Жергілікті басқару құрылымының негіздері және қалыптасу заңдылықтарын анықтау
Кіріспе ... ... ... ... ... .3
1 Мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері.
1.2 Мемлекеттік басқарудың теориялық астары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Жергілікті басқару құрылымының негіздері және қалыптасу заңдылықтары ... ... ..16
2 Ақтөбе облысында әлеуметтік . экономикалық процестерді басқару жүйесінің қалыптасуы
2.1 Ақтөбе облысның 2009.2012 жылдардағы сыртқы сауда динамикасы..
2.2 Басқарудың экономикалық тетіктерін қолданудың тиімділігі ... ... ... ... ... ..28
2.3 Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3 Қазақстан аймақтарындағы экономиканы мемлекеттік реттеуді жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасының аймақтарындағы басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... .35
3.2 Мемлекеттік басқаруды демократияландыру және қарқынды даму жолдары ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... .47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1 Мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері.
1.2 Мемлекеттік басқарудың теориялық астары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Жергілікті басқару құрылымының негіздері және қалыптасу заңдылықтары ... ... ..16
2 Ақтөбе облысында әлеуметтік . экономикалық процестерді басқару жүйесінің қалыптасуы
2.1 Ақтөбе облысның 2009.2012 жылдардағы сыртқы сауда динамикасы..
2.2 Басқарудың экономикалық тетіктерін қолданудың тиімділігі ... ... ... ... ... ..28
2.3 Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3 Қазақстан аймақтарындағы экономиканы мемлекеттік реттеуді жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасының аймақтарындағы басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... .35
3.2 Мемлекеттік басқаруды демократияландыру және қарқынды даму жолдары ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... .47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
«Қазақстан – 2050» Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік басқарудыңың құрылымы мен кәсіби деңгейін жақсарту мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет неғұрлым маңызды және жалпымемлекеттік міндеттерді шешумен айналысып, әрбір министрлік пен басқарушы орган өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке сектроға бере отырып, олардан арылу арқылы өз жұмысын жетілдіре беруге міндетті болады.
Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында әр түрлі тәсілдер ұсынылуда.
Солардың бірі ретінде қоғамдық-экономикалық жүйемізді одан әрі демократияландыру мәселесі қарастырылды. Бұл мәселелерді шешудің көпғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оны ғылыми жағынан талдау мен пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды бұрынғысынша орталықтандыра берудің мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді. Сондықтан да Парламент палаталарының бірлескен отырысында жария етіліп жүрген Елбасының Қазақстан халқына Жолдауларында демократияны және жергілікті басқаруды жетілдіру мәселерінің жан-жақты көрініс табуы жәйдан-жәй емес. Онда елімізді демократияландыру мен тиімді басқару мәселелері қозғалып,соның ішінде саяси және құқықтық реформалардың басым бағытын қамтитын жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттігін және оның қаржылық мүмкіндіктерін кеңейту сияқты міндеттер қойылып жүр. Осыдан барып мемлекетттік биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдайлар туғызу басты мақсатқа айналды.
Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында әр түрлі тәсілдер ұсынылуда.
Солардың бірі ретінде қоғамдық-экономикалық жүйемізді одан әрі демократияландыру мәселесі қарастырылды. Бұл мәселелерді шешудің көпғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оны ғылыми жағынан талдау мен пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды бұрынғысынша орталықтандыра берудің мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді. Сондықтан да Парламент палаталарының бірлескен отырысында жария етіліп жүрген Елбасының Қазақстан халқына Жолдауларында демократияны және жергілікті басқаруды жетілдіру мәселерінің жан-жақты көрініс табуы жәйдан-жәй емес. Онда елімізді демократияландыру мен тиімді басқару мәселелері қозғалып,соның ішінде саяси және құқықтық реформалардың басым бағытын қамтитын жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттігін және оның қаржылық мүмкіндіктерін кеңейту сияқты міндеттер қойылып жүр. Осыдан барып мемлекетттік биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдайлар туғызу басты мақсатқа айналды.
1 Н. Ә. Назарбаев «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында». «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы». Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халкына Жолдауы. - Астана, .
2 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Ауылға айрықша назар аударылады. Ішкі және сыртқы саясаттың 2008 жылы негізгі бағыттары туралы» // Егемен Қазақстан, .
3 Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан.
4 Қазақстан Республикасы «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Заңы 23.01.2009 ж., өзгерістермен және толықтырулармен 10.01.2010 ж.
5 Қазақстан Республикасы «Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» Заң жобасы // Егемен Қазақстан
6 Республикалық бюджет туралы
7 Қазақстан Республикасының Заңы: Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы. — Алматы
8 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызметкерлерінің ар-намыс кодексі: Мемлекеттік қызметкерлердің қызмет этикасы ережелері.—Алматы.Жеті жарғы
9 Статистикалық жинақ «Қазақстан өңірлері - 2012», Алматы
10 Сәдірқызы Г. «Жергілікті өзін-өзі баскару...» // Егемен Қазакстан
11 Дәулетбаева Б. Жергілікті өзін-өзі басқару // Дала мен қала
12 Есали А. Жергілікті өзін-өзі басқару ірі қалаларда қалай шешіледі? // Егемен Қазакстан
13 Нүкенов А. Жергілікті баскаруды жетілдіру мәселелері // Саясат.
14 «Қазақстан — 2050» Даму стратегиясы.
15 Қазақстан Республикасының 2009-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы туралы: Егемен Қазақстан
16 Гамарник Г. Н. Қазақстан экономикасын басқару: методология, әдістер, іске асыру жолдары: монография /Г. Н. Гамарник. - Алматы: Экономика, 2002.
17 Гранберг А. Аймақтық экономика негіздері : жоғарғы оқу орынд.оқу құралы. /А. Гранберг. - 2-ші басылым. – М.: Мемл. ун-т Экономика жоғарғы мектебі, 2009.
18 Дорогов Н. Аймақтың экономикалық стратегия таңдауын негіздеу /Н.Дорогов // Басқарудың теориясы және практикасының проблемалары. - 1998.
19 Игнатьева А.В. Басқару жүйелерін зерттеу: жоғарғы оқу орынд. оқу құралы
20 Нурашева К. Аймақтық экономиканы басқарудағы жүйелік әдіс /К. Нурашева // Қазақстан қаржысы. - 2006. - №1. - б. 83-87.
21 Павлов К. Ресей аймақтарындағы жергілікті басқару жүйесі және дамыған елдер тәжірибесі /К. Павлов //Басқару теориясы және практикасының проблемалары. - 1999. - №5. - б. 47-50.
22 Қазақстан аймақтары, 2003 жыл /А. Смаилов ред.. - А.: ҚР статистика агенттігі, 2003.
23 Рой О. М. Мемлекеттік және муниципалдық басқару жүйесі /О. М. Рой. - М.: Дело, 2003.
24 Рустемов Н. Аймақтық басқарудың функциясы мен әдісі /Н. Рустемов //Транзиттік экономика. - 2001. - №1. – б. 74-79.
25 Садлер Д. Жергілікті басқару органдарының жұмыс нәтижелілігін жоғарылату: Ұлыбритания тәжірибесі /Д. Садлер //Басқару теориясы мен практикасының проблемасы. - 2001. - №2. - - 82-86. б.
26 Қазақстан аймақтары бойынша халықтың экономикалық белсендігі: стат. жинақ /Султанов Б. ред. - Алматы: ҚР статистика агенттігі, 2006.
27 Ақтөбе газеті Облыс әкімінің «Облыстың 2012 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындылары және 2013 жылға арналған міндеттері туралы » есебінің тезистері. 15 ақпан 2013ж.-
2 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халыққа Жолдауы «Ауылға айрықша назар аударылады. Ішкі және сыртқы саясаттың 2008 жылы негізгі бағыттары туралы» // Егемен Қазақстан, .
3 Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан.
4 Қазақстан Республикасы «Жергілікті мемлекеттік басқару туралы» Заңы 23.01.2009 ж., өзгерістермен және толықтырулармен 10.01.2010 ж.
5 Қазақстан Республикасы «Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» Заң жобасы // Егемен Қазақстан
6 Республикалық бюджет туралы
7 Қазақстан Республикасының Заңы: Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы. — Алматы
8 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызметкерлерінің ар-намыс кодексі: Мемлекеттік қызметкерлердің қызмет этикасы ережелері.—Алматы.Жеті жарғы
9 Статистикалық жинақ «Қазақстан өңірлері - 2012», Алматы
10 Сәдірқызы Г. «Жергілікті өзін-өзі баскару...» // Егемен Қазакстан
11 Дәулетбаева Б. Жергілікті өзін-өзі басқару // Дала мен қала
12 Есали А. Жергілікті өзін-өзі басқару ірі қалаларда қалай шешіледі? // Егемен Қазакстан
13 Нүкенов А. Жергілікті баскаруды жетілдіру мәселелері // Саясат.
14 «Қазақстан — 2050» Даму стратегиясы.
15 Қазақстан Республикасының 2009-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы туралы: Егемен Қазақстан
16 Гамарник Г. Н. Қазақстан экономикасын басқару: методология, әдістер, іске асыру жолдары: монография /Г. Н. Гамарник. - Алматы: Экономика, 2002.
17 Гранберг А. Аймақтық экономика негіздері : жоғарғы оқу орынд.оқу құралы. /А. Гранберг. - 2-ші басылым. – М.: Мемл. ун-т Экономика жоғарғы мектебі, 2009.
18 Дорогов Н. Аймақтың экономикалық стратегия таңдауын негіздеу /Н.Дорогов // Басқарудың теориясы және практикасының проблемалары. - 1998.
19 Игнатьева А.В. Басқару жүйелерін зерттеу: жоғарғы оқу орынд. оқу құралы
20 Нурашева К. Аймақтық экономиканы басқарудағы жүйелік әдіс /К. Нурашева // Қазақстан қаржысы. - 2006. - №1. - б. 83-87.
21 Павлов К. Ресей аймақтарындағы жергілікті басқару жүйесі және дамыған елдер тәжірибесі /К. Павлов //Басқару теориясы және практикасының проблемалары. - 1999. - №5. - б. 47-50.
22 Қазақстан аймақтары, 2003 жыл /А. Смаилов ред.. - А.: ҚР статистика агенттігі, 2003.
23 Рой О. М. Мемлекеттік және муниципалдық басқару жүйесі /О. М. Рой. - М.: Дело, 2003.
24 Рустемов Н. Аймақтық басқарудың функциясы мен әдісі /Н. Рустемов //Транзиттік экономика. - 2001. - №1. – б. 74-79.
25 Садлер Д. Жергілікті басқару органдарының жұмыс нәтижелілігін жоғарылату: Ұлыбритания тәжірибесі /Д. Садлер //Басқару теориясы мен практикасының проблемасы. - 2001. - №2. - - 82-86. б.
26 Қазақстан аймақтары бойынша халықтың экономикалық белсендігі: стат. жинақ /Султанов Б. ред. - Алматы: ҚР статистика агенттігі, 2006.
27 Ақтөбе газеті Облыс әкімінің «Облыстың 2012 жылғы әлеуметтік-экономикалық дамуының қорытындылары және 2013 жылға арналған міндеттері туралы » есебінің тезистері. 15 ақпан 2013ж.-
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Мемлекеттік басқарудың теориялық астары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 11
1.3 Жергілікті басқару құрылымының негіздері және қалыптасу заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 Ақтөбе облысында әлеуметтік - экономикалық процестерді басқару жүйесінің қалыптасуы
2.1 Ақтөбе облысның 2009-2012 жылдардағы сыртқы сауда
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Басқарудың экономикалық тетіктерін қолданудың тиімділігі ... ... ... ... ... ..28
2.3 Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..31
3 Қазақстан аймақтарындағы экономиканы мемлекеттік реттеуді жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасының аймақтарындағы басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Мемлекеттік басқаруды демократияландыру және қарқынды даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Кіріспе
Қазақстан - 2050 Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік басқарудыңың құрылымы мен кәсіби деңгейін жақсарту мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет неғұрлым маңызды және жалпымемлекеттік міндеттерді шешумен айналысып, әрбір министрлік пен басқарушы орган өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке сектроға бере отырып, олардан арылу арқылы өз жұмысын жетілдіре беруге міндетті болады.
Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында әр түрлі тәсілдер ұсынылуда.
Солардың бірі ретінде қоғамдық-экономикалық жүйемізді одан әрі демократияландыру мәселесі қарастырылды. Бұл мәселелерді шешудің көпғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оны ғылыми жағынан талдау мен пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды бұрынғысынша орталықтандыра берудің мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді. Сондықтан да Парламент палаталарының бірлескен отырысында жария етіліп жүрген Елбасының Қазақстан халқына Жолдауларында демократияны және жергілікті басқаруды жетілдіру мәселерінің жан-жақты көрініс табуы жәйдан-жәй емес. Онда елімізді демократияландыру мен тиімді басқару мәселелері қозғалып,соның ішінде саяси және құқықтық реформалардың басым бағытын қамтитын жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттігін және оның қаржылық мүмкіндіктерін кеңейту сияқты міндеттер қойылып жүр. Осыдан барып мемлекетттік биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдайлар туғызу басты мақсатқа айналды.
Елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономиканы басқару жүйесінің өзгеруіне әсер етіп, оны жетілдіре беруді бірбеткей орталықтандыру жүйесінің икемсіздігіне байланыстыра қарастыруды талап етіп отыр. Бұл талапты орындау аясында ұйымдастырушылық-басқарушылық өкілеттіліктерді еліміздің аймақтарына біртіндеп беру арқылы жергілікті басқару мәселерінінң тиімді әрі уақытында шешімін табуының, соның арқасында халық мүддесінің толығымен ескерілуінің негізгі жолдары іздестірілуде. Жергілікті басқаруды қалыптастыруды, дамытуды және жетілдіруді қамтамасыз етпейінше және сол арқылы жергілікті мәселелер кешенін тиімді тетіктер көмегімен шешіп отырмайынша тұтастай экономиканың тиімді дамуына қол жеткізу мүмкін еместігі де аян болып отыр. Осындай мәселелер күн тәртібіне қойылып отырғандықтан, оларды шешу жолдары мен тетіктерін жан-жақты талқылап, негіздеу керектігі туындайтыны анық.
Динамизм мен мәдениет, менталитеттен тәуелсіз өзара кірігу жағдайында біздің елде саяси, экономикалық және әлеуметтік салада үдерістерді сауатты басқару бірінші жоспарға енеді. Қазақстанда мемлекеттік қызметті мемлекеттік органдардың оң әрекетінің бағыты ретінде реформалау бұл жағдайда маңызды болмақ. Бұл бағыттағы сәттіліктерден біздің елдегі мемлекеттік басқару тиімділігі мен әлемдегі отандық менеджмент беделі тәуелді.
Қазақстан - 2030 стратегиясындағы негізгі бағыттардың бірі болып қазақстандық азаматтардың өмір сапасының жақсаруы анықталды. Бұл аспектіде үлкен мәнге жоғарғы менеджмент сапасын тәжірибеде қолдану, сапаны арттыру мен мемлекеттік қызметтің әлемдік стандартқа сәйкестігіне ие.
Мемлекеттік басқарудың негізгі мақсаты болып қазіргі мемлекеттік сектор дамуының халықаралық тәжірибесі біліктілігін көтеру шегінде меңгеру. Мемлекеттік қызмет саласындағы халықаралық тәжірибе меңгеріліп, жергілікті шарттар мен дәстүрлерді ескере отырып, халықаралық тәжірибені қолдануда қазақстандық мемлекет қызметінің тұтынулары мен мүмкіндіктері талданады.
Қазіргі қазақстандық мемлекет. Қазіргі қазақстандық мемлекет 80-шы жылдың аяғы мен 90-шы жылдың басында тоталитарлыққа қарсы демократиялық революция нәтижесінде туындады. Ол тоталитаризмнің континентте үлкен өзгеріске ұшырауына негіз болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы демократиялық, әлеуметтік және құқықтық мемлекет ретіндегі сипаттамасына ие.
Қазақстан Республикасы дамыған әлеуметтік мемлекет болып табылады. Әлемдік қоғам біздің мемлекетті нарықтық экономикасы дамыған мемлекет ретінде қабылдады.
Осы курстық жұмыстың негізгі мақсаттарына мыналар жатады:
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық астарын ашу;
2. Жергілікті басқару құрылымының негіздері және қалыптасу заңдылықтарын анықтау;
3. Мемлекеттік басқаруды демократияландыру және қарқынды даму жолдарын белгілеу;
Сонымен қатар, осы мақсаттарға қосымша:
1. Ақтөбе облысында әлеуметтік экономикалық процестерді басқару жүйесінің қалыптасуы анықтау;
2. Ақтөбе облысының 2009 - 2012ж.ж сыртқы сауда динамикасын зерттеу;
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі қарастырылған. Бөлім мемлекет түсінігінің мәнін ашып, мемлекеттік басқарудыі теориялық астарын ашып, жергілікті басқару құрылымының негіздері мен қалыптасу заңдылықтарына арналған.
Екінші бөлімде Ақтөбе облысында әлеуметтік - экономикалық процестердің басқару жүйесінің қалыптасуы қарастырылған. Мұнда Ақтөбе облысының 2009 - 2012 жылдарындағы сыртқы сауда динамикасы, басқарудың экономикалық тетіктерінің қолданылуы тиімділігі, Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері қарастырылған.
Үшінші бөлімде аймақтардағы мемлекеттік реттеуді жетілдіру мәселері қамтылған. Бөлім Қазақстан Республикасының аймақтағы басқару жүйесін жетілдіру жолдары мен мемлекеттік басқаруды демократияландыру және қарқынды даму жолдарына арналған.
Бұл курстық жұмысты жазуда бірнеше әдебиеттер, ғылыми, саяси журналдар, түрлі газеттер пайдаланылған.
1 Мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері
Мемлекет түсінігін анықтау барысында біркелкі қоғамдық құбылыстарды әр адамның әрқилы қабылдау мүмкіндігін білдіретін субъективті сипатын ғана емес, сонымен қатар олардың объективті жағдайларында ескерген жөн. Бұл жерде сөз, ең алдымен, құбылыс ретіндегі мемлекеттің күрделілігі мен қырлылығы және соған сәйкес оның түсінігін анықтау варианттарының көптігі туралы болып отыр. Осыған байланысты белгілі австриялық заңгер Г.Кельзен: мемлекет түсінігін анықтаудағы қиыншылықтар аталмыш терминмен көптеген әр түрлі нысандар мен құбылыстар белгіленетіндіктен одан сайын күрделене түседі деп атап өтеді.
Жалпы алғанда мемлекет түсінігінің өзі кең және тар мағынада қолданылады. Кең мағынада мемлекет деп қоғамның өзін немесе оның қандайда бір ерекше нысанын айтады. Ал тар мағынасында мемлекетке басқару органдары немесе субъективтілері, ұлттар, белгілі бір елдің халқы тұрып жатқан аумақ жатқызылады[1].
Қазіргі заманғы мемлекеттануда мемлекет түсінігі жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі көзқарастар қалыптасып, олар оны бірнеше маңынада, атап айтқанда, заңдық, әлеуметтік, нормативтік және органикалық мағынада қарастырады. Заңдық көзқарас тұрғысынан мемлекет заңды тұлға, құқықтық феномен, ерекше корпорация ретінде қарастырылып, басқа корпорациялардан тек ұлт немесе ел масштабында белгіленген құқықтық тәртіппен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекет мәселелері белгілі жағдайда ұлттық құқықтық тәртіп мәселелері ретінде қарастырылып, адамдардың дұрыс іс - әрекетін және тәртібін бейнелейтін құқықтық тәртіп ретінде анықталады.
Мемлекетпен құқық арасындағы қатынсатар жеке адам мен құқық арақатынасы сияқты бірге қарастырылуы тиіс деп ұйғарылады. Бұл Кельзеннің ойы бойынша мемлекет құқықты шығаруы мен бекітуіне қарамастан, жеке тұлға ретінде өзінің тәртібі мен іс - әрекетіне құқықпен байланысты болу қажет екендігін білдіреді.
Әлеуметтік аспектіде мемлекет өзінің құқықтық тәртібі мен құқықтық өміріне тәуелсіз болатын небір әлеуметтік жалпыға бірдейлілік, әлеуметтік қоғам болып саналады және оған (оның пайда болуы және қызмет ету кезінен бастап) түрлі органдар бойынша билікті бөлу сипаты тән. Автордың көзқарасы бойынша барлық іс - әрекетті Үкімет бір өзі жасайтын және билікті де өз қолында шоғырландыратын бір де бір мемлекет жоқ. Қоғамда әр кезде бірнеше әкімшілік құрылымдар болған және бар. Олардың қызметінің нәтижесінде қоғамдағы қатынастардың басым бөлігі туындап, басқару мен бағындыру актілерінің көбі пайда болды. Ал олардың жиынтығы әлеуметтік мемлекет деген ұғымды білдірді.
Сонымен қатар мемлекет түсінігі тірі табиғи организм ретінде анықталады. Осы бағытқа сәйкес ол әлеуметтік биологияның нысаны ретінде қарастырылады. Мемлекееттің түсінігіне деген мұндай көзқарасты австриялық заңгер Г.Кельзенге дейін көптеген басқа авторлар, атап айтқанда, мемлекеттің органикалық теориясынжақтаушылар қолдады. ХIХ - ХХ ғасырларда өз дамуының жоғары шегіне жеркен бұл теория барлық әлеуметтік өмірді биологиялық заңдылықтармен түсіндіруге тырысты. Олар қоғамды толығымен организмге теңестіріп, ал мемлекетті тіршілік етіп жүрген және болашақ дүниеге келетін азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын жалғыз институт деп санады.
Нормативтік мағынада мемлекет түсінігі Г.Кельзен және оның нормативист - жақтаушыларының анықтауы бойынша нормалар жүйесін, нормативтік тәртіпті, мемлекет - билік немесе саяси ұйымдастырылған қоғамды білдіреді. Мемлекетке саяси сипат тән. Оның саяси ұйым болып табылатыны, алдымен күшті қолдану ретін белгілейтіндігінде, өйткені ол күшті қолдануда монополист болып табылады дейді автор.
Сонымен, бір жағынан, мемлекеттің құбылыс пен түсінік ретіндегі күрделілігі мен көпқырлылығы, екінші жағынан әр түрлі авторлардың оны қабылдау субъективизмі оны түсіну мен түсіндіру варианттарының көп болуына объективті жағдай туғызады. Осыдан қоғам дамуының әр түрлі кезеңдерінде мемлекеттің көптеген анықтамалары мен түсініктерінің пайда болуы және олардың көптеп қолданылуы түсінікті. Бұл туралы Л.Гумплович:
Қанша мемлекет танушылар мен философтар бар болса, сонша мемлекеттің анықтамасы болды - деп жазады. Сол себепті мемлекетке тарихи дамуының әр кезеңінде ғалымдардың берген анықтамаларының бір текті болмағаны айқын. Мысалы ұлы ойшыл Аристотельдің пікірінше мемлекет дегеніміз ешкімге тәуелді емес азаматтардың қарым - қатынасының жоғары нысаны.
Қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті ойшылы Никколло Макиавелли (1469-1527ж.ж) мемлекетті қажетті мемлекеттік мүдделерді жүзеге асыру арқылы ортақ игілікке қол жеткізу деп түсіндіреді.
ХVI ғасырдағы ірі француз ойшылы Жан Боден мемлекетті қайырымдылық пен әділеттіліктің мәңгі бастамаларын басшылыққа алатын жоғары билік және отбасын құқықтық қорғау деп қарастырады. Бұл бастамалар мемлекеттік құрылымның мақсатын құрап, ортақ игіліктер әкелуі
қажет деген. Осы дәурдегі белгілі ағылшын философы Томас Гоббс - бейбітшілік пен табиғат құқықтарды жүзеге асыратын кепілгер ретінде мемлекеттің шексіз билігін жақтаушылардың бірі. Ол мемлекетті тұтас тұлға, тәуелсіз жоғары билеуші, оның қалауы халықтың қалауы болады, сондықтан ол барлық адамдардың әрқайсысының күші мен мүмкіндігін ортақ бейбітшілік пен қорғаныс үшін қолдана алады деп санайды.
Либерализмнің саяси - идеялық доктринасын құрушы, ағылшын философ - материалисі Джон Локк (1632 - 1704 ж.ж) мемлекет басым күштің, яғни мемлекет құрамына кіретін көптеген азаматтардың ортақ еркі дейді. Ол мемлекетті өздері бекіткен жалпы заңдардың негізінде біріккен адамдардың жиынтығы ретінде қарастырған.
Неміс әдебиетінде мемлекет белгілі бір аумақта және жоғары биліктің қол астында біріккен халықтың ұйымы ретінде көрсетілсе (Р.Моль), ал өзге әдебиеттерде құқықтық жағдайды жан - жақты қолдану үшін құрылған жоғары биліктің қол астындағы белгілі бір аумақтағы еркін адамдардың одағы ретінде қарастырылады (Н.Аретин). Үшінші жағдайда мемлекет белгілі құқықтық тәртіпті қорғау үшін табиғи түрде пайда болған билік жүргізуші ұйым, - деп айтылған (Л.Гумплович).
Сонымен мемлекет, әсіресе 1917 жылғы төңкерістен кейінгі кезеңде, Ресей қандайда бір тапты басу үшін арналған күш көрсету ұйымы ретінде түсіндірілді. Академиялық басылымдарда және оқу әдебиеттерінде ол көбінесе қатаң таптық мағынада өз диктатурусын жүзеге асыратын экономикалық үстем таптың, билік аппаратының саяси ұйымы немесе негізгі өндіріс құралдарының меншік иелерінің ортақ мүдделерін қамтамасыз ететін және қоғайтын, тарихи түрде келетін, қоғамнан бөлініп шығып, оның экономикалық құрылымынан туындайтын саяси биліктің таптық ұйымы ретінде сипатталады.
Соңғы екі онжылдықта, 1985 жылғы қайта құру кезеңінен бастап алдымен ресми жалпыодақтық, ал кейін қазақстандық саясат пен идеологияда жалпыадами құндылықтарға мән беріліп, мемлекет пен құқық анықтамаларындағы таптық үндестік біртіндеп жалпы әлеуметтік үндестікпен ығыстырыла бастады. Мемлекет қайтадан ұйым немесе барлығы үшін арналған институт ретінде қарастырылды. Осы орайда өзінің билігін елдің бүкіл аумағына және халқына тарататын және осыған сәйкес арнайы басқару аппараты бар, барлығына міндетті бұйрықтарды шығаратын қоғамның біріңғай саяси ұйымы деген анықтама берілді.
Мемлекет түсінігін таза таптық тұрғыдан да, жалпы адами тұрғыдан да анықтау біржақты көзқарасты білдіреді. Нақты өмірде таза таптық та, таза жалпыадами да мемлекеттік институттар жоқ, демек, соған сәйкес мемлекет түсінігінің анықтамасы да жоқ. Осыдан мемлекет түсінігін анықтау барысында оның тек таптық элементтерін және соған сәйкес белгілерін ғана емес, сондайақ таптан тыс, жалпы адами белгілері мен сипаттамаларын даескерген жөн.
Қорыта айтқанда, мемлекет дегеніміз кез келген қоғамның табиғатынан туындайтын таптық тар ауқымдағы міндеттерді ғана емес, сонымен қатар ортақ істерді атқару үшін қажетті саяси билік ұйымы. Бұл анықтама жоғарыда аталған анықтамаларға қарағанда мемлекет түсінігін ғана емес, сонымен бірге билік басындағы таптардың немесе топтардың мүдделерін қамтамасыз ететін институт ретіндегі мемлекеттің әлеуметтік тағайындалуын нақтырақ айқындайды.
Мемлекеттің мәні, адамдар өміріндегі оның орны мен рөлі жөнінде өткен ғасырда либералдар мен этатистер арасында туындаған пікірталас жалғасын табуда. Мемлекетті бұрынғыдай күштеу машинасы, қысым көрсету құралы ретінде біржақты түсіндіру әлі де болса сақталуда. Қазіргі кезде мемлекет көбінесе қолында билігі бар саяси күштердің немесе тұлғалардың меншігі ретінде қарастырылады. Кейбір мемлекеттанушы ғалымдар мемлекетті әрбір адамға қайырым жасауға міндетті, жалпыға бірдей игілікті қамтамасыз ететін құрылым ретінде сипаттайды.
Мемлекет көптеген ғылыми пәндермен: мемлекет және құқық теориясымен, әкімшілік құқық, саясаттану, әлеуметтік басқару ғылымымен зерделенетін көпқырлы құбылыс. әрбір ғылым мемлекеттік басқару органдарының қызметінің белгілі бір аспектісін, олардың құрылымын, мазмұнын, бағытталуын зерттейді.
Мемлекет қызметінің маңызды бағыты - адамдардың қоғамдық өмірін басқару. Ал адамдардың қоғамдық өмірі мемлекеттік басқару теориясының объектісі мен зерттеу заты болып табылады. Сондықтан да мемлекетті әрбір адам қоғам нысаны ретінде қарастырады. Ол адамдардың қоғамдық қатынастар жүйесімен байланысты, олардың сана - сезіміне, тәртібіне және қызметіне қатысады,белгілі бір аумақта өмірді, оның ішінде экономикалық өмірді ұйымдастыруға әсер етеді. Мемлекет мемлекеттік шекарамен белгіленген аумақта өмір сүретін адамдарды біріктіреді және олардың өзара іс - әрекетін қамтамасыз етеді. Мемлекет, қысқаша айтқанда, адамдардың аумақтық ұйымдастырылуының белгілі бір тәртіптік жүйесі. Осыған сәйкес, біріншіден, ру - тайпалық қарым - қатынастар қоғамдық қатынастармен ауыстырылады. Екіншіден, әр түрлі адамдардың ұлттық, діни және әлеуметтік белгілеріне қатысты бейтарап құрылым қалыптасады. Тарихи түрде мемлекет адамдардың жаңа қауымдастығын құрады[1].
Мемлекет өзінің аумағында тұратын адамдарды, оның ішінде азаматтығы жоқ тұлғаларды, сонымен қатар басқа мемлекеттің азаматтарын біріктіретіндіктен, ол барлық адамдар қауымдастығының қажеттіліктерін, мүдделері мен мақсаттарын объективті түрде білдіреді. Дамудың әр кезеңінде бір жағынан адамдың құқығы мен бостандығын қамтамасыз ету, оның шығармашылық қызметіне еркіндік беріп, белсенділігін арттыратын, екінші жағынан - қоғамға белгілі бір ұйымдасқан бастау енгізіп, жеке адамдардың қызметін тәртіпке келтіретін мәселелердің шешілу жолын табу мемлекеттің міндеті болып табылады. әдетте, мемлекет ешнәрсе өндірмейтіндіктен өздігімен мәселелерді шеше алмайды деп есептелсе де, ол барлық қоғамның, материалдық, әлеуметтік, рухани игіліктерді өндіру және тұтынумен айналысатын адамдардың проблемеларының шешілуіне ұйымдастырушылық және құқықтық негіз қалап, қамтамасыз етеді.
Мемлекет үшін, ең алдымен, өз халқының ұлттық мүддесін білу, оның әлемдік қауымдастық халықтарының мүдделерімен қаншалықты өзара бацланысты екенін және оларға қаншалықты тәуелді екенін анықтау, осы мүдделерді жүзеге асыру үшін барлық жағдай жасау өте маңызды болып саналады. Сондықтан мемлекеттік ұстанымдарға міндетті сипат беретін нормалардың тек оның құрылымдары мен механизмдері арқылы ғана қалыптасып, бекітілетіндігін атап көрсету ләзім. Мемлекет өзінің органдары арқылы заңдар мен басқа да нормативтік актілер қабылдап, олардың жүзеге асуын әкімшілік және заңнамалық әдістер арқылы қамтамасыз етеді. Бұл орайда мемлекет заңды монополияға ие және оны орындату барысында, керек болса, мәжбүрлеу тәсілін де қолданатынын баса айту керек.
Мемлекеттің мәні, сонымен қатар, өз мақсаттары мен қызметтерін жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін өзінің аппаратын - ортақ қажеттіліктерді, мүдделерді, мақсаттарды, айқындаумен және қоғамның мемлекеттік - құқықтық нормаларын әзірлеумен кәсіби айналысатын адамдар тобын белгілі бір жағдайда ұйымдастырып, оларды қолдайтындығында. Бұл аппараттың күрделі құрылымы мен жан - жақты бағытталған қызметі болуға тиісті. Оның бір бөлігі заң шығару қызметімен, заңдардың орындалуымен және сот ісін жүргізумен айналысса, екінші бөлігі мемлекеттің ішкі және халықаралық деңгейдегі тұрақтылығын, оның әлемдік қауымдастықпен өзара қарым - қатынасын қамтамасыз етеді. Аппараттың жағдайы, оның қоғаммен байланысы немесе одан алшақтауы, оның көлемі және иерархиялық құрылымы, қызметкерлерінің сапасы және көптеген басқа да параметрлері мемлекет, қоғам және мемлекеттік басқару үшін өте маңызды.
Ғылыми әдебиеттерде кездесетін мемлекеттің көптеген анықтамаларының ішінде келесі екеуіне тоқтап өтуге болады. Біріншіден, мемлекетті ең кең мағынада: адамдар қауымдастығы ұйымының жоғарғы нысаны ретінде, ортақ жоғары билікке бағынатын адамдардың саяси одағы ретінде, біріңғай ерікті білдіру, жалпы мүдделерді қамтамасыз ету, сондай - ақ адамның құқығы мен бостандығын қорғау негізгі мақсаты болып табылатын ұйым нысаны ретінде сипаттайды. Екінші түсінікке сәйкес, мемлекет адамдар іс - әрекеті мен тәртібін реттейтіе саяси және құқықтық байланыстар мен қатынастардың жүйесі. Басқаша айтқанда, ол саяси - құқықтық институт, саяси билік ұйымын құратын әлеуметтік институттардың жүйесі. Мемлекетті институционалдық тұрғыдан қарастыратын бағыт оны қоғамдағы адамдардың тәртібін анықтайтын нормалар жүйесімен байланыстырады. Осыған орай испан саясаттанушысы Л.Санистебан былай деп жазады: шындығына келгенде мемлекет небәрі нақты уақыт шеңберінде орын алатын әлеуметтік тәртіпті заңдық тұрғыдан реттеудің бір түрі.
1.2 Мемлекеттік басқарудың теориялық астары
Мемлекет қоғамның ажырағысыз бөлігі болғандықтан барлық дерлік гуманитарлық ғылымдар мемлекеттік басқару мәселелерін қарастырады. Сол сияқты мемлекеттік басқару ісінде де және ол туралы ғылымды қалыптастыру процесінде де басқада гуманитарлық емес ғылымдардың әдістері мен мәліметтері қолданылады. Бірақ ғылымның әр саласы мемлекеттік басқару мәселесін өзінің зерттеу тұрғысынан қарастырады. Атап айтқанда мемлекет қызметін мемлекет және құқық теориясы, саясаттану, әлеуметтану, философия және тағы басқа көптеген ғылыми пәндер зерттейді.
Философия - табиғат, қоғам және адам ойының дамуының жалпы заңдылықтарын аша отырып мемлекетті, мемлекеттік басқаруды қарастырғанда оның мүмкіндіктері мен шегін, объективті және субъективті жақтарын қарастырады.
Әлеуметтану - қоғамдағы мемлекеттің рөлін және соған орай мемлекеттік басқаруды халықтың әр түрлі әлеуметтік, кәсіби және басқада топтарымен өзара байланыста және қарым - қатынаста қарастырады.
Саясаттану - мемлекетті ерекше саяси институт ретінде, ең алдымен мемлекеттік басқарыдың орнын көрсету тұрғысынан қарастырады.
Экономикалық теория - мемлекеттік басқарудың рөлін экономикамен байланыста қарастырады. Ал мемлекеттік басқару теориясы мемлекеттік басқарудың мәні мен проблемаларын, оның заңдарын, қағидаларын, нысандары мен әдістерін, сондайақ мемлекеттік басқарудың объектілері мен субъектілерінің ерекшеліктерін қарасырады.
Аталған ғылымның зерттеу саласы мемлекет, саясат, мемлекеттік басқару, билік сияқты негізгі түсініктерді қамтиды. Осы пәннің негізі саналатын саясаттың, басқару мен биліктің өзара байланысынан туындайды. Басқару арқылы билік жүзеге асырылады, ол құқыққа және саясатқа сүйенеді[2].
Мемлекеттің әлеуметтік басқару саласындағы қызметі қоғамдық қатынастар мен адамдардың іс - әрекетін құқықтық реттеумен байланысты. Осыдан мемлекеттік басқарудың заңдық аспектісі туындайды. Бұл мағынада ол білімнің саяси заңдық саласы ретінде сипатталуы мүмкін.
Сондай - ақ жоғарыда айтылғандай мемлекеттік басқару мемлекеттің тұтас
қоғамға жалпы ықпалы және де оның әлеуметтік жүйенің әр түрлі элементтерімен өзара әрекеті қарастырылатындықтан, бұл әлеуметтік ғылым.осыларға орай мемлекеттік басқару теориясы - саяси-құқықтық және әлеуметтік ғылым.
Сонымен, мемлекеттік басқару теориясының мазмұны - қоғамды басқару институты ретіндегі мемлекеттік маңызды функцияларын, оларды жүзеге асырудың заңдылықтары мен қағидаларын оқып - үйрену, басқарудың негізі ретіндегі мемлекеттік саясатты ғылыми негіздеу.
Мемлекеттік басқару теориясының пәні - қоғамды басқарудың саяси - құқықтық институты ретідегі мемлекеттік билік органдарының қызметін және қалыптасатын саяси - құқықтық, әлеуметтік қарым - қатынастарды талдау болып табылады. Сондықтан біз оны кешенді ғылым деп қарастырамыз. Оған келесідей ұғымдарды жатқызамыз: мемлекеттің негізгі функциясы ретінде басқаруды сипаттайтаын жалпы ұғымдар: мемлекеттік басқару, басқару субъектісі ретіндегі мемлекет (мемлекеттік орган, аппарат, мекеме), мемлекеттік басқару объектісі (әлеуметтік топтар, қоғамдық процестер, әлеуметтік институттар); мемлекеттік билік (саяси, әкімшілік,экономикалық және т.б.); басқарушылық қызмет (саяси жетекшілік, әкімшілік басқару, нормативті - құқықтық реттеу); басқарудағы қатынастар (ұйымдық - экономикалық, әлеуметтік саяси, нормативтік құқықтық);
- атқарымдық қызмет процесі ретінде мемлекеттік басқаруды бейнелейтін ұғымдар: мемлекеттік басқару қызметі, басқару заңдылығы мен қағидалары, басқару ісінің нысаны, әдістері, құралдары, стилі;
- басқару процесінің негізгі элементтері мен кезеңдерін бейнелейтін ұғымдар: мақсатты тұжырымдау, саяси стратегия, мемлекеттік шешімдер мен қабылданған шешімдер;
- басқару қызметі мен қатынастардың қозғаушы күштерін және оларды шектейтін факторларды сипаттайтын ұғымдар: ұлттық - мемлекеттік мүдделер, әлеуметтік топтар, саяси мүдделер, жалпы ұлттық және топтық құндылықтар:
- тұтастай мемлекеттік басқаруды сипаттайтын ұғымдар: мемлекеттік билік (үш тармақ), басқару мен билік объектілерінің деңгейі; билікті орталықтандыру және орталықсыздандыру және басқару;
- мемлекеттік басқару жүзеге асырылатын сыртқы ортаны сипаттайтын ұғымдар: әлеуметтік, саяси, құқықтық, экономикалық және басқа кеңістіктері.
Мемлекеттік басқару теориясында философиялық - әлеуметтік және басқа жалпытеориялық түсініктер, ең алдымен әлеуметтік басқару ғылымының түсініктері қолданылады.
Ғылыми әдебиеттерде басқару әр түрлі белгілері бойынша бірнеше түрге бөлінеді: қоғамдық өмірдегі салаларға байланысты: тұтас қоғамды басқару, экономикалық ьбасқару, әлеуметтік басқару,саяси басқару, рухани - идеологиялық басқару.
Қоғамдық қатынастардың құрылымына байланысты: қоғамның экономикалық (тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы байланыс), әлеуметтік (білім беру, денсаулық сақтау салаларының қызметін пайдалану барысында туындайтын қатынастар), саяси және рухани дамуын басқару. Басқарудың қоғамдық құбылыстарды қамту көлемі мен сипатына байланысты: қоғамдық басқару, мемлекетті басқару, ұлттық экономиканың өрістері мен салаларын басқару, кәсіпорын, ұйымдарды, фирмаларды басқару және т.б.
Мемлекеттік басқарудың өзіне ғана тән ерекшеліктері оны басқа басқару түрлерінен ерекшелеп тұрады. Ондай ерекшеліктер үшеу. Мемлекеттік басқаруда, осы аталған басқару түрін хүзеге асыратын оның субъектісі - мемлекет. Мемлекет анықтамаларының айырмашылығына және оның көп қырынан көрініс табуына қарамастан барлық зерттеуші - ғалымдар бір ауыздан онда шоғырланған билік күшін атап өтеді. Мысалы М.Вебер: Мемлекет дегеніміз адамдардың легитимді күш қолдану арқылы екінші бір адамдарға үстемдік етуі - деп жазған. Қоғамда адамдардың тәртібінің дұрыс болуын қамтамасыз ететін және оған мәжбүрлеу арқылы қол жеткізетін мемлекеттік құрылым туралы пікір қалыптасты. Қазіргі заманғы философиялық энциклопедияда мемлекет адамдардың біріккен іс - әрекеттерінің нәтижесінде үкімет қызметінің нәтижесінде үнемі өзгеріп отырады, қандай да бір салада қоғамдық істерді тәртіпке келтіретін үстемдік ету құрылымы ретінде түсіндіріледі. Осыдан мемлекеттің мемлекет болып табылатындығы да, оның қоғамдық құрылымдардан айырмашылығы да сол, онда адамдарға қатысты мемлекеттік билік шоғырланған ол қоғамда жүзеге асады. Ал билік өзара байланысты білдіреді, оның процесі кезінде адамдар материалдық, ақпараттық және басқа себептермен өз еріктерімен немесе күш қолдану арқылы басқалардың үстемдігін, сондай - ақ мақсатты, нормативті нұсқауларды мойындайды, солардың талаптарына сай іс - әрекеттер жасайды, өз өмірлерін құрады. Мысалы: отбасында да адамдар тобында, ұжымда, сол сияқты салт - дәстүрде, қоғамдық пікірде де билік болады, бірақ бұның бәрін біз мемлекеттік басқарумен салыстыра алмаймыз. Өйткені мемлекеттік билік құқыққа негізделген, ал оны жүзеге асыру күштеу құардарына ие болып отырған мемлекеттік аппарат күшінде. Сондықтан мемлекеттік басқаруда оның басқарушылық әсері мемлекеттік билікке сүйенеді және сол арқылы қамтамасыз етіледі. Ал бұл жәй тілек, ниет, ұран емес, керісінше басқару мақсаттарына, ондағы ұйымдасдастырушылық серпілістерге және бекітілген реттеушілік нормаларға сөзсіз қол жеткізуге, жүзеге асыруға, орындауға бағыттайтын күшпен көндіру механизмі. Осыдан мемлекет қандай, оның мақсаты не және сол мақсаттарға қалай қол жеткізу керек деген тағы басқа көптеген тарихи мәнге ие болатын, шешімін табу адамзатты өзінің даму кезеңінен бастап толғандырып жүрген мәселелер туындайды[3].
Мемлекеттік басқарудың екінші ерекшелігі оның барлық қоғамға, тіпті одан тыс, мемлекеттің халықаралық саясатын жүргізу шеңберінде басқа адамдардың қоғамына таралуы. Көп жағдайда бұл тезис мемлекет адамдардың барлық іс - әрекеттеріне араласады, олардың өзара қарым - қатынастарын басқарады деген сияқты түсінбеушіліктер тудырады. Тек тоталитарлық мемлекет қана осыған ұқсас істерді жасауға тырысты, оның өзінде деқоғамға мүлтіксіз бақылау орнатуға мүмкіндік болмағандықтан оны жүзеге асыра алмады. Қоғамда әрқашанда аз да болса еркіндік болады. Мемлекет пен қоғамның өзара байланысының қалыпты варианты адамдардың қоғамдық іс - әрекеттеріне еркіндік, өзін - өзі басқару, дербестік тән екендігін көрсетеді. Бірақ осы еркіндіктің, дербестіктің, өзін - өзі басқарудың шегі қоғамдық институттармен қатар мемлекетпен де анықталады. Тек мемлекет қана адамдардың қоғам өмірінің барлық саласындағы іс - әрекетінің негізгі жалпы ережелерін заңдар арқылы белгілейді және оларды қатаң сақтауды - өзінің билік күшімен қамтамасыз етеді. Көп жағдайда мемлекет міндетті түрде еркіндікке қарсы тұрады және басқару тек қана шектеулер, тыйым салу, жазалау алып келеді деп саналады. Және мемлекет қоғамдық процестерді неғұрлым аз басқарса, қоғам мемлекеттен еркін болса, соғұрлым адамдарға да жақсы болады және қоғамдық проблемалар тез шешімін табады деп саналады. Алайда үлкен тарихи тәжірибе әдәлдік заң арқылы, идеалды заң негізінде жүзеге асу керек деген қорытынды жасалынған. Адамның еркіндігі оның өзі өмір сүріп жатқан мемлекетте қабылданған заңдар іс жүзіне асырылған кезеңнен басталады. Сонымен, қоғам, адамдар мемлекетке қарсы күрес жүргізбей, құқықтық - демократиялық мемлекет үшін күресуі қажет. Еркіндікке мемлекетпен бірге, соның көмегімен қол жеткізген жөн. Мемлекеттік басқарудың барлық қоғамға таралу проблемасы мемлекеттің қоғамның қандай да бір саласынан кетуімен, саланы басқаруды тоқтатумен шектелмейді. Бәрі де қоғамның даму жағдайымен, оның өзін - өзі объективті реттеуіне және басқаруына, адамдардың нақты тәртіптеріне байланысты. Оның үстіне қоғамның әрбір саласы мен адамдарды тәртіпке келтіру, ерік пен іс - әрекет бостандығы мемлекеттік басқарудың жалпыға міндетті және заң жүзінде бекітілген тәртіп ережелерін (нормаларын) қаншалықты қатаң сақтай алатындығымен тікелей байланысты. Болашаққа да мемлекеттік басқару өзінің бүкіл қоғамға әсер ету қасиетін сақтай алады деп ұйғаруға негіз бар. Бірақ оның әсерінің ауқымы, терең тамыр жаю, сипаты мен мазмұны бүкіл қоғамның даму жағдайына қарай үнемі өзгеріп отырады. Сонымен бірге ол өзінің ұйымастырушылық, реттеушілік және мақсатты бағытталған әсерін тигізетін процестермен, құбылыстармен, қатынастармен өзара байланыста болуға бейім.
Мемлекеттік басқарудың өзіне тән үшінші ерекшелігі. Мемлекет күрделі және көпқырлы қоғамдық құбылыс бола отырып және басқару субъектісі ретінде басқаруға жүйелілік сипат береді. Басқарудың басқа түрлеріне қарағанда мемлекеттік басқару бұл ерекшелігінсіз жүзеге аспайды. Онда миллиондаған адам, көптеген мемлекеттік органдар және басқа құрылымдар, ал құрылымдарда лауазымды тұлғалар жұмылдырылған. Мемлекеттік басқару әр түрлі материалдық, қаржылық және интеллектуалдық ресурстар мен ауқымды ақпараттар қолданылады. Ол басқарушылық шешімдер мен ұйымдастырушылық амалдардан тұрады. Егер әрбір лауазымды тұлға өзінің қызметін Крылов мысалындағыдай аққу, шортан, шаян құсап атқарса, осындай басқарудың нәтижесінде қоғамда қандай бейберекет орнайтынын елестету қиын емес. Сол себепті мемлекттік басқару үшін жүйелілік ерекшелігі үлкен мәнге ие болады. Осы ерекшелік қана оған қажетті келісімділікті, үйлесімділікті, белгілі мақсаткерлікті, тиімділікті береді.
Сонымен қорыта айтқанда мемлекеттік басқаруды былай деп анықтауға болады: мемлекеттік басқару - бұл мемлекеттің адамдардың қоғамдық іс - әрекеттерін тәртіпке келтіру, сақтау немесе қайта құру мақсатында өзінің билік күшіне сүйене отырып практикалық, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсері. Әрине, күрделі қоғамдық құбылыстың кез келген анықтамасы шартты сипатқа ие және шектеулі болды, себебі берілген сипаттамаларға кейбір элементтердің енбей қалуы мүмкін. Мемлекеттік басқарудың ұсынылып отырған анықтамасының ерекшелігі оның жүйелі ұйымдасқан субъект ретінде басқарушы әсерді қабылдайтын адамдардың қоғамдық өмірін, мемлекет пен қоғамды байласыстыратын басқару әсерін біріктіруінде. Ол өз кезегінде мемлекеттік басқаруға әр қырынан теориялық сипаттамалар беруге, дұрыс түсінуге және тәжірибе жүзінде қолдануға мүмкіндік береді.
1.3 Жергілікті басқару құрылымының негіздері және қалыптасу заңдылықтары
Елімізде мемлекеттік басқару жүйесіне көптеген жаңа механизмдер енгізілу үстінде. Бұл құбылыстың негізгі ағымдарын анықтап, белгілі қорытындылар жасауға мүмкіндігіміз бар екен дігі талас тудырмайды. Дәл қазір жергілікті басқару жүйесі қалыптасып бітті деуге де негіз бар. Жергілікті басқару мәселесі күн тәртібіне нық қойылып, оны жетілдіру жолдары жан - жақты талқыланып, тиісті шешімдер қабылдануда.
Таяуда қабылданған 2008 - 2024 жылдарда Қазақстан республикасының тұрақты дамуға көшу тұжырымдамасының басты мақсаты өмір сүрудің сапасын арттыру және ұзақ мерзімді болашақта елдің бәсеке қабілетін қамтамасыз ету негізі ретінде Қазақстан Республикасы дамуының экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және саяси аспектілерінің тепе - теңдігіне қол жеткізу болып табылады. Сонымен бірге, Қазақстан республикасы үкіметінің 2009 - 2010 жылдарға арналған орта мерзімді бағдарламасының Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетас ретінде одан әрі жаңарту мен әрталаптандыру тарауында қарастырылған мәселелердің ішінде 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратениясы әзірлеу көзделген. Осыған сәйкес Үкімет отырысында аталмыш стратегияның жобасы әзірленіп, бірауыздан қабылданды.
Стратегия өңірлік және әлемдік экономикада бәсекеге қабілетті мамандануды қалыптастырудың экономикалық әлеуетті және халықты орналастыруды ұтымды ауқымдылықта ұйымдастырудың негізінде елдің тұрақты дамуын және халықтың қолайлы тыныс - тіршілігін қамтамасыз етуге бағытталып отыр. Құжат аумақтарда кластерлерді қалыптастырумен өзара байласынтыра отырып, инрақұрылымдық қамтамасыз етудегі елдің аумақтық дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және тиісті мемлекеттік, салалық және өңірлік бағдарламаларды қалыптастырудың немесе түзетудің негізіне айналады. Орта және ұзақ мерзімді кезеңде минералды шикізат ресурстарын игеру және өндіруші өнеркәсіпті дамыту елдің экономикалық даму қарқынын белгілеп береді[4].
Ел өңірлерінің бәсекеге қабілетін арттыру міндеттерін шешу мақсатында ұлттық, өңірлік және әлемдік экономикалық жүйеге жаңа - желілік аумақтық - экономикалық ұйымының моделіне негізделетін болады. Ол кластерлік ұстанымды пайдалана отырып, ресурстарды жұмылдыруға негізделетін икемді маманданумен және инновацияларға қабілеттілігімен сипатталады. Аумақтық дамудың институттық жұйесін күшейту, бюджеттік қаржыландыру тетіктерін жетілдіру көзделіп отыр. Олар конституциялық
және басқа да заңнамалық актілермен кепілді берілген мемлекеттік сектордың қызметкерлеріне барлық өңір тұрғындарының бірдей қол жетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған. Осы мақсатта 2008 жылдан бастап жалпы сипаттағы ресми трансферттердің мөлшерін айқындаудың жаңа әдісіне көшу жүзеге асырылды.
Аумақтық дамуды инфрақұрылымдық қамтамасыз ету экономикалық белсенділіктің өсуіне, халықтың тұрмыс - тіршілігіне қолайлы жағдай жасауға және инновациялық, көлік - коммуникациялық, әлеуметтік тұрмыстық саланы әрі туристік - рекреациялық инфрақұрылымдар кешенін үйлестіре дамытуды қамтамасыз етуге бағытталған.
Жоғарыда аталған мәселелердің республиканың барлық аумағында толықтай жүзеге асуы үшін жергілікті мемлекеттік басқару органдарына жүктелетін жауапкершіліктердің көбейіп, өкілеттіліктерінің де артатыны, нәтижесінде жергілікті басқару мәселесінің өзектілігі арта түсетіндіге белгілі.
Жергілікті басқаруды жетілдіру мәселесіне тереңірек үнілсек, оның еңбек бөлінісімен тығыз байланыста екеніне көз жеткіземіз және оған экономика ғылымы ойшылдарының пікірлері де дәлел бола алады. Мәселен, бір топ ғалымдар (Вильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо, Джон Мейнард Кейнс, Милтон Фридман) еңбектің өндіргіш күшінің дамуының, жетістігінің және ептілік пен зеректілігінің белгілі бір бағытта болуының өзі оның бөлінісінің нәтижесінде көрінеді деген түйін жасайды. Саяси экономиканың негізін қалаушылардың бірі Адам Смит Халықтар байлығы (1776 ж.) атты еңбегінде тұрмыстық жағдайдың еңбектік бөлінісімен байланысты болатынына көз жеткізіп, мынадай терең ой айтады: егер әр адам жұмыс орнында әр түрлі еңбек операцияларын орындауға толық маманданса, онда еңбек өнімділігі көтеріліп, оның бөлінісі тиімді түрде жүзеге асады, ал еңбектің бөлінісі дұрыс болуы үшін барлық өндіріс факторлары мен дайын өнім өзара байланыста болуы шарт. Осы логиканы ұстанатын болсақ, онда еңбек бөлінісінің тереңдеуі алға қойылған өндірістік мақсатқа, оған жеткізу үшін қолданылатын материалдық құрал - жабдықтарға байланысты. Басқаша айтқанда, қоғамның өндіргіш күштерінің дамуы пайдалы еңбектің бөлінісіне тікелей байланысты екендігін атап кетуіміз керек. Неміс идеологиясы атты еңбегінде К. Маркс және Ф. Энгельс осы байланысқа анықтама бере отырып, ұлттың өндіргіш күштерінің даму деңгейінің көрнектілігін ондағы еңбектің бөлінісі дәрежесінен білуге болады деп көрсетуі кездейсоқ айтылған сөз емес екенін тәжірибе дәлелдеді. Осы тұжырымға қоса олар еңбек бөлінісі үрдісінің қоғамдық, салалық және аумақтық астарларын да ғылыми тұрғыдан зерделеген болатын. Сонымен қатар, кез келген қоғамдық - экономикалық жүйенің тараулы шаруашылық жағдайында қоғамдық еңбек жиынтығы жекелеген іс - әрекетке және оның қосалқы түрлеріне, сфераларға бөлінетіні туралы да алғашқы дәлелдемелерді ғылыми еңбектерінде келтірген. Ал тауарлы шаруашылықта өндіріс нысандары көбейіп, өндірушілер мен тұтынушылардың мүдделерінің тең дәрежеде сақталуын қамтамасыз ету үшін мемлекеттік реттеу және басқару қажет бола түседі.
К. Маркстің пікірінше, еңбектің аумақтық бөлінісі аудандардың нақты өндіріс салаларына мамандануы болса, аймақтанушы Н.Н. Баранскийдің ұстанымында ол - жалпы, жеке және бірыңғай еңбек бөлінісі түрлерінің кеңістіктегі өзара байланысы. Ал профессор И.С. Судеревский еңбектің аумақтық бөлінісі оның тек жалпы және жек даму үрдісін көрсететін аумақтық астары десе, П.М Алампиев, В.Е. Комаров, В.М. Москвич және басқалар оны тек жеке еңбек бөлінісінің бір түрі деп ұйғарым жасаған.
Осылайша, еңбек бөлінісінің күрделілігі әр түрлі жағдайлармен түсіндіріледі және олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- адам еңбегінің көптүрлілігі, оның сұранысының жан - жақтылығы және оларды бір технологиялық процесс базасында қанағаттандырудың мүмкін еместігі;
- адам еңбегінің өндірімділігін арттыратын ғылым мен техниканың жоғары деңгейде дамып, шаруашылық субъектілерінің әр түрлі өндіріс өнімін шығаруға мамандануы;
- белгілі бір өнімді шығару үшін бір технологиялық үрдісте көптеген еңбек түрлерінің кооперациялануы.
Қоғамдық өндіріс өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардан тұрады. өндірістік күштер жұмыс күшінен, өндіріс технологиясынан, өндіріс құралдарынан (өндіріс заты мен құралы) тұрса, өндірістік қатынастар әлеуметтік - экономикалық, ұйымдастырушылық, техникалық бөдіктерден құралады. өндірістік қатынастарға кіретін бөліктер еңбектің бөлінісін (қоғамдық, салалық, аймақтық, халықаралық), өндірістің мамандануын (технологиялық, салалық, аймақтық, тораптық және заттық) және өндірістік байланыстардың кооперациясын (қарапайым және күрделі) қалыптастырады. Соның ішінде еңбектің аумақтық бөлінісі қоғамдық еңбек бөлінісінің түрлері мен нысандарында ерекше орын алып, оның мәні мен қоғамдық ұдайы өндірістегі рөлі қоғамдық еңбек жиынтығының әралуан түрлерін өзара байланыста қарастыру арқылы толығырақ ашыла түседі. Сонымен, еңбектің аумақтық бөлінісі аумақты басқарудыдың объективті негізі ретінде ондағы шаруашылықтардың мамандануы мен маманданушы аумақтар арасында экономикалық байланыстардың даму дәрежесін білдіреді, яғни бұл үрдіс белгілі бір салаға маманданған ауданды қалыптастырудың басты элементі. Осыдан келіп пайда болатын маманданған экономикалық аудан туралы пікірді аймақтанушы - Н.Н. Колосовский төрт негізгі топқа бөліп көрсетеді:
- теориялық: экономикалық аудандастырудың қалыптасуының ғылыми негіздері мен заңдылықтары;
- тарихи: экономикалық аудандастырудың даму тарихын ескеріп, ғылыми ойлардың сол мемлекетте дамуы;
- әдістемелік: зерттелетін объектінің ғылыми әдістерін (тәсілдерін) дайындау;
- қолданбалы: экономикалық аудандастыру теориясын тәжірибеде пайдалану.
Сонымен, аудандарда еңбек бөлінісі негізінде экономикалық жүйелердің қалыптасу барысын зерделеудің мақсаты елдің өндіргіш күштерін ұйымдастыруда ең жоғары тиімділікке қол жеткізу болып табылады. Осылайша, еңбектің аумақтық бөлінісі өндірістің жекелеген салаларының белгілі бір аумақтарда болуын және оған тән табиғи , климаттық, экономикалық (географиялық орналасуы, жұмыс күшінің саны мен сапасы, шаруашылықтың қалыптасу тарихы) ерекшеліктерін сипаттайды. Егер осы мәселелерді жергілікті басқару және жергілікті шаруашылықпен байланыстыратын болсақ, онда оның қалыптасу заңдылықтарын еңбектің аумақтық бөлінісімен ұштастыра түсіндіруге тура келеді. Әрине, еңбектің аумақтық бөлінісін оның салалық бөлінісінен ажырата қарастыру белгілі бір шарттылықты талап етеді. өйткені еңбек бөлінісінің бұл екі түрі де өзара өте тығыз байланыста өрбитін құбылыс. Сондықтан жергілікті шаруашылықтың қалыптасуы мен дамуын зерделегенде аумақтық еңбек бөлінісінің жетекшілік рөлін ойда ұстағанмен, оның салалық астарын да есепке алып отыру ләзім. Ол екеуінің кемелдену дәрежесі оның еңбек бөлінісі деңгейімен анықталатындығын әлемдік тәжірибеден айқын көруге ьолады. Осыдан барып еңбек бөлінісінің аталмыш түрлерінің өзі қандай факторлардан туындайтыны жайлы сөз қозғалуға тиіс. Бұл факторлардың негізгілері ретінде мыналарды атап көрсету жөн:
- табиғи қазба байлықтар көзінің болуы;
- ауыл шаруашылығын дамыту мүмкіндіктері;
- жергілікті халықтың интеллектуалдық деңгейі.
Осы факторлар жергілікті өндіргіш күштер әлеуетін сипаттап қана қоймай, оған қоса сол аумақтағы шаруашылықтың даму болашағы мен құрылымына да үлкен әсер етеді. Айтылғандарға көрнекілік сипат беретін болсақ, онда оны 1 - сурет арқылы келтіруге болады[15].
Сонымен бірге, еңбек бөлінісінде кездесетін кейбір қарама - қайшылықтар да жоқ емес, олардың бірқатары мыналар:
- аймақтарда табиғат ресурстарының орналасуы мен оның салалық құрылымында;
- халықтың аумақта орналасу ерекшелігі мен жаңа жұмыс орындарының географиялық орналасуында;
- аймақтың салалық мамандануы мен оның аймақтық жүйе ретіндегі кешенді дамуында;
- ұлттық табыстың аумақтық өндірісі мен оның географиялық пайдаланылуында;
- салалардың экономикалық мүдделері мен аймақтардың әлеуметтік сұраныстарында және т.б.
Осылайша, нарықтық экономикаға көшуге байланысты қоғамдық өндіріс дамуының аумақтық факторларын күшейтпейінше, интенсивті экономикалық өсуге қол жетпейтіні белгілі. Сондықтан еңбектің жоғарыда аталған аумақтық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Мемлекеттік басқарудың теориялық астары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 11
1.3 Жергілікті басқару құрылымының негіздері және қалыптасу заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 Ақтөбе облысында әлеуметтік - экономикалық процестерді басқару жүйесінің қалыптасуы
2.1 Ақтөбе облысның 2009-2012 жылдардағы сыртқы сауда
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Басқарудың экономикалық тетіктерін қолданудың тиімділігі ... ... ... ... ... ..28
2.3 Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ..31
3 Қазақстан аймақтарындағы экономиканы мемлекеттік реттеуді жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасының аймақтарындағы басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Мемлекеттік басқаруды демократияландыру және қарқынды даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Кіріспе
Қазақстан - 2050 Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік басқарудыңың құрылымы мен кәсіби деңгейін жақсарту мемлекеттің ең шешуші міндеттерінің бірі ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет неғұрлым маңызды және жалпымемлекеттік міндеттерді шешумен айналысып, әрбір министрлік пен басқарушы орган өздеріне тән емес функцияларды орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке сектроға бере отырып, олардан арылу арқылы өз жұмысын жетілдіре беруге міндетті болады.
Соңғы жылдары мемлекеттік басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету проблемасы көптеген қазақстандық саясаткерлер мен ғалымдардың талдаулары мен пікір-таластарының ерекше тақырыбына айналып, басылым беттерінде және бұқаралық ақпарат құралдарында әр түрлі тәсілдер ұсынылуда.
Солардың бірі ретінде қоғамдық-экономикалық жүйемізді одан әрі демократияландыру мәселесі қарастырылды. Бұл мәселелерді шешудің көпғасырлық әлемдік тәжірибесі бар екенін ескере отырып, оны ғылыми жағынан талдау мен пайдалы тұстарын өзімізде қолдану да бүгінгі күні өзекті проблемаға айналып отыр. Қазіргі экономикасы, ғылымы мен техникасы, ақпараты мен пікір алмасу үрдісі қарқынды дамып келе жатқан қоғамда басқаруды бұрынғысынша орталықтандыра берудің мүмкін еместігі күн санап дәлелденіп келеді. Сондықтан да Парламент палаталарының бірлескен отырысында жария етіліп жүрген Елбасының Қазақстан халқына Жолдауларында демократияны және жергілікті басқаруды жетілдіру мәселерінің жан-жақты көрініс табуы жәйдан-жәй емес. Онда елімізді демократияландыру мен тиімді басқару мәселелері қозғалып,соның ішінде саяси және құқықтық реформалардың басым бағытын қамтитын жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттігін және оның қаржылық мүмкіндіктерін кеңейту сияқты міндеттер қойылып жүр. Осыдан барып мемлекетттік биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдайлар туғызу басты мақсатқа айналды.
Елімізде нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономиканы басқару жүйесінің өзгеруіне әсер етіп, оны жетілдіре беруді бірбеткей орталықтандыру жүйесінің икемсіздігіне байланыстыра қарастыруды талап етіп отыр. Бұл талапты орындау аясында ұйымдастырушылық-басқарушылық өкілеттіліктерді еліміздің аймақтарына біртіндеп беру арқылы жергілікті басқару мәселерінінң тиімді әрі уақытында шешімін табуының, соның арқасында халық мүддесінің толығымен ескерілуінің негізгі жолдары іздестірілуде. Жергілікті басқаруды қалыптастыруды, дамытуды және жетілдіруді қамтамасыз етпейінше және сол арқылы жергілікті мәселелер кешенін тиімді тетіктер көмегімен шешіп отырмайынша тұтастай экономиканың тиімді дамуына қол жеткізу мүмкін еместігі де аян болып отыр. Осындай мәселелер күн тәртібіне қойылып отырғандықтан, оларды шешу жолдары мен тетіктерін жан-жақты талқылап, негіздеу керектігі туындайтыны анық.
Динамизм мен мәдениет, менталитеттен тәуелсіз өзара кірігу жағдайында біздің елде саяси, экономикалық және әлеуметтік салада үдерістерді сауатты басқару бірінші жоспарға енеді. Қазақстанда мемлекеттік қызметті мемлекеттік органдардың оң әрекетінің бағыты ретінде реформалау бұл жағдайда маңызды болмақ. Бұл бағыттағы сәттіліктерден біздің елдегі мемлекеттік басқару тиімділігі мен әлемдегі отандық менеджмент беделі тәуелді.
Қазақстан - 2030 стратегиясындағы негізгі бағыттардың бірі болып қазақстандық азаматтардың өмір сапасының жақсаруы анықталды. Бұл аспектіде үлкен мәнге жоғарғы менеджмент сапасын тәжірибеде қолдану, сапаны арттыру мен мемлекеттік қызметтің әлемдік стандартқа сәйкестігіне ие.
Мемлекеттік басқарудың негізгі мақсаты болып қазіргі мемлекеттік сектор дамуының халықаралық тәжірибесі біліктілігін көтеру шегінде меңгеру. Мемлекеттік қызмет саласындағы халықаралық тәжірибе меңгеріліп, жергілікті шарттар мен дәстүрлерді ескере отырып, халықаралық тәжірибені қолдануда қазақстандық мемлекет қызметінің тұтынулары мен мүмкіндіктері талданады.
Қазіргі қазақстандық мемлекет. Қазіргі қазақстандық мемлекет 80-шы жылдың аяғы мен 90-шы жылдың басында тоталитарлыққа қарсы демократиялық революция нәтижесінде туындады. Ол тоталитаризмнің континентте үлкен өзгеріске ұшырауына негіз болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы демократиялық, әлеуметтік және құқықтық мемлекет ретіндегі сипаттамасына ие.
Қазақстан Республикасы дамыған әлеуметтік мемлекет болып табылады. Әлемдік қоғам біздің мемлекетті нарықтық экономикасы дамыған мемлекет ретінде қабылдады.
Осы курстық жұмыстың негізгі мақсаттарына мыналар жатады:
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық астарын ашу;
2. Жергілікті басқару құрылымының негіздері және қалыптасу заңдылықтарын анықтау;
3. Мемлекеттік басқаруды демократияландыру және қарқынды даму жолдарын белгілеу;
Сонымен қатар, осы мақсаттарға қосымша:
1. Ақтөбе облысында әлеуметтік экономикалық процестерді басқару жүйесінің қалыптасуы анықтау;
2. Ақтөбе облысының 2009 - 2012ж.ж сыртқы сауда динамикасын зерттеу;
Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі қарастырылған. Бөлім мемлекет түсінігінің мәнін ашып, мемлекеттік басқарудыі теориялық астарын ашып, жергілікті басқару құрылымының негіздері мен қалыптасу заңдылықтарына арналған.
Екінші бөлімде Ақтөбе облысында әлеуметтік - экономикалық процестердің басқару жүйесінің қалыптасуы қарастырылған. Мұнда Ақтөбе облысының 2009 - 2012 жылдарындағы сыртқы сауда динамикасы, басқарудың экономикалық тетіктерінің қолданылуы тиімділігі, Қазақстандағы мемлекеттік басқарудың ерекшеліктері қарастырылған.
Үшінші бөлімде аймақтардағы мемлекеттік реттеуді жетілдіру мәселері қамтылған. Бөлім Қазақстан Республикасының аймақтағы басқару жүйесін жетілдіру жолдары мен мемлекеттік басқаруды демократияландыру және қарқынды даму жолдарына арналған.
Бұл курстық жұмысты жазуда бірнеше әдебиеттер, ғылыми, саяси журналдар, түрлі газеттер пайдаланылған.
1 Мемлекеттің мәні мен нысандары және оны басқару қажеттілігі
1.1 Мемлекет түсінігі және негізгі белгілері
Мемлекет түсінігін анықтау барысында біркелкі қоғамдық құбылыстарды әр адамның әрқилы қабылдау мүмкіндігін білдіретін субъективті сипатын ғана емес, сонымен қатар олардың объективті жағдайларында ескерген жөн. Бұл жерде сөз, ең алдымен, құбылыс ретіндегі мемлекеттің күрделілігі мен қырлылығы және соған сәйкес оның түсінігін анықтау варианттарының көптігі туралы болып отыр. Осыған байланысты белгілі австриялық заңгер Г.Кельзен: мемлекет түсінігін анықтаудағы қиыншылықтар аталмыш терминмен көптеген әр түрлі нысандар мен құбылыстар белгіленетіндіктен одан сайын күрделене түседі деп атап өтеді.
Жалпы алғанда мемлекет түсінігінің өзі кең және тар мағынада қолданылады. Кең мағынада мемлекет деп қоғамның өзін немесе оның қандайда бір ерекше нысанын айтады. Ал тар мағынасында мемлекетке басқару органдары немесе субъективтілері, ұлттар, белгілі бір елдің халқы тұрып жатқан аумақ жатқызылады[1].
Қазіргі заманғы мемлекеттануда мемлекет түсінігі жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі көзқарастар қалыптасып, олар оны бірнеше маңынада, атап айтқанда, заңдық, әлеуметтік, нормативтік және органикалық мағынада қарастырады. Заңдық көзқарас тұрғысынан мемлекет заңды тұлға, құқықтық феномен, ерекше корпорация ретінде қарастырылып, басқа корпорациялардан тек ұлт немесе ел масштабында белгіленген құқықтық тәртіппен ерекшеленеді. Осыған сәйкес мемлекет мәселелері белгілі жағдайда ұлттық құқықтық тәртіп мәселелері ретінде қарастырылып, адамдардың дұрыс іс - әрекетін және тәртібін бейнелейтін құқықтық тәртіп ретінде анықталады.
Мемлекетпен құқық арасындағы қатынсатар жеке адам мен құқық арақатынасы сияқты бірге қарастырылуы тиіс деп ұйғарылады. Бұл Кельзеннің ойы бойынша мемлекет құқықты шығаруы мен бекітуіне қарамастан, жеке тұлға ретінде өзінің тәртібі мен іс - әрекетіне құқықпен байланысты болу қажет екендігін білдіреді.
Әлеуметтік аспектіде мемлекет өзінің құқықтық тәртібі мен құқықтық өміріне тәуелсіз болатын небір әлеуметтік жалпыға бірдейлілік, әлеуметтік қоғам болып саналады және оған (оның пайда болуы және қызмет ету кезінен бастап) түрлі органдар бойынша билікті бөлу сипаты тән. Автордың көзқарасы бойынша барлық іс - әрекетті Үкімет бір өзі жасайтын және билікті де өз қолында шоғырландыратын бір де бір мемлекет жоқ. Қоғамда әр кезде бірнеше әкімшілік құрылымдар болған және бар. Олардың қызметінің нәтижесінде қоғамдағы қатынастардың басым бөлігі туындап, басқару мен бағындыру актілерінің көбі пайда болды. Ал олардың жиынтығы әлеуметтік мемлекет деген ұғымды білдірді.
Сонымен қатар мемлекет түсінігі тірі табиғи организм ретінде анықталады. Осы бағытқа сәйкес ол әлеуметтік биологияның нысаны ретінде қарастырылады. Мемлекееттің түсінігіне деген мұндай көзқарасты австриялық заңгер Г.Кельзенге дейін көптеген басқа авторлар, атап айтқанда, мемлекеттің органикалық теориясынжақтаушылар қолдады. ХIХ - ХХ ғасырларда өз дамуының жоғары шегіне жеркен бұл теория барлық әлеуметтік өмірді биологиялық заңдылықтармен түсіндіруге тырысты. Олар қоғамды толығымен организмге теңестіріп, ал мемлекетті тіршілік етіп жүрген және болашақ дүниеге келетін азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын жалғыз институт деп санады.
Нормативтік мағынада мемлекет түсінігі Г.Кельзен және оның нормативист - жақтаушыларының анықтауы бойынша нормалар жүйесін, нормативтік тәртіпті, мемлекет - билік немесе саяси ұйымдастырылған қоғамды білдіреді. Мемлекетке саяси сипат тән. Оның саяси ұйым болып табылатыны, алдымен күшті қолдану ретін белгілейтіндігінде, өйткені ол күшті қолдануда монополист болып табылады дейді автор.
Сонымен, бір жағынан, мемлекеттің құбылыс пен түсінік ретіндегі күрделілігі мен көпқырлылығы, екінші жағынан әр түрлі авторлардың оны қабылдау субъективизмі оны түсіну мен түсіндіру варианттарының көп болуына объективті жағдай туғызады. Осыдан қоғам дамуының әр түрлі кезеңдерінде мемлекеттің көптеген анықтамалары мен түсініктерінің пайда болуы және олардың көптеп қолданылуы түсінікті. Бұл туралы Л.Гумплович:
Қанша мемлекет танушылар мен философтар бар болса, сонша мемлекеттің анықтамасы болды - деп жазады. Сол себепті мемлекетке тарихи дамуының әр кезеңінде ғалымдардың берген анықтамаларының бір текті болмағаны айқын. Мысалы ұлы ойшыл Аристотельдің пікірінше мемлекет дегеніміз ешкімге тәуелді емес азаматтардың қарым - қатынасының жоғары нысаны.
Қайта өрлеу дәуірінің аса көрнекті ойшылы Никколло Макиавелли (1469-1527ж.ж) мемлекетті қажетті мемлекеттік мүдделерді жүзеге асыру арқылы ортақ игілікке қол жеткізу деп түсіндіреді.
ХVI ғасырдағы ірі француз ойшылы Жан Боден мемлекетті қайырымдылық пен әділеттіліктің мәңгі бастамаларын басшылыққа алатын жоғары билік және отбасын құқықтық қорғау деп қарастырады. Бұл бастамалар мемлекеттік құрылымның мақсатын құрап, ортақ игіліктер әкелуі
қажет деген. Осы дәурдегі белгілі ағылшын философы Томас Гоббс - бейбітшілік пен табиғат құқықтарды жүзеге асыратын кепілгер ретінде мемлекеттің шексіз билігін жақтаушылардың бірі. Ол мемлекетті тұтас тұлға, тәуелсіз жоғары билеуші, оның қалауы халықтың қалауы болады, сондықтан ол барлық адамдардың әрқайсысының күші мен мүмкіндігін ортақ бейбітшілік пен қорғаныс үшін қолдана алады деп санайды.
Либерализмнің саяси - идеялық доктринасын құрушы, ағылшын философ - материалисі Джон Локк (1632 - 1704 ж.ж) мемлекет басым күштің, яғни мемлекет құрамына кіретін көптеген азаматтардың ортақ еркі дейді. Ол мемлекетті өздері бекіткен жалпы заңдардың негізінде біріккен адамдардың жиынтығы ретінде қарастырған.
Неміс әдебиетінде мемлекет белгілі бір аумақта және жоғары биліктің қол астында біріккен халықтың ұйымы ретінде көрсетілсе (Р.Моль), ал өзге әдебиеттерде құқықтық жағдайды жан - жақты қолдану үшін құрылған жоғары биліктің қол астындағы белгілі бір аумақтағы еркін адамдардың одағы ретінде қарастырылады (Н.Аретин). Үшінші жағдайда мемлекет белгілі құқықтық тәртіпті қорғау үшін табиғи түрде пайда болған билік жүргізуші ұйым, - деп айтылған (Л.Гумплович).
Сонымен мемлекет, әсіресе 1917 жылғы төңкерістен кейінгі кезеңде, Ресей қандайда бір тапты басу үшін арналған күш көрсету ұйымы ретінде түсіндірілді. Академиялық басылымдарда және оқу әдебиеттерінде ол көбінесе қатаң таптық мағынада өз диктатурусын жүзеге асыратын экономикалық үстем таптың, билік аппаратының саяси ұйымы немесе негізгі өндіріс құралдарының меншік иелерінің ортақ мүдделерін қамтамасыз ететін және қоғайтын, тарихи түрде келетін, қоғамнан бөлініп шығып, оның экономикалық құрылымынан туындайтын саяси биліктің таптық ұйымы ретінде сипатталады.
Соңғы екі онжылдықта, 1985 жылғы қайта құру кезеңінен бастап алдымен ресми жалпыодақтық, ал кейін қазақстандық саясат пен идеологияда жалпыадами құндылықтарға мән беріліп, мемлекет пен құқық анықтамаларындағы таптық үндестік біртіндеп жалпы әлеуметтік үндестікпен ығыстырыла бастады. Мемлекет қайтадан ұйым немесе барлығы үшін арналған институт ретінде қарастырылды. Осы орайда өзінің билігін елдің бүкіл аумағына және халқына тарататын және осыған сәйкес арнайы басқару аппараты бар, барлығына міндетті бұйрықтарды шығаратын қоғамның біріңғай саяси ұйымы деген анықтама берілді.
Мемлекет түсінігін таза таптық тұрғыдан да, жалпы адами тұрғыдан да анықтау біржақты көзқарасты білдіреді. Нақты өмірде таза таптық та, таза жалпыадами да мемлекеттік институттар жоқ, демек, соған сәйкес мемлекет түсінігінің анықтамасы да жоқ. Осыдан мемлекет түсінігін анықтау барысында оның тек таптық элементтерін және соған сәйкес белгілерін ғана емес, сондайақ таптан тыс, жалпы адами белгілері мен сипаттамаларын даескерген жөн.
Қорыта айтқанда, мемлекет дегеніміз кез келген қоғамның табиғатынан туындайтын таптық тар ауқымдағы міндеттерді ғана емес, сонымен қатар ортақ істерді атқару үшін қажетті саяси билік ұйымы. Бұл анықтама жоғарыда аталған анықтамаларға қарағанда мемлекет түсінігін ғана емес, сонымен бірге билік басындағы таптардың немесе топтардың мүдделерін қамтамасыз ететін институт ретіндегі мемлекеттің әлеуметтік тағайындалуын нақтырақ айқындайды.
Мемлекеттің мәні, адамдар өміріндегі оның орны мен рөлі жөнінде өткен ғасырда либералдар мен этатистер арасында туындаған пікірталас жалғасын табуда. Мемлекетті бұрынғыдай күштеу машинасы, қысым көрсету құралы ретінде біржақты түсіндіру әлі де болса сақталуда. Қазіргі кезде мемлекет көбінесе қолында билігі бар саяси күштердің немесе тұлғалардың меншігі ретінде қарастырылады. Кейбір мемлекеттанушы ғалымдар мемлекетті әрбір адамға қайырым жасауға міндетті, жалпыға бірдей игілікті қамтамасыз ететін құрылым ретінде сипаттайды.
Мемлекет көптеген ғылыми пәндермен: мемлекет және құқық теориясымен, әкімшілік құқық, саясаттану, әлеуметтік басқару ғылымымен зерделенетін көпқырлы құбылыс. әрбір ғылым мемлекеттік басқару органдарының қызметінің белгілі бір аспектісін, олардың құрылымын, мазмұнын, бағытталуын зерттейді.
Мемлекет қызметінің маңызды бағыты - адамдардың қоғамдық өмірін басқару. Ал адамдардың қоғамдық өмірі мемлекеттік басқару теориясының объектісі мен зерттеу заты болып табылады. Сондықтан да мемлекетті әрбір адам қоғам нысаны ретінде қарастырады. Ол адамдардың қоғамдық қатынастар жүйесімен байланысты, олардың сана - сезіміне, тәртібіне және қызметіне қатысады,белгілі бір аумақта өмірді, оның ішінде экономикалық өмірді ұйымдастыруға әсер етеді. Мемлекет мемлекеттік шекарамен белгіленген аумақта өмір сүретін адамдарды біріктіреді және олардың өзара іс - әрекетін қамтамасыз етеді. Мемлекет, қысқаша айтқанда, адамдардың аумақтық ұйымдастырылуының белгілі бір тәртіптік жүйесі. Осыған сәйкес, біріншіден, ру - тайпалық қарым - қатынастар қоғамдық қатынастармен ауыстырылады. Екіншіден, әр түрлі адамдардың ұлттық, діни және әлеуметтік белгілеріне қатысты бейтарап құрылым қалыптасады. Тарихи түрде мемлекет адамдардың жаңа қауымдастығын құрады[1].
Мемлекет өзінің аумағында тұратын адамдарды, оның ішінде азаматтығы жоқ тұлғаларды, сонымен қатар басқа мемлекеттің азаматтарын біріктіретіндіктен, ол барлық адамдар қауымдастығының қажеттіліктерін, мүдделері мен мақсаттарын объективті түрде білдіреді. Дамудың әр кезеңінде бір жағынан адамдың құқығы мен бостандығын қамтамасыз ету, оның шығармашылық қызметіне еркіндік беріп, белсенділігін арттыратын, екінші жағынан - қоғамға белгілі бір ұйымдасқан бастау енгізіп, жеке адамдардың қызметін тәртіпке келтіретін мәселелердің шешілу жолын табу мемлекеттің міндеті болып табылады. әдетте, мемлекет ешнәрсе өндірмейтіндіктен өздігімен мәселелерді шеше алмайды деп есептелсе де, ол барлық қоғамның, материалдық, әлеуметтік, рухани игіліктерді өндіру және тұтынумен айналысатын адамдардың проблемеларының шешілуіне ұйымдастырушылық және құқықтық негіз қалап, қамтамасыз етеді.
Мемлекет үшін, ең алдымен, өз халқының ұлттық мүддесін білу, оның әлемдік қауымдастық халықтарының мүдделерімен қаншалықты өзара бацланысты екенін және оларға қаншалықты тәуелді екенін анықтау, осы мүдделерді жүзеге асыру үшін барлық жағдай жасау өте маңызды болып саналады. Сондықтан мемлекеттік ұстанымдарға міндетті сипат беретін нормалардың тек оның құрылымдары мен механизмдері арқылы ғана қалыптасып, бекітілетіндігін атап көрсету ләзім. Мемлекет өзінің органдары арқылы заңдар мен басқа да нормативтік актілер қабылдап, олардың жүзеге асуын әкімшілік және заңнамалық әдістер арқылы қамтамасыз етеді. Бұл орайда мемлекет заңды монополияға ие және оны орындату барысында, керек болса, мәжбүрлеу тәсілін де қолданатынын баса айту керек.
Мемлекеттің мәні, сонымен қатар, өз мақсаттары мен қызметтерін жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін өзінің аппаратын - ортақ қажеттіліктерді, мүдделерді, мақсаттарды, айқындаумен және қоғамның мемлекеттік - құқықтық нормаларын әзірлеумен кәсіби айналысатын адамдар тобын белгілі бір жағдайда ұйымдастырып, оларды қолдайтындығында. Бұл аппараттың күрделі құрылымы мен жан - жақты бағытталған қызметі болуға тиісті. Оның бір бөлігі заң шығару қызметімен, заңдардың орындалуымен және сот ісін жүргізумен айналысса, екінші бөлігі мемлекеттің ішкі және халықаралық деңгейдегі тұрақтылығын, оның әлемдік қауымдастықпен өзара қарым - қатынасын қамтамасыз етеді. Аппараттың жағдайы, оның қоғаммен байланысы немесе одан алшақтауы, оның көлемі және иерархиялық құрылымы, қызметкерлерінің сапасы және көптеген басқа да параметрлері мемлекет, қоғам және мемлекеттік басқару үшін өте маңызды.
Ғылыми әдебиеттерде кездесетін мемлекеттің көптеген анықтамаларының ішінде келесі екеуіне тоқтап өтуге болады. Біріншіден, мемлекетті ең кең мағынада: адамдар қауымдастығы ұйымының жоғарғы нысаны ретінде, ортақ жоғары билікке бағынатын адамдардың саяси одағы ретінде, біріңғай ерікті білдіру, жалпы мүдделерді қамтамасыз ету, сондай - ақ адамның құқығы мен бостандығын қорғау негізгі мақсаты болып табылатын ұйым нысаны ретінде сипаттайды. Екінші түсінікке сәйкес, мемлекет адамдар іс - әрекеті мен тәртібін реттейтіе саяси және құқықтық байланыстар мен қатынастардың жүйесі. Басқаша айтқанда, ол саяси - құқықтық институт, саяси билік ұйымын құратын әлеуметтік институттардың жүйесі. Мемлекетті институционалдық тұрғыдан қарастыратын бағыт оны қоғамдағы адамдардың тәртібін анықтайтын нормалар жүйесімен байланыстырады. Осыған орай испан саясаттанушысы Л.Санистебан былай деп жазады: шындығына келгенде мемлекет небәрі нақты уақыт шеңберінде орын алатын әлеуметтік тәртіпті заңдық тұрғыдан реттеудің бір түрі.
1.2 Мемлекеттік басқарудың теориялық астары
Мемлекет қоғамның ажырағысыз бөлігі болғандықтан барлық дерлік гуманитарлық ғылымдар мемлекеттік басқару мәселелерін қарастырады. Сол сияқты мемлекеттік басқару ісінде де және ол туралы ғылымды қалыптастыру процесінде де басқада гуманитарлық емес ғылымдардың әдістері мен мәліметтері қолданылады. Бірақ ғылымның әр саласы мемлекеттік басқару мәселесін өзінің зерттеу тұрғысынан қарастырады. Атап айтқанда мемлекет қызметін мемлекет және құқық теориясы, саясаттану, әлеуметтану, философия және тағы басқа көптеген ғылыми пәндер зерттейді.
Философия - табиғат, қоғам және адам ойының дамуының жалпы заңдылықтарын аша отырып мемлекетті, мемлекеттік басқаруды қарастырғанда оның мүмкіндіктері мен шегін, объективті және субъективті жақтарын қарастырады.
Әлеуметтану - қоғамдағы мемлекеттің рөлін және соған орай мемлекеттік басқаруды халықтың әр түрлі әлеуметтік, кәсіби және басқада топтарымен өзара байланыста және қарым - қатынаста қарастырады.
Саясаттану - мемлекетті ерекше саяси институт ретінде, ең алдымен мемлекеттік басқарыдың орнын көрсету тұрғысынан қарастырады.
Экономикалық теория - мемлекеттік басқарудың рөлін экономикамен байланыста қарастырады. Ал мемлекеттік басқару теориясы мемлекеттік басқарудың мәні мен проблемаларын, оның заңдарын, қағидаларын, нысандары мен әдістерін, сондайақ мемлекеттік басқарудың объектілері мен субъектілерінің ерекшеліктерін қарасырады.
Аталған ғылымның зерттеу саласы мемлекет, саясат, мемлекеттік басқару, билік сияқты негізгі түсініктерді қамтиды. Осы пәннің негізі саналатын саясаттың, басқару мен биліктің өзара байланысынан туындайды. Басқару арқылы билік жүзеге асырылады, ол құқыққа және саясатқа сүйенеді[2].
Мемлекеттің әлеуметтік басқару саласындағы қызметі қоғамдық қатынастар мен адамдардың іс - әрекетін құқықтық реттеумен байланысты. Осыдан мемлекеттік басқарудың заңдық аспектісі туындайды. Бұл мағынада ол білімнің саяси заңдық саласы ретінде сипатталуы мүмкін.
Сондай - ақ жоғарыда айтылғандай мемлекеттік басқару мемлекеттің тұтас
қоғамға жалпы ықпалы және де оның әлеуметтік жүйенің әр түрлі элементтерімен өзара әрекеті қарастырылатындықтан, бұл әлеуметтік ғылым.осыларға орай мемлекеттік басқару теориясы - саяси-құқықтық және әлеуметтік ғылым.
Сонымен, мемлекеттік басқару теориясының мазмұны - қоғамды басқару институты ретіндегі мемлекеттік маңызды функцияларын, оларды жүзеге асырудың заңдылықтары мен қағидаларын оқып - үйрену, басқарудың негізі ретіндегі мемлекеттік саясатты ғылыми негіздеу.
Мемлекеттік басқару теориясының пәні - қоғамды басқарудың саяси - құқықтық институты ретідегі мемлекеттік билік органдарының қызметін және қалыптасатын саяси - құқықтық, әлеуметтік қарым - қатынастарды талдау болып табылады. Сондықтан біз оны кешенді ғылым деп қарастырамыз. Оған келесідей ұғымдарды жатқызамыз: мемлекеттің негізгі функциясы ретінде басқаруды сипаттайтаын жалпы ұғымдар: мемлекеттік басқару, басқару субъектісі ретіндегі мемлекет (мемлекеттік орган, аппарат, мекеме), мемлекеттік басқару объектісі (әлеуметтік топтар, қоғамдық процестер, әлеуметтік институттар); мемлекеттік билік (саяси, әкімшілік,экономикалық және т.б.); басқарушылық қызмет (саяси жетекшілік, әкімшілік басқару, нормативті - құқықтық реттеу); басқарудағы қатынастар (ұйымдық - экономикалық, әлеуметтік саяси, нормативтік құқықтық);
- атқарымдық қызмет процесі ретінде мемлекеттік басқаруды бейнелейтін ұғымдар: мемлекеттік басқару қызметі, басқару заңдылығы мен қағидалары, басқару ісінің нысаны, әдістері, құралдары, стилі;
- басқару процесінің негізгі элементтері мен кезеңдерін бейнелейтін ұғымдар: мақсатты тұжырымдау, саяси стратегия, мемлекеттік шешімдер мен қабылданған шешімдер;
- басқару қызметі мен қатынастардың қозғаушы күштерін және оларды шектейтін факторларды сипаттайтын ұғымдар: ұлттық - мемлекеттік мүдделер, әлеуметтік топтар, саяси мүдделер, жалпы ұлттық және топтық құндылықтар:
- тұтастай мемлекеттік басқаруды сипаттайтын ұғымдар: мемлекеттік билік (үш тармақ), басқару мен билік объектілерінің деңгейі; билікті орталықтандыру және орталықсыздандыру және басқару;
- мемлекеттік басқару жүзеге асырылатын сыртқы ортаны сипаттайтын ұғымдар: әлеуметтік, саяси, құқықтық, экономикалық және басқа кеңістіктері.
Мемлекеттік басқару теориясында философиялық - әлеуметтік және басқа жалпытеориялық түсініктер, ең алдымен әлеуметтік басқару ғылымының түсініктері қолданылады.
Ғылыми әдебиеттерде басқару әр түрлі белгілері бойынша бірнеше түрге бөлінеді: қоғамдық өмірдегі салаларға байланысты: тұтас қоғамды басқару, экономикалық ьбасқару, әлеуметтік басқару,саяси басқару, рухани - идеологиялық басқару.
Қоғамдық қатынастардың құрылымына байланысты: қоғамның экономикалық (тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы байланыс), әлеуметтік (білім беру, денсаулық сақтау салаларының қызметін пайдалану барысында туындайтын қатынастар), саяси және рухани дамуын басқару. Басқарудың қоғамдық құбылыстарды қамту көлемі мен сипатына байланысты: қоғамдық басқару, мемлекетті басқару, ұлттық экономиканың өрістері мен салаларын басқару, кәсіпорын, ұйымдарды, фирмаларды басқару және т.б.
Мемлекеттік басқарудың өзіне ғана тән ерекшеліктері оны басқа басқару түрлерінен ерекшелеп тұрады. Ондай ерекшеліктер үшеу. Мемлекеттік басқаруда, осы аталған басқару түрін хүзеге асыратын оның субъектісі - мемлекет. Мемлекет анықтамаларының айырмашылығына және оның көп қырынан көрініс табуына қарамастан барлық зерттеуші - ғалымдар бір ауыздан онда шоғырланған билік күшін атап өтеді. Мысалы М.Вебер: Мемлекет дегеніміз адамдардың легитимді күш қолдану арқылы екінші бір адамдарға үстемдік етуі - деп жазған. Қоғамда адамдардың тәртібінің дұрыс болуын қамтамасыз ететін және оған мәжбүрлеу арқылы қол жеткізетін мемлекеттік құрылым туралы пікір қалыптасты. Қазіргі заманғы философиялық энциклопедияда мемлекет адамдардың біріккен іс - әрекеттерінің нәтижесінде үкімет қызметінің нәтижесінде үнемі өзгеріп отырады, қандай да бір салада қоғамдық істерді тәртіпке келтіретін үстемдік ету құрылымы ретінде түсіндіріледі. Осыдан мемлекеттің мемлекет болып табылатындығы да, оның қоғамдық құрылымдардан айырмашылығы да сол, онда адамдарға қатысты мемлекеттік билік шоғырланған ол қоғамда жүзеге асады. Ал билік өзара байланысты білдіреді, оның процесі кезінде адамдар материалдық, ақпараттық және басқа себептермен өз еріктерімен немесе күш қолдану арқылы басқалардың үстемдігін, сондай - ақ мақсатты, нормативті нұсқауларды мойындайды, солардың талаптарына сай іс - әрекеттер жасайды, өз өмірлерін құрады. Мысалы: отбасында да адамдар тобында, ұжымда, сол сияқты салт - дәстүрде, қоғамдық пікірде де билік болады, бірақ бұның бәрін біз мемлекеттік басқарумен салыстыра алмаймыз. Өйткені мемлекеттік билік құқыққа негізделген, ал оны жүзеге асыру күштеу құардарына ие болып отырған мемлекеттік аппарат күшінде. Сондықтан мемлекеттік басқаруда оның басқарушылық әсері мемлекеттік билікке сүйенеді және сол арқылы қамтамасыз етіледі. Ал бұл жәй тілек, ниет, ұран емес, керісінше басқару мақсаттарына, ондағы ұйымдасдастырушылық серпілістерге және бекітілген реттеушілік нормаларға сөзсіз қол жеткізуге, жүзеге асыруға, орындауға бағыттайтын күшпен көндіру механизмі. Осыдан мемлекет қандай, оның мақсаты не және сол мақсаттарға қалай қол жеткізу керек деген тағы басқа көптеген тарихи мәнге ие болатын, шешімін табу адамзатты өзінің даму кезеңінен бастап толғандырып жүрген мәселелер туындайды[3].
Мемлекеттік басқарудың екінші ерекшелігі оның барлық қоғамға, тіпті одан тыс, мемлекеттің халықаралық саясатын жүргізу шеңберінде басқа адамдардың қоғамына таралуы. Көп жағдайда бұл тезис мемлекет адамдардың барлық іс - әрекеттеріне араласады, олардың өзара қарым - қатынастарын басқарады деген сияқты түсінбеушіліктер тудырады. Тек тоталитарлық мемлекет қана осыған ұқсас істерді жасауға тырысты, оның өзінде деқоғамға мүлтіксіз бақылау орнатуға мүмкіндік болмағандықтан оны жүзеге асыра алмады. Қоғамда әрқашанда аз да болса еркіндік болады. Мемлекет пен қоғамның өзара байланысының қалыпты варианты адамдардың қоғамдық іс - әрекеттеріне еркіндік, өзін - өзі басқару, дербестік тән екендігін көрсетеді. Бірақ осы еркіндіктің, дербестіктің, өзін - өзі басқарудың шегі қоғамдық институттармен қатар мемлекетпен де анықталады. Тек мемлекет қана адамдардың қоғам өмірінің барлық саласындағы іс - әрекетінің негізгі жалпы ережелерін заңдар арқылы белгілейді және оларды қатаң сақтауды - өзінің билік күшімен қамтамасыз етеді. Көп жағдайда мемлекет міндетті түрде еркіндікке қарсы тұрады және басқару тек қана шектеулер, тыйым салу, жазалау алып келеді деп саналады. Және мемлекет қоғамдық процестерді неғұрлым аз басқарса, қоғам мемлекеттен еркін болса, соғұрлым адамдарға да жақсы болады және қоғамдық проблемалар тез шешімін табады деп саналады. Алайда үлкен тарихи тәжірибе әдәлдік заң арқылы, идеалды заң негізінде жүзеге асу керек деген қорытынды жасалынған. Адамның еркіндігі оның өзі өмір сүріп жатқан мемлекетте қабылданған заңдар іс жүзіне асырылған кезеңнен басталады. Сонымен, қоғам, адамдар мемлекетке қарсы күрес жүргізбей, құқықтық - демократиялық мемлекет үшін күресуі қажет. Еркіндікке мемлекетпен бірге, соның көмегімен қол жеткізген жөн. Мемлекеттік басқарудың барлық қоғамға таралу проблемасы мемлекеттің қоғамның қандай да бір саласынан кетуімен, саланы басқаруды тоқтатумен шектелмейді. Бәрі де қоғамның даму жағдайымен, оның өзін - өзі объективті реттеуіне және басқаруына, адамдардың нақты тәртіптеріне байланысты. Оның үстіне қоғамның әрбір саласы мен адамдарды тәртіпке келтіру, ерік пен іс - әрекет бостандығы мемлекеттік басқарудың жалпыға міндетті және заң жүзінде бекітілген тәртіп ережелерін (нормаларын) қаншалықты қатаң сақтай алатындығымен тікелей байланысты. Болашаққа да мемлекеттік басқару өзінің бүкіл қоғамға әсер ету қасиетін сақтай алады деп ұйғаруға негіз бар. Бірақ оның әсерінің ауқымы, терең тамыр жаю, сипаты мен мазмұны бүкіл қоғамның даму жағдайына қарай үнемі өзгеріп отырады. Сонымен бірге ол өзінің ұйымастырушылық, реттеушілік және мақсатты бағытталған әсерін тигізетін процестермен, құбылыстармен, қатынастармен өзара байланыста болуға бейім.
Мемлекеттік басқарудың өзіне тән үшінші ерекшелігі. Мемлекет күрделі және көпқырлы қоғамдық құбылыс бола отырып және басқару субъектісі ретінде басқаруға жүйелілік сипат береді. Басқарудың басқа түрлеріне қарағанда мемлекеттік басқару бұл ерекшелігінсіз жүзеге аспайды. Онда миллиондаған адам, көптеген мемлекеттік органдар және басқа құрылымдар, ал құрылымдарда лауазымды тұлғалар жұмылдырылған. Мемлекеттік басқару әр түрлі материалдық, қаржылық және интеллектуалдық ресурстар мен ауқымды ақпараттар қолданылады. Ол басқарушылық шешімдер мен ұйымдастырушылық амалдардан тұрады. Егер әрбір лауазымды тұлға өзінің қызметін Крылов мысалындағыдай аққу, шортан, шаян құсап атқарса, осындай басқарудың нәтижесінде қоғамда қандай бейберекет орнайтынын елестету қиын емес. Сол себепті мемлекттік басқару үшін жүйелілік ерекшелігі үлкен мәнге ие болады. Осы ерекшелік қана оған қажетті келісімділікті, үйлесімділікті, белгілі мақсаткерлікті, тиімділікті береді.
Сонымен қорыта айтқанда мемлекеттік басқаруды былай деп анықтауға болады: мемлекеттік басқару - бұл мемлекеттің адамдардың қоғамдық іс - әрекеттерін тәртіпке келтіру, сақтау немесе қайта құру мақсатында өзінің билік күшіне сүйене отырып практикалық, ұйымдастырушылық және реттеушілік әсері. Әрине, күрделі қоғамдық құбылыстың кез келген анықтамасы шартты сипатқа ие және шектеулі болды, себебі берілген сипаттамаларға кейбір элементтердің енбей қалуы мүмкін. Мемлекеттік басқарудың ұсынылып отырған анықтамасының ерекшелігі оның жүйелі ұйымдасқан субъект ретінде басқарушы әсерді қабылдайтын адамдардың қоғамдық өмірін, мемлекет пен қоғамды байласыстыратын басқару әсерін біріктіруінде. Ол өз кезегінде мемлекеттік басқаруға әр қырынан теориялық сипаттамалар беруге, дұрыс түсінуге және тәжірибе жүзінде қолдануға мүмкіндік береді.
1.3 Жергілікті басқару құрылымының негіздері және қалыптасу заңдылықтары
Елімізде мемлекеттік басқару жүйесіне көптеген жаңа механизмдер енгізілу үстінде. Бұл құбылыстың негізгі ағымдарын анықтап, белгілі қорытындылар жасауға мүмкіндігіміз бар екен дігі талас тудырмайды. Дәл қазір жергілікті басқару жүйесі қалыптасып бітті деуге де негіз бар. Жергілікті басқару мәселесі күн тәртібіне нық қойылып, оны жетілдіру жолдары жан - жақты талқыланып, тиісті шешімдер қабылдануда.
Таяуда қабылданған 2008 - 2024 жылдарда Қазақстан республикасының тұрақты дамуға көшу тұжырымдамасының басты мақсаты өмір сүрудің сапасын арттыру және ұзақ мерзімді болашақта елдің бәсеке қабілетін қамтамасыз ету негізі ретінде Қазақстан Республикасы дамуының экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және саяси аспектілерінің тепе - теңдігіне қол жеткізу болып табылады. Сонымен бірге, Қазақстан республикасы үкіметінің 2009 - 2010 жылдарға арналған орта мерзімді бағдарламасының Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетас ретінде одан әрі жаңарту мен әрталаптандыру тарауында қарастырылған мәселелердің ішінде 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратениясы әзірлеу көзделген. Осыған сәйкес Үкімет отырысында аталмыш стратегияның жобасы әзірленіп, бірауыздан қабылданды.
Стратегия өңірлік және әлемдік экономикада бәсекеге қабілетті мамандануды қалыптастырудың экономикалық әлеуетті және халықты орналастыруды ұтымды ауқымдылықта ұйымдастырудың негізінде елдің тұрақты дамуын және халықтың қолайлы тыныс - тіршілігін қамтамасыз етуге бағытталып отыр. Құжат аумақтарда кластерлерді қалыптастырумен өзара байласынтыра отырып, инрақұрылымдық қамтамасыз етудегі елдің аумақтық дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және тиісті мемлекеттік, салалық және өңірлік бағдарламаларды қалыптастырудың немесе түзетудің негізіне айналады. Орта және ұзақ мерзімді кезеңде минералды шикізат ресурстарын игеру және өндіруші өнеркәсіпті дамыту елдің экономикалық даму қарқынын белгілеп береді[4].
Ел өңірлерінің бәсекеге қабілетін арттыру міндеттерін шешу мақсатында ұлттық, өңірлік және әлемдік экономикалық жүйеге жаңа - желілік аумақтық - экономикалық ұйымының моделіне негізделетін болады. Ол кластерлік ұстанымды пайдалана отырып, ресурстарды жұмылдыруға негізделетін икемді маманданумен және инновацияларға қабілеттілігімен сипатталады. Аумақтық дамудың институттық жұйесін күшейту, бюджеттік қаржыландыру тетіктерін жетілдіру көзделіп отыр. Олар конституциялық
және басқа да заңнамалық актілермен кепілді берілген мемлекеттік сектордың қызметкерлеріне барлық өңір тұрғындарының бірдей қол жетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған. Осы мақсатта 2008 жылдан бастап жалпы сипаттағы ресми трансферттердің мөлшерін айқындаудың жаңа әдісіне көшу жүзеге асырылды.
Аумақтық дамуды инфрақұрылымдық қамтамасыз ету экономикалық белсенділіктің өсуіне, халықтың тұрмыс - тіршілігіне қолайлы жағдай жасауға және инновациялық, көлік - коммуникациялық, әлеуметтік тұрмыстық саланы әрі туристік - рекреациялық инфрақұрылымдар кешенін үйлестіре дамытуды қамтамасыз етуге бағытталған.
Жоғарыда аталған мәселелердің республиканың барлық аумағында толықтай жүзеге асуы үшін жергілікті мемлекеттік басқару органдарына жүктелетін жауапкершіліктердің көбейіп, өкілеттіліктерінің де артатыны, нәтижесінде жергілікті басқару мәселесінің өзектілігі арта түсетіндіге белгілі.
Жергілікті басқаруды жетілдіру мәселесіне тереңірек үнілсек, оның еңбек бөлінісімен тығыз байланыста екеніне көз жеткіземіз және оған экономика ғылымы ойшылдарының пікірлері де дәлел бола алады. Мәселен, бір топ ғалымдар (Вильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо, Джон Мейнард Кейнс, Милтон Фридман) еңбектің өндіргіш күшінің дамуының, жетістігінің және ептілік пен зеректілігінің белгілі бір бағытта болуының өзі оның бөлінісінің нәтижесінде көрінеді деген түйін жасайды. Саяси экономиканың негізін қалаушылардың бірі Адам Смит Халықтар байлығы (1776 ж.) атты еңбегінде тұрмыстық жағдайдың еңбектік бөлінісімен байланысты болатынына көз жеткізіп, мынадай терең ой айтады: егер әр адам жұмыс орнында әр түрлі еңбек операцияларын орындауға толық маманданса, онда еңбек өнімділігі көтеріліп, оның бөлінісі тиімді түрде жүзеге асады, ал еңбектің бөлінісі дұрыс болуы үшін барлық өндіріс факторлары мен дайын өнім өзара байланыста болуы шарт. Осы логиканы ұстанатын болсақ, онда еңбек бөлінісінің тереңдеуі алға қойылған өндірістік мақсатқа, оған жеткізу үшін қолданылатын материалдық құрал - жабдықтарға байланысты. Басқаша айтқанда, қоғамның өндіргіш күштерінің дамуы пайдалы еңбектің бөлінісіне тікелей байланысты екендігін атап кетуіміз керек. Неміс идеологиясы атты еңбегінде К. Маркс және Ф. Энгельс осы байланысқа анықтама бере отырып, ұлттың өндіргіш күштерінің даму деңгейінің көрнектілігін ондағы еңбектің бөлінісі дәрежесінен білуге болады деп көрсетуі кездейсоқ айтылған сөз емес екенін тәжірибе дәлелдеді. Осы тұжырымға қоса олар еңбек бөлінісі үрдісінің қоғамдық, салалық және аумақтық астарларын да ғылыми тұрғыдан зерделеген болатын. Сонымен қатар, кез келген қоғамдық - экономикалық жүйенің тараулы шаруашылық жағдайында қоғамдық еңбек жиынтығы жекелеген іс - әрекетке және оның қосалқы түрлеріне, сфераларға бөлінетіні туралы да алғашқы дәлелдемелерді ғылыми еңбектерінде келтірген. Ал тауарлы шаруашылықта өндіріс нысандары көбейіп, өндірушілер мен тұтынушылардың мүдделерінің тең дәрежеде сақталуын қамтамасыз ету үшін мемлекеттік реттеу және басқару қажет бола түседі.
К. Маркстің пікірінше, еңбектің аумақтық бөлінісі аудандардың нақты өндіріс салаларына мамандануы болса, аймақтанушы Н.Н. Баранскийдің ұстанымында ол - жалпы, жеке және бірыңғай еңбек бөлінісі түрлерінің кеңістіктегі өзара байланысы. Ал профессор И.С. Судеревский еңбектің аумақтық бөлінісі оның тек жалпы және жек даму үрдісін көрсететін аумақтық астары десе, П.М Алампиев, В.Е. Комаров, В.М. Москвич және басқалар оны тек жеке еңбек бөлінісінің бір түрі деп ұйғарым жасаған.
Осылайша, еңбек бөлінісінің күрделілігі әр түрлі жағдайлармен түсіндіріледі және олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
- адам еңбегінің көптүрлілігі, оның сұранысының жан - жақтылығы және оларды бір технологиялық процесс базасында қанағаттандырудың мүмкін еместігі;
- адам еңбегінің өндірімділігін арттыратын ғылым мен техниканың жоғары деңгейде дамып, шаруашылық субъектілерінің әр түрлі өндіріс өнімін шығаруға мамандануы;
- белгілі бір өнімді шығару үшін бір технологиялық үрдісте көптеген еңбек түрлерінің кооперациялануы.
Қоғамдық өндіріс өндірістік күштер мен өндірістік қатынастардан тұрады. өндірістік күштер жұмыс күшінен, өндіріс технологиясынан, өндіріс құралдарынан (өндіріс заты мен құралы) тұрса, өндірістік қатынастар әлеуметтік - экономикалық, ұйымдастырушылық, техникалық бөдіктерден құралады. өндірістік қатынастарға кіретін бөліктер еңбектің бөлінісін (қоғамдық, салалық, аймақтық, халықаралық), өндірістің мамандануын (технологиялық, салалық, аймақтық, тораптық және заттық) және өндірістік байланыстардың кооперациясын (қарапайым және күрделі) қалыптастырады. Соның ішінде еңбектің аумақтық бөлінісі қоғамдық еңбек бөлінісінің түрлері мен нысандарында ерекше орын алып, оның мәні мен қоғамдық ұдайы өндірістегі рөлі қоғамдық еңбек жиынтығының әралуан түрлерін өзара байланыста қарастыру арқылы толығырақ ашыла түседі. Сонымен, еңбектің аумақтық бөлінісі аумақты басқарудыдың объективті негізі ретінде ондағы шаруашылықтардың мамандануы мен маманданушы аумақтар арасында экономикалық байланыстардың даму дәрежесін білдіреді, яғни бұл үрдіс белгілі бір салаға маманданған ауданды қалыптастырудың басты элементі. Осыдан келіп пайда болатын маманданған экономикалық аудан туралы пікірді аймақтанушы - Н.Н. Колосовский төрт негізгі топқа бөліп көрсетеді:
- теориялық: экономикалық аудандастырудың қалыптасуының ғылыми негіздері мен заңдылықтары;
- тарихи: экономикалық аудандастырудың даму тарихын ескеріп, ғылыми ойлардың сол мемлекетте дамуы;
- әдістемелік: зерттелетін объектінің ғылыми әдістерін (тәсілдерін) дайындау;
- қолданбалы: экономикалық аудандастыру теориясын тәжірибеде пайдалану.
Сонымен, аудандарда еңбек бөлінісі негізінде экономикалық жүйелердің қалыптасу барысын зерделеудің мақсаты елдің өндіргіш күштерін ұйымдастыруда ең жоғары тиімділікке қол жеткізу болып табылады. Осылайша, еңбектің аумақтық бөлінісі өндірістің жекелеген салаларының белгілі бір аумақтарда болуын және оған тән табиғи , климаттық, экономикалық (географиялық орналасуы, жұмыс күшінің саны мен сапасы, шаруашылықтың қалыптасу тарихы) ерекшеліктерін сипаттайды. Егер осы мәселелерді жергілікті басқару және жергілікті шаруашылықпен байланыстыратын болсақ, онда оның қалыптасу заңдылықтарын еңбектің аумақтық бөлінісімен ұштастыра түсіндіруге тура келеді. Әрине, еңбектің аумақтық бөлінісін оның салалық бөлінісінен ажырата қарастыру белгілі бір шарттылықты талап етеді. өйткені еңбек бөлінісінің бұл екі түрі де өзара өте тығыз байланыста өрбитін құбылыс. Сондықтан жергілікті шаруашылықтың қалыптасуы мен дамуын зерделегенде аумақтық еңбек бөлінісінің жетекшілік рөлін ойда ұстағанмен, оның салалық астарын да есепке алып отыру ләзім. Ол екеуінің кемелдену дәрежесі оның еңбек бөлінісі деңгейімен анықталатындығын әлемдік тәжірибеден айқын көруге ьолады. Осыдан барып еңбек бөлінісінің аталмыш түрлерінің өзі қандай факторлардан туындайтыны жайлы сөз қозғалуға тиіс. Бұл факторлардың негізгілері ретінде мыналарды атап көрсету жөн:
- табиғи қазба байлықтар көзінің болуы;
- ауыл шаруашылығын дамыту мүмкіндіктері;
- жергілікті халықтың интеллектуалдық деңгейі.
Осы факторлар жергілікті өндіргіш күштер әлеуетін сипаттап қана қоймай, оған қоса сол аумақтағы шаруашылықтың даму болашағы мен құрылымына да үлкен әсер етеді. Айтылғандарға көрнекілік сипат беретін болсақ, онда оны 1 - сурет арқылы келтіруге болады[15].
Сонымен бірге, еңбек бөлінісінде кездесетін кейбір қарама - қайшылықтар да жоқ емес, олардың бірқатары мыналар:
- аймақтарда табиғат ресурстарының орналасуы мен оның салалық құрылымында;
- халықтың аумақта орналасу ерекшелігі мен жаңа жұмыс орындарының географиялық орналасуында;
- аймақтың салалық мамандануы мен оның аймақтық жүйе ретіндегі кешенді дамуында;
- ұлттық табыстың аумақтық өндірісі мен оның географиялық пайдаланылуында;
- салалардың экономикалық мүдделері мен аймақтардың әлеуметтік сұраныстарында және т.б.
Осылайша, нарықтық экономикаға көшуге байланысты қоғамдық өндіріс дамуының аумақтық факторларын күшейтпейінше, интенсивті экономикалық өсуге қол жетпейтіні белгілі. Сондықтан еңбектің жоғарыда аталған аумақтық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz