Қазақстан Республикасындағы басқару әдістерін жетілдіру
Кіріспе ...
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық қалыптасу негіздері
1.1. Мемлекеттік басқарудың түсінігі қағидаттары..
1.2. Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістері...
1.3. Мемлекеттік басқару әдістерінің түрлері..
2. Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістерін талдау
2.1. Халық шаруашылығындағы экономикалық басқару әдістері ... ... ... ...
2.2. Әлеуметтік салаларды басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Жергілікті өзін өзі басқару құзыреті...
3. Қазақстан Республикасындағы басқару әдістерін жетілдіру жолдары
3.1. Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік басқарудың үлгілері ... ... ... ... ... .
3.2. Мемлекеттік басқару әдістерін жетілдіру негіздері..
Қорытынды ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі...
Қосымша
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық қалыптасу негіздері
1.1. Мемлекеттік басқарудың түсінігі қағидаттары..
1.2. Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістері...
1.3. Мемлекеттік басқару әдістерінің түрлері..
2. Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістерін талдау
2.1. Халық шаруашылығындағы экономикалық басқару әдістері ... ... ... ...
2.2. Әлеуметтік салаларды басқарудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Жергілікті өзін өзі басқару құзыреті...
3. Қазақстан Республикасындағы басқару әдістерін жетілдіру жолдары
3.1. Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік басқарудың үлгілері ... ... ... ... ... .
3.2. Мемлекеттік басқару әдістерін жетілдіру негіздері..
Қорытынды ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі...
Қосымша
Мемлекеттік басқаруды тарихи даму кезендеріне орай қарастырып, бағаласақ жинақталған теориялыќ және практикалық ілім-білімге толы екенін байқаймыз.
Мемлекеттік басқарудың әлуметтік – экономикалыќ , саяаси, этикалыќ және психологиялыќ тұрғыдағы көзқарастары басќаруды қоғамдық құбылыс түріңде көп қырлы категория ретінде танытады . Нарыққа байланысты өркениетті елдердегі басқару жүйесіне біте қайнасып кеткен мәдениеттілік және моральдық категориялардың көрнісі, басқару этикасы біздің мемілекеттің қоғамдық, эканомикалық өмірінен де орын ала бастады. Осы жайлардың басымдық бағыттары Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан – 2050 стратегиялық бағдарламасында айқындалып, мемілекеттік басқарушы-атқарушы билік жөйесін, ораталық, жергілікті атқарушы билік органдарын қайта ұтымды құру жөніндегі қағидалар мен ережерлерді және осыған байланысты мемлекеттің қаржылық-фискальдық саясатының жетілдірілуін көздейтін жолдары қарқынды түрде жүзеге асырылуда.
Негізінде, мемлекеттік басқаруды (басқарушы қызметті) жүзеге асыру атқарушы билікті жүзеге асыру болып саналады. Демек, мемлекеттік басқару атқарушы билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған орай, мемлекетті қажет деп тапсақ, биліктердің бөліну принциптерін мойындасақ, сонымен бірге мемлекеттік басқарудың барын бағалауымыз қажет.Дәл осы мемлекеттік басқару атқарушы билікті жүзеге асырудың нысаны болып табылады.
Мемлекеттің атқарушы билік органдаын құру мақсаты нарықтық экономиканы ынталандыру екені баршаға мәлім. Атқарушы билік органдары әкімшілік жүйеге жатады. Өйткені, атқарушы биліктің ұйымдық-құқықтық механизмі осы әкімшілік жүйе, яғни басқару жүйесі болып табылады. Басқару жүйесінсіз атқарушы билікті жүзеге асыру мүмкін емес. Соңғы кездерде министрліктер нарықтық органдар қатарына жатпайды деген көзқарастар көрініс табуда. Ал салалық министрліктер нарықтық экономикасыдамыған елдерде де бар екені белгілі. Біздің ойымызша, мемлекеттік басқаруды жою деген міселе күн тәртібіне қойылмауы керек. Қазіргі кезенде мемлекеттік басқаруды түрлендіру арқылы жаңаша сипатта құру қажет.
Мемлекеттік басқарудың әлуметтік – экономикалыќ , саяаси, этикалыќ және психологиялыќ тұрғыдағы көзқарастары басќаруды қоғамдық құбылыс түріңде көп қырлы категория ретінде танытады . Нарыққа байланысты өркениетті елдердегі басқару жүйесіне біте қайнасып кеткен мәдениеттілік және моральдық категориялардың көрнісі, басқару этикасы біздің мемілекеттің қоғамдық, эканомикалық өмірінен де орын ала бастады. Осы жайлардың басымдық бағыттары Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан – 2050 стратегиялық бағдарламасында айқындалып, мемілекеттік басқарушы-атқарушы билік жөйесін, ораталық, жергілікті атқарушы билік органдарын қайта ұтымды құру жөніндегі қағидалар мен ережерлерді және осыған байланысты мемлекеттің қаржылық-фискальдық саясатының жетілдірілуін көздейтін жолдары қарқынды түрде жүзеге асырылуда.
Негізінде, мемлекеттік басқаруды (басқарушы қызметті) жүзеге асыру атқарушы билікті жүзеге асыру болып саналады. Демек, мемлекеттік басқару атқарушы билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған орай, мемлекетті қажет деп тапсақ, биліктердің бөліну принциптерін мойындасақ, сонымен бірге мемлекеттік басқарудың барын бағалауымыз қажет.Дәл осы мемлекеттік басқару атқарушы билікті жүзеге асырудың нысаны болып табылады.
Мемлекеттің атқарушы билік органдаын құру мақсаты нарықтық экономиканы ынталандыру екені баршаға мәлім. Атқарушы билік органдары әкімшілік жүйеге жатады. Өйткені, атқарушы биліктің ұйымдық-құқықтық механизмі осы әкімшілік жүйе, яғни басқару жүйесі болып табылады. Басқару жүйесінсіз атқарушы билікті жүзеге асыру мүмкін емес. Соңғы кездерде министрліктер нарықтық органдар қатарына жатпайды деген көзқарастар көрініс табуда. Ал салалық министрліктер нарықтық экономикасыдамыған елдерде де бар екені белгілі. Біздің ойымызша, мемлекеттік басқаруды жою деген міселе күн тәртібіне қойылмауы керек. Қазіргі кезенде мемлекеттік басқаруды түрлендіру арқылы жаңаша сипатта құру қажет.
1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару негіздері Алматы, 2003 Оқулық
2. Ж. Ихданов Экономиканы мемлекеттік басқару Алматы, 2007 Оқу құралы
3. С. Әнуарбеков, И. Оханов Мемлекеттік өндірісті басқару Алматы, 1999
4. М. Нұрхалиев Қазақстан экономикасы Алматы, 2003
5. С. Емельянов Экономиканы және ауыл шаруашылық негіздерін басқару Алматы, 2001
6. Қазақстанның мемлекеттік кезеңдері Алматы, 2002
7. С. Құсайынов Шаруашылықты басқарудың прогрессивтік тәсілдері Алматы, 1999
8. Экономикалық саясат және басқару Алматы, 2002
9. Г. Смағұлова Аймақтық экономиканы басқару мәселелері Алматы, 2005
10. Т. Нұрпейісов Қазақстан мемлекеті Алматы, 2001
11. Егемен Қазақстан // Мемлекеттің дамуындағы басқару негіздері / № 5 2010
13. Қаржы қаражат // Мемлекеттік органдардың қызметі / №8 2010
14. Айқын // Мемлекеттік қорғаудың экономикалық келбеті / №3 2010
15. Экономика негіздері // Экономиканы мемлекеттік басқарудың қазіргі сипаты / №7 2011
16. Мемлекеттік басқару: маңызы, ерекшіліктері Ақиқат 2000 №5 44-47 б.Найманбаев С.
17.Жергілікті мемлекеттік басқарудың құқықтық негіздері. Малқұбаев Б Ақиқат. 2013. №3 42-47 б
2. Ж. Ихданов Экономиканы мемлекеттік басқару Алматы, 2007 Оқу құралы
3. С. Әнуарбеков, И. Оханов Мемлекеттік өндірісті басқару Алматы, 1999
4. М. Нұрхалиев Қазақстан экономикасы Алматы, 2003
5. С. Емельянов Экономиканы және ауыл шаруашылық негіздерін басқару Алматы, 2001
6. Қазақстанның мемлекеттік кезеңдері Алматы, 2002
7. С. Құсайынов Шаруашылықты басқарудың прогрессивтік тәсілдері Алматы, 1999
8. Экономикалық саясат және басқару Алматы, 2002
9. Г. Смағұлова Аймақтық экономиканы басқару мәселелері Алматы, 2005
10. Т. Нұрпейісов Қазақстан мемлекеті Алматы, 2001
11. Егемен Қазақстан // Мемлекеттің дамуындағы басқару негіздері / № 5 2010
13. Қаржы қаражат // Мемлекеттік органдардың қызметі / №8 2010
14. Айқын // Мемлекеттік қорғаудың экономикалық келбеті / №3 2010
15. Экономика негіздері // Экономиканы мемлекеттік басқарудың қазіргі сипаты / №7 2011
16. Мемлекеттік басқару: маңызы, ерекшіліктері Ақиқат 2000 №5 44-47 б.Найманбаев С.
17.Жергілікті мемлекеттік басқарудың құқықтық негіздері. Малқұбаев Б Ақиқат. 2013. №3 42-47 б
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық қалыптасу негіздері
1. Мемлекеттік басқарудың түсінігі
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Мемлекеттік басқарудың негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Мемлекеттік басқару әдістерінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістерін талдау
1. Халық шаруашылығындағы экономикалық басқару әдістері ... ... ... ...
2. Әлеуметтік салаларды басқарудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3. Жергілікті өзін өзі басқару
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Қазақстан Республикасындағы басқару әдістерін жетілдіру жолдары
1. Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік басқарудың
үлгілері ... ... ... ... ... .
2. Мемлекеттік басқару әдістерін жетілдіру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
Қосымша
Кіріспе
Мемлекеттік басқаруды тарихи даму кезендеріне орай қарастырып,
бағаласақ жинақталған теориялыќ және практикалық ілім-білімге толы екенін
байқаймыз.
Мемлекеттік басқарудың әлуметтік – экономикалыќ , саяаси, этикалыќ және
психологиялыќ тұрғыдағы көзқарастары басќаруды қоғамдық құбылыс түріңде көп
қырлы категория ретінде танытады . Нарыққа байланысты өркениетті елдердегі
басқару жүйесіне біте қайнасып кеткен мәдениеттілік және моральдық
категориялардың көрнісі, басқару этикасы біздің мемілекеттің қоғамдық,
эканомикалық өмірінен де орын ала бастады. Осы жайлардың басымдық
бағыттары Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан – 2050
стратегиялық бағдарламасында айқындалып, мемілекеттік басқарушы-атқарушы
билік жөйесін, ораталық, жергілікті атқарушы билік органдарын қайта ұтымды
құру жөніндегі қағидалар мен ережерлерді және осыған байланысты мемлекеттің
қаржылық-фискальдық саясатының жетілдірілуін көздейтін жолдары қарқынды
түрде жүзеге асырылуда.
Негізінде, мемлекеттік басқаруды (басқарушы қызметті) жүзеге асыру
атқарушы билікті жүзеге асыру болып саналады. Демек, мемлекеттік басқару
атқарушы билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған орай, мемлекетті
қажет деп тапсақ, биліктердің бөліну принциптерін мойындасақ, сонымен бірге
мемлекеттік басқарудың барын бағалауымыз қажет.Дәл осы мемлекеттік басқару
атқарушы билікті жүзеге асырудың нысаны болып табылады.
Мемлекеттің атқарушы билік органдаын құру мақсаты нарықтық экономиканы
ынталандыру екені баршаға мәлім. Атқарушы билік органдары әкімшілік жүйеге
жатады. Өйткені, атқарушы биліктің ұйымдық-құқықтық механизмі осы әкімшілік
жүйе, яғни басқару жүйесі болып табылады. Басқару жүйесінсіз атқарушы
билікті жүзеге асыру мүмкін емес. Соңғы кездерде министрліктер нарықтық
органдар қатарына жатпайды деген көзқарастар көрініс табуда. Ал салалық
министрліктер нарықтық экономикасыдамыған елдерде де бар екені белгілі.
Біздің ойымызша, мемлекеттік басқаруды жою деген міселе күн тәртібіне
қойылмауы керек. Қазіргі кезенде мемлекеттік басқаруды түрлендіру арқылы
жаңаша сипатта құру қажет. Әрине, осы процестер барысында мемлекеттікм
басқарудың аясында өктем-өкілеттіліктің орнына, көбінесе, ынталандыру
кешенді шаралары басымырақ қолданылуы тиіс. Бірақ қажетті кезенде
мемлекеттік реттеу механизмдерінің іске қосылатынын қатысушылардың бәрі
білуі тиіс. Сондықтан, қазіргі қоғамдық қатынасты (өндірістік қатынастар
мен өндіргіш күштерді) реттейтін принцеп ретінде ынталандыру-бағыну-билік
ету принцепінің басшылыққа алыну ұтымды болады. Ашынған айтсақ, өкімет
билігін өктем қатал түрде жүргізуден икемді нысанда жүзеге асыру нарықтық
қатынас талаптарына сай келеті сияқты. Сонда да болса, көңілге қонымды
икемді биліктің,өктем, қатал билікпен тығыз байланыста болатынын
ұмытпағанымыз жөн. Өйткені, қоғамдағы кейбір салаларда жұмсақ нысандағы
билікті жүзеге асыру мүмкіндігі жоқтың қасында болады. Мысалы, Отанды
қорғау ісі, атом өнеркәсібі және басқада салалардағы басқару әрқашан да
мемлекеттік қатаң сипатта болады.
Нарықтық қатынасқа көшуімізге байланысты, мемлекетімізде мемлекетімізде
мемлекеттік және мемлекттік емес құрылымдар; бірлескен түрде басқарылатын
мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындар мен ұйымдар дамып,
өркендеуде. Мемлекеттік емес ұйымдардың дені іштей өзіндік басқару
негізінде іс-қимылдарын жүзеге асырады. Ал бірлескен басқару кезінде
мемлекет өкілдері мемлекеттік емес ұйымдардың басқару органдарының құрамына
кіреді (бұл жерде міедетті түрдегі шарт. Сол кәсіпорында мемлекеттің меншік
үлесі болуы тиіс). Мемлекет тарапынан белгілі бір мөлшерде бағдарламаларды
қаржыландыру принципі жүзеге асырылады. Сонда да болса ескеретін бір жәйт,
қандай да бірлескен немесе мемлекеттік емес ұйымдар болмасын, сондай-ақ
қандай да мөлшерде нысанда өздерін басқаруды жүзеге асырмасын мемлекет
аумағында болғандықтан мемлекеттегі барлық салалар мен жүйелерді реттейтін
заңдардың күші,талаптары оларға да таралады. Себебі, мемлекет аумағында
құрылып және қызмет атқара жүіп, мемлекеттік басқару аясынан тыс болу,
заңдарға бағынбау ешканай қисынға келмейтін іс болып табылады. Мемлекеттік
басқару, атқару биліктері әрқашан да әкімшілік заңдардың негізінде жүзеге
асырылады және олар мемлекеттік басқарудың құқықтық негіздері болып
табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- берілген тақырыптың теориялық сипатын ашу;
- мемлекеттік басқарудың құқықтық негіздеріне тоқталу;
- мемлекеттік басқару туралы сипаттама беру;
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізгі үш тарау, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық қалыптасу негіздері
1. Мемлекеттік басқарудың түсінігі қағидаттары
Мемлекеттік басқару жүйесінде қағида зандылықты, қатынастарды,
элементтер арасындағы өзара байланысты білдірсді.; Соларға сәйкес
мемлекеттік басқару жүйесі құрылып, жұмыс істейді. Қандай да бір қағидадан
бас тарту бүкіл жүйенің қалыпты қызметіне нұсқан келтіруі мүмкін.
Сондықтан мемлекеттік басқару қағидаларын айқындау және негіздеу процесіне
белгілі талаптар қойылады: а) мемлекеттік басқарудың кез келген емес, тек
ең маңызды, басты, объективті, қажетті заңдылықтарын, қатынастары мен өзара
байланыстарын білдіру; ә)мемлекеттік басқарудағы тек тұрақты зандылықтарды
сипаттау; б) мемлекеттік басқарудың өзге басқару түрлерінен ерекшелігін
білдіру
Мемлекеттік басқару қағидаларының ерекше белгілерін де атап еткен жөн:
бұл олардың диалектикалылығы, жүйелілігі, басқарушы субъектінің біліміне,
қабілетіне байланыстылығы және қағидалардың өзара байланыстылығы.
Отандық және шетелдік ғалымдар басқару қағидаларын жүйелеу мен жіктеуге
әр түрлі көзқарастар білдіреді. Олар мемлекеттік басқарудың ерекшелігін
ескере отырып басқару қағидаларының жүйесін үш топқа бөледі: 1) жалпы ортақ
қағидалар: жүйелілік, объективтілік, өзін-өзі реттеу, кері
байланыс,оңтайлылық, ақпараттық жеткіліктілік, демократизм, жариялылық,
құқықтық реттілік (заңға сәйкес келу); 2) қоғамның түрлі салаларында
(экономикалық, әлеуметтік-саяси, рухани) және әр түрлі қоғамдық
құбылыстарды, ұйымдарды, институттарды талдау барысында қолданылатын
жекелеген қағидалар; 3) мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық -
технологиялык жақтарын қарастыратын ұйымдастырушылық - технологиялық
қағидалар.Бұл жіктеу соңғы емес. Ғылыми әдебиеттерде мемлекеттік басқару
кағидалары жүйесінің көптеген түрі келтірілген, олар шектеулі емес.
Сондықтан мемлекеттік басқару тәжірибесінде қолданылатын барлық қағидаларды
қамту мүмкін емес. Осыған байланысты мемлекеттік басқару ісінде барынша
маңызды болып табылатын қағидаларға ғана тоқталғанды жөн санаймыз.
Қоғам күрделі жүйе болып табылатындықтан басқарудың негізгі қағидасы
ретінде жүйелілік қағидасын атауға болады. Қоршаған ортамен өзара
әрекетінің сипатына қарай жүйелер жабық және ашық болады. Сол сияқты қоғам
да жабық және ашық болуы мүмкін. Жабық қоғамда баскару объектісі мен
субъектісі арасында кері байланыс үлкен мәнге ие болмайды. Мақсатқа жету
үшін мұндай жүйенің дамуын басқару директивті басқару қағидасына сүйенеді.
Мұның айқын мысалы кеңестік жоспарлы жүйе. Оның салдарының қандай болғаны
белгілі. Нәтижесінде кеңестік диpeктивтi-жocпapлы экономика мейлінше
тиімсіз болып шықты. Екінші түрі - ашык қоғам, дамудың қатаң белгіленген
варианты тэн емес жэне мақсатқа жету қағидасы ретінде терминалдық басқару,
яғни қозғалысты дамуды еркін бағдарламалау.
Қоғамның ашықтық деңгейі жоғары болған сайын, онда демократия орын
алып, басқару объектісі мен субъектісі арасындағы кері байланыс қағидасы
жоғары мәнге ие болады. Басқару субъектісі объектінің реакциясын дәл және
уақытында білуі тиіс, өйткені ол соған сәйкес оперативті түрде басқарушылык
шешімдерді қабылдайды. Кері байланыс мемлекетгік басқару аппаратының
қызметкерлеріне қатысты бақылау функциясын орындайды деуге болады. ,Бүл
қағидамен ақпараттык жеткіліктілік қағидасы тығыз байланысты. Қоғамда
коммуникациялық процестердің пәрменділігі мен ақпаратгық ағымдардың көлемі
барған сайын өсуде және соған орай жүйе элементтерінің (объект, субъект)
байланысы күшейе түсуде. Бұл қағиданы дұрыс қолдану ақпаратты алушылар
деңгейі жоғарылаған сайын оны ретке келтіруі тиіс. Яғни басқарудың қай
деңгейі үшін қандай ақпарат қажет екендігін анықтап, ретке келтіру керек.
Ондай болмаған жағдайда жоғары басқарушылық деңгейде артық ақпарат
жиналып қалуы мүмкін.
Онтайлылык қағидасы (аз шығынмен жоғары нәтижеге қол жеткізу) шығындар
белгілі бір шектен шықпайтындай жеткілікті болуын блдіреді. Олай болмаса
еңбек жағдайы төмендеп, заңдалық бұзылуы мүмкін. Сондықтан басқару оңтайлы
болу үшін келесі шарттар орындалуы керек: басқарылатын объектіге
функционалдық жағынан сәйкес келетін басқару оргагының болуы; басқару
объектісінің жай-күйін шынайы бейнелейтін объективті ақпарат негізінде
басқарушылық шешімдер қабылдау; қойылған міндеттерді шешу үшін
ресурстардың мүмкіндігінше жеткілікті болуы; жолға қойылған жақсы кері
байланыс механизімінің болуы.
Мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруда демократизм қағидасына ерекше мән
беріледі. Бұл қағиданың орнығуы халықтың биліктің бірден-бір бастауы және
егеменді иесі өзі болып табылатындығын мойындату үшін және адам мен азамат
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшін күресінің нәтижесінде
мүмкін болды. Демократия-мемлекеттік баскаруда халыктың билігін білдіреді.
Бұл қоғам мен мемлекет және олардың құрамдас бөліктері арасында терең қарым-
қатынас орнатуды талап ететін күрделі де көпқырлы қағида. Демократизм
қағидасы басқарылатындардың (әлеуметтік топтардың, ұжымдардың, жеке
тұлғалардың) мемлекетті және қоғамды басқаруға тікелей немесе сайланбалы
органдар арқылы қатысу құкығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ал мемлекет
болса халықтың басқарушылық функциясын атқаруға тиісті ұйымдастырушылық,
саяси және ма-териалдық-техникалық жағдай туғызады. Басқарылатындардың
жобалар мен бағдарламаларды әзірлеуге және мемлекеттік шешімдерді бекітуге
қатысуы тек қағаз, сөз жүзінде ғана емес, нақты болуы үшін, біріншіден,
олардың тиісті ақпараттарға қол жеткізу мүмкіндігінің болуы; екіншіден,
талқыланатын мәселелерге қатысты өз ойларын еркін білдіру мүмкіндігінің
болуы; үшіншіден, қоғамның келісімі бойынша бекітілген ережелер шеңберінде
билік пен басқару функциясының орындалуын қамтамасыз ететін жүйенің барлық
деңгейіндегі басқарушылардың қызметіне бақылау орнату құралдарының болуы
шарт; төртіншіден, басқарылатындар азаматтық билік функциясын атқару
барысында мәжбүрлеудің кез келген нысанынан мемлекетпен қорғалуы
тиіс.Сонымен бірге бұл қағида басқарушылардың шешім қабылдау" барысында
көпшілік мүддесін ескеруін көздейді, халықтың қолдауына сүйенуді және
қабылданған шешімдер үшін жауапты болуды талап етеді. Басқарушы субъектінің
қызметі қоғам үшін ашық, айқын болуын ұйғарады, өйткені көпшіліктің бәрін
білуге құқығы бар.
Аталған қағида мемлекеттік баскаруды толықтыру және қоғамдық
процестерді реттеуді одан әрі өрбіту нысаны ретінде қоғамдық өзін-өзі
басқаруды дамытуды ұйғарады. Демократиялық мемлекет қоғамдық өмірдің барлық
элементтері мен үрдістерін басқаруды және оларды тікелей өзінің бакылауына
алуды мақсат тұтпайды. Өйткені қоғамдық өмір азаматтық қоғам шеңберінде
әрекет етеді, оның институттарының функциясы болып табылады.
Демократизм қағидасы мемлекетгік басқарудың жариялылық қағидасымен
үндеседі. Жариялылық демократияның, қоғамның саяси өмірінің ажырамас
элементі болып табылады. Ол басқарушы субъектінің келесідей қызмет түрлерін
қамтиды: басқарылатындарды қазіргі тандағы экономиканың, әлеуметтік
сфераның, қоғамдық қатынастардьщ жағдайы, мемлекеттің сыртқы және ішкі
саясаты туралы жан-жакты хабардар ету; барлық деңгейдегі мемлекеттік
органдар қызметін сипаттайтын ресми құжаттарды, аналитикалық есептерді,
статистикалық мәліметтерді, социологиялық зерттеулер нәтижесін және басқа
да материалдарды үнемі баспасөз бетінде жариялау; ұлттық және аймактық
деңгейдегі мақсатты бағдарламалардың жобасын, белгіленген саяси бағыттарды,
сонымен қатар оларды жүзеге асыру жолдары мен әдістерін ашық талдау;
басқарушы органдардың қызметіне ашық халықтарапынан бақылау жасау,
бағдарламалар мен жоспарлардыц нәтижесін және салдарларын талдау мен
бағалауға қоғам мүшелерін кеңінен тарту
Плюрализм қазіргі саяси режимдерге тән сипат. Плюрализм түсінігі
мемлекеттік өмірге мүдделері, ой-пікірлері, ұстанымдары үнемі әрқилы,
салыстырмалы, бәсекелес болатын әр түрлі өзара байланысты, сонымен қатар
тәуелсіз әлеуметтік және саяси топтардың, партиялардың, ұйымдардың
араласуын мойындауды білдіреді. Ол демократия элементі ретінде кез келген
нысандағы монополияның болмауын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік басқару теориясында плюрализм түсінігін онтологиялық және
гносеологиялық-методологиялық аспектілерде қарастыруға болады. Онтологиялық
аспект мемлекеттік басқару жүйесінде алуан түрлі және қарама-қарсы
элементтердің, идеялар мен ұстанымдардың, мүдделер тобының көрініс беруі
мен әрекет етуі. Ол методологиялық категория ретінде басқару жүйесін әр
алуан билік пен басқару буындары шоғырланған, әр түрлі деңгейдегі басқару
субъектілерінің үйлесімділік қағидасы негізінде тәуелсіз әрекет етуі
ретінде қарастыратын көзқарасты сипаттайды. Бұл басқару мақсаттарын
қалыптастыру, баламалы жобаларды тандау және шешім қабылдау, оларды жүзеге
асыру құралдары мен әдістерін анықтау барысында басқарушылардың еркін
пікірталасын негіздейтін ұстаным. Плюрализм-бірыңғай жүйе шеңберінде әр
түрлі және баламалы құлщылықтардың, бас-қарушылар мен басқарылатындардың
мінез-құлық үлгілерінің бәсекесін және жүзеге асуын ұйғаратын басқарушшлық
мәдениет құрамындағы дүниетанымдық идея.
Сонымен бірге зандылық және қоғамның мойындауы, яғни мемлекеттік
органдар құрылымының, олардың қызмет ету ережелерінің, нысандары мен
әдістерінің және басқарылатындардың мінез-құлықтарының занды (легитимді)
болуы да мемлекеттік басқарудың жалпы қағидаларына жатады. Заңдылық
қағидасы заңдарды сақтау және орындау талабының жалпы міндеттілігін
білдіреді. Мемлекеттік билік органдары және лауазымды тұлғалар, жергілікті
өзін-өзі басқару органдары, азаматтар және олардың бірлестіктері Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдарын сақтауға міндетті. Мемлекеттік
басқаруға қатысты бұл қағида заңның үстемдігін және Конституцияда
бекітілген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының қамтамасыз етілуін,
басқарушылық функциялардың зандар және заң актілері негізінде жүзеге асуын
көздейді. Жүйенің құқықтық қамтамасыз етілуі және қоғамның қолдауына ие
болуы - оның өміршеңдігіне, әрекеттілігіне кепілдік беретін негізгі фактор.
Мемлекеттік басқарудың объективтілік қағидасы бастапқы болып табылады
және барлық басқарушылық процестерде объективті зандалықтарды, қоғамдық
күштердің нақты мүмкіндіктерін ескеруді көздейді. Яғни қойылған мақсаттар
мен оларға жету мүмкіндіктерінің шамалас болуы. Бұл қағида мемлекеттік
басқару жүйесінің: а) қоғамның ең алдымен, басқарылатын объектілердің
сипатына, даму деңгейіне және заңдылықтарына, ә)белгілі тарихи уақыт
аралығындағы қойылатын және қол жеткізілетін қоғамдық мақсаттарға, б)
басқару барысында қолданылатын құралдар мен қорларға, в) жүйелі қоғамдық
құбылыс ретіндегі басқарудың қызмет ету мен даму заңдылықтарына
байланыстылығын білдіреді.
Объективтілік қағидасы сонымен қатар мақсаттарды жүзеге асырумен,
объективтік жағдайлармен және қоғамның субъективті факторымен байланысты
болатын мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру, оның қызмет ету және даму
зандылықтарының, қатынастарының өзара байланыстарының кең ауқымын
бейнелейді. Әдетте табиғи және қоғамдық зандылықтардан субъективтік,
волюнтаристік ауытқулар нәтижесінде бұл қағиданың басшылыққа алынбауы қоғам
өмірін көптеген шығындарға алып келеді, оның күш-қуатын негізделмеген
немесе теріс бағытқа бағыттайды, дамуына кедергі жасайды, мемлекеттік-
басқарушылық ықпалдарды адамдардың оң қабылдай алмауын тудырады.
Аталған мемлекеттік басқару қағидаларын сипаттау күрделі
интеллектуалдық мәселе болып табылады. Ал оларды тиімді қолдану теория
жүзіндегі зандылықтарды мемлекеттік билік органдарының қызметтерінде нақты
іске асыруына байланысты. Оның келесідей алғы шарттары бар: біріншіден,
мемлекеттік басқару заңдылықтарын субъектіге қойылатын талаптарды, қоғамдық
өзгерістерді ескере отырып, тұрақты әрі түбегейлі зерттеу; екіншіден,
мемлекеттік басқару қағидаларын колдану механизмін үнемі жетілдіріп, теория
мен практиканы сәйкестендіру; үшіншіден, мемлекеттік басқару қағидаларын
қолдануды қамтамасыз ететін ынталандыру, кепілдік беру жүйесін
Калыптастыру, яғни нормативтік жағынан қамтамасыз ету. Мемлекеттік басқару
қағидаларын тиімді қолдану үшін әрбір қағиданы жеке қолдану мәселесін,
жекелеген қағидаларды ерекше қолдану шартын, тұастай қағидалар жүйесін
жалпылай ортақ қолдану шартын айқындау қажет. Қағидалардың тиімділігі ең
алдымен объекті мен субъекті арасындағы тәуелділікке байланысты.
Мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдары қағидалар жүйесінің
талаптарына қаншалықты сай болса, мемлекеттік басқару нәтижелері де
соншалықты әлеуметтік жағынан тиімді болады. Сондықтан мемлекеттік басқару
қағидасын тиімді қолданудың басты шарты мемлекеттік басқару жүйелілігіне,
ол арқылы қоғмдық өмірдің кешенділігіне және ұйымдастыру ісіне байланысты.
2. Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістері
Басқару әдістері дегеніміз бұл басқарудың мақсатқа жетудегі іс-
әрекеттік жолдары. Басқару субъектісінің басқару объектісіне ықпал жасау
әдістері басқару әдістері деп түсіндіріледі. Басқару әдістері ұжымдар
қызметінің жоғары тиімділігін, олардың ынтымақты жұмысын қамтамасыз етуге
тиіс. Мұның өзі басқару әдістерін өндірістік-шаруашылық міндеттерді шешу
процесінде қолданылатын басқа да техникалық және технологиялық әдістерден
ерекшеленеді. Басқару әдістері басқару процесін мүлтіксіз ұйымдастыру, осы
замаңғы техниканы пайдалану, еңбек пен өндірісті прогресті жолмен
ұйымдастыру үшін жағдайлар жасайды, олардың барынша тиімді болуын
қамтамасыз етеді. Сонымен, әдістер-басқару қызметінің мәні және негізгі
мазмұны болып табылады, өйткені басқару міндеттері солар арқылы іске
асырылады.
Басқару ілімінде бірнеше әдістер бар:
1.Әкімшілік әдістері
2.Экономикалық
3.Әлеуметтік-психологиялық
Басқарудың шеберлігі осы әдістерді толық, пайдаланып, алға қойған
мақсатқа байланысты олардың ара-салмағын дұрыс ұстауда. Ең негізгі әдіске —
әкімшілік әдіс жатады. Әкімшілік әдістерінің негізі — жекеменшік
кәсіпорынның мақсатқа жетудегі ұйымдастырудың (әрекеттері) ықпалы, әсері.
Әрқашанда басқару аппаратындағы жұмыстарды бөлуді қажет етеді. Бұл өндіріс
органдарының басқару құрамын жасаудан басталады қанша бөлім қажет, олар бір-
бірімен қандай қатынастарда болуы керек.
Басқару аппаратында: 1. Линиялық алдынғы саптағы басшыларға:
а)Жалпы басшылық ететін басшылар — директор — ол жоғарғы саптағы басшы.
б)Цех бастығы — орта деңгейдегі басшы. в)Мастер, бригадир — төменгі
деңгейдегі басшылар.
Басқарудың ұйымдық-әкімшілік әдістері ұжымдарға және солар арқылы
өндіріс процестері мен кәсіпорынның шаруашылық қызметіне ықпал еуге үлкен
роль атқарады. Басқарудың ұйымдық-әкімшілік әдістері дегеніміз өндіріс
процесінде қызметкерлер арасында қалыптасатын ұйымдық қатынастарға тікелей
басқарушылық ықпал жасау тәсілдері мен жолдары құралдарының жиынтығы болып
табылады. Бұл ықпал жасау әдістері жұмыстағы айқындық пен ынтымақтастықты,
тәртіптілікті, жүйе жұмысының орамдылығы мен тиімділігін қамтамасыз етуге,
жұмыста қажетті реттілікті сақтауға, басшы органдармен адамдардың барлық
шешімін іске қосуға, кадрлар мен жұмысты іске асыруға тиіс. Мекеменің
функцияналдық бөлімдері мен бюро басшылары функцияналдық басшылар құрамына
жатады. Бұлай бөлінудің себебі, бұйрықтарды тек қана линиялық басшылар бере
алады. Қалғандары ауызша немесе жазбаша нұсқаулар беруге құқы бар.
Ұйымдастырушылық ықпалдарына: әр бөлімнің іс-әрекеттері жөніндегі
ережелері, әр маманның, қызметкерлердің міндеттерін анықтайтын
инструкцияларды істеу жатады. Бұл құжаттар болмаса бөлімдердің іс-
әрекеттердің жөні болмай, басқару қиындап кетеді. Әкімшілік әдісіне
күнделікті жұмыстарды ұйымдастырып, басқарып отыру әрекеттері жатады. Бұлар
бұйрық, нұсқаулар арқылы іске асырылады. Кадрларды іріктеу, жұмысқа алу,
босату, жазалау—бәрі де әкімшілік әдістеріне сай келеді.
Халық шаруашылығы дамуының қазіргі кезеңінде басқарудың экономикалық
әдістері зор маңыз алып отыр. Басқарудың экономикалық әдістерінің мазмұны
еңбек және материал шығындарын мейлінше аз жұмсай отырып, мейлінше жақсы
өндірістік нәтижелерге жету мақсатында қызметкерлердің экономикалық
мүдделеріне нысаналы ықпал етуде болып табылады. Өндірістік ұжымдар мен
жекелеген қызметкерлерге белгілі бір экономикалық тұтқаларды (өзіндік құн,
пайда, баға, жалақы, материалдық көтермелеу қорлары) пайдалану жолымен
ықпал ету экономикалық әдістер деп түсініледі. Экономикалық әдістер
орындаушыларға олардың экономикалық мүдделері арқылы жанама ықпал етудің
пайдаланылуын көздейді. Басқарудың экономикалық әдістерінің негізгі мақсаты-
кәсіпорынның коллективті, жекелеген қызметкерлерді барынша белсенділік
көрсетуге ұмтылатындай экономикалық жағдайларды қамтамасыз ету. Бұның
негізінде материалдық қызықтыру мен ынталандыру, ақшамен мадақтау және
жазалау жатыр. Бұған қандай әдістер, тәсілдер жатады? Мемелкеттік
мекемелерде өндірісті қаржыландыру саясаты, тиімді, келешегі зор, сұранысы
көп заттарды шығаруға, жаңа техника мен озат технологияны енгізуге, жоғары
сапалы заттар шығаруға бағытталғаны дұрыс. Ынталандыру жүйесін кеңінен
жұмыскерлер, цех және ұжымдар да қолдануы керек. Ынталандыру жүйесі еңбек
өнімділігін өсіруге, зат сапасын көтеруге, үнемділік тәсілдерін игеруге
бағытталуы тиіс.
Несиені тиімді пайдалану арқылы жаңа техника, технология, жаңа өндіріс
бағдарламаларын өркендетуге мүмкіндік береді. Салық жүйесін де тиімді
пайдалану арқылы еңбек өнімділігін арттыруға болады. Сонымен қатар баға
саясатын да пайдалану керек. Әлеуметтік-экономикалық жүйеде басқарудың
әлеуметтік-психологиялық әдістерінің атқаратын роліне баға жеткісіз. Бұл
жүйелерде негізгі элемент-адам. Еңбек ұжымын басқаруда басшының жақсы маман
екендігі әлеуметтік-психологиялық факторларды пайдалана білуімен
анықталады. Еңбек коллективінде әлеуметтік-психологиялық процестер мен
құрылымдардың жүйесі қалыптасады, олар еңбек өнімділігін арттырудың,
шаруашылық есеп принциптерін нығайтудың, ұжымның қоғамдық өмірін
демократиялаудың орасан резерві бар.
3. Мемлекеттік басқару әдістерінің түрлері
Басқару теориясының және оның методологиялық негізінің кешенді сипаты
саяси-әлеуметтік және саяси-құқықтық өмірді зерттеудің объективтік және
субъективтік, әлеуметтік, социологиялық және жалпы ғылыми, теориялық,
эмпирикалық әдістердің жиынтығын айқындайды.
Объективті және субъективті саяси-әлеуметтік өмірдің көрінісі ретіндегі
мемлекеттік басқарудың екі ұдайылық болмысы оны зерттеу барысында
объективті және субъективті әдістерді қолдану қажеттілігін тудырады.
Объективті әдіс зерттелуші объектіні — мемлекет пен оның қызметін қандай да
бір көзқарас тұрғысынан бағалауды қажетсінбейтін, тарихи қажетті процесс
ретінде сырттай бақылап, өзгеріссіз қабылдауды білдіреді. Ол зерттеуші
субъектінің ой-пікіріне сүйенбей басқарушылық қызметтің объективті
нәтижесін талдау арқылы мемлекеттік басқару жүйесін түсіндіру әдісі.
Субъективті әдіс объектіні адамдардың өздері ұйымдастырған саяси-
әлеуметтік, экономикалық және басқа да өмірлері ретінде қарастыруды
ұйғарады. Егер объективті әдіс танып-білуші субъектіге тәуелсіз болатын
объектіден туындаса, ал субъективті әдісте объект емес, керісінше, қоғамның
қандай да бір мүшелерінің ол туралы түсініктері, зерттеушінің көзқарасы
талдау көзі болып табылады. Субъективтік әдіс субъектінің ой-пікірі,
ұстанымы, мүдделері арқылы саяси-әлеуметтік ақиқатты сипттауға және
түсіндіруге мүмкіндік береді. Объективтік әдістердің ішінде нақты өмірдегі
құбылыстар мен процестерді бақылау, салыстыру, қорытындылау басқарушылық
қызмет пен қатынастардың сипаттама моделін әзірлеу әдісін атап өткен жөн.
Субъективті әдістерге мемлекеттік институттардың басқарушылық
қызметеріне қатысты қоғамдық пікірді зерделеудің әр түрлі социологиялық
әдістерін, басқарушылық эксперимент әдістерін, басқару образын
қалыптастыратын нормативтік басқарушылық модельдерді әзірлеу тәсілдерінің
жиынтығын жатқызуға болады.
Ғылыми-тәжірибелік эксперимент басқарушылық процестерді зерделеу мен
түсіндірудің объективті және субъективті әдістері бірлігінің көрінісі болып
табылады. Бұл кейбір басқарылатын және бақылауға алынатын факторлардың
ықпалынан туындаған мемлекеттік басқару субъектілері мен объектілерінің
қызметтері мен әрекеттеріндегі өзгерістер туралы ақпараттар алу тәсілі.
Эксперимент - нақты ғылыми тұжырымдамалар мен теориялық ұсыныстардың
негізделуі мен тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру әдісі. Мемлекеттік
басқару практикасында бұл тиімді шешімдер қабылдау үшін қажетті эмпирикалық
деректердің маңызды көзі болып табылады.
Мемлекеттік басқару мақсаттары мен функцияларын жүзеге асыруды
қамтамасыз ететін әдістерді мазмұны және адамдардың мінез-құлықтары мен
мүдделеріне әсер ету аспектісіне қарай моральдық-этикалық, әлеуметтік-
саяси, экономикалық және әкімшілік деп бөлеміз.
Мемлекеттік басқару адамдардың әлеуметтік қызметін және соның негізінде
қалыптасатын қоғамдық қатынастарды білдіреді. Ол әлеуметтік ортада жүзеге
асатындықтан оған қоғамның әлеуметтік құрылымының тигізетін ықпалы зор.
Сондықтан мемлекеттік басқаруды ғылыми танып-білуде әлеуметтік әдістер
қолданылады.Себебі саяси-әлеуметтік талдау мемлекеттік органдардың
атқаратын нақты міндеттерін айқындайтын басқару стратегиясын әзірлеумен
және әлеуметтік қажеттіліктерді, мүдделерді, құндылықтарды анықтаумен
байланысты болатын көптеген теориялық және тәжірибелік мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді. Саяси-әлеуметтік әдістер адамдардың еңбек, тұрмыс
жағдайларымен, оларға әлеуметтік қызмет көрсету, қоғамдық және саяси
белсенділіктерін дамытумен, билік процестеріне қатысуымен байланысты.
Бұл әдістер адамдардың саяси-әлеуметтік мүдделеріне, олардың қоғамдағы
мәртебесіне, өзін-өзі еркін көрсету мүмкіндігіне әсер етеді. Мемлекеттегі
демократизмнің дамуы көрсетілген әдістер рөлінің объективті түрде артуына
әкеледі.
Әлеуметтік әдістер басқару жүйесі мен қоғамның өзара іс-әрекетіндегі
кері байланысты оқып-үйренудің негізгі құралы бола отырып, көбінесе
мемлекеттік институттардың қандай да бір шешімдеріне деген халықтың жеке
әлеуметтік топтарының көзқарастарында көрініс табады. Әлеуметтік, оның
ішінде эмпирикалық әдістердің көмегімен экономикалық, құықтық жүйенің,
мемлекеттік саясаттың әлеуметтік тиімділігі анықталады. Сонымен қатар бұл
әдістер мемлекеттік басқару аясындағы жеке адамдардың тәртібін, іс-
әрекеттерін және саяси бағдарын талдауға мүмкіндік береді.
Моральдық-этикалық әдістер адамдардың абыройы мен қадір-қасиетіне, ар-
ұятына бағытталған. Оларға тәрбие жұмыстары, басқарудың мақсаттары мен
мазмұнын түсіндіру жұмыстары, моральдық ынталандыру құралдары мен жаза
"қолдану, адам мінезінің психологиялық ерекшеліктерін ескеру тәсілдері
жатады.
Экономикалық әдістер адамдар өміріндегі және соған сәйкес басқарушылық
процестердегі экономикалық мүдделердің рөліне негізделген. Жеке меншікті
дамыту, еркін кәсіпкерлікті қолдау, материалдық ынталандыруларды, еңбекақы
деңгейін арттыруды және басқа да экономикалық тетіктерді қолдану арқылы
мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдары мемлекеттік басқарудың
мақсаттары мен функцияларын жүзеге асырады.
Мемлекеттік-басқарушылық қызметте әкімшілік әдістер ерекше орын алады.
Бұл әдістер мемлекеттің басқарушылық құрылымдары адамдардың тәртібін,
қызметін тікелей және міндетті түрде анықтайтын амалдарынан, тәсілдерінен,
әрекеттерінен тұрады. Олардың белгілері: а) мемлекеттік органның немесе
лауазымды тұлғаның орындаушының міндеттерін тәртіп нормаларын белгілеу және
оған нақты бұйрық беру арқылы тікелей әсер етуі; ә) алдыға қойылған
міндеттердің, іс-әрекеттерді шешудің бір жақты тәілін таңдау, орындалуға
міндетті жағдайларды шешудің бір жақты жолын таңдау; б)өкімдер мен
нұсқаулардың міндетті түрде орындалуы, орындалмаған жағдайда әр түрлі
заңдық жауапкершлікке әкелу мүмкіндігі.
Кейде әкімшілік әдістер әкімшілдік түсінігімен байланыстырылады, бірақ
олар әр түрлі ұғымды білдіреді. Әкімшілдік саяси режимді сипаттайды,
басқарушылық процестерде күшпен бағындыру, ырықсыз көндіру, бұйрық беру
секілді құралдарды қолданудан тұратын мемлекеттік басқару стилін анықтайды.
Әкімшілік жүргізуде кез келген әдістерді әсіресе, экономикалық және
әкімшілік әдістерді қолдануга болады. Әкімшілік әдістердің қолданылуы
табиғат, қоғам, адам мүддесі түрғысынан көптеген қауіпті технологияларды
және қызмет түрлерін реттеу қажеттілігінен туындаған. Бірақ оларды қолдану
да апатты жағдайлардың және төтенше оқиғалардың үнемі алдын алуға мүмкіндік
бере бермейді.
Басқарушылық қызмет әдістерін жеке түрде емес, кешенді, талғамалы
түрде, қоғамда орын алған жағдайға байланысты, болған оқиғаның сипатына
және адамдардың тәртібінің деңгейіне қарай қолданған жөн. Сонымен бірге
әрбір әдістің өзінің қолдану шегі бар, осыған байланысты мемлекеттік
басқару органдары өздерінің басқарушылық қызметтерінде аталған әдістердің
қолдану шегінен ауытқымағаны дұрыс.
2 Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістерін талдау
1. Халық шаруашылығындағы экономикалық басқару әдістері
Астана қаласының өнеркәсіптік сектордың көпшілігін өңдеу өнеркәсібі
кәсіпорындары (оның үлесі 52,8%-ды құрайды) және электрмен жабдықтау, газ,
бу беру және ауаны салқындату (42,6%) құрайды. Сумен жабдықтау өнімі
(тауарлар, қызметтер), кәріз жүйесі, қалдықтардың жиналуын және таратылуын
бақылау жүйесінің үлесіне 4,6 %-дан келеді.
2014 жылғы қаңтарда қаланың кәсіпорындары 12 753,8 млн. теңге сомаға өнім
өндірді және өнеркәсіптік сипатта қызмет көрсетті, нақты көлем индексі
(бұдан әрі - НКИ) 2013 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 79,1%-ды
құрады. Өңдеу өнеркәсібінде 6 733,6 млн. теңге сомаға өнім (тауарлар,
қызметтер) өндірілді, НКИ 35,1%-ға азайды.
Шығарылатын өнім көлемінің азаюы өнеркәсіптің төмендегі салаларында
байқалады:
- тамақ өнімдерін өндіруде (үлес - 21%) 2014 жылдың қаңтарында 1 411,3
млн. теңге сомаға өнім өндірілді, НКИ – 86,2%. Өндіріс көлемінің азаю
макарон өнімдерін шығарудың 42%, нан – 7,2%, ұн – 16,1%, тары – 31,9%
азаюмен негізделеді. Сонымен қатар шұжық өндіру – 21,7%, ұлғайды.
- машина жасауда (үлес – 16,6%) 1 118,3 млн. теңгеге өнімдер шығарылды
және қызмет көрсетілді, НКИ – 87,6%-ға азайды. Сорғылар шығарылымының 11,8%-
ға азаюмен байқалады.
- резеңке және пластмасса бұйымдарын шығаруда 593,8 млн. теңге сомаға
тауарлар өндірілді, НКИ – 77,9%. Құбырлардың шығарылымы 27,9%-ға
преформалар – 37,2%-ға төмендеуі байқалады. Сонымен қатар, есік, терезе
шығару – 27,9% артты.
- жиһаздан басқа ағаш және тығын өнімдері өндірісінде; сабаннан және
өруге арналған материалдардан жасалған өнімдер өндірісінде 25,1 млн. теңге
сомаға тауарлар өндірілді, НКИ - 86,1%.
Өзге де бейметалл минералды өнімнің өндірісінде (үлес 21,8%) – 20,5%-
ға, шығарылым көлемі 47 511,9 млн. теңгені құрады;
Өзге де бейметалл минералды өнімдердің өндірісінде (үлес 35,1%) – 1,6%-
ға, шығарылым көлемі 2 365,9 млн. теңгені құрады: құрама құрылымдардың
элементтерін өндіру 34,6%-ға, плитка, плита, кірпіштер өндіру – 2,3%
ұлғайды; Сонымен қатар бетон өндіру – 15,1%-ға азайды.
Металлургия өнеркәсібінде 102,6 млн. теңгеге өнім өндірілді, НКИ-
113,8%;
Бүгінгі күні 50 қалалық бағдар бойынша күн сайын 747 бірлік көлік жұмыс
істейді, оның ішінде сыйымдылығы үлкен автобус - 566, орташа сыйымдылықты
автобус - 181. Қалалық бағыт желісінің ұзақтығы 2 320,1 км-ді құрайды.
Астана қаласында 15 мамандандырылған таксомотор компаниясы жұмыс істейді.
Қалалық көлікпен 2014 жылдың каңтарында 9 525,4 мың тонна жүк тасылды,
бұл ретте жалпы жүк айналымы 672,4 млн. тоннакм-ді құрады. 2013 жылмен
салыстырғанда тасылған жүк көлемі 8,7%-ға ұлғайды.
Автомобиль көлігімен есепті кезеңде 174,2 млн. жолаушы тасымалданды,
оның ішінде қаланың көлік кәсіпорындары – 37,0 млн. адамды (21,8%), жеке
кәсіпкерлерлер – 137,2,0 млн. адамды (78,8%) тасымалдады.
Қаланың байланыс кәсіпорындары 12 804,9 млн. теңге сомасына қызмет
көрсетті, бұл салыстырмалы бағаларда 2013 жылмен салыстырғанда 17,8%-ға
жоғары.
Байланыс қызметінен түсетін кірістер құрылымында ұялы байланыс 71,4%,
Интернет 14,5%, қалааралық және халықаралық байланыс түрлері – 1,4%-ды,
жергілікті телефон байланысы – 2,1%-ды, өзге де байланыс түрлері – 10,6%-ды
құрайды.
Астана қаласының банк жүйесі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
мемлекеттік мекемесінің орталық филиалымен (бұдан әрі – Ұлттық банк),
Қазақстанның Даму Банкі акционерлік қоғамы, Цеснабанк тәрізді дербес
банктермен, екінші деңгейдегі банктердің 32 филиалымен (бұдан әрі - ЕДБ)
және олардың 164 құрылымдық бөлімшелерімен ұсынылады.
Қаланың қолма-қол шетел валютасы нарығында 2014 жылдың 1 қаңтарына ЕДБ
221 айырбастау пункті және Ұлттық банкінің қолма-қол шетел валютасымен
айырбастау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық қалыптасу негіздері
1. Мемлекеттік басқарудың түсінігі
қағидаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Мемлекеттік басқарудың негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Мемлекеттік басқару әдістерінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістерін талдау
1. Халық шаруашылығындағы экономикалық басқару әдістері ... ... ... ...
2. Әлеуметтік салаларды басқарудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3. Жергілікті өзін өзі басқару
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Қазақстан Республикасындағы басқару әдістерін жетілдіру жолдары
1. Шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік басқарудың
үлгілері ... ... ... ... ... .
2. Мемлекеттік басқару әдістерін жетілдіру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
Қосымша
Кіріспе
Мемлекеттік басқаруды тарихи даму кезендеріне орай қарастырып,
бағаласақ жинақталған теориялыќ және практикалық ілім-білімге толы екенін
байқаймыз.
Мемлекеттік басқарудың әлуметтік – экономикалыќ , саяаси, этикалыќ және
психологиялыќ тұрғыдағы көзқарастары басќаруды қоғамдық құбылыс түріңде көп
қырлы категория ретінде танытады . Нарыққа байланысты өркениетті елдердегі
басқару жүйесіне біте қайнасып кеткен мәдениеттілік және моральдық
категориялардың көрнісі, басқару этикасы біздің мемілекеттің қоғамдық,
эканомикалық өмірінен де орын ала бастады. Осы жайлардың басымдық
бағыттары Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан – 2050
стратегиялық бағдарламасында айқындалып, мемілекеттік басқарушы-атқарушы
билік жөйесін, ораталық, жергілікті атқарушы билік органдарын қайта ұтымды
құру жөніндегі қағидалар мен ережерлерді және осыған байланысты мемлекеттің
қаржылық-фискальдық саясатының жетілдірілуін көздейтін жолдары қарқынды
түрде жүзеге асырылуда.
Негізінде, мемлекеттік басқаруды (басқарушы қызметті) жүзеге асыру
атқарушы билікті жүзеге асыру болып саналады. Демек, мемлекеттік басқару
атқарушы билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған орай, мемлекетті
қажет деп тапсақ, биліктердің бөліну принциптерін мойындасақ, сонымен бірге
мемлекеттік басқарудың барын бағалауымыз қажет.Дәл осы мемлекеттік басқару
атқарушы билікті жүзеге асырудың нысаны болып табылады.
Мемлекеттің атқарушы билік органдаын құру мақсаты нарықтық экономиканы
ынталандыру екені баршаға мәлім. Атқарушы билік органдары әкімшілік жүйеге
жатады. Өйткені, атқарушы биліктің ұйымдық-құқықтық механизмі осы әкімшілік
жүйе, яғни басқару жүйесі болып табылады. Басқару жүйесінсіз атқарушы
билікті жүзеге асыру мүмкін емес. Соңғы кездерде министрліктер нарықтық
органдар қатарына жатпайды деген көзқарастар көрініс табуда. Ал салалық
министрліктер нарықтық экономикасыдамыған елдерде де бар екені белгілі.
Біздің ойымызша, мемлекеттік басқаруды жою деген міселе күн тәртібіне
қойылмауы керек. Қазіргі кезенде мемлекеттік басқаруды түрлендіру арқылы
жаңаша сипатта құру қажет. Әрине, осы процестер барысында мемлекеттікм
басқарудың аясында өктем-өкілеттіліктің орнына, көбінесе, ынталандыру
кешенді шаралары басымырақ қолданылуы тиіс. Бірақ қажетті кезенде
мемлекеттік реттеу механизмдерінің іске қосылатынын қатысушылардың бәрі
білуі тиіс. Сондықтан, қазіргі қоғамдық қатынасты (өндірістік қатынастар
мен өндіргіш күштерді) реттейтін принцеп ретінде ынталандыру-бағыну-билік
ету принцепінің басшылыққа алыну ұтымды болады. Ашынған айтсақ, өкімет
билігін өктем қатал түрде жүргізуден икемді нысанда жүзеге асыру нарықтық
қатынас талаптарына сай келеті сияқты. Сонда да болса, көңілге қонымды
икемді биліктің,өктем, қатал билікпен тығыз байланыста болатынын
ұмытпағанымыз жөн. Өйткені, қоғамдағы кейбір салаларда жұмсақ нысандағы
билікті жүзеге асыру мүмкіндігі жоқтың қасында болады. Мысалы, Отанды
қорғау ісі, атом өнеркәсібі және басқада салалардағы басқару әрқашан да
мемлекеттік қатаң сипатта болады.
Нарықтық қатынасқа көшуімізге байланысты, мемлекетімізде мемлекетімізде
мемлекеттік және мемлекттік емес құрылымдар; бірлескен түрде басқарылатын
мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындар мен ұйымдар дамып,
өркендеуде. Мемлекеттік емес ұйымдардың дені іштей өзіндік басқару
негізінде іс-қимылдарын жүзеге асырады. Ал бірлескен басқару кезінде
мемлекет өкілдері мемлекеттік емес ұйымдардың басқару органдарының құрамына
кіреді (бұл жерде міедетті түрдегі шарт. Сол кәсіпорында мемлекеттің меншік
үлесі болуы тиіс). Мемлекет тарапынан белгілі бір мөлшерде бағдарламаларды
қаржыландыру принципі жүзеге асырылады. Сонда да болса ескеретін бір жәйт,
қандай да бірлескен немесе мемлекеттік емес ұйымдар болмасын, сондай-ақ
қандай да мөлшерде нысанда өздерін басқаруды жүзеге асырмасын мемлекет
аумағында болғандықтан мемлекеттегі барлық салалар мен жүйелерді реттейтін
заңдардың күші,талаптары оларға да таралады. Себебі, мемлекет аумағында
құрылып және қызмет атқара жүіп, мемлекеттік басқару аясынан тыс болу,
заңдарға бағынбау ешканай қисынға келмейтін іс болып табылады. Мемлекеттік
басқару, атқару биліктері әрқашан да әкімшілік заңдардың негізінде жүзеге
асырылады және олар мемлекеттік басқарудың құқықтық негіздері болып
табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- берілген тақырыптың теориялық сипатын ашу;
- мемлекеттік басқарудың құқықтық негіздеріне тоқталу;
- мемлекеттік басқару туралы сипаттама беру;
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізгі үш тарау, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық қалыптасу негіздері
1. Мемлекеттік басқарудың түсінігі қағидаттары
Мемлекеттік басқару жүйесінде қағида зандылықты, қатынастарды,
элементтер арасындағы өзара байланысты білдірсді.; Соларға сәйкес
мемлекеттік басқару жүйесі құрылып, жұмыс істейді. Қандай да бір қағидадан
бас тарту бүкіл жүйенің қалыпты қызметіне нұсқан келтіруі мүмкін.
Сондықтан мемлекеттік басқару қағидаларын айқындау және негіздеу процесіне
белгілі талаптар қойылады: а) мемлекеттік басқарудың кез келген емес, тек
ең маңызды, басты, объективті, қажетті заңдылықтарын, қатынастары мен өзара
байланыстарын білдіру; ә)мемлекеттік басқарудағы тек тұрақты зандылықтарды
сипаттау; б) мемлекеттік басқарудың өзге басқару түрлерінен ерекшелігін
білдіру
Мемлекеттік басқару қағидаларының ерекше белгілерін де атап еткен жөн:
бұл олардың диалектикалылығы, жүйелілігі, басқарушы субъектінің біліміне,
қабілетіне байланыстылығы және қағидалардың өзара байланыстылығы.
Отандық және шетелдік ғалымдар басқару қағидаларын жүйелеу мен жіктеуге
әр түрлі көзқарастар білдіреді. Олар мемлекеттік басқарудың ерекшелігін
ескере отырып басқару қағидаларының жүйесін үш топқа бөледі: 1) жалпы ортақ
қағидалар: жүйелілік, объективтілік, өзін-өзі реттеу, кері
байланыс,оңтайлылық, ақпараттық жеткіліктілік, демократизм, жариялылық,
құқықтық реттілік (заңға сәйкес келу); 2) қоғамның түрлі салаларында
(экономикалық, әлеуметтік-саяси, рухани) және әр түрлі қоғамдық
құбылыстарды, ұйымдарды, институттарды талдау барысында қолданылатын
жекелеген қағидалар; 3) мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық -
технологиялык жақтарын қарастыратын ұйымдастырушылық - технологиялық
қағидалар.Бұл жіктеу соңғы емес. Ғылыми әдебиеттерде мемлекеттік басқару
кағидалары жүйесінің көптеген түрі келтірілген, олар шектеулі емес.
Сондықтан мемлекеттік басқару тәжірибесінде қолданылатын барлық қағидаларды
қамту мүмкін емес. Осыған байланысты мемлекеттік басқару ісінде барынша
маңызды болып табылатын қағидаларға ғана тоқталғанды жөн санаймыз.
Қоғам күрделі жүйе болып табылатындықтан басқарудың негізгі қағидасы
ретінде жүйелілік қағидасын атауға болады. Қоршаған ортамен өзара
әрекетінің сипатына қарай жүйелер жабық және ашық болады. Сол сияқты қоғам
да жабық және ашық болуы мүмкін. Жабық қоғамда баскару объектісі мен
субъектісі арасында кері байланыс үлкен мәнге ие болмайды. Мақсатқа жету
үшін мұндай жүйенің дамуын басқару директивті басқару қағидасына сүйенеді.
Мұның айқын мысалы кеңестік жоспарлы жүйе. Оның салдарының қандай болғаны
белгілі. Нәтижесінде кеңестік диpeктивтi-жocпapлы экономика мейлінше
тиімсіз болып шықты. Екінші түрі - ашык қоғам, дамудың қатаң белгіленген
варианты тэн емес жэне мақсатқа жету қағидасы ретінде терминалдық басқару,
яғни қозғалысты дамуды еркін бағдарламалау.
Қоғамның ашықтық деңгейі жоғары болған сайын, онда демократия орын
алып, басқару объектісі мен субъектісі арасындағы кері байланыс қағидасы
жоғары мәнге ие болады. Басқару субъектісі объектінің реакциясын дәл және
уақытында білуі тиіс, өйткені ол соған сәйкес оперативті түрде басқарушылык
шешімдерді қабылдайды. Кері байланыс мемлекетгік басқару аппаратының
қызметкерлеріне қатысты бақылау функциясын орындайды деуге болады. ,Бүл
қағидамен ақпараттык жеткіліктілік қағидасы тығыз байланысты. Қоғамда
коммуникациялық процестердің пәрменділігі мен ақпаратгық ағымдардың көлемі
барған сайын өсуде және соған орай жүйе элементтерінің (объект, субъект)
байланысы күшейе түсуде. Бұл қағиданы дұрыс қолдану ақпаратты алушылар
деңгейі жоғарылаған сайын оны ретке келтіруі тиіс. Яғни басқарудың қай
деңгейі үшін қандай ақпарат қажет екендігін анықтап, ретке келтіру керек.
Ондай болмаған жағдайда жоғары басқарушылық деңгейде артық ақпарат
жиналып қалуы мүмкін.
Онтайлылык қағидасы (аз шығынмен жоғары нәтижеге қол жеткізу) шығындар
белгілі бір шектен шықпайтындай жеткілікті болуын блдіреді. Олай болмаса
еңбек жағдайы төмендеп, заңдалық бұзылуы мүмкін. Сондықтан басқару оңтайлы
болу үшін келесі шарттар орындалуы керек: басқарылатын объектіге
функционалдық жағынан сәйкес келетін басқару оргагының болуы; басқару
объектісінің жай-күйін шынайы бейнелейтін объективті ақпарат негізінде
басқарушылық шешімдер қабылдау; қойылған міндеттерді шешу үшін
ресурстардың мүмкіндігінше жеткілікті болуы; жолға қойылған жақсы кері
байланыс механизімінің болуы.
Мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруда демократизм қағидасына ерекше мән
беріледі. Бұл қағиданың орнығуы халықтың биліктің бірден-бір бастауы және
егеменді иесі өзі болып табылатындығын мойындату үшін және адам мен азамат
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшін күресінің нәтижесінде
мүмкін болды. Демократия-мемлекеттік баскаруда халыктың билігін білдіреді.
Бұл қоғам мен мемлекет және олардың құрамдас бөліктері арасында терең қарым-
қатынас орнатуды талап ететін күрделі де көпқырлы қағида. Демократизм
қағидасы басқарылатындардың (әлеуметтік топтардың, ұжымдардың, жеке
тұлғалардың) мемлекетті және қоғамды басқаруға тікелей немесе сайланбалы
органдар арқылы қатысу құкығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ал мемлекет
болса халықтың басқарушылық функциясын атқаруға тиісті ұйымдастырушылық,
саяси және ма-териалдық-техникалық жағдай туғызады. Басқарылатындардың
жобалар мен бағдарламаларды әзірлеуге және мемлекеттік шешімдерді бекітуге
қатысуы тек қағаз, сөз жүзінде ғана емес, нақты болуы үшін, біріншіден,
олардың тиісті ақпараттарға қол жеткізу мүмкіндігінің болуы; екіншіден,
талқыланатын мәселелерге қатысты өз ойларын еркін білдіру мүмкіндігінің
болуы; үшіншіден, қоғамның келісімі бойынша бекітілген ережелер шеңберінде
билік пен басқару функциясының орындалуын қамтамасыз ететін жүйенің барлық
деңгейіндегі басқарушылардың қызметіне бақылау орнату құралдарының болуы
шарт; төртіншіден, басқарылатындар азаматтық билік функциясын атқару
барысында мәжбүрлеудің кез келген нысанынан мемлекетпен қорғалуы
тиіс.Сонымен бірге бұл қағида басқарушылардың шешім қабылдау" барысында
көпшілік мүддесін ескеруін көздейді, халықтың қолдауына сүйенуді және
қабылданған шешімдер үшін жауапты болуды талап етеді. Басқарушы субъектінің
қызметі қоғам үшін ашық, айқын болуын ұйғарады, өйткені көпшіліктің бәрін
білуге құқығы бар.
Аталған қағида мемлекеттік баскаруды толықтыру және қоғамдық
процестерді реттеуді одан әрі өрбіту нысаны ретінде қоғамдық өзін-өзі
басқаруды дамытуды ұйғарады. Демократиялық мемлекет қоғамдық өмірдің барлық
элементтері мен үрдістерін басқаруды және оларды тікелей өзінің бакылауына
алуды мақсат тұтпайды. Өйткені қоғамдық өмір азаматтық қоғам шеңберінде
әрекет етеді, оның институттарының функциясы болып табылады.
Демократизм қағидасы мемлекетгік басқарудың жариялылық қағидасымен
үндеседі. Жариялылық демократияның, қоғамның саяси өмірінің ажырамас
элементі болып табылады. Ол басқарушы субъектінің келесідей қызмет түрлерін
қамтиды: басқарылатындарды қазіргі тандағы экономиканың, әлеуметтік
сфераның, қоғамдық қатынастардьщ жағдайы, мемлекеттің сыртқы және ішкі
саясаты туралы жан-жакты хабардар ету; барлық деңгейдегі мемлекеттік
органдар қызметін сипаттайтын ресми құжаттарды, аналитикалық есептерді,
статистикалық мәліметтерді, социологиялық зерттеулер нәтижесін және басқа
да материалдарды үнемі баспасөз бетінде жариялау; ұлттық және аймактық
деңгейдегі мақсатты бағдарламалардың жобасын, белгіленген саяси бағыттарды,
сонымен қатар оларды жүзеге асыру жолдары мен әдістерін ашық талдау;
басқарушы органдардың қызметіне ашық халықтарапынан бақылау жасау,
бағдарламалар мен жоспарлардыц нәтижесін және салдарларын талдау мен
бағалауға қоғам мүшелерін кеңінен тарту
Плюрализм қазіргі саяси режимдерге тән сипат. Плюрализм түсінігі
мемлекеттік өмірге мүдделері, ой-пікірлері, ұстанымдары үнемі әрқилы,
салыстырмалы, бәсекелес болатын әр түрлі өзара байланысты, сонымен қатар
тәуелсіз әлеуметтік және саяси топтардың, партиялардың, ұйымдардың
араласуын мойындауды білдіреді. Ол демократия элементі ретінде кез келген
нысандағы монополияның болмауын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік басқару теориясында плюрализм түсінігін онтологиялық және
гносеологиялық-методологиялық аспектілерде қарастыруға болады. Онтологиялық
аспект мемлекеттік басқару жүйесінде алуан түрлі және қарама-қарсы
элементтердің, идеялар мен ұстанымдардың, мүдделер тобының көрініс беруі
мен әрекет етуі. Ол методологиялық категория ретінде басқару жүйесін әр
алуан билік пен басқару буындары шоғырланған, әр түрлі деңгейдегі басқару
субъектілерінің үйлесімділік қағидасы негізінде тәуелсіз әрекет етуі
ретінде қарастыратын көзқарасты сипаттайды. Бұл басқару мақсаттарын
қалыптастыру, баламалы жобаларды тандау және шешім қабылдау, оларды жүзеге
асыру құралдары мен әдістерін анықтау барысында басқарушылардың еркін
пікірталасын негіздейтін ұстаным. Плюрализм-бірыңғай жүйе шеңберінде әр
түрлі және баламалы құлщылықтардың, бас-қарушылар мен басқарылатындардың
мінез-құлық үлгілерінің бәсекесін және жүзеге асуын ұйғаратын басқарушшлық
мәдениет құрамындағы дүниетанымдық идея.
Сонымен бірге зандылық және қоғамның мойындауы, яғни мемлекеттік
органдар құрылымының, олардың қызмет ету ережелерінің, нысандары мен
әдістерінің және басқарылатындардың мінез-құлықтарының занды (легитимді)
болуы да мемлекеттік басқарудың жалпы қағидаларына жатады. Заңдылық
қағидасы заңдарды сақтау және орындау талабының жалпы міндеттілігін
білдіреді. Мемлекеттік билік органдары және лауазымды тұлғалар, жергілікті
өзін-өзі басқару органдары, азаматтар және олардың бірлестіктері Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңдарын сақтауға міндетті. Мемлекеттік
басқаруға қатысты бұл қағида заңның үстемдігін және Конституцияда
бекітілген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының қамтамасыз етілуін,
басқарушылық функциялардың зандар және заң актілері негізінде жүзеге асуын
көздейді. Жүйенің құқықтық қамтамасыз етілуі және қоғамның қолдауына ие
болуы - оның өміршеңдігіне, әрекеттілігіне кепілдік беретін негізгі фактор.
Мемлекеттік басқарудың объективтілік қағидасы бастапқы болып табылады
және барлық басқарушылық процестерде объективті зандалықтарды, қоғамдық
күштердің нақты мүмкіндіктерін ескеруді көздейді. Яғни қойылған мақсаттар
мен оларға жету мүмкіндіктерінің шамалас болуы. Бұл қағида мемлекеттік
басқару жүйесінің: а) қоғамның ең алдымен, басқарылатын объектілердің
сипатына, даму деңгейіне және заңдылықтарына, ә)белгілі тарихи уақыт
аралығындағы қойылатын және қол жеткізілетін қоғамдық мақсаттарға, б)
басқару барысында қолданылатын құралдар мен қорларға, в) жүйелі қоғамдық
құбылыс ретіндегі басқарудың қызмет ету мен даму заңдылықтарына
байланыстылығын білдіреді.
Объективтілік қағидасы сонымен қатар мақсаттарды жүзеге асырумен,
объективтік жағдайлармен және қоғамның субъективті факторымен байланысты
болатын мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру, оның қызмет ету және даму
зандылықтарының, қатынастарының өзара байланыстарының кең ауқымын
бейнелейді. Әдетте табиғи және қоғамдық зандылықтардан субъективтік,
волюнтаристік ауытқулар нәтижесінде бұл қағиданың басшылыққа алынбауы қоғам
өмірін көптеген шығындарға алып келеді, оның күш-қуатын негізделмеген
немесе теріс бағытқа бағыттайды, дамуына кедергі жасайды, мемлекеттік-
басқарушылық ықпалдарды адамдардың оң қабылдай алмауын тудырады.
Аталған мемлекеттік басқару қағидаларын сипаттау күрделі
интеллектуалдық мәселе болып табылады. Ал оларды тиімді қолдану теория
жүзіндегі зандылықтарды мемлекеттік билік органдарының қызметтерінде нақты
іске асыруына байланысты. Оның келесідей алғы шарттары бар: біріншіден,
мемлекеттік басқару заңдылықтарын субъектіге қойылатын талаптарды, қоғамдық
өзгерістерді ескере отырып, тұрақты әрі түбегейлі зерттеу; екіншіден,
мемлекеттік басқару қағидаларын колдану механизмін үнемі жетілдіріп, теория
мен практиканы сәйкестендіру; үшіншіден, мемлекеттік басқару қағидаларын
қолдануды қамтамасыз ететін ынталандыру, кепілдік беру жүйесін
Калыптастыру, яғни нормативтік жағынан қамтамасыз ету. Мемлекеттік басқару
қағидаларын тиімді қолдану үшін әрбір қағиданы жеке қолдану мәселесін,
жекелеген қағидаларды ерекше қолдану шартын, тұастай қағидалар жүйесін
жалпылай ортақ қолдану шартын айқындау қажет. Қағидалардың тиімділігі ең
алдымен объекті мен субъекті арасындағы тәуелділікке байланысты.
Мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдары қағидалар жүйесінің
талаптарына қаншалықты сай болса, мемлекеттік басқару нәтижелері де
соншалықты әлеуметтік жағынан тиімді болады. Сондықтан мемлекеттік басқару
қағидасын тиімді қолданудың басты шарты мемлекеттік басқару жүйелілігіне,
ол арқылы қоғмдық өмірдің кешенділігіне және ұйымдастыру ісіне байланысты.
2. Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістері
Басқару әдістері дегеніміз бұл басқарудың мақсатқа жетудегі іс-
әрекеттік жолдары. Басқару субъектісінің басқару объектісіне ықпал жасау
әдістері басқару әдістері деп түсіндіріледі. Басқару әдістері ұжымдар
қызметінің жоғары тиімділігін, олардың ынтымақты жұмысын қамтамасыз етуге
тиіс. Мұның өзі басқару әдістерін өндірістік-шаруашылық міндеттерді шешу
процесінде қолданылатын басқа да техникалық және технологиялық әдістерден
ерекшеленеді. Басқару әдістері басқару процесін мүлтіксіз ұйымдастыру, осы
замаңғы техниканы пайдалану, еңбек пен өндірісті прогресті жолмен
ұйымдастыру үшін жағдайлар жасайды, олардың барынша тиімді болуын
қамтамасыз етеді. Сонымен, әдістер-басқару қызметінің мәні және негізгі
мазмұны болып табылады, өйткені басқару міндеттері солар арқылы іске
асырылады.
Басқару ілімінде бірнеше әдістер бар:
1.Әкімшілік әдістері
2.Экономикалық
3.Әлеуметтік-психологиялық
Басқарудың шеберлігі осы әдістерді толық, пайдаланып, алға қойған
мақсатқа байланысты олардың ара-салмағын дұрыс ұстауда. Ең негізгі әдіске —
әкімшілік әдіс жатады. Әкімшілік әдістерінің негізі — жекеменшік
кәсіпорынның мақсатқа жетудегі ұйымдастырудың (әрекеттері) ықпалы, әсері.
Әрқашанда басқару аппаратындағы жұмыстарды бөлуді қажет етеді. Бұл өндіріс
органдарының басқару құрамын жасаудан басталады қанша бөлім қажет, олар бір-
бірімен қандай қатынастарда болуы керек.
Басқару аппаратында: 1. Линиялық алдынғы саптағы басшыларға:
а)Жалпы басшылық ететін басшылар — директор — ол жоғарғы саптағы басшы.
б)Цех бастығы — орта деңгейдегі басшы. в)Мастер, бригадир — төменгі
деңгейдегі басшылар.
Басқарудың ұйымдық-әкімшілік әдістері ұжымдарға және солар арқылы
өндіріс процестері мен кәсіпорынның шаруашылық қызметіне ықпал еуге үлкен
роль атқарады. Басқарудың ұйымдық-әкімшілік әдістері дегеніміз өндіріс
процесінде қызметкерлер арасында қалыптасатын ұйымдық қатынастарға тікелей
басқарушылық ықпал жасау тәсілдері мен жолдары құралдарының жиынтығы болып
табылады. Бұл ықпал жасау әдістері жұмыстағы айқындық пен ынтымақтастықты,
тәртіптілікті, жүйе жұмысының орамдылығы мен тиімділігін қамтамасыз етуге,
жұмыста қажетті реттілікті сақтауға, басшы органдармен адамдардың барлық
шешімін іске қосуға, кадрлар мен жұмысты іске асыруға тиіс. Мекеменің
функцияналдық бөлімдері мен бюро басшылары функцияналдық басшылар құрамына
жатады. Бұлай бөлінудің себебі, бұйрықтарды тек қана линиялық басшылар бере
алады. Қалғандары ауызша немесе жазбаша нұсқаулар беруге құқы бар.
Ұйымдастырушылық ықпалдарына: әр бөлімнің іс-әрекеттері жөніндегі
ережелері, әр маманның, қызметкерлердің міндеттерін анықтайтын
инструкцияларды істеу жатады. Бұл құжаттар болмаса бөлімдердің іс-
әрекеттердің жөні болмай, басқару қиындап кетеді. Әкімшілік әдісіне
күнделікті жұмыстарды ұйымдастырып, басқарып отыру әрекеттері жатады. Бұлар
бұйрық, нұсқаулар арқылы іске асырылады. Кадрларды іріктеу, жұмысқа алу,
босату, жазалау—бәрі де әкімшілік әдістеріне сай келеді.
Халық шаруашылығы дамуының қазіргі кезеңінде басқарудың экономикалық
әдістері зор маңыз алып отыр. Басқарудың экономикалық әдістерінің мазмұны
еңбек және материал шығындарын мейлінше аз жұмсай отырып, мейлінше жақсы
өндірістік нәтижелерге жету мақсатында қызметкерлердің экономикалық
мүдделеріне нысаналы ықпал етуде болып табылады. Өндірістік ұжымдар мен
жекелеген қызметкерлерге белгілі бір экономикалық тұтқаларды (өзіндік құн,
пайда, баға, жалақы, материалдық көтермелеу қорлары) пайдалану жолымен
ықпал ету экономикалық әдістер деп түсініледі. Экономикалық әдістер
орындаушыларға олардың экономикалық мүдделері арқылы жанама ықпал етудің
пайдаланылуын көздейді. Басқарудың экономикалық әдістерінің негізгі мақсаты-
кәсіпорынның коллективті, жекелеген қызметкерлерді барынша белсенділік
көрсетуге ұмтылатындай экономикалық жағдайларды қамтамасыз ету. Бұның
негізінде материалдық қызықтыру мен ынталандыру, ақшамен мадақтау және
жазалау жатыр. Бұған қандай әдістер, тәсілдер жатады? Мемелкеттік
мекемелерде өндірісті қаржыландыру саясаты, тиімді, келешегі зор, сұранысы
көп заттарды шығаруға, жаңа техника мен озат технологияны енгізуге, жоғары
сапалы заттар шығаруға бағытталғаны дұрыс. Ынталандыру жүйесін кеңінен
жұмыскерлер, цех және ұжымдар да қолдануы керек. Ынталандыру жүйесі еңбек
өнімділігін өсіруге, зат сапасын көтеруге, үнемділік тәсілдерін игеруге
бағытталуы тиіс.
Несиені тиімді пайдалану арқылы жаңа техника, технология, жаңа өндіріс
бағдарламаларын өркендетуге мүмкіндік береді. Салық жүйесін де тиімді
пайдалану арқылы еңбек өнімділігін арттыруға болады. Сонымен қатар баға
саясатын да пайдалану керек. Әлеуметтік-экономикалық жүйеде басқарудың
әлеуметтік-психологиялық әдістерінің атқаратын роліне баға жеткісіз. Бұл
жүйелерде негізгі элемент-адам. Еңбек ұжымын басқаруда басшының жақсы маман
екендігі әлеуметтік-психологиялық факторларды пайдалана білуімен
анықталады. Еңбек коллективінде әлеуметтік-психологиялық процестер мен
құрылымдардың жүйесі қалыптасады, олар еңбек өнімділігін арттырудың,
шаруашылық есеп принциптерін нығайтудың, ұжымның қоғамдық өмірін
демократиялаудың орасан резерві бар.
3. Мемлекеттік басқару әдістерінің түрлері
Басқару теориясының және оның методологиялық негізінің кешенді сипаты
саяси-әлеуметтік және саяси-құқықтық өмірді зерттеудің объективтік және
субъективтік, әлеуметтік, социологиялық және жалпы ғылыми, теориялық,
эмпирикалық әдістердің жиынтығын айқындайды.
Объективті және субъективті саяси-әлеуметтік өмірдің көрінісі ретіндегі
мемлекеттік басқарудың екі ұдайылық болмысы оны зерттеу барысында
объективті және субъективті әдістерді қолдану қажеттілігін тудырады.
Объективті әдіс зерттелуші объектіні — мемлекет пен оның қызметін қандай да
бір көзқарас тұрғысынан бағалауды қажетсінбейтін, тарихи қажетті процесс
ретінде сырттай бақылап, өзгеріссіз қабылдауды білдіреді. Ол зерттеуші
субъектінің ой-пікіріне сүйенбей басқарушылық қызметтің объективті
нәтижесін талдау арқылы мемлекеттік басқару жүйесін түсіндіру әдісі.
Субъективті әдіс объектіні адамдардың өздері ұйымдастырған саяси-
әлеуметтік, экономикалық және басқа да өмірлері ретінде қарастыруды
ұйғарады. Егер объективті әдіс танып-білуші субъектіге тәуелсіз болатын
объектіден туындаса, ал субъективті әдісте объект емес, керісінше, қоғамның
қандай да бір мүшелерінің ол туралы түсініктері, зерттеушінің көзқарасы
талдау көзі болып табылады. Субъективтік әдіс субъектінің ой-пікірі,
ұстанымы, мүдделері арқылы саяси-әлеуметтік ақиқатты сипттауға және
түсіндіруге мүмкіндік береді. Объективтік әдістердің ішінде нақты өмірдегі
құбылыстар мен процестерді бақылау, салыстыру, қорытындылау басқарушылық
қызмет пен қатынастардың сипаттама моделін әзірлеу әдісін атап өткен жөн.
Субъективті әдістерге мемлекеттік институттардың басқарушылық
қызметеріне қатысты қоғамдық пікірді зерделеудің әр түрлі социологиялық
әдістерін, басқарушылық эксперимент әдістерін, басқару образын
қалыптастыратын нормативтік басқарушылық модельдерді әзірлеу тәсілдерінің
жиынтығын жатқызуға болады.
Ғылыми-тәжірибелік эксперимент басқарушылық процестерді зерделеу мен
түсіндірудің объективті және субъективті әдістері бірлігінің көрінісі болып
табылады. Бұл кейбір басқарылатын және бақылауға алынатын факторлардың
ықпалынан туындаған мемлекеттік басқару субъектілері мен объектілерінің
қызметтері мен әрекеттеріндегі өзгерістер туралы ақпараттар алу тәсілі.
Эксперимент - нақты ғылыми тұжырымдамалар мен теориялық ұсыныстардың
негізделуі мен тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру әдісі. Мемлекеттік
басқару практикасында бұл тиімді шешімдер қабылдау үшін қажетті эмпирикалық
деректердің маңызды көзі болып табылады.
Мемлекеттік басқару мақсаттары мен функцияларын жүзеге асыруды
қамтамасыз ететін әдістерді мазмұны және адамдардың мінез-құлықтары мен
мүдделеріне әсер ету аспектісіне қарай моральдық-этикалық, әлеуметтік-
саяси, экономикалық және әкімшілік деп бөлеміз.
Мемлекеттік басқару адамдардың әлеуметтік қызметін және соның негізінде
қалыптасатын қоғамдық қатынастарды білдіреді. Ол әлеуметтік ортада жүзеге
асатындықтан оған қоғамның әлеуметтік құрылымының тигізетін ықпалы зор.
Сондықтан мемлекеттік басқаруды ғылыми танып-білуде әлеуметтік әдістер
қолданылады.Себебі саяси-әлеуметтік талдау мемлекеттік органдардың
атқаратын нақты міндеттерін айқындайтын басқару стратегиясын әзірлеумен
және әлеуметтік қажеттіліктерді, мүдделерді, құндылықтарды анықтаумен
байланысты болатын көптеген теориялық және тәжірибелік мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді. Саяси-әлеуметтік әдістер адамдардың еңбек, тұрмыс
жағдайларымен, оларға әлеуметтік қызмет көрсету, қоғамдық және саяси
белсенділіктерін дамытумен, билік процестеріне қатысуымен байланысты.
Бұл әдістер адамдардың саяси-әлеуметтік мүдделеріне, олардың қоғамдағы
мәртебесіне, өзін-өзі еркін көрсету мүмкіндігіне әсер етеді. Мемлекеттегі
демократизмнің дамуы көрсетілген әдістер рөлінің объективті түрде артуына
әкеледі.
Әлеуметтік әдістер басқару жүйесі мен қоғамның өзара іс-әрекетіндегі
кері байланысты оқып-үйренудің негізгі құралы бола отырып, көбінесе
мемлекеттік институттардың қандай да бір шешімдеріне деген халықтың жеке
әлеуметтік топтарының көзқарастарында көрініс табады. Әлеуметтік, оның
ішінде эмпирикалық әдістердің көмегімен экономикалық, құықтық жүйенің,
мемлекеттік саясаттың әлеуметтік тиімділігі анықталады. Сонымен қатар бұл
әдістер мемлекеттік басқару аясындағы жеке адамдардың тәртібін, іс-
әрекеттерін және саяси бағдарын талдауға мүмкіндік береді.
Моральдық-этикалық әдістер адамдардың абыройы мен қадір-қасиетіне, ар-
ұятына бағытталған. Оларға тәрбие жұмыстары, басқарудың мақсаттары мен
мазмұнын түсіндіру жұмыстары, моральдық ынталандыру құралдары мен жаза
"қолдану, адам мінезінің психологиялық ерекшеліктерін ескеру тәсілдері
жатады.
Экономикалық әдістер адамдар өміріндегі және соған сәйкес басқарушылық
процестердегі экономикалық мүдделердің рөліне негізделген. Жеке меншікті
дамыту, еркін кәсіпкерлікті қолдау, материалдық ынталандыруларды, еңбекақы
деңгейін арттыруды және басқа да экономикалық тетіктерді қолдану арқылы
мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдары мемлекеттік басқарудың
мақсаттары мен функцияларын жүзеге асырады.
Мемлекеттік-басқарушылық қызметте әкімшілік әдістер ерекше орын алады.
Бұл әдістер мемлекеттің басқарушылық құрылымдары адамдардың тәртібін,
қызметін тікелей және міндетті түрде анықтайтын амалдарынан, тәсілдерінен,
әрекеттерінен тұрады. Олардың белгілері: а) мемлекеттік органның немесе
лауазымды тұлғаның орындаушының міндеттерін тәртіп нормаларын белгілеу және
оған нақты бұйрық беру арқылы тікелей әсер етуі; ә) алдыға қойылған
міндеттердің, іс-әрекеттерді шешудің бір жақты тәілін таңдау, орындалуға
міндетті жағдайларды шешудің бір жақты жолын таңдау; б)өкімдер мен
нұсқаулардың міндетті түрде орындалуы, орындалмаған жағдайда әр түрлі
заңдық жауапкершлікке әкелу мүмкіндігі.
Кейде әкімшілік әдістер әкімшілдік түсінігімен байланыстырылады, бірақ
олар әр түрлі ұғымды білдіреді. Әкімшілдік саяси режимді сипаттайды,
басқарушылық процестерде күшпен бағындыру, ырықсыз көндіру, бұйрық беру
секілді құралдарды қолданудан тұратын мемлекеттік басқару стилін анықтайды.
Әкімшілік жүргізуде кез келген әдістерді әсіресе, экономикалық және
әкімшілік әдістерді қолдануга болады. Әкімшілік әдістердің қолданылуы
табиғат, қоғам, адам мүддесі түрғысынан көптеген қауіпті технологияларды
және қызмет түрлерін реттеу қажеттілігінен туындаған. Бірақ оларды қолдану
да апатты жағдайлардың және төтенше оқиғалардың үнемі алдын алуға мүмкіндік
бере бермейді.
Басқарушылық қызмет әдістерін жеке түрде емес, кешенді, талғамалы
түрде, қоғамда орын алған жағдайға байланысты, болған оқиғаның сипатына
және адамдардың тәртібінің деңгейіне қарай қолданған жөн. Сонымен бірге
әрбір әдістің өзінің қолдану шегі бар, осыған байланысты мемлекеттік
басқару органдары өздерінің басқарушылық қызметтерінде аталған әдістердің
қолдану шегінен ауытқымағаны дұрыс.
2 Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістерін талдау
1. Халық шаруашылығындағы экономикалық басқару әдістері
Астана қаласының өнеркәсіптік сектордың көпшілігін өңдеу өнеркәсібі
кәсіпорындары (оның үлесі 52,8%-ды құрайды) және электрмен жабдықтау, газ,
бу беру және ауаны салқындату (42,6%) құрайды. Сумен жабдықтау өнімі
(тауарлар, қызметтер), кәріз жүйесі, қалдықтардың жиналуын және таратылуын
бақылау жүйесінің үлесіне 4,6 %-дан келеді.
2014 жылғы қаңтарда қаланың кәсіпорындары 12 753,8 млн. теңге сомаға өнім
өндірді және өнеркәсіптік сипатта қызмет көрсетті, нақты көлем индексі
(бұдан әрі - НКИ) 2013 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 79,1%-ды
құрады. Өңдеу өнеркәсібінде 6 733,6 млн. теңге сомаға өнім (тауарлар,
қызметтер) өндірілді, НКИ 35,1%-ға азайды.
Шығарылатын өнім көлемінің азаюы өнеркәсіптің төмендегі салаларында
байқалады:
- тамақ өнімдерін өндіруде (үлес - 21%) 2014 жылдың қаңтарында 1 411,3
млн. теңге сомаға өнім өндірілді, НКИ – 86,2%. Өндіріс көлемінің азаю
макарон өнімдерін шығарудың 42%, нан – 7,2%, ұн – 16,1%, тары – 31,9%
азаюмен негізделеді. Сонымен қатар шұжық өндіру – 21,7%, ұлғайды.
- машина жасауда (үлес – 16,6%) 1 118,3 млн. теңгеге өнімдер шығарылды
және қызмет көрсетілді, НКИ – 87,6%-ға азайды. Сорғылар шығарылымының 11,8%-
ға азаюмен байқалады.
- резеңке және пластмасса бұйымдарын шығаруда 593,8 млн. теңге сомаға
тауарлар өндірілді, НКИ – 77,9%. Құбырлардың шығарылымы 27,9%-ға
преформалар – 37,2%-ға төмендеуі байқалады. Сонымен қатар, есік, терезе
шығару – 27,9% артты.
- жиһаздан басқа ағаш және тығын өнімдері өндірісінде; сабаннан және
өруге арналған материалдардан жасалған өнімдер өндірісінде 25,1 млн. теңге
сомаға тауарлар өндірілді, НКИ - 86,1%.
Өзге де бейметалл минералды өнімнің өндірісінде (үлес 21,8%) – 20,5%-
ға, шығарылым көлемі 47 511,9 млн. теңгені құрады;
Өзге де бейметалл минералды өнімдердің өндірісінде (үлес 35,1%) – 1,6%-
ға, шығарылым көлемі 2 365,9 млн. теңгені құрады: құрама құрылымдардың
элементтерін өндіру 34,6%-ға, плитка, плита, кірпіштер өндіру – 2,3%
ұлғайды; Сонымен қатар бетон өндіру – 15,1%-ға азайды.
Металлургия өнеркәсібінде 102,6 млн. теңгеге өнім өндірілді, НКИ-
113,8%;
Бүгінгі күні 50 қалалық бағдар бойынша күн сайын 747 бірлік көлік жұмыс
істейді, оның ішінде сыйымдылығы үлкен автобус - 566, орташа сыйымдылықты
автобус - 181. Қалалық бағыт желісінің ұзақтығы 2 320,1 км-ді құрайды.
Астана қаласында 15 мамандандырылған таксомотор компаниясы жұмыс істейді.
Қалалық көлікпен 2014 жылдың каңтарында 9 525,4 мың тонна жүк тасылды,
бұл ретте жалпы жүк айналымы 672,4 млн. тоннакм-ді құрады. 2013 жылмен
салыстырғанда тасылған жүк көлемі 8,7%-ға ұлғайды.
Автомобиль көлігімен есепті кезеңде 174,2 млн. жолаушы тасымалданды,
оның ішінде қаланың көлік кәсіпорындары – 37,0 млн. адамды (21,8%), жеке
кәсіпкерлерлер – 137,2,0 млн. адамды (78,8%) тасымалдады.
Қаланың байланыс кәсіпорындары 12 804,9 млн. теңге сомасына қызмет
көрсетті, бұл салыстырмалы бағаларда 2013 жылмен салыстырғанда 17,8%-ға
жоғары.
Байланыс қызметінен түсетін кірістер құрылымында ұялы байланыс 71,4%,
Интернет 14,5%, қалааралық және халықаралық байланыс түрлері – 1,4%-ды,
жергілікті телефон байланысы – 2,1%-ды, өзге де байланыс түрлері – 10,6%-ды
құрайды.
Астана қаласының банк жүйесі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
мемлекеттік мекемесінің орталық филиалымен (бұдан әрі – Ұлттық банк),
Қазақстанның Даму Банкі акционерлік қоғамы, Цеснабанк тәрізді дербес
банктермен, екінші деңгейдегі банктердің 32 филиалымен (бұдан әрі - ЕДБ)
және олардың 164 құрылымдық бөлімшелерімен ұсынылады.
Қаланың қолма-қол шетел валютасы нарығында 2014 жылдың 1 қаңтарына ЕДБ
221 айырбастау пункті және Ұлттық банкінің қолма-қол шетел валютасымен
айырбастау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz