіні
2005 жылы Қазақстан Республикасы кәсіпорындарының 167 әлем елдерінде
сауда серіктестері болды (1995 жылы - 146 елде). 2005 жылы Қазақстанның ТМД
елдерімен сыртқы сауда айналымы 12200,7 млн. АҚШ долларын құрады және 2004
жылмен салыстырғанда 19,4%-ға көтерілді, оның ішінде экспорт - 4066,8 млн.
АҚШ долларына (1%-ға төмендеді), импорт - 8133,9 млн. АҚШ долларына (33%-ға
өсті).
Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымында Ресей Федерациясымен
жасалатын сауда жетекші роль атқарады, ол бұрынғы тарихи қалыптасқан
процестердің арқасында Қазақстанның негізгі сауда әріптесі және Қазақстан
өнімінің негізгі тұтынушысы болып табылады.
Әлемдегі басқа мемлекеттермен сыртқы сауда айналымы 33000,8 млн. АҚШ
долларын құрады және 2004 жылмен салыстырғанда 45,6%-га көтерілді, соның
ішінде экспорт - 23782.2 млн. АҚШ доллары, 48,6%-ға көтерілді, импорт -
9218,6 млн. АҚШ доллары, 38,3%-ға көтерілді.
Экспорт. Экспорттың тауарлық құрылымында шикізат тауарлары басым (2-
диаграмма). Бұрынғыдай, негізгі тауарлық топтарды, минералды өнімдер мен
қымбат емес металдар құрайды, бірак сонымен қатар осы тауарлардың үлес
салмағы өзгерді. Өткен жылдармен салыстырғанда, 2005 жылы Қазақстаннан
шығарылған өнімнің жалпы көлеміндегі минералды өнімдер үлесінің (1995 жылғы
29%-дан 2005 жылғы 74%-ға дейін) көтерілгендігі және металлургия өнеркәсібі
өнімінің (1995 жылғы 41%-дан 2005 жылғы 16%-ға дейін) төмендегені
байқалады.
Минералды өнімдер экспортының 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 50%-
ға өсуіне, негізінен, шикі мұнай мен газ конденсатын жеткізу құнының
көтерілгендігі әсер етті. Көлемдерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz