Болашақ кәсіби мамандарды ұлттық өнерге баулу (сандықша жасау өнері мысалында)
Нормативтік сілтемелер Анықтамалар
Белглеулер мен қысқартулар
Кіріспе 4
1 БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫ ҰЛТТЫҚ ӨНЕРГЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Болашақ кәсіби мамандарын даярлауда оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытудың педагогикалық, психологиялық ерекшеліктері 6
1.2 Қазақ халқының ұлттық қолөнерінің даму тарихы 15
1.3 Болашақ мамандарды ұлттық өнерге баулудың мүмкіндіктері 17
2 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН АҒАШ ӨҢДЕУ ЖҰМЫСТАРЫНА БАУЛУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Мектептің ағаш өндеу шеберханасын жабдықтаудың талаптары 27
2.2. 5.7 сынып оқу бағдарламасында сәндік қолданбалы өнер (ағаш өңдеу)
жұмыстарына талдау жасау 33
2.3. 5.7 сыныптарда ұлттық бұйым сандықша жасау өнеріне үйрету әдістері 38
3 БҰЙЫМ ЖАСАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
3.1.Ұлттық бұйымдарды дайындаудың негізгі талаптары 49
3.2 Сандық бұйымын дайындау жолдары 55
3.3 Бұйымның экономикалық есебі 56
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер 60
Қосымшалар 65
Белглеулер мен қысқартулар
Кіріспе 4
1 БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫ ҰЛТТЫҚ ӨНЕРГЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Болашақ кәсіби мамандарын даярлауда оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытудың педагогикалық, психологиялық ерекшеліктері 6
1.2 Қазақ халқының ұлттық қолөнерінің даму тарихы 15
1.3 Болашақ мамандарды ұлттық өнерге баулудың мүмкіндіктері 17
2 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН АҒАШ ӨҢДЕУ ЖҰМЫСТАРЫНА БАУЛУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Мектептің ағаш өндеу шеберханасын жабдықтаудың талаптары 27
2.2. 5.7 сынып оқу бағдарламасында сәндік қолданбалы өнер (ағаш өңдеу)
жұмыстарына талдау жасау 33
2.3. 5.7 сыныптарда ұлттық бұйым сандықша жасау өнеріне үйрету әдістері 38
3 БҰЙЫМ ЖАСАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
3.1.Ұлттық бұйымдарды дайындаудың негізгі талаптары 49
3.2 Сандық бұйымын дайындау жолдары 55
3.3 Бұйымның экономикалық есебі 56
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер 60
Қосымшалар 65
. Қазақстан Республикасы егеменді ел ретінде білім беру жүйесінде соңғы онжылдықта тың өзгерістер жасалып, әлемдік білім беруге ұмтылуда. Сол үшін еліміздің экономикасын қарқынды дамытуда алдымен бүгінгі жасұрпақты білімдар етіп, жан-жақты даярлау үкімет алдында тұрған еңбір жауапты мәселе екендігі барша қазақстандықтарға аян. Соның бір айғағы бүгінгі мектеп реформасынының өзекті мәселесінің бірі - оқушылардың еңбек тәрбиесі мен кәсіби бағдар беруді түбірімен жаңарту және әрбір мекеме орындарында жұмыс істей білетін жан-жақты да қабілетті мамандарды даярлау, ең өзекті мәселе болып табылады. Осы орайда әрбір жас буын алдымен өз білімін жеке басына ғана емес, қоғамға да пайда келтіретін саналы азамат ретінде мектеп қабырғасынан бастау алу керектігі аталып өтілуде.
Сондықтан да мектеп қабырғасынан оқушыларға пәндік білім беріп қана қоймай, олардың болашаққа бағытталған өз ұстанымын дұрыс бағытта дамытуда олардың шығармашылық белсенділі мен шығармашылық қабілетін арттыру болып табылады. Жалпы жоғары сынып оқушыларының шығармашылық белсенділік қабілеттерін дамытуда және олардың жан- жақты үйлесімді дамуында мектептегі еңбек тәрбиесінің (технология пәні арқылы берілетін) маңызы зор болып саналады.
Әсіресе білім беру ісі, балалардың жас ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік - мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы, ең алдымен оқушылардың жеке тұлғалық дамуы мен жалпы дамуға дайындығы мәселелерінің бірлігін шеше білуіміз керек.
Жалпы мемлекеттің күш-қуаты, ең алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың сапасымен анықталады. Сондықтан да өркениетті дамушы 50 елдің қатарында болу үшін мектеп оқушыларының әр уақытта қоғамдық санасының яғни жеке тұлғасының еңбек білігі мен шығармашылық қабілеті қалыптасқан адам болып өсуі өзекті де көкейтесті мәселе болып отыр.
Сондықтан да мектеп қабырғасынан оқушыларға пәндік білім беріп қана қоймай, олардың болашаққа бағытталған өз ұстанымын дұрыс бағытта дамытуда олардың шығармашылық белсенділі мен шығармашылық қабілетін арттыру болып табылады. Жалпы жоғары сынып оқушыларының шығармашылық белсенділік қабілеттерін дамытуда және олардың жан- жақты үйлесімді дамуында мектептегі еңбек тәрбиесінің (технология пәні арқылы берілетін) маңызы зор болып саналады.
Әсіресе білім беру ісі, балалардың жас ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік - мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы, ең алдымен оқушылардың жеке тұлғалық дамуы мен жалпы дамуға дайындығы мәселелерінің бірлігін шеше білуіміз керек.
Жалпы мемлекеттің күш-қуаты, ең алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың сапасымен анықталады. Сондықтан да өркениетті дамушы 50 елдің қатарында болу үшін мектеп оқушыларының әр уақытта қоғамдық санасының яғни жеке тұлғасының еңбек білігі мен шығармашылық қабілеті қалыптасқан адам болып өсуі өзекті де көкейтесті мәселе болып отыр.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ақпараттық технологиялар және инженерлік факультеті
Досқараев Берген
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В01200 Кәсіптік оқыту
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ақпараттық технологиялар және инженерлік факультеті
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к Ж.Қ.Күнпейіс
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Болашақ кәсіби мамандарды ұлттық өнерге баулу (сандықша жасау өнері мысалында).
5В01200 Кәсіптік оқытумамандығы
Орындаған: тобының студенті
Ғ ылыми жетекшісі,
П.ғ.к., доцент м.а
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер Анықтамалар
Белглеулер мен қысқартулар
Кіріспе 4
БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫ ҰЛТТЫҚ ӨНЕРГЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Болашақ кәсіби мамандарын даярлауда оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытудың педагогикалық, психологиялық
ерекшеліктері 6
Қазақ халқының ұлттық қолөнерінің даму тарихы 15
Болашақ мамандарды ұлттық өнерге баулудың мүмкіндіктері 17
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН АҒАШ ӨҢДЕУ ЖҰМЫСТАРЫНА БАУЛУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
Мектептің ағаш өндеу шеберханасын жабдықтаудың
талаптары 27
5-7 сынып оқу бағдарламасында сәндік қолданбалы өнер (ағаш өңдеу)
жұмыстарына талдау жасау 33
5-7 сыныптарда ұлттық бұйым сандықша жасау өнеріне үйрету
әдістері 38
БҰЙЫМ ЖАСАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
3.1.Ұлттық бұйымдарды дайындаудың негізгі талаптары 49
Сандық бұйымын дайындау жолдары 55
Бұйымның экономикалық есебі 56
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер 60
Қосымшалар 65
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалған:
Қазақстан Республикасының тұнғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың „Қазақстан-2030" атты жолдауы;
Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
УЕ - ХҚТУ - 015 - 2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар;
УЕ - ХҚТУ - 027 - 2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) - тиісті саланың нақты мамандығының өзекті проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып табылатын бітіру жұмысы.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі, еңбек етуге құлшынысы.
Қабілеттілік - оқушының жеке психологиялық ерекшелігі. Ол жалаң білім мен дағды емес, соны тез игеру жолындағы табандылығы. Ол адам бойындағы жақсы қасиеттер, яғни олардың жиынтығы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Университет - Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті.
ОТ - оқыту технологиясы.
Қазақ ССР - Қазақ Советтік Социалистік Республикасы.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қазақстан Республикасы егеменді ел ретінде білім беру жүйесінде соңғы онжылдықта тың өзгерістер жасалып, әлемдік білім беруге ұмтылуда. Сол үшін еліміздің экономикасын қарқынды дамытуда алдымен бүгінгі жасұрпақты білімдар етіп, жан-жақты даярлау үкімет алдында тұрған еңбір жауапты мәселе екендігі барша қазақстандықтарға аян. Соның бір айғағы бүгінгі мектеп реформасынының өзекті мәселесінің бірі - оқушылардың еңбек тәрбиесі мен кәсіби бағдар беруді түбірімен жаңарту және әрбір мекеме орындарында жұмыс істей білетін жан-жақты да қабілетті мамандарды даярлау, ең өзекті мәселе болып табылады. Осы орайда әрбір жас буын алдымен өз білімін жеке басына ғана емес, қоғамға да пайда келтіретін саналы азамат ретінде мектеп қабырғасынан бастау алу керектігі аталып өтілуде.
Сондықтан да мектеп қабырғасынан оқушыларға пәндік білім беріп қана қоймай, олардың болашаққа бағытталған өз ұстанымын дұрыс бағытта дамытуда олардың шығармашылық белсенділі мен шығармашылық қабілетін арттыру болып табылады. Жалпы жоғары сынып оқушыларының шығармашылық белсенділік қабілеттерін дамытуда және олардың жан- жақты үйлесімді дамуында мектептегі еңбек тәрбиесінің (технология пәні арқылы берілетін) маңызы зор болып саналады.
Әсіресе білім беру ісі, балалардың жас ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік - мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы, ең алдымен оқушылардың жеке тұлғалық дамуы мен жалпы дамуға дайындығы мәселелерінің бірлігін шеше білуіміз керек.
Жалпы мемлекеттің күш-қуаты, ең алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың сапасымен анықталады. Сондықтан да өркениетті дамушы 50 елдің қатарында болу үшін мектеп оқушыларының әр уақытта қоғамдық санасының яғни жеке тұлғасының еңбек білігі мен шығармашылық қабілеті қалыптасқан адам болып өсуі өзекті де көкейтесті мәселе болып отыр.
Ол үшін мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытуда мектепте өтілетін технология пәнінің алатын орны ерекше. Технология пәнінде жоғары сынып оқушылары, қарапайым еңбек түрінен бастап өндірістік білім негіздерінің теориялық жағынан мәлметтер ала отырып, олардың байқағыштығы, ой-өрісі, техникалық шығармашылық қабілеттері артып отырады.
Дегенмен, мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуда қай пәннің болсада өзіндік үлесі бар болғанмен еңбекке баулу (технология) пәнінің алатын орны ерекше екендігін атап кетуге болады.
Технология пәнінде мектеп оқушылары еңбектің алғашқы әліппесімен танысып, олардың байқағыштығы, ой - өрісі, сана-сезімдері және олардың
пәнге деген қызығушылықтары арта түсіп, шығармашылық белсенділіктері артып отырады.
Сондықтан да жалпы білім беретін мектептің технология пәні сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастырып, дамытуда және мектеп оқушыларына жан-жақты білім беруде, бүгінгі мектептің технология сабағы дегенмен өз дәрежесінде өтіліп келе жатқан пәндердің бірі болғанымен оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында ұсынылған оқулықтарында кемшіліктер көтеп кездеседі. Мектеп оқушыларының шығармашылық белсенділіктерін дамыта түсетін арнайы дайындалған оқу-әдістемелік құралдардың жоқтың қасы. Біз айтып отырған талаптардың орындалмауынан бүгінгі күні біршама қарама- қайшылықтар туындайды. Біз жазып отырған дипломдық жұмыстың тақырыбы да осы мәселелердің шешімін табу мақсатында оқу- әдістемелік құралдарға талдау жасауға Болашақ кәсіби мамандарды ұлттық өнерге баулу (сандық жасау өнері мысалында) -деп алуға себепші болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетін ұлттық өнер арқылы дамытудың психологиялық ерекшеліктері мен педагогикалық негіздердің тигізетін ықпалын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
мектеп жасындағы балалардың психологиялық ерекшеліктеріне және осы мәселені зерттеген педагог-психологтардың еңбектеріне талдау жасау;
жоғары сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін технология сабақтарында оқытудың ең тиімді әдіс-тәсілдеріне талдау жасау;
мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетін ұлттық өнер арқылы дамыту;
Зерттеу пәні - Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін технология пәнінде дамыту.
Зерттеу жұмысының әдістері - талдау, жинақтау, іздену, бақылау, оқушы жұмысын зерттеу, сауалнама жүргізу, т.б.
Зерттеу жұмысының нысанасы - жалпы білім беретін орта
мектептердің оқу- тәрбие үдерісі.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 3 бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫ ҰЛТТЫҚ ӨНЕРГЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Болашақ кәсіби мамандарды даярлауда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың психологиялық,
педагогикалық ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының тұнғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың „Қазақстан-2030" атты жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының ерлік жігерін, білім өресі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады... деген сенімі жай айтылған сөз емес деп түсіндіреді [2].
Бүгінгі таңда Республика аумағында орналасқан барша білім беру мекемелерінің жауапкершілікті ісі балалардың жас ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік-мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы еңбір жауапты істеріміздің бірі деп санауымыз керек.
Мемлекеттің күш-қуаты, ең алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылыммен техниканың, мәдениетпен өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың сапасымен анықталады.
Ал бүгінгі қоғамымызда жүріп жатқан жасұрпақ тәрбиесі, оның ішінде білім беру істеріндегі өзгерістер елімізде өтіп жатқан білім беру ісіндегі жаьандану реформаларымен ғылыми техникалық прогрестің алғы шарттарының бірі. Оның үстіне бүкіл әлемдік білім беру кеңістігіне ену мақсатында қазіргі таңда Қазақстан Республикасында білім берудің жаңаша жүйесі құрылып, еуропалық білім беруге көшу бағытталған. Аталған тың өзгерістер әсіресе оқу-тәрбие үдерісіндегі болып жатқан түрлі бағыттағы білім беру қызметінде жаңаша қарауды, қол жеткізген табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармашылық әлеуметін дамытуды және мұғалім іс әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді. Өйткені, бүгінгі өнерлі жас ұрпақ тек қана біздің өмірдің тікелей жалғастырушысы өкілі ғана емес, еліміздің тірегі, мызғымас болашағы. Ал қоғам қашанда дарынды, қабілетті адамдарға мұқтаж. Бүгінгі таңда кез келген мамандық атаулының барлығы біліктілікті, ептілікті, шапшаңдықты әрбір оқушының шығармашылық мүмкіндіктеріне орай дамыта білуді қажет етеді. Сондықтан да мектепте белгілі бір білім беріп қана қоймай, олардың шығармашылық қабілетін одан ары қарай дамыта түсу. Ал, мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыруда және оларды жан-жақты үйлесімді дамуында еңбек тәрбиесінің маңызы зор екендігі педагогика ғылымы саласында зерттеу жүргізген әлемдік, отандық ғалымдар мен білім беру саласына көптеген үлес қосқан ағартушыларымыздың еңбектерінде баяндалған. Шығармашылық тұрғыда сөз ететін болсақ, мынандай түсініктемелерді беруге тура келеді.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі, еңбек етуге құлшынысы. Өмірге дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабыл дай білуге үйренуі керек. Осы мақсатта педагогика ғылымын дамытуға үлес қосқан ірі тұлғалы ғалымдар (философтар, педагогтар) ертеден-ақ өз үлестерін қоса білді. Мысалы, Аристотельдің Жан туралың еңбегі, Я. А. Коменскийдің Ұлы дидактикасы, И.Г.Пестолоцци мен А.Дистервег еңбектері оқытудың негізгі теориялық мәселелеріне сүйеніп, жеке тұлға дамуында шығармашыл әрекет арқылы қалыптастыру мәселесінің маңыздылығын атап өтеді [3].
Бала шығармашылығының жантану негіздерімен тығыз байланысты екенін психологтар да үнемі зерттеп, көптеген тұжырымдар арқылы дәлелдеді. Америка психологы М.Корне, орыс психологтары А.Н.Лук, В.И.Андреев, И.Л.Лернер, А.Л.Яковлевтердің еңбектері шығармашылық қабілеттің құрамдас компоненттерін зерттеуге бағытталған.
Халық ағарту ісінің белгілі қайраткерлері К.Д,Ушинский „ Ана тілін оқытуға басшылық,, еңбегінде, В.А.Сухомлинский „Балаларға жүрек жылуы" еңбегінде, В.Ф.Шаталов, Н.А.Менчинская, т.б. өздерінің еңбектерінде атап көрсетілсе, ағартушылық идеяны Қазақстанда тұңғыш рет көтерген Ы.Алтынсариннің „Таңдамалы педагогикалық мұралары", М.Жұмабаевтың „Педагогика", Т.Сабыровтың „Оқыту теориясының негіздері", Ж.Әбиевің „Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері„ еңбектерінде жастарға білім беру саласында өскелең өмір жағдайында шығармашылық қабілеттілікті дамытудың маңыздылығына көп тоқталады
[4].
Адам бойындағы қабілетті дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі танытуына көмектеседі. Адамның ойлау үдерісі қандай да бір сұраққа жауап беру, белгілі бір тапсырманы орындау, іс-әрекеттің қандай да бір түрін табу және тағы басқа да қажеттіліктер туғанда активті қызмет жасауға көшеді.
Кез-келген тарихи кезеңде өмір сүріп отырған мемлекеттің өзіне тән білім беру жүйесі болады. Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының „Білім беру тұжырымдамасында" ұсынылып отырған жүйенің қазіргі және белгіленген мерзімде жүзеге асатын, мүмкін болатын құрамалары айқын белгіленген.
Ұсынылған үкімет тұжырымдамасы - ғылыми-теориялық, әдіснамалық құжат болып табылады. Онда Қазақстан Республикасының білім берудегі мақсаттары мен міндеттері, құрылымы мен мазмұны және дамуының негізгі стратегиялық бағыттары анықталған. Соған сәйкес құрылған бағдарламаның негізінде біз мектептегі сабақ үдерісін қоғам талаптарына сай жан-жақты дамыту арқылы ұйымдастыра білуіміз керек.
Осындай жауапты істерді бүгінгі Егеменді Қазақстан, әлемдегі қуатты дамушы 30 елдің қатарына қосылып, еуропалық үлгідегі әлемдік деңгейдегі білім кеңістігінен орын алуға ұмтылыс жасауда. Кезінде ұлы ағартушы - педагог Ахмет Байтұрсынұлы „Басқадан кем болмас үшін біз білімді, бай, әм күшті болуымыз керек. Білімді болуға ұмтылу керек. Бай болуға кәсіп керек. Күшті болуға бірлік керек„ деп сара жол сілтеді [5].
Өсіп келе жатқан ұрпаққа шығармашылық тәрбие берудің тиімді нұсқаларын әр түрлі жас мөлшеріндегі балаларға мақсаттың қолайлы құрылысын анықтаудан бастау керек. Мұнсыз оқушылардың білімін жетілдіру жемісті бола бермейді.
Затқа, объектіге т.б. көңіл аудару көп жағдайда оқушылардың қоршаған ортаны тануда жетістікке жеткізеді, себебі, ол көзбен қабылдаудың толықтығын және тереңдігін қамтамасыз етеді, ойлаудың активтілігіне құбылыстардың қандай да бір нысанасын үйренуге бағытталған оқушының ерік - күшінің жиналуына жағдай жасайды.
Оқушының көру және есту қабілеттерін қалыптастыруда әр түрлі құбылыстар мен фактілерді байқау, шынайылық объектілерінің мағынасын, аз байқалатын жақтары мен белгілерін есепке алу қажет. Көз алдына елестету функциясының сөйлеуді дамытуға тәуелді екенін Л.С.Выготский тауып айтқан еді. Оның тұжырымында көз алдына елестету сөйлеу дамуына тәуелді, яғни балалардың қоршаған ортамен қарым-қатынасының негізі болып саналатын ұжымдық - әлеуметтік кепілдігі. Жоғарыда айтылған тұжырымнан көріп отырғандай, егер бала көркемөнермен байланысты болмаса, сурет салу, ән айту, өлең оқу дағдысы болмаса, оқуға, еңбек етуге ынтасы болмаса сөйлеу процесі тежеледі, көз алдына елестету қабілеті жойылады. Ал бұл жағдай баланың шығармашылық әрекетін тоқтатады. Сократтың өзі-ақ оқыту барысында шәкірттің танымдық іс-әрекетін арнайы басқарудың
маңыздылығын атап көрсеткен.
Ы.Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жұмыстағы ең шешуші нәрсе: мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде, балалармен дұрыс тіл табыса білуінде. Үлгілі жолға қойылған, дұрыс тәртібі бар жаңа типті мектеп, оқушыларды қызықтырып, оларды мәдениетке, жұмысқа және айналасын, өз ортасын тануға, ой еңбегін үйретуге тиіссің,- деп атап көрсетті [6].
Шығармашылық қабілетті дамытудың психологиялық, педагогикалық ережелерін басшылыққа алып қарастырғанда мұғалімнің дидактикалық дайындығына мына компоненттер кіруі керек:
педагогикалық қызметті толық оны дұрыс атқаруы;
оқушының ақыл - ой әрекетін кезеңмен қалыптастыру теориясын
білу;
бала психологиясының жасқа байланысты ерекшеліктерін білу;
шығармашылық үдеріс негізін меңгере білу;
Психологтардың зерттеуі бойынша оқушылардың әрбір жас кезеңінде шығармашылыққа баулуға өзек болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік негізгі рол атқарады. Жалпы қабілеттілік - оқушының жеке психологиялық ерекшелігі. Ол жалаң білім мен дағды емес, соны
тез игеру жолындағы табандылығы. Ол адам бойындағы жақсы қасиеттер, яғни олардың жиынтығы. Өзбек ғұламасы Әлішер Науаи өзінің Ғажайып мәжілістері атты еңбегінде адам тек рухани қабілеттіліктен туады. Оның негізі еңбек деп тұжырымдады. Көптеген психологтар оқушылардың жасы өскен сайын жүйке жүйесінің мүмкіндіктері кеңейіп, қалыптасып отыратындығын, бірақ оқушының дамуы үшін ең қажетті, құнды қасиеттерінің біртіндеп жоғалып отыратындығымен түсіндіре келе, бала қабілетінің дамуы үшін ең қымбатты кезеңді тиімді пайдаланып қалуға асығу керектігін ескертеді.
Мектептің жоғары сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сай қабілеті олардың белгілі бір іс-әрекетке бейімділігі төменгі сынып оқушыларына қарағанда саналы түрде көрінеді. Балалық кезде ерекше көзге түсетін бейімділіктің келешектегі олардың қабілетінің көрсеткіші екенін ескеріп, оқушының бейімділігін дер кезінде көре біліп, соған сәйкес келетін шығармашылық қабілеттерін ерте бастан дамытып отыру кез келген ұстаздың міндетті борышы екенін ұмытпауымыз керек.
Мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту жөнінде Ресей ғалымы И.П.Волковтың айтқан пікірінде оқушының шығармашылық қабілеттері олардың өз бетімен меңгерген білімдерін, іскерліктерін, дағдыларын пайдалана отырып өзіне бұрыннан белгілі жаңадан бір нәтиже алуы. Баланың жаңа нәтижеге қол жеткізуі жалпы білімдерімен қатар олардың осы нәтиже алу жолында пайдаланылатын әдіс-тәсілдердің тиімдісін таңдай алуына, тапқырлықтарына және жеке психологиялық қабілеттеріне байланысты болып келеді деп түсіндіреді.
Психологтардың зерттеулеріне қарағанда, шығармашылық іс-әрекеттің қалыптасуы өздігінен тұйыққа тірелген процесс емес. Ол тек әлеуметтік орта қоршауымен, адамның өзіндік қызмет сипатымен ғана емес, жеке тұлғаның кәсіби іс-әрекеті, танымдық қажеттілігін оятуға ынталандыратын оқу және тәрбие процесі, сондай-ақ өзінің жеке басының белсенділігімен үндесе жүргізілетін күрделі процес.
Бұл мәселе белгілі бір танымдық іс-әрекетке оларды бағыттайтын, тәрбиелейтін, жұмылдыратын, ынталандыратын адамдардың әсеріне де тікелей байланысты. Сонымен қатар шәкірттің танымдық іс-әрекетте ілгері қарай басуына себепкер болатын негізгі күш - түрлі қайшылықтар. Бала білмеуден білуге қадам басқанда әртүрлі қайшылықтар мен қиындықтарға кездеседі, оларды шешу, жеңу нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асады.
Оқу үдерісіндегі ең негізгі қайшылықтармен оқушының мүмкіндіктерінің (білімі, дағдысы) арасындағы қайшылық. Бұдан тағы да оқушының білімі мен біліктілігі арасындағы және шығармашылық ойлауы мен репродуктивті ойлау арасындағы т.б. қайшылықтар жатады. Осындай қайшылықтарды шешу оқутттының саналы түрде көп күш-жігер жұмсауын керек етеді. Ол үшін кез-келген оқытушы шәкірттің білім, білік
деңгейлерін анықтап, олармен жеке дара жұмыстар жүйесін пайдалануы керек. Мұндай жағдайларды бүгінге дейін 4 жыл мерзімі арасында оқу жоспарына сай алуан түрлі педагогикалық іс тәжірибеден өтіп келдік. Педагогикалық іс тәжірибе кезінде сан түрлі оқушылармен кездестік. Атап өткенде өзіміз тұратын Оңтүстік Қазақстан облысының байырғы Бөген ауданы, бүгінгі Ордабасы ауданы орталығында орналасқан жалпы білім беретін Ш. Уәлиханов атындағы жалпы орта мектепте осы жылдың қаңтар айының 20 жұлдызынан - 29 Наурыз аралығында өткізген мемлекеттік педагогикалық іс тәжірибе мен Түркістан қаласы аумағында өткізілген №19 жалпы орта мектеппен Майшай Әбенқызы атындағы орта мектептерде өткізілген педагогикалық іс-тәжірибе кезіндегі мектеп оқушыларының сабаққа қызығушылықтарымен олардың сабақтағы оқу белсенділіктері әртүрлі екендігін нақты айтумызға болады. Дегенмен бүгінгі күні кез келген мектепте ғаламтормен, компьютермен жұмыс істеуге мүмкіншіліктер мол. Тек қана мектептің әрбір пән мұғалімдерінің шығармашылықпен жұмыс істей отырып, оқушыларын сабақққа қызықтыра білгенде ғана оқушылардың бүгінгі таңда талап етіп отырған қоғамның талабымен мектеп оқушыларының талабы сай келері анық дер едім.
Жүйелі, дұрыс ұйымдастырылған шығармашылық әрекет түрлері нәтижесінде шәкірттің білімі, біліктілігі кеңейіп, шығармашылық ізденімпаздығы қалыптасады. Оқушының жұмысты шығармашылықпен ойлауы, оны ұйымдастыра білуі, танымдық іс-әрекет түрлерін таңдап, оны жоспарлай білуі, ізденімпаздығын арттыру маңызды жұмыс.
Оқушылардың шығармашылық іс-әрекеттерді жоспарлау және іске асыру біліктерінің қалыптасуына оқу-танымдық тапсырмаларды шығармашылық тұрғыда шешудің маңызы зор. И.Д.Левитовтың
пікірінше, оқушылардың шығармашылық қабілеттері деп іс-әрекет
қорытындысында жаңа бір нәрсені үйренулері және оқушылардың даралық бейімділіктерінің, қабілеттерінің, тәжірибелерінің көрінуі болып табылады.
Мектеп оқушысының зейіні тұрақсыз, импульсивті, қабылдау мүмкіндіктері де әр түрлі болады. Баланың жасырын, тіпті тым тереңде жатқан қабілеттерінің көрінуіне мүмкіндік жасау тек оқыту үрдісі кезінде үлкендердің басшылығымен жүзеге асатыны, оның үстіне бүгінгі жаьандану қоғамында мектеп оқушыларына қойылып отырған талаптардың жоғары екендігі қатаң ескертіледі. Мектеп оқушыларының дарындылығын аша түсу еліміздің әрбір облыс орталықтарында жаңадан ашылып жатқан 7 -8 ден астам Зияткерлік мектептердің үлесіне тиетінін ерекше атап өтуге болады. Өйткені, ол мектеп түлектерінен ертеңгі күні ел экономикасын дамытуға сүбелі үлес қосар ғалымдар көп болуы тиіс. Дәлелді түрде айта кететін болсақ өзіміздің облыс көлемінде екі бірдей мектеп облыс орталығыннан өткен оқу жылыннан жұмыс істей бастады.
Оқушылардың жалпы шығармашылық қабілетінің құрамдас компоненттерін анықтауға бағытталған еңбектер де жеткілікті, атап айтсақ, И.Л.Лернердің, А.Н.Луктың, В.И.Андреевтің, А.Л.Яковлевтің еңбектері.
А.Н.Лук шығармашылық қабілеттің компоненттерінің құрамына басқа көзқарас тұрғысынан келе отырып, шығармашылық қабілеттерді үш негізгі топқа бөліп қарастырады:
Ынтамен байланысты қабілеттер (қызығушылық және икемділік)
Темпераментпен байланысты қабілеттер (көңіл-күй)
Ақыл-ой қабілеттері.
Н.Луктың оқушылылардың шығармашылық қабілеттерінің
компоненттері құрамына қатысты айтқан пікірі құнды және оны төмендегі себептерге сәйкес түсіндіруге болады:
оқушы кез-келген іс-әрекет нәтижесінде жақсы нәтиже алу немесе белгілі бір қабілет түрін дамыту үшін алдымен осы іс-әрекетке, қабілетке деген оның қызығушылығы, ынтасы болмаса, оның нәтижесі де төмен болатыны сөзсіз.
көңіл-күй бұл кез-келген істі орындауға негізгі, қажетті көрсеткіш деуге болады. Сондықтан да мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуда олардың осы бағыттағы іс-әрекетке деген көңіл- күй деңгейі маңызды, сондай-ақ олардың жұмысының нәтижелілігіне әсер ететіні белгілі.
кез-келген іс-әрекетті біз ақыл-ой қабілеттері негізінде ғана іске асыра аламыз. Сондықтан да оқушылардың шығармашылық бағытта жұмыс істеулері де алдымен оны ақыл-ой қабілеттері арқылы жоспарлап алып, оны практика жүзінде іске асыруларын талап етеді.
Психологиялық зерттеулерге қарағанда оқушылардың ойшаң әрекеттену қабілеттері әсіресе, бастауыш сыныптарда, ары қарай жоғары сыныптарда негізгі оқу іс-әрекеті, дағдылары қалыптасқанда үздіксіз дамиды және сондай-ақ олардың шығармашылықпен өзін-өзі көрсете білу қажеттігі басым болып тұрады. Бұл оның жеке тұлғасының анықтауына өз қабілетін жүзеге асыруға және оның қанағаттандырылуы оқушыға әрқашан қуаныш сезімін тудырады деп есептейді.
В.Давыдов оқушыларда осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа сапалық қасиеттерді сипаттай отырып былай дейді: Оқушы өз әрекетінде барынша көп қадам жасаған сайын ол тапсырманың түрлі нұсқаларын салыстыра алады және есептің шешуін бақылай алады десе, ХІХ ғасырдың басында қиялшыл социализмнің ілімін жасаушылар Ш.Фурье, Роберт Оуэн және Сен-Симон балаларды жан-жақты, қабілетті дамыту, яғни оларды біліммен қаруландыру, өмірге, еңбекке даярлау тәрбиеге байланысты деп түсіндіреді. Бала үнемі оқу әрекетінің нәтижесінде еңбек етуге, ізденушілікке, келешекте арнаулы оқу орнына түсіп белгілі бір мамандық иесін алуға қабілетті болып шығады.
Адамның рухани дамуының көзі - еңбек. Ф.Энгельс еңбектің тарихи рөлін қарастыра келіп, белгілі жағдайда адамды жаратқан еңбек деген қорытындыға келді. Олай болса, еңбексіз даму жоқ, еңбексіз кері кетушілікке ұшырауға болады. Еңбек - адамның көркі, бақыты, қоғам байлығы. Қоғамда қабілетіне қарай еңбек ету әрбір адамның әдетіне, ең бірінші өмірлік қажетіне айналады. Еңбекке жарамды әрбір адам өзінің өмірі мен қызметіне, қоғамдық әл-ауқатын арттыруға, қажетті нәрселерді жасауға тиіс.
Педагогикалық тұрғыдан еңбек - баланы жан-жақты дамытып, қалыптастырудың күшті құралы. Бала жастайынан еңбек етуге талпынады. Оны еңбек дағдыларына үйрету үшін үйелмен мен мектепте еңбек тәрбиесі қазіргі заман талаптарына сай ұйымдастырылып жүргізілуі керек. Мектепте бұл іс-әрекеттің бірнеше түрлері бар. Олар: баланың өзіне-өзі қызмет етуі, қоғамдық пайдалы еңбек, өнімді еңбек. Әрекеттің мұндай түрлері оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай іске асырылады. Еңбек әреті жүйесінде оқушылардың өзіне-өзі қызмет етуінің мәні зор.
Қоғамдық пайдалы еңбек түрі оқу-тәрбие жұмыстарының мақсаттарына сәйкес жүргізіледі. Оқушылардың өнімді еңбекке қатысуының үлкен тәрбиелік мәні бар. Олардың өнімді еңбек барысында жауапкершілігі артады, іскерлік қабілеті дамиды. Сонымен қоғамдық пайдалы және өнімді еңбекке тікелей қатысу оқушыларды іскерлікке ғана үйретіп қоймай, олардың дене күштері мен ақыл-ойын дамытуға ықпал жасайды, сабақта алған білімдерін тереңдетіп жетілдіреді. Демек, еңбек іс- әрекетін оқумен ұштастырып отырса, баланың әлеуметтік тәжірибесі молаяды.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші фактордың бірі. Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Кез-келген тұлға еңбек дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін жақсы түсінді қажет етеді. Еркін еңбек барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Шығармашылық еңбек барысында адам өз күшінің шамасын және қабілетін анықтайды. Осы орайда зерттеу жұмысымыздың тақырыбына орай мектепте оқушылардың еңбек біліктерін арттырудың басты міндеттеріне мыналарды жатқызуға болады деп шештік:
біріншіден, еңбек сүйгіштік пен еңбек адамдарына құрметпен қарау;
екіншіден, оқушыларды халық шаруашылығының салаларындағы
еңбектің түрлерімен таныстыру, еңбек іс-әрекетінің барысында
олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру;
үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау.
Жалпы балаларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан дайындау - бұл қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындауға үйрету. Бұл өте күрделі процесс-мұнда оқушылардың әдеті, сезімі қалыптасады дегенді зерттеуші ғалымдар өз еңбектерінде атап өтеді.
Еңбек етуге әдеттену - бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл адам тәрбиесінің жоғары деңгейі, еңбек процесіне құштарлық, еңбек етуге әзірлік, жұмысты істей білу,- деді Н.К.Крупская [8].
Оқыту және тәрбие жұмысының барлық жүйесі оқушыларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан дайындау міндеттерін шешуге бағытталуы тиіс. Еңбек тәрбиесі үшін өте маңызды еңбек сабағы. Онда оқушылар еңбек дағдыларына үйренеді, техникалық білімді игереді. Еңбек сабақтары барысында оқушылар жалпы және техникалық білімге сүйенеді.
Еңбек сабақтарының процесін жетілдіру, арттыру оқушылардың еңбекке зерттеу және шығармашылық қатынасын қалыптастырады, оқушылар мектепте алған білімдерін дайдаланып, практикалық дағдылар мен іскерлікті игереді. Осындай шығармашылық жұмыстың барысында әр түрлі пәндер бойынша оқушылардың білімі тереңдейді, ғылыми- зерттеу ісіне машықтанады. Оқу еңбегі бала үшін ойға толы, инемен құдық қазғандай, ақыл - ойдың кемелденуін талап ететін ең ауыр еңбек екенін К.Д.Ушинский ескерткен болатын. Оқу іс-әрекетінде қажетті бақылау, өзін-өзі бақылау, сондай-ақ есептің шешуін ауызша түсіндіруді талап ету, мектеп оқушыларында ішкі жоспар бойынша әрекеттенуге және ойша жоспар құруға жағдай туғызады. Мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеттері, әсіресе, ойын үстінде, еңбек сабақтарында жаңа бір нәрсені ашумен, құрастырумен, білумен байланысты нақты көрінісін табады. Қазіргі мектепте әлеуметтік тапсырыс - терең ойлай білетін шығармашылық бағытта әрекет ететін жан-жақты құндылықтары жоғары адамдарды(оқушыларды) даярлау бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып саналады. Дегенмен, заттық нәрселер мен іс жүзінде әрекет ету мектеп оқушыларының шынайы болмысты сезім арқылы танып білуін қамтамасыз етеді. Мұның өзі заттық нәрселермен әрекет ету барысында оларды оқушылардың өз қолдарымен ұстап, сипап көруі, қарап шығуы, тыңдап байқауы арқылы жүзеге асырылады. Бұл сезімдік таным ақыл-ой үшін нақты ақпарат болып табылады, яғни айнала қоршаған дүние туралы алғашқы білім түйсіктерін қалыптастырады. Мұның салдары - ойлау қабілеттерінің дамуы. Баланың іс жүзінде өзгеріс енгізуші қызметі заттың өзін және оның бөлшектерін неғұрлым мұқияттылықпен терең зер сала қарап шығуға бағыт-бағдар береді, яғни заттың неғұрлым мұқият әрі терең ой жүгірте қарап шығуыңды қажет етеді.
Ғылыми педагогика тарапынан тереңінен зерттелгендей оқуды еңбекпен ұштастыру оқушылардың ынтасын, қызығушылығын еңбек және адамгершілік тәрбиесін кешенді түрде дамытуда рөлі өте зор екендігін атап өте келе, болашақ ұстаздардың мектеп оқушыларының еңбек біліктіліктерін іске асыруда бірқатар педагогикалық шарттарды есте ұстаған жөн:
еңбекке тәрбиелеудің нәтижелі жүруі баланың еңбекке неғұрлым ертерек қатыстырылуына байланысты:
балалардың еңбек әрекетінің қоғамдық мағынасы және идеялық- өнегелік негізі болуы керек:
еңбек тапсырмасын орындағаннан кейін оның толымды нәтижесі баланың өз күшіне сенімділігін қуаттайды, қуаныш сезімі артады. Неғұрлым еңбек нәтижелі болса, соғұрлым оның ықпалы күшті болады:
еңбек баланың психикалық және физиологиялық ерекшеліктеріне сай ұйымдастырылуы қажет. Еңбегінің негізгі түрі ойын болып табылатын кіші мектеп жасындағы баланың еңбегі ойынмен ұйымдастырылуы керек. Еңбектегі сияқты ойында да ойға күш салу және жауапкершілікті сезіну бар:
еңбек іс-әрекеті барысында оқушылар тек тапсырманы орындап қоймай, өз еңбегін өз бетімен ұйымдастыруды үйренуі керек. Оқушының ойлау қызметі оның моторикалық іс жүзіндегі өзгеріс
енгізуші қызметімен ұштасып бір-бірімен қосылған кезінде оңайлана түседі. Бұл жерде өзгеріс енгізуші қызметі деген ұғымға баса назар аудару керек. Өйткені, таным дамуының алғашқы кезеңінде моторикалы, затты қолмен ұстап көру қызметі басым болып келеді. Егер оқушыларға берілетін тапсырмалар оларға ешқандай қиындық келтірмейтін болса, онда ойлану қажетсіз деген сөз. Мәселені шешу барысындағы сәтсіздіктер мен қиындықтар ойланып-толғануды тудырады, олар психикалық жаңа құрылымдардың қалыптасуына (жаңа білімдер, ақылға салып әрекет ету қабілеті, дәлел іздеу, сезіне орындалатын нысанға деген қабілет түрлері мен қатынас жасау тәсілдері пайда болады) ықпал етеді.
Қорыта айтқанда, пихология ғылымындағы праксиологиялық деген ұғым оқушының практикалық іс-әрекетке деген қабілеті мен икемділігін айқындайды. Оның ойдағыдай дамуын жетілдіретіндер: талап, қызығу және бейімділік сияқты қасиеттер. Адам қабілетінің әр қилы болуын ұлы физиолог сигнал жүйелерінің өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіреді. Әдетте ол адамда әр түрлі болып келеді. Кейбір оқушының ойлау жүйесі мен зерделеу деңгейінің өзгеден жоғарырақ тұратыны шындық. Бірақ оның барлық пәндерден бірдей үздік болуы екі талай. Яғни, ол өзі ерекше қадір тұтатын пәніне ғана қабілет-қарымы ашылып, бүкіл болмысымен жарқырап көрінеді де, өзге пәндерге белсенділігі тежеліп қалады. Мұндай жағдайда мұғалім оқу-тәрбие жұмысын психологиялық ерекшеліктер мен педагогикалық ерекшеліктер мен педагогикалық заңдылықтарды үйлестіре, сабақтастыра атқаруы тиіс. Сонда ғана жұмыстың нәтижелі болары ақиқат.
Қазақ халқының ұлттық қолөнерінщ даму тарихы
Қазақ халқының өмірінде ағаштан жасалатын үй бұйымдарының алатын орны ерекше. Оларға: киіз үй сүйегі, ас үй жабдыіқтарынан - асадал, кебеже, күбі, келі-келсап; үй жиьаздарынан сандық, адалбақан, ағаш төсек, ағаш жастық, жүкаяқ, ер-тұрман, т.б. көптеген бұйымдар жатады. Сол сияқты тұрмыстық қажеттілікті талап ететін арба, шана, тіпті ожау, қасыққа дейін ағаштан жасап пайдаланған. Көшпелі мал шаруашылығымен немесе жартылай отырықшылыққа ауысып, егіншілікпен айналысқан қазақ қауымының күнделікті тұрмысына қажетті бұйымдардың түрі сан алуан. Ағаш өңдеуді кәсіп еткен шеберлерді халық олардың жасайтын бұйымдарына қарай үйші, ерші, арбашы, ұста, саз аспапшы, зергер деп даралады. Бұл шеберлердің әрқайсысы өзінің негізгі кәсібінен басқа да уақ-түйек бұйымдар түрлерін жасай білді. Әсіресе, ұста аталған шеберлер үй бүйымдарының көптеген түрлерін жасаумен бірге, әр түрлі металл және сүйек өңдеу ісімен де айналысты.
Сурет-1. Жез қаңылтырмен өрнектелген сандық
Сурет-2. Киіз үйдің ішкі көрінісі
Ағаш өңдеу өнерінің ішіндегі аса іскерлік пен қыруар еңбекті, шынайы талғамды қажет ететін бұйымның түрі -киіз үй сүйегі. XIX ғ. екінші жартысында Ш. Уәлихановтың әкесі жасатқан 10 қанат киіз үй сүйегінің барлығы мұқият өңделгені, керегелерінің өте әдемі мүсінделгені туралы 1865 ж. А.К. Гейне өз еңбегінде терең баяндайды.
Сән-салтанат қуған, әсіресе сауда-саттықпен, қаламен байланыста болған қазақ әкімдері мен ірі байлары кейде сырлы үйлерді місе тұтпаған. Олар кереге бастарын, уық алаңаны мен қаламдарын күмістеп, сүйектетіп те әшекейлететін болған. Мысалы, XIX ғ. екінші жартысында адай руынан шыққан Қаражігіт Талпақов деген бай киіз үйінің сүйегін таза күміс, күмістелген темір және өрнектелген сүйек әшекейлермен мейлінше безендірген екен. Сол туралы осы күнге дейін ел арасында тамсана сөз қозғалады.
Көшіп - қонып, мал баққан қазақ халқы үшін көліктің негізгі түрі -- салт ат, соған орай ер-тұрман жабдықтарының алатын орны да өзгеше. Халық басынан өткен сан қилы уақиғаларға сай мұның да өзінше даму, өзгеру процесі жүріп жатты. Мұның өзі қазақ халқы қолөнерінің қандай дәрежеде болғанын аңғартты. Ер-тұрман жабдықтарын маңызды өнер туындысы ретінде бағалаумен қатар, көне заманнан бері көшпелі халық өмірінің зады қажеттілігіне сай қалыптасқан еңбек құралы есебінде қараған жөн.
Ер тоқымның күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан көптеген түрлері бар, олар: найман ер, үйрек-бас, құранды ер, қозы қүйрық немесе ақбас ер, т.б. Қазақтың күнделікті тұрмыста пайдаланған үй-іші жиьаздары мен ыдыс-аяқтары да көші-қонға немесе отырықшылыққа бейімделіп жасалады. Әрине, қазақ қолөнері шеберлерінің ішінде орта қол ісмерлерімен бірге, аса өнерлілері де болды. Сондықтан да Қазан төңкерісіне дейін жасалған бүйымдардың осы күні ел арасында болсын, мұражайлар қорында болсын ең тәуірлері, бағалылары ғана сақталып отыр. Мұндай зат-тарды қазіргі күнде жасайтын халық шеберлері де некен-саяқ, оны күнделікті өмірге қажет етіп жасатушы да аз. Өйткені қазіргі қазақ жұртшылығының күнделікті қажетін өтеуде өндірістік өнімнің алатын орны ете зор. Бірақ бұл күнде Британия мұражайының меншігіне айналып кеткен Алтын адам, Қарғалы мүрделеріндегі Алтын диадемалар әлемде теңдесі жоқ қолөнер туындылары болып есептеледі.
Қазақ халқы - кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ Оңтүстік Сібір, Орта Азия мен орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті көне мәдениет сырттан келген мөдениет элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсарту, жаңғырту үстінде толысты.
Қазан төңкерісіне дейінгі қолөнердің дамуына қазақ қауымының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, көшпелі өмір, біртіндеп отырықшылыққа көшу процесі, бұрын үстем болып келген тұйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші елдермен, әсіресе Ресеймен сауда қатынасының, шаруашылық және мөдени байланыстық арта түсуі, тағы да басқа көптеген ішкі-сыртқы факторлар әсері айтарлықтай ықпал жасады.
Ол кездегі қазақ ауылдарының қаламен байланысы нашар еді. Сондықтан олардың өзіне қажетті үй бұйымдарының басым көпшілігін қаладан сатып аларлықтай мүмкіндігі болмағандықтан, негізінен халық шеберлерінің қолына қарады. Қазақ қолөнер шеберлері көбінесе кедейлер әулетінен шықты. Белгілі бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күнкөріс көзіне айналды. Соның өзінде қолөнер шеберлерінің еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де жете бағаланбады.
Қазақ қолөнері шеберлерінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының бір себебі - олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы шеберханалардың болмауы. Әсіресе, ершілер, зергерлер, етікшілер, т.б. ұсақ-түйек бұйым жасайтын шеберлер көбінесе қысы-жазы өзінің тұрғын үйінде немесе жасатушының мекен жайында жатып істеді. Мұндай шеберлердің бұйым жасайтын шикізаты да, құрал-саймандары да көші-қонға қолайлы шағын, сыйымды болды. Сондықтан олар жаздыгүні елмен бірге жайлауға көшіп, өзінің шағын киіз үйінде-ақ істей берді. Ал енді киіз үй сүйегін жасайтын үйшілер мен арба, шана, жерағаш сияқты көлемді құралдар істейтін шеберлер, темір ұсталары, тас өңдеушілер көбінесе қысқы мекенінен кете алмай, жатақта қалды. Сондықтан бұлардың кейбіреулерінде, әсіресе ұсталардың арнайы қарапайым дүкендері болды.
Тастан там салып, құлпытас және басқа бұйымдар қашайтын шеберлер мен үйшілердің, арбашылардың жұмыс орны қыстаудағы қора бұрышында, топшаланда немесе арнайы жасалатын лапас астында орналасты. Мұндай шеберлердің жазда жайлауға көшуіне бір жағынан көліктің жоқтығы, кедейлік тауқыметі мүмкіндік бермесе, екіншіден, олардың негізгі кәсібінің өзі көші- қонға тым қолайсыздық туғызды. Айталық, ауыр тастарды былай қойғанда, киіз үйдің сүйегі мен арба, шана, тағы да басқа шаруашылық саймандарын жасайтын шикізаттарды, оларды өңдейтін құрал-саймандарды көші- қонның кезінде өзімен бірге ала жүру қиындық әкелді.
Қазіргі уақытта революцияға дейінгі қазақ халқының қолөнер табиғатын жан- жақты, этнографиялық тұрғыдан зерттеудің ғылым үшін де, өмірлік тәжірибе үшін де маңызы зор, өйткені қазақтың қолөнері - жалпы халық мәдениетінің ішіндегі негізгі салаларының бірі. Үлкенді-кішілі қай халық болсын, дүниежүзілік мәдениет қорына өз үлесін қосады. Олай болса, қазақ халқының да ұлттық мәдениеті, оның ішінде қолөнер шеберлерінің дәстүрлі өнері жан-жақты зерттеуді қажет ететін бағалы, құнды мұра.
Қазақ халқының ұлттық бұйымдарының түрлері мен ерекшеліктері
Шығыстың озық мәдениетін мойындағысы келмейтіндер көшпелілер (сақ, ғұн, қыпшақ) бертінге дейін отырықшы болып үй салған жоқ, егіншілікпен айналыспады, олардың кейінгі ұрпақтары қазақтардың да Ресейге қосылғанға дейін мәдениеті, өнері, білім, ғылымы болмады деп қасақана тарих шындығын бұрмалап келеді. Тіпті, олар құрылысы ерекше киіз үйді біздің ата-бабаларымыздың қалай ойлап тапқанына мән бермей, оның ішінде ерте кезден-ақ небір сәнді қолөнер туындылары - үй жиһаздарының да болғанын еске алмайды. [9]
Ертедегі жиьаз түрлері Көшпелілердің үй жиьаздары мен ыдыс-аяқтары күнделікті тұрмыс жағдайларына байланысты ағаштан жасалып, сүйек, түрлі- түсті металмен қапталды. Олардың көп тараған түрлері: төсек ағаш, жастық ағаш, жүкаяқ, кебеже, сандық, әбдіре, жағлан, ұзатылатын қыздардың қол сандығы, асадалар, қант шаққыш тоқпақ, саба аяқ, піспек, астау, табақ, тегене, шара аяқ, тостаған, ожау, қасық, күбі, ағаш шелек, келі, келсаб, тағы да басқа бұйымдар[10].
Сурет-3. Ұлттық қолөнер күбі түрлері
Сурет-4. Көне жүкаяқ үлгісі
Қазақтың ұлттық қолөнерінде ағаштан көптеген заттар жасалады. Балташылар, ағаш ұсталары, ершілер қайыңды, үйеңкіні, үйшілер ағаш ойып, шыбық өріп, тоқушылар талды пайдаланады. Балташылар үйге қажетті бұйымдарды, ағашты еденге төсеп, арба, шана, жақтау, қақпа, тіреу сияқты ірі заттарды істеді. Ағаш ұсталары тағы басқада стол, шкаф, сөре, орындық, кебеже, асадалдарды жасап халыққа ұсынып отырды. Ағаш оюшылар оны жонып күйдіреді де бояулап өрнектеуді мегерсе, шыбық өрушілер, тоқушылар қамыстан, шидан қорап, шыпта, орындық, шарбақ сияқты заттарды жасай білді. Бұл жұмыстарға бұтақсыз, оқырасы жоқ, таза ағаш түрлерін таңдап алынады. Ағаш шеберлері балта, пышқы, үстірік (сүргі), бұрғы, ағаш түрпісі, тез, қысқы, үскі, қашау сияқты аспаптарды пайдаланады. Бұлардан басқа түрлі өлшеуіш пен үлгі, біз, қырғы, желім, бояу сияқты көмекші құралдары да болады. [11]
Ағаштан бұйым жасайтын шеберлер: емен, қайың, самырсын, үйеңкі, қызыл қарағай, шынар, қара ағаш, ырғай, шырғай, тасжарған, мойыл, қайыңның түбірі (безі), жөке, тал, арша, жаңғақ ағашы, май қарағай сияқтыларды пайдаланады. Бұлардың бірі қатты, бірі жонуға оңай, жылтыр, ал кейбіреуі жарылмайтын, қаңсымайтын болса, енді кейбіреуі иілгіш, жеңіл, су сіңбейтін бірақ бояу сіңгіш, желім ұстағыш болады. Әрбір істің ерекшелігіне қарай әр түрлі сападағы ағаштарды пайдаланылп отырған. [12]
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында қазақ арасында кең тараған ағаштан жасалатын жиһазының бірі -- төсек ағаш. (ел арасында төсек ағаш атауы төсағаш, кереует деп те аталатын болған. Бұдан кейінгі жерде көпшілік арасына кең таралған төсағаш атауын қолдануды мақұл көріп отырмыз.) Жазба деректер мен мұражайлардан және ел арасынан өзіміз жинаған деректерді салыстыра отырып жүргізген зерттеу негізінде Қазақстан жерінде кездесетін төсек ағаштардың сыртқы кескініне қарай жіктегенде, оның бірнеше түрінің болғандығы анықталды.
Қазақстанның солтүстік, оңтүстік-шығыс және орталық аймақтарына кең тараған төсек ағаштың ең көне түрінің екі басы тым шалқақ және жайдақ болады, төрт аяғы ішке қарай кіріңкі не тік келеді; екінші түрі -- өткен ғасырда Қазақстанның шығыс және оңтүстік аймақтарында кездесетін бастары тым шалқақ алты не сегіз аяқты төсек ағаштар; үшінші түрі -- А. И. Якоби деректері бойынша, Омбы мен Павлодар төңірегінде кездесетін бір жақ басы тым шалқақ, аяқ жағында мүлде сүйеніші болмайтын кушетка тәрізденген төсектер; төртінші түрі Торғай өңірінде кездеседі. Оның тіп -тік төрт аяғы және екі басы әлдеқайда қысқа болумен бірге, сәл ғана шалқақтанып барып жоғарғы жағы имектеу келеді; бесінші түрі -- Ақтөбе атырабынан кездесетін бастары түзу ағаштан жасалып, сәл ғана шалкақ орналасатын төсектер, алтыншы түрі -- Семей, Өскемен төңірегінде кездесетін төрт аяқты, үсті жазық, екі басында бір сүйемдей ғана тік орнатылған сүйеніші бар төсек ағаш; жетінші түрі -- Қазақстанның солтүстік-шығысында кездесетін орыс үлгісімен жасалған төсек ағаштар [13].
Сурет-5. Тұрмыстық үй бұйымдары
Қазақстанда өте кең тараған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ақпараттық технологиялар және инженерлік факультеті
Досқараев Берген
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В01200 Кәсіптік оқыту
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Ақпараттық технологиялар және инженерлік факультеті
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ Кафедра меңгерушісі, п.ғ.к Ж.Қ.Күнпейіс
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Болашақ кәсіби мамандарды ұлттық өнерге баулу (сандықша жасау өнері мысалында).
5В01200 Кәсіптік оқытумамандығы
Орындаған: тобының студенті
Ғ ылыми жетекшісі,
П.ғ.к., доцент м.а
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер Анықтамалар
Белглеулер мен қысқартулар
Кіріспе 4
БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫ ҰЛТТЫҚ ӨНЕРГЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Болашақ кәсіби мамандарын даярлауда оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытудың педагогикалық, психологиялық
ерекшеліктері 6
Қазақ халқының ұлттық қолөнерінің даму тарихы 15
Болашақ мамандарды ұлттық өнерге баулудың мүмкіндіктері 17
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН АҒАШ ӨҢДЕУ ЖҰМЫСТАРЫНА БАУЛУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
Мектептің ағаш өндеу шеберханасын жабдықтаудың
талаптары 27
5-7 сынып оқу бағдарламасында сәндік қолданбалы өнер (ағаш өңдеу)
жұмыстарына талдау жасау 33
5-7 сыныптарда ұлттық бұйым сандықша жасау өнеріне үйрету
әдістері 38
БҰЙЫМ ЖАСАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
3.1.Ұлттық бұйымдарды дайындаудың негізгі талаптары 49
Сандық бұйымын дайындау жолдары 55
Бұйымның экономикалық есебі 56
Қорытынды 58
Пайдаланылған әдебиеттер 60
Қосымшалар 65
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалған:
Қазақстан Республикасының тұнғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың „Қазақстан-2030" атты жолдауы;
Университеттің ішкі нормативтік ережесі:
УЕ - ХҚТУ - 015 - 2014 Дипломдық жұмысты (жобаны) әзірлеу мен рәсімдеуге қойылатын жалпы талаптар;
УЕ - ХҚТУ - 027 - 2014 Қорытынды аттестаттауды ұйымдастыру мен өткізу ережесі.
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыс (жоба) - тиісті саланың нақты мамандығының өзекті проблемасын студенттің өз бетінше зерттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып табылатын бітіру жұмысы.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі, еңбек етуге құлшынысы.
Қабілеттілік - оқушының жеке психологиялық ерекшелігі. Ол жалаң білім мен дағды емес, соны тез игеру жолындағы табандылығы. Ол адам бойындағы жақсы қасиеттер, яғни олардың жиынтығы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Университет - Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті.
ОТ - оқыту технологиясы.
Қазақ ССР - Қазақ Советтік Социалистік Республикасы.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Қазақстан Республикасы егеменді ел ретінде білім беру жүйесінде соңғы онжылдықта тың өзгерістер жасалып, әлемдік білім беруге ұмтылуда. Сол үшін еліміздің экономикасын қарқынды дамытуда алдымен бүгінгі жасұрпақты білімдар етіп, жан-жақты даярлау үкімет алдында тұрған еңбір жауапты мәселе екендігі барша қазақстандықтарға аян. Соның бір айғағы бүгінгі мектеп реформасынының өзекті мәселесінің бірі - оқушылардың еңбек тәрбиесі мен кәсіби бағдар беруді түбірімен жаңарту және әрбір мекеме орындарында жұмыс істей білетін жан-жақты да қабілетті мамандарды даярлау, ең өзекті мәселе болып табылады. Осы орайда әрбір жас буын алдымен өз білімін жеке басына ғана емес, қоғамға да пайда келтіретін саналы азамат ретінде мектеп қабырғасынан бастау алу керектігі аталып өтілуде.
Сондықтан да мектеп қабырғасынан оқушыларға пәндік білім беріп қана қоймай, олардың болашаққа бағытталған өз ұстанымын дұрыс бағытта дамытуда олардың шығармашылық белсенділі мен шығармашылық қабілетін арттыру болып табылады. Жалпы жоғары сынып оқушыларының шығармашылық белсенділік қабілеттерін дамытуда және олардың жан- жақты үйлесімді дамуында мектептегі еңбек тәрбиесінің (технология пәні арқылы берілетін) маңызы зор болып саналады.
Әсіресе білім беру ісі, балалардың жас ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік - мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы, ең алдымен оқушылардың жеке тұлғалық дамуы мен жалпы дамуға дайындығы мәселелерінің бірлігін шеше білуіміз керек.
Жалпы мемлекеттің күш-қуаты, ең алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылымның, техниканың, өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың сапасымен анықталады. Сондықтан да өркениетті дамушы 50 елдің қатарында болу үшін мектеп оқушыларының әр уақытта қоғамдық санасының яғни жеке тұлғасының еңбек білігі мен шығармашылық қабілеті қалыптасқан адам болып өсуі өзекті де көкейтесті мәселе болып отыр.
Ол үшін мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетін дамытуда мектепте өтілетін технология пәнінің алатын орны ерекше. Технология пәнінде жоғары сынып оқушылары, қарапайым еңбек түрінен бастап өндірістік білім негіздерінің теориялық жағынан мәлметтер ала отырып, олардың байқағыштығы, ой-өрісі, техникалық шығармашылық қабілеттері артып отырады.
Дегенмен, мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуда қай пәннің болсада өзіндік үлесі бар болғанмен еңбекке баулу (технология) пәнінің алатын орны ерекше екендігін атап кетуге болады.
Технология пәнінде мектеп оқушылары еңбектің алғашқы әліппесімен танысып, олардың байқағыштығы, ой - өрісі, сана-сезімдері және олардың
пәнге деген қызығушылықтары арта түсіп, шығармашылық белсенділіктері артып отырады.
Сондықтан да жалпы білім беретін мектептің технология пәні сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастырып, дамытуда және мектеп оқушыларына жан-жақты білім беруде, бүгінгі мектептің технология сабағы дегенмен өз дәрежесінде өтіліп келе жатқан пәндердің бірі болғанымен оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында ұсынылған оқулықтарында кемшіліктер көтеп кездеседі. Мектеп оқушыларының шығармашылық белсенділіктерін дамыта түсетін арнайы дайындалған оқу-әдістемелік құралдардың жоқтың қасы. Біз айтып отырған талаптардың орындалмауынан бүгінгі күні біршама қарама- қайшылықтар туындайды. Біз жазып отырған дипломдық жұмыстың тақырыбы да осы мәселелердің шешімін табу мақсатында оқу- әдістемелік құралдарға талдау жасауға Болашақ кәсіби мамандарды ұлттық өнерге баулу (сандық жасау өнері мысалында) -деп алуға себепші болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетін ұлттық өнер арқылы дамытудың психологиялық ерекшеліктері мен педагогикалық негіздердің тигізетін ықпалын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
мектеп жасындағы балалардың психологиялық ерекшеліктеріне және осы мәселені зерттеген педагог-психологтардың еңбектеріне талдау жасау;
жоғары сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту үшін технология сабақтарында оқытудың ең тиімді әдіс-тәсілдеріне талдау жасау;
мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетін ұлттық өнер арқылы дамыту;
Зерттеу пәні - Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін технология пәнінде дамыту.
Зерттеу жұмысының әдістері - талдау, жинақтау, іздену, бақылау, оқушы жұмысын зерттеу, сауалнама жүргізу, т.б.
Зерттеу жұмысының нысанасы - жалпы білім беретін орта
мектептердің оқу- тәрбие үдерісі.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 3 бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫ ҰЛТТЫҚ ӨНЕРГЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Болашақ кәсіби мамандарды даярлауда оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың психологиялық,
педагогикалық ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының тұнғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың „Қазақстан-2030" атты жолдауында Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының ерлік жігерін, білім өресі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады... деген сенімі жай айтылған сөз емес деп түсіндіреді [2].
Бүгінгі таңда Республика аумағында орналасқан барша білім беру мекемелерінің жауапкершілікті ісі балалардың жас ерекшелігіне сай бағытталуы, ортаның әлеуметтік-мәдени өзгеруіне икемделіп отыруы еңбір жауапты істеріміздің бірі деп санауымыз керек.
Мемлекеттің күш-қуаты, ең алдымен өз ісіне шығармашылықпен қарайтын, ғылыммен техниканың, мәдениетпен өнердің, өндірістің ойдағыдай дамуына өзінің жекелей еңбегімен ықпал етуге қабілетті адамдардың сапасымен анықталады.
Ал бүгінгі қоғамымызда жүріп жатқан жасұрпақ тәрбиесі, оның ішінде білім беру істеріндегі өзгерістер елімізде өтіп жатқан білім беру ісіндегі жаьандану реформаларымен ғылыми техникалық прогрестің алғы шарттарының бірі. Оның үстіне бүкіл әлемдік білім беру кеңістігіне ену мақсатында қазіргі таңда Қазақстан Республикасында білім берудің жаңаша жүйесі құрылып, еуропалық білім беруге көшу бағытталған. Аталған тың өзгерістер әсіресе оқу-тәрбие үдерісіндегі болып жатқан түрлі бағыттағы білім беру қызметінде жаңаша қарауды, қол жеткізген табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармашылық әлеуметін дамытуды және мұғалім іс әрекетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді. Өйткені, бүгінгі өнерлі жас ұрпақ тек қана біздің өмірдің тікелей жалғастырушысы өкілі ғана емес, еліміздің тірегі, мызғымас болашағы. Ал қоғам қашанда дарынды, қабілетті адамдарға мұқтаж. Бүгінгі таңда кез келген мамандық атаулының барлығы біліктілікті, ептілікті, шапшаңдықты әрбір оқушының шығармашылық мүмкіндіктеріне орай дамыта білуді қажет етеді. Сондықтан да мектепте белгілі бір білім беріп қана қоймай, олардың шығармашылық қабілетін одан ары қарай дамыта түсу. Ал, мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетін қалыптастыруда және оларды жан-жақты үйлесімді дамуында еңбек тәрбиесінің маңызы зор екендігі педагогика ғылымы саласында зерттеу жүргізген әлемдік, отандық ғалымдар мен білім беру саласына көптеген үлес қосқан ағартушыларымыздың еңбектерінде баяндалған. Шығармашылық тұрғыда сөз ететін болсақ, мынандай түсініктемелерді беруге тура келеді.
Шығармашылық - бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі, еңбек етуге құлшынысы. Өмірге дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабыл дай білуге үйренуі керек. Осы мақсатта педагогика ғылымын дамытуға үлес қосқан ірі тұлғалы ғалымдар (философтар, педагогтар) ертеден-ақ өз үлестерін қоса білді. Мысалы, Аристотельдің Жан туралың еңбегі, Я. А. Коменскийдің Ұлы дидактикасы, И.Г.Пестолоцци мен А.Дистервег еңбектері оқытудың негізгі теориялық мәселелеріне сүйеніп, жеке тұлға дамуында шығармашыл әрекет арқылы қалыптастыру мәселесінің маңыздылығын атап өтеді [3].
Бала шығармашылығының жантану негіздерімен тығыз байланысты екенін психологтар да үнемі зерттеп, көптеген тұжырымдар арқылы дәлелдеді. Америка психологы М.Корне, орыс психологтары А.Н.Лук, В.И.Андреев, И.Л.Лернер, А.Л.Яковлевтердің еңбектері шығармашылық қабілеттің құрамдас компоненттерін зерттеуге бағытталған.
Халық ағарту ісінің белгілі қайраткерлері К.Д,Ушинский „ Ана тілін оқытуға басшылық,, еңбегінде, В.А.Сухомлинский „Балаларға жүрек жылуы" еңбегінде, В.Ф.Шаталов, Н.А.Менчинская, т.б. өздерінің еңбектерінде атап көрсетілсе, ағартушылық идеяны Қазақстанда тұңғыш рет көтерген Ы.Алтынсариннің „Таңдамалы педагогикалық мұралары", М.Жұмабаевтың „Педагогика", Т.Сабыровтың „Оқыту теориясының негіздері", Ж.Әбиевің „Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері„ еңбектерінде жастарға білім беру саласында өскелең өмір жағдайында шығармашылық қабілеттілікті дамытудың маңыздылығына көп тоқталады
[4].
Адам бойындағы қабілетті дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі танытуына көмектеседі. Адамның ойлау үдерісі қандай да бір сұраққа жауап беру, белгілі бір тапсырманы орындау, іс-әрекеттің қандай да бір түрін табу және тағы басқа да қажеттіліктер туғанда активті қызмет жасауға көшеді.
Кез-келген тарихи кезеңде өмір сүріп отырған мемлекеттің өзіне тән білім беру жүйесі болады. Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының „Білім беру тұжырымдамасында" ұсынылып отырған жүйенің қазіргі және белгіленген мерзімде жүзеге асатын, мүмкін болатын құрамалары айқын белгіленген.
Ұсынылған үкімет тұжырымдамасы - ғылыми-теориялық, әдіснамалық құжат болып табылады. Онда Қазақстан Республикасының білім берудегі мақсаттары мен міндеттері, құрылымы мен мазмұны және дамуының негізгі стратегиялық бағыттары анықталған. Соған сәйкес құрылған бағдарламаның негізінде біз мектептегі сабақ үдерісін қоғам талаптарына сай жан-жақты дамыту арқылы ұйымдастыра білуіміз керек.
Осындай жауапты істерді бүгінгі Егеменді Қазақстан, әлемдегі қуатты дамушы 30 елдің қатарына қосылып, еуропалық үлгідегі әлемдік деңгейдегі білім кеңістігінен орын алуға ұмтылыс жасауда. Кезінде ұлы ағартушы - педагог Ахмет Байтұрсынұлы „Басқадан кем болмас үшін біз білімді, бай, әм күшті болуымыз керек. Білімді болуға ұмтылу керек. Бай болуға кәсіп керек. Күшті болуға бірлік керек„ деп сара жол сілтеді [5].
Өсіп келе жатқан ұрпаққа шығармашылық тәрбие берудің тиімді нұсқаларын әр түрлі жас мөлшеріндегі балаларға мақсаттың қолайлы құрылысын анықтаудан бастау керек. Мұнсыз оқушылардың білімін жетілдіру жемісті бола бермейді.
Затқа, объектіге т.б. көңіл аудару көп жағдайда оқушылардың қоршаған ортаны тануда жетістікке жеткізеді, себебі, ол көзбен қабылдаудың толықтығын және тереңдігін қамтамасыз етеді, ойлаудың активтілігіне құбылыстардың қандай да бір нысанасын үйренуге бағытталған оқушының ерік - күшінің жиналуына жағдай жасайды.
Оқушының көру және есту қабілеттерін қалыптастыруда әр түрлі құбылыстар мен фактілерді байқау, шынайылық объектілерінің мағынасын, аз байқалатын жақтары мен белгілерін есепке алу қажет. Көз алдына елестету функциясының сөйлеуді дамытуға тәуелді екенін Л.С.Выготский тауып айтқан еді. Оның тұжырымында көз алдына елестету сөйлеу дамуына тәуелді, яғни балалардың қоршаған ортамен қарым-қатынасының негізі болып саналатын ұжымдық - әлеуметтік кепілдігі. Жоғарыда айтылған тұжырымнан көріп отырғандай, егер бала көркемөнермен байланысты болмаса, сурет салу, ән айту, өлең оқу дағдысы болмаса, оқуға, еңбек етуге ынтасы болмаса сөйлеу процесі тежеледі, көз алдына елестету қабілеті жойылады. Ал бұл жағдай баланың шығармашылық әрекетін тоқтатады. Сократтың өзі-ақ оқыту барысында шәкірттің танымдық іс-әрекетін арнайы басқарудың
маңыздылығын атап көрсеткен.
Ы.Алтынсариннің пікірінше, педагогикалық жұмыстағы ең шешуші нәрсе: мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде, балалармен дұрыс тіл табыса білуінде. Үлгілі жолға қойылған, дұрыс тәртібі бар жаңа типті мектеп, оқушыларды қызықтырып, оларды мәдениетке, жұмысқа және айналасын, өз ортасын тануға, ой еңбегін үйретуге тиіссің,- деп атап көрсетті [6].
Шығармашылық қабілетті дамытудың психологиялық, педагогикалық ережелерін басшылыққа алып қарастырғанда мұғалімнің дидактикалық дайындығына мына компоненттер кіруі керек:
педагогикалық қызметті толық оны дұрыс атқаруы;
оқушының ақыл - ой әрекетін кезеңмен қалыптастыру теориясын
білу;
бала психологиясының жасқа байланысты ерекшеліктерін білу;
шығармашылық үдеріс негізін меңгере білу;
Психологтардың зерттеуі бойынша оқушылардың әрбір жас кезеңінде шығармашылыққа баулуға өзек болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік негізгі рол атқарады. Жалпы қабілеттілік - оқушының жеке психологиялық ерекшелігі. Ол жалаң білім мен дағды емес, соны
тез игеру жолындағы табандылығы. Ол адам бойындағы жақсы қасиеттер, яғни олардың жиынтығы. Өзбек ғұламасы Әлішер Науаи өзінің Ғажайып мәжілістері атты еңбегінде адам тек рухани қабілеттіліктен туады. Оның негізі еңбек деп тұжырымдады. Көптеген психологтар оқушылардың жасы өскен сайын жүйке жүйесінің мүмкіндіктері кеңейіп, қалыптасып отыратындығын, бірақ оқушының дамуы үшін ең қажетті, құнды қасиеттерінің біртіндеп жоғалып отыратындығымен түсіндіре келе, бала қабілетінің дамуы үшін ең қымбатты кезеңді тиімді пайдаланып қалуға асығу керектігін ескертеді.
Мектептің жоғары сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне сай қабілеті олардың белгілі бір іс-әрекетке бейімділігі төменгі сынып оқушыларына қарағанда саналы түрде көрінеді. Балалық кезде ерекше көзге түсетін бейімділіктің келешектегі олардың қабілетінің көрсеткіші екенін ескеріп, оқушының бейімділігін дер кезінде көре біліп, соған сәйкес келетін шығармашылық қабілеттерін ерте бастан дамытып отыру кез келген ұстаздың міндетті борышы екенін ұмытпауымыз керек.
Мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту жөнінде Ресей ғалымы И.П.Волковтың айтқан пікірінде оқушының шығармашылық қабілеттері олардың өз бетімен меңгерген білімдерін, іскерліктерін, дағдыларын пайдалана отырып өзіне бұрыннан белгілі жаңадан бір нәтиже алуы. Баланың жаңа нәтижеге қол жеткізуі жалпы білімдерімен қатар олардың осы нәтиже алу жолында пайдаланылатын әдіс-тәсілдердің тиімдісін таңдай алуына, тапқырлықтарына және жеке психологиялық қабілеттеріне байланысты болып келеді деп түсіндіреді.
Психологтардың зерттеулеріне қарағанда, шығармашылық іс-әрекеттің қалыптасуы өздігінен тұйыққа тірелген процесс емес. Ол тек әлеуметтік орта қоршауымен, адамның өзіндік қызмет сипатымен ғана емес, жеке тұлғаның кәсіби іс-әрекеті, танымдық қажеттілігін оятуға ынталандыратын оқу және тәрбие процесі, сондай-ақ өзінің жеке басының белсенділігімен үндесе жүргізілетін күрделі процес.
Бұл мәселе белгілі бір танымдық іс-әрекетке оларды бағыттайтын, тәрбиелейтін, жұмылдыратын, ынталандыратын адамдардың әсеріне де тікелей байланысты. Сонымен қатар шәкірттің танымдық іс-әрекетте ілгері қарай басуына себепкер болатын негізгі күш - түрлі қайшылықтар. Бала білмеуден білуге қадам басқанда әртүрлі қайшылықтар мен қиындықтарға кездеседі, оларды шешу, жеңу нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асады.
Оқу үдерісіндегі ең негізгі қайшылықтармен оқушының мүмкіндіктерінің (білімі, дағдысы) арасындағы қайшылық. Бұдан тағы да оқушының білімі мен біліктілігі арасындағы және шығармашылық ойлауы мен репродуктивті ойлау арасындағы т.б. қайшылықтар жатады. Осындай қайшылықтарды шешу оқутттының саналы түрде көп күш-жігер жұмсауын керек етеді. Ол үшін кез-келген оқытушы шәкірттің білім, білік
деңгейлерін анықтап, олармен жеке дара жұмыстар жүйесін пайдалануы керек. Мұндай жағдайларды бүгінге дейін 4 жыл мерзімі арасында оқу жоспарына сай алуан түрлі педагогикалық іс тәжірибеден өтіп келдік. Педагогикалық іс тәжірибе кезінде сан түрлі оқушылармен кездестік. Атап өткенде өзіміз тұратын Оңтүстік Қазақстан облысының байырғы Бөген ауданы, бүгінгі Ордабасы ауданы орталығында орналасқан жалпы білім беретін Ш. Уәлиханов атындағы жалпы орта мектепте осы жылдың қаңтар айының 20 жұлдызынан - 29 Наурыз аралығында өткізген мемлекеттік педагогикалық іс тәжірибе мен Түркістан қаласы аумағында өткізілген №19 жалпы орта мектеппен Майшай Әбенқызы атындағы орта мектептерде өткізілген педагогикалық іс-тәжірибе кезіндегі мектеп оқушыларының сабаққа қызығушылықтарымен олардың сабақтағы оқу белсенділіктері әртүрлі екендігін нақты айтумызға болады. Дегенмен бүгінгі күні кез келген мектепте ғаламтормен, компьютермен жұмыс істеуге мүмкіншіліктер мол. Тек қана мектептің әрбір пән мұғалімдерінің шығармашылықпен жұмыс істей отырып, оқушыларын сабақққа қызықтыра білгенде ғана оқушылардың бүгінгі таңда талап етіп отырған қоғамның талабымен мектеп оқушыларының талабы сай келері анық дер едім.
Жүйелі, дұрыс ұйымдастырылған шығармашылық әрекет түрлері нәтижесінде шәкірттің білімі, біліктілігі кеңейіп, шығармашылық ізденімпаздығы қалыптасады. Оқушының жұмысты шығармашылықпен ойлауы, оны ұйымдастыра білуі, танымдық іс-әрекет түрлерін таңдап, оны жоспарлай білуі, ізденімпаздығын арттыру маңызды жұмыс.
Оқушылардың шығармашылық іс-әрекеттерді жоспарлау және іске асыру біліктерінің қалыптасуына оқу-танымдық тапсырмаларды шығармашылық тұрғыда шешудің маңызы зор. И.Д.Левитовтың
пікірінше, оқушылардың шығармашылық қабілеттері деп іс-әрекет
қорытындысында жаңа бір нәрсені үйренулері және оқушылардың даралық бейімділіктерінің, қабілеттерінің, тәжірибелерінің көрінуі болып табылады.
Мектеп оқушысының зейіні тұрақсыз, импульсивті, қабылдау мүмкіндіктері де әр түрлі болады. Баланың жасырын, тіпті тым тереңде жатқан қабілеттерінің көрінуіне мүмкіндік жасау тек оқыту үрдісі кезінде үлкендердің басшылығымен жүзеге асатыны, оның үстіне бүгінгі жаьандану қоғамында мектеп оқушыларына қойылып отырған талаптардың жоғары екендігі қатаң ескертіледі. Мектеп оқушыларының дарындылығын аша түсу еліміздің әрбір облыс орталықтарында жаңадан ашылып жатқан 7 -8 ден астам Зияткерлік мектептердің үлесіне тиетінін ерекше атап өтуге болады. Өйткені, ол мектеп түлектерінен ертеңгі күні ел экономикасын дамытуға сүбелі үлес қосар ғалымдар көп болуы тиіс. Дәлелді түрде айта кететін болсақ өзіміздің облыс көлемінде екі бірдей мектеп облыс орталығыннан өткен оқу жылыннан жұмыс істей бастады.
Оқушылардың жалпы шығармашылық қабілетінің құрамдас компоненттерін анықтауға бағытталған еңбектер де жеткілікті, атап айтсақ, И.Л.Лернердің, А.Н.Луктың, В.И.Андреевтің, А.Л.Яковлевтің еңбектері.
А.Н.Лук шығармашылық қабілеттің компоненттерінің құрамына басқа көзқарас тұрғысынан келе отырып, шығармашылық қабілеттерді үш негізгі топқа бөліп қарастырады:
Ынтамен байланысты қабілеттер (қызығушылық және икемділік)
Темпераментпен байланысты қабілеттер (көңіл-күй)
Ақыл-ой қабілеттері.
Н.Луктың оқушылылардың шығармашылық қабілеттерінің
компоненттері құрамына қатысты айтқан пікірі құнды және оны төмендегі себептерге сәйкес түсіндіруге болады:
оқушы кез-келген іс-әрекет нәтижесінде жақсы нәтиже алу немесе белгілі бір қабілет түрін дамыту үшін алдымен осы іс-әрекетке, қабілетке деген оның қызығушылығы, ынтасы болмаса, оның нәтижесі де төмен болатыны сөзсіз.
көңіл-күй бұл кез-келген істі орындауға негізгі, қажетті көрсеткіш деуге болады. Сондықтан да мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамытуда олардың осы бағыттағы іс-әрекетке деген көңіл- күй деңгейі маңызды, сондай-ақ олардың жұмысының нәтижелілігіне әсер ететіні белгілі.
кез-келген іс-әрекетті біз ақыл-ой қабілеттері негізінде ғана іске асыра аламыз. Сондықтан да оқушылардың шығармашылық бағытта жұмыс істеулері де алдымен оны ақыл-ой қабілеттері арқылы жоспарлап алып, оны практика жүзінде іске асыруларын талап етеді.
Психологиялық зерттеулерге қарағанда оқушылардың ойшаң әрекеттену қабілеттері әсіресе, бастауыш сыныптарда, ары қарай жоғары сыныптарда негізгі оқу іс-әрекеті, дағдылары қалыптасқанда үздіксіз дамиды және сондай-ақ олардың шығармашылықпен өзін-өзі көрсете білу қажеттігі басым болып тұрады. Бұл оның жеке тұлғасының анықтауына өз қабілетін жүзеге асыруға және оның қанағаттандырылуы оқушыға әрқашан қуаныш сезімін тудырады деп есептейді.
В.Давыдов оқушыларда осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа сапалық қасиеттерді сипаттай отырып былай дейді: Оқушы өз әрекетінде барынша көп қадам жасаған сайын ол тапсырманың түрлі нұсқаларын салыстыра алады және есептің шешуін бақылай алады десе, ХІХ ғасырдың басында қиялшыл социализмнің ілімін жасаушылар Ш.Фурье, Роберт Оуэн және Сен-Симон балаларды жан-жақты, қабілетті дамыту, яғни оларды біліммен қаруландыру, өмірге, еңбекке даярлау тәрбиеге байланысты деп түсіндіреді. Бала үнемі оқу әрекетінің нәтижесінде еңбек етуге, ізденушілікке, келешекте арнаулы оқу орнына түсіп белгілі бір мамандық иесін алуға қабілетті болып шығады.
Адамның рухани дамуының көзі - еңбек. Ф.Энгельс еңбектің тарихи рөлін қарастыра келіп, белгілі жағдайда адамды жаратқан еңбек деген қорытындыға келді. Олай болса, еңбексіз даму жоқ, еңбексіз кері кетушілікке ұшырауға болады. Еңбек - адамның көркі, бақыты, қоғам байлығы. Қоғамда қабілетіне қарай еңбек ету әрбір адамның әдетіне, ең бірінші өмірлік қажетіне айналады. Еңбекке жарамды әрбір адам өзінің өмірі мен қызметіне, қоғамдық әл-ауқатын арттыруға, қажетті нәрселерді жасауға тиіс.
Педагогикалық тұрғыдан еңбек - баланы жан-жақты дамытып, қалыптастырудың күшті құралы. Бала жастайынан еңбек етуге талпынады. Оны еңбек дағдыларына үйрету үшін үйелмен мен мектепте еңбек тәрбиесі қазіргі заман талаптарына сай ұйымдастырылып жүргізілуі керек. Мектепте бұл іс-әрекеттің бірнеше түрлері бар. Олар: баланың өзіне-өзі қызмет етуі, қоғамдық пайдалы еңбек, өнімді еңбек. Әрекеттің мұндай түрлері оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай іске асырылады. Еңбек әреті жүйесінде оқушылардың өзіне-өзі қызмет етуінің мәні зор.
Қоғамдық пайдалы еңбек түрі оқу-тәрбие жұмыстарының мақсаттарына сәйкес жүргізіледі. Оқушылардың өнімді еңбекке қатысуының үлкен тәрбиелік мәні бар. Олардың өнімді еңбек барысында жауапкершілігі артады, іскерлік қабілеті дамиды. Сонымен қоғамдық пайдалы және өнімді еңбекке тікелей қатысу оқушыларды іскерлікке ғана үйретіп қоймай, олардың дене күштері мен ақыл-ойын дамытуға ықпал жасайды, сабақта алған білімдерін тереңдетіп жетілдіреді. Демек, еңбек іс- әрекетін оқумен ұштастырып отырса, баланың әлеуметтік тәжірибесі молаяды.
Адамның жан-жақты және үйлесімді дамуында еңбек шешуші фактордың бірі. Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Кез-келген тұлға еңбек дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің қажет екенін жақсы түсінді қажет етеді. Еркін еңбек барысында өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды.
Шығармашылық еңбек барысында адам өз күшінің шамасын және қабілетін анықтайды. Осы орайда зерттеу жұмысымыздың тақырыбына орай мектепте оқушылардың еңбек біліктерін арттырудың басты міндеттеріне мыналарды жатқызуға болады деп шештік:
біріншіден, еңбек сүйгіштік пен еңбек адамдарына құрметпен қарау;
екіншіден, оқушыларды халық шаруашылығының салаларындағы
еңбектің түрлерімен таныстыру, еңбек іс-әрекетінің барысында
олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру;
үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау.
Жалпы балаларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан дайындау - бұл қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындауға үйрету. Бұл өте күрделі процесс-мұнда оқушылардың әдеті, сезімі қалыптасады дегенді зерттеуші ғалымдар өз еңбектерінде атап өтеді.
Еңбек етуге әдеттену - бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл адам тәрбиесінің жоғары деңгейі, еңбек процесіне құштарлық, еңбек етуге әзірлік, жұмысты істей білу,- деді Н.К.Крупская [8].
Оқыту және тәрбие жұмысының барлық жүйесі оқушыларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан дайындау міндеттерін шешуге бағытталуы тиіс. Еңбек тәрбиесі үшін өте маңызды еңбек сабағы. Онда оқушылар еңбек дағдыларына үйренеді, техникалық білімді игереді. Еңбек сабақтары барысында оқушылар жалпы және техникалық білімге сүйенеді.
Еңбек сабақтарының процесін жетілдіру, арттыру оқушылардың еңбекке зерттеу және шығармашылық қатынасын қалыптастырады, оқушылар мектепте алған білімдерін дайдаланып, практикалық дағдылар мен іскерлікті игереді. Осындай шығармашылық жұмыстың барысында әр түрлі пәндер бойынша оқушылардың білімі тереңдейді, ғылыми- зерттеу ісіне машықтанады. Оқу еңбегі бала үшін ойға толы, инемен құдық қазғандай, ақыл - ойдың кемелденуін талап ететін ең ауыр еңбек екенін К.Д.Ушинский ескерткен болатын. Оқу іс-әрекетінде қажетті бақылау, өзін-өзі бақылау, сондай-ақ есептің шешуін ауызша түсіндіруді талап ету, мектеп оқушыларында ішкі жоспар бойынша әрекеттенуге және ойша жоспар құруға жағдай туғызады. Мектеп оқушыларының шығармашылық қабілеттері, әсіресе, ойын үстінде, еңбек сабақтарында жаңа бір нәрсені ашумен, құрастырумен, білумен байланысты нақты көрінісін табады. Қазіргі мектепте әлеуметтік тапсырыс - терең ойлай білетін шығармашылық бағытта әрекет ететін жан-жақты құндылықтары жоғары адамдарды(оқушыларды) даярлау бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып саналады. Дегенмен, заттық нәрселер мен іс жүзінде әрекет ету мектеп оқушыларының шынайы болмысты сезім арқылы танып білуін қамтамасыз етеді. Мұның өзі заттық нәрселермен әрекет ету барысында оларды оқушылардың өз қолдарымен ұстап, сипап көруі, қарап шығуы, тыңдап байқауы арқылы жүзеге асырылады. Бұл сезімдік таным ақыл-ой үшін нақты ақпарат болып табылады, яғни айнала қоршаған дүние туралы алғашқы білім түйсіктерін қалыптастырады. Мұның салдары - ойлау қабілеттерінің дамуы. Баланың іс жүзінде өзгеріс енгізуші қызметі заттың өзін және оның бөлшектерін неғұрлым мұқияттылықпен терең зер сала қарап шығуға бағыт-бағдар береді, яғни заттың неғұрлым мұқият әрі терең ой жүгірте қарап шығуыңды қажет етеді.
Ғылыми педагогика тарапынан тереңінен зерттелгендей оқуды еңбекпен ұштастыру оқушылардың ынтасын, қызығушылығын еңбек және адамгершілік тәрбиесін кешенді түрде дамытуда рөлі өте зор екендігін атап өте келе, болашақ ұстаздардың мектеп оқушыларының еңбек біліктіліктерін іске асыруда бірқатар педагогикалық шарттарды есте ұстаған жөн:
еңбекке тәрбиелеудің нәтижелі жүруі баланың еңбекке неғұрлым ертерек қатыстырылуына байланысты:
балалардың еңбек әрекетінің қоғамдық мағынасы және идеялық- өнегелік негізі болуы керек:
еңбек тапсырмасын орындағаннан кейін оның толымды нәтижесі баланың өз күшіне сенімділігін қуаттайды, қуаныш сезімі артады. Неғұрлым еңбек нәтижелі болса, соғұрлым оның ықпалы күшті болады:
еңбек баланың психикалық және физиологиялық ерекшеліктеріне сай ұйымдастырылуы қажет. Еңбегінің негізгі түрі ойын болып табылатын кіші мектеп жасындағы баланың еңбегі ойынмен ұйымдастырылуы керек. Еңбектегі сияқты ойында да ойға күш салу және жауапкершілікті сезіну бар:
еңбек іс-әрекеті барысында оқушылар тек тапсырманы орындап қоймай, өз еңбегін өз бетімен ұйымдастыруды үйренуі керек. Оқушының ойлау қызметі оның моторикалық іс жүзіндегі өзгеріс
енгізуші қызметімен ұштасып бір-бірімен қосылған кезінде оңайлана түседі. Бұл жерде өзгеріс енгізуші қызметі деген ұғымға баса назар аудару керек. Өйткені, таным дамуының алғашқы кезеңінде моторикалы, затты қолмен ұстап көру қызметі басым болып келеді. Егер оқушыларға берілетін тапсырмалар оларға ешқандай қиындық келтірмейтін болса, онда ойлану қажетсіз деген сөз. Мәселені шешу барысындағы сәтсіздіктер мен қиындықтар ойланып-толғануды тудырады, олар психикалық жаңа құрылымдардың қалыптасуына (жаңа білімдер, ақылға салып әрекет ету қабілеті, дәлел іздеу, сезіне орындалатын нысанға деген қабілет түрлері мен қатынас жасау тәсілдері пайда болады) ықпал етеді.
Қорыта айтқанда, пихология ғылымындағы праксиологиялық деген ұғым оқушының практикалық іс-әрекетке деген қабілеті мен икемділігін айқындайды. Оның ойдағыдай дамуын жетілдіретіндер: талап, қызығу және бейімділік сияқты қасиеттер. Адам қабілетінің әр қилы болуын ұлы физиолог сигнал жүйелерінің өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіреді. Әдетте ол адамда әр түрлі болып келеді. Кейбір оқушының ойлау жүйесі мен зерделеу деңгейінің өзгеден жоғарырақ тұратыны шындық. Бірақ оның барлық пәндерден бірдей үздік болуы екі талай. Яғни, ол өзі ерекше қадір тұтатын пәніне ғана қабілет-қарымы ашылып, бүкіл болмысымен жарқырап көрінеді де, өзге пәндерге белсенділігі тежеліп қалады. Мұндай жағдайда мұғалім оқу-тәрбие жұмысын психологиялық ерекшеліктер мен педагогикалық ерекшеліктер мен педагогикалық заңдылықтарды үйлестіре, сабақтастыра атқаруы тиіс. Сонда ғана жұмыстың нәтижелі болары ақиқат.
Қазақ халқының ұлттық қолөнерінщ даму тарихы
Қазақ халқының өмірінде ағаштан жасалатын үй бұйымдарының алатын орны ерекше. Оларға: киіз үй сүйегі, ас үй жабдыіқтарынан - асадал, кебеже, күбі, келі-келсап; үй жиьаздарынан сандық, адалбақан, ағаш төсек, ағаш жастық, жүкаяқ, ер-тұрман, т.б. көптеген бұйымдар жатады. Сол сияқты тұрмыстық қажеттілікті талап ететін арба, шана, тіпті ожау, қасыққа дейін ағаштан жасап пайдаланған. Көшпелі мал шаруашылығымен немесе жартылай отырықшылыққа ауысып, егіншілікпен айналысқан қазақ қауымының күнделікті тұрмысына қажетті бұйымдардың түрі сан алуан. Ағаш өңдеуді кәсіп еткен шеберлерді халық олардың жасайтын бұйымдарына қарай үйші, ерші, арбашы, ұста, саз аспапшы, зергер деп даралады. Бұл шеберлердің әрқайсысы өзінің негізгі кәсібінен басқа да уақ-түйек бұйымдар түрлерін жасай білді. Әсіресе, ұста аталған шеберлер үй бүйымдарының көптеген түрлерін жасаумен бірге, әр түрлі металл және сүйек өңдеу ісімен де айналысты.
Сурет-1. Жез қаңылтырмен өрнектелген сандық
Сурет-2. Киіз үйдің ішкі көрінісі
Ағаш өңдеу өнерінің ішіндегі аса іскерлік пен қыруар еңбекті, шынайы талғамды қажет ететін бұйымның түрі -киіз үй сүйегі. XIX ғ. екінші жартысында Ш. Уәлихановтың әкесі жасатқан 10 қанат киіз үй сүйегінің барлығы мұқият өңделгені, керегелерінің өте әдемі мүсінделгені туралы 1865 ж. А.К. Гейне өз еңбегінде терең баяндайды.
Сән-салтанат қуған, әсіресе сауда-саттықпен, қаламен байланыста болған қазақ әкімдері мен ірі байлары кейде сырлы үйлерді місе тұтпаған. Олар кереге бастарын, уық алаңаны мен қаламдарын күмістеп, сүйектетіп те әшекейлететін болған. Мысалы, XIX ғ. екінші жартысында адай руынан шыққан Қаражігіт Талпақов деген бай киіз үйінің сүйегін таза күміс, күмістелген темір және өрнектелген сүйек әшекейлермен мейлінше безендірген екен. Сол туралы осы күнге дейін ел арасында тамсана сөз қозғалады.
Көшіп - қонып, мал баққан қазақ халқы үшін көліктің негізгі түрі -- салт ат, соған орай ер-тұрман жабдықтарының алатын орны да өзгеше. Халық басынан өткен сан қилы уақиғаларға сай мұның да өзінше даму, өзгеру процесі жүріп жатты. Мұның өзі қазақ халқы қолөнерінің қандай дәрежеде болғанын аңғартты. Ер-тұрман жабдықтарын маңызды өнер туындысы ретінде бағалаумен қатар, көне заманнан бері көшпелі халық өмірінің зады қажеттілігіне сай қалыптасқан еңбек құралы есебінде қараған жөн.
Ер тоқымның күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан көптеген түрлері бар, олар: найман ер, үйрек-бас, құранды ер, қозы қүйрық немесе ақбас ер, т.б. Қазақтың күнделікті тұрмыста пайдаланған үй-іші жиьаздары мен ыдыс-аяқтары да көші-қонға немесе отырықшылыққа бейімделіп жасалады. Әрине, қазақ қолөнері шеберлерінің ішінде орта қол ісмерлерімен бірге, аса өнерлілері де болды. Сондықтан да Қазан төңкерісіне дейін жасалған бүйымдардың осы күні ел арасында болсын, мұражайлар қорында болсын ең тәуірлері, бағалылары ғана сақталып отыр. Мұндай зат-тарды қазіргі күнде жасайтын халық шеберлері де некен-саяқ, оны күнделікті өмірге қажет етіп жасатушы да аз. Өйткені қазіргі қазақ жұртшылығының күнделікті қажетін өтеуде өндірістік өнімнің алатын орны ете зор. Бірақ бұл күнде Британия мұражайының меншігіне айналып кеткен Алтын адам, Қарғалы мүрделеріндегі Алтын диадемалар әлемде теңдесі жоқ қолөнер туындылары болып есептеледі.
Қазақ халқы - кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ Оңтүстік Сібір, Орта Азия мен орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті көне мәдениет сырттан келген мөдениет элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсарту, жаңғырту үстінде толысты.
Қазан төңкерісіне дейінгі қолөнердің дамуына қазақ қауымының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, көшпелі өмір, біртіндеп отырықшылыққа көшу процесі, бұрын үстем болып келген тұйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші елдермен, әсіресе Ресеймен сауда қатынасының, шаруашылық және мөдени байланыстық арта түсуі, тағы да басқа көптеген ішкі-сыртқы факторлар әсері айтарлықтай ықпал жасады.
Ол кездегі қазақ ауылдарының қаламен байланысы нашар еді. Сондықтан олардың өзіне қажетті үй бұйымдарының басым көпшілігін қаладан сатып аларлықтай мүмкіндігі болмағандықтан, негізінен халық шеберлерінің қолына қарады. Қазақ қолөнер шеберлері көбінесе кедейлер әулетінен шықты. Белгілі бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күнкөріс көзіне айналды. Соның өзінде қолөнер шеберлерінің еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де жете бағаланбады.
Қазақ қолөнері шеберлерінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының бір себебі - олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы шеберханалардың болмауы. Әсіресе, ершілер, зергерлер, етікшілер, т.б. ұсақ-түйек бұйым жасайтын шеберлер көбінесе қысы-жазы өзінің тұрғын үйінде немесе жасатушының мекен жайында жатып істеді. Мұндай шеберлердің бұйым жасайтын шикізаты да, құрал-саймандары да көші-қонға қолайлы шағын, сыйымды болды. Сондықтан олар жаздыгүні елмен бірге жайлауға көшіп, өзінің шағын киіз үйінде-ақ істей берді. Ал енді киіз үй сүйегін жасайтын үйшілер мен арба, шана, жерағаш сияқты көлемді құралдар істейтін шеберлер, темір ұсталары, тас өңдеушілер көбінесе қысқы мекенінен кете алмай, жатақта қалды. Сондықтан бұлардың кейбіреулерінде, әсіресе ұсталардың арнайы қарапайым дүкендері болды.
Тастан там салып, құлпытас және басқа бұйымдар қашайтын шеберлер мен үйшілердің, арбашылардың жұмыс орны қыстаудағы қора бұрышында, топшаланда немесе арнайы жасалатын лапас астында орналасты. Мұндай шеберлердің жазда жайлауға көшуіне бір жағынан көліктің жоқтығы, кедейлік тауқыметі мүмкіндік бермесе, екіншіден, олардың негізгі кәсібінің өзі көші- қонға тым қолайсыздық туғызды. Айталық, ауыр тастарды былай қойғанда, киіз үйдің сүйегі мен арба, шана, тағы да басқа шаруашылық саймандарын жасайтын шикізаттарды, оларды өңдейтін құрал-саймандарды көші- қонның кезінде өзімен бірге ала жүру қиындық әкелді.
Қазіргі уақытта революцияға дейінгі қазақ халқының қолөнер табиғатын жан- жақты, этнографиялық тұрғыдан зерттеудің ғылым үшін де, өмірлік тәжірибе үшін де маңызы зор, өйткені қазақтың қолөнері - жалпы халық мәдениетінің ішіндегі негізгі салаларының бірі. Үлкенді-кішілі қай халық болсын, дүниежүзілік мәдениет қорына өз үлесін қосады. Олай болса, қазақ халқының да ұлттық мәдениеті, оның ішінде қолөнер шеберлерінің дәстүрлі өнері жан-жақты зерттеуді қажет ететін бағалы, құнды мұра.
Қазақ халқының ұлттық бұйымдарының түрлері мен ерекшеліктері
Шығыстың озық мәдениетін мойындағысы келмейтіндер көшпелілер (сақ, ғұн, қыпшақ) бертінге дейін отырықшы болып үй салған жоқ, егіншілікпен айналыспады, олардың кейінгі ұрпақтары қазақтардың да Ресейге қосылғанға дейін мәдениеті, өнері, білім, ғылымы болмады деп қасақана тарих шындығын бұрмалап келеді. Тіпті, олар құрылысы ерекше киіз үйді біздің ата-бабаларымыздың қалай ойлап тапқанына мән бермей, оның ішінде ерте кезден-ақ небір сәнді қолөнер туындылары - үй жиһаздарының да болғанын еске алмайды. [9]
Ертедегі жиьаз түрлері Көшпелілердің үй жиьаздары мен ыдыс-аяқтары күнделікті тұрмыс жағдайларына байланысты ағаштан жасалып, сүйек, түрлі- түсті металмен қапталды. Олардың көп тараған түрлері: төсек ағаш, жастық ағаш, жүкаяқ, кебеже, сандық, әбдіре, жағлан, ұзатылатын қыздардың қол сандығы, асадалар, қант шаққыш тоқпақ, саба аяқ, піспек, астау, табақ, тегене, шара аяқ, тостаған, ожау, қасық, күбі, ағаш шелек, келі, келсаб, тағы да басқа бұйымдар[10].
Сурет-3. Ұлттық қолөнер күбі түрлері
Сурет-4. Көне жүкаяқ үлгісі
Қазақтың ұлттық қолөнерінде ағаштан көптеген заттар жасалады. Балташылар, ағаш ұсталары, ершілер қайыңды, үйеңкіні, үйшілер ағаш ойып, шыбық өріп, тоқушылар талды пайдаланады. Балташылар үйге қажетті бұйымдарды, ағашты еденге төсеп, арба, шана, жақтау, қақпа, тіреу сияқты ірі заттарды істеді. Ағаш ұсталары тағы басқада стол, шкаф, сөре, орындық, кебеже, асадалдарды жасап халыққа ұсынып отырды. Ағаш оюшылар оны жонып күйдіреді де бояулап өрнектеуді мегерсе, шыбық өрушілер, тоқушылар қамыстан, шидан қорап, шыпта, орындық, шарбақ сияқты заттарды жасай білді. Бұл жұмыстарға бұтақсыз, оқырасы жоқ, таза ағаш түрлерін таңдап алынады. Ағаш шеберлері балта, пышқы, үстірік (сүргі), бұрғы, ағаш түрпісі, тез, қысқы, үскі, қашау сияқты аспаптарды пайдаланады. Бұлардан басқа түрлі өлшеуіш пен үлгі, біз, қырғы, желім, бояу сияқты көмекші құралдары да болады. [11]
Ағаштан бұйым жасайтын шеберлер: емен, қайың, самырсын, үйеңкі, қызыл қарағай, шынар, қара ағаш, ырғай, шырғай, тасжарған, мойыл, қайыңның түбірі (безі), жөке, тал, арша, жаңғақ ағашы, май қарағай сияқтыларды пайдаланады. Бұлардың бірі қатты, бірі жонуға оңай, жылтыр, ал кейбіреуі жарылмайтын, қаңсымайтын болса, енді кейбіреуі иілгіш, жеңіл, су сіңбейтін бірақ бояу сіңгіш, желім ұстағыш болады. Әрбір істің ерекшелігіне қарай әр түрлі сападағы ағаштарды пайдаланылп отырған. [12]
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында қазақ арасында кең тараған ағаштан жасалатын жиһазының бірі -- төсек ағаш. (ел арасында төсек ағаш атауы төсағаш, кереует деп те аталатын болған. Бұдан кейінгі жерде көпшілік арасына кең таралған төсағаш атауын қолдануды мақұл көріп отырмыз.) Жазба деректер мен мұражайлардан және ел арасынан өзіміз жинаған деректерді салыстыра отырып жүргізген зерттеу негізінде Қазақстан жерінде кездесетін төсек ағаштардың сыртқы кескініне қарай жіктегенде, оның бірнеше түрінің болғандығы анықталды.
Қазақстанның солтүстік, оңтүстік-шығыс және орталық аймақтарына кең тараған төсек ағаштың ең көне түрінің екі басы тым шалқақ және жайдақ болады, төрт аяғы ішке қарай кіріңкі не тік келеді; екінші түрі -- өткен ғасырда Қазақстанның шығыс және оңтүстік аймақтарында кездесетін бастары тым шалқақ алты не сегіз аяқты төсек ағаштар; үшінші түрі -- А. И. Якоби деректері бойынша, Омбы мен Павлодар төңірегінде кездесетін бір жақ басы тым шалқақ, аяқ жағында мүлде сүйеніші болмайтын кушетка тәрізденген төсектер; төртінші түрі Торғай өңірінде кездеседі. Оның тіп -тік төрт аяғы және екі басы әлдеқайда қысқа болумен бірге, сәл ғана шалқақтанып барып жоғарғы жағы имектеу келеді; бесінші түрі -- Ақтөбе атырабынан кездесетін бастары түзу ағаштан жасалып, сәл ғана шалкақ орналасатын төсектер, алтыншы түрі -- Семей, Өскемен төңірегінде кездесетін төрт аяқты, үсті жазық, екі басында бір сүйемдей ғана тік орнатылған сүйеніші бар төсек ағаш; жетінші түрі -- Қазақстанның солтүстік-шығысында кездесетін орыс үлгісімен жасалған төсек ағаштар [13].
Сурет-5. Тұрмыстық үй бұйымдары
Қазақстанда өте кең тараған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz