Мемлекеттік басқару теориясына түсінік берумен қатар басқарудың обьектілері мен субектілеріне тоқталу
Кіріспе ... ... ... ...3
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық қалыптасу негіздері
1.1. Мемлекеттік басқару обьектілері мен субьектілерінің жүйесі ... ... ... ... 5
1.2. Мемлекеттік басқару жүйесінің әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2. Мемлекеттік басқару жүйесі мен оның негізгі элементтері
2.1. Мемлекеттік басқару жүйесінің негізгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...16
2.2. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі элементтерді жетілдіру механизмі ... ... .24
3. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру перспективалары
3.1. Мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.2. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ..33
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық қалыптасу негіздері
1.1. Мемлекеттік басқару обьектілері мен субьектілерінің жүйесі ... ... ... ... 5
1.2. Мемлекеттік басқару жүйесінің әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2. Мемлекеттік басқару жүйесі мен оның негізгі элементтері
2.1. Мемлекеттік басқару жүйесінің негізгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...16
2.2. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі элементтерді жетілдіру механизмі ... ... .24
3. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру перспективалары
3.1. Мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.2. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ..33
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Мемлекеттің әлеуметтік басқару саласындағы қызметі қоғамдық қатынастар мен адамдардың іс-әрекетін құқықтық реттеумен байланысты. Осыдан мемлекеттік басқарудың заңдық аспектісі туындайды. Бұл мағынада ол білімнің саяси-заңдық саласы ретінде сипатталуы мүмкін.
Сондай-ақ мемлекеттік басқару мемлекеттің тұтас қоғамға жалпы ықпалы және де оның әлеуметтік жүйенің әр түрлі элементтерімен өзара әрекеті қарастырылатындықтан, бұл әлеуметтік ғылым. Осыларға орай мемлекеттік басқару теориясы - саяси-құқықтық және әлеуметтік ғылым.
Сонымен, мемлекеттік басқару теориясының мазмұны — қоғамды басқару институты ретіндегі мемлекеттің маңызды функцияларын, оларды жүзеге асырудың зандылықтары мен қағидаларын оқып-үйрену, басқарудың негізі ретіндегі мемлекеттік саясатты ғылыми негіздеу.
Мемлекеттік басқару теориясының пәні - қоғамды басқарудың саяси-құқықтық институты ретіндегі мемлекеттік билік органдарының қызметін және қалыптасатын саяси-құқыктық, әлеуметтік қарым-қатынастарды талдау болып табылады. Сондықтан біз оны кешенді ғылым деп қарастырамыз. Оған келесідей ұғымдарды жатқызамыз: мемлекеттің негізгі функциясы ретінде басқаруды сипаттайтын жалпы ұғымдар: мемлекеттік басқару, басқару субъектісі ретіндегі мемлекет (мемлекеттік орган, аппарат, мекеме), мемлекеттік басқару объектісі (әлеуметтік топтар, қоғамдық процестер, әлеуметтік институттар); мемлекеттік билік ( саяси, әкімшілік, экономикалық және т.б.); басқарушылық қызмет (саяси жетекшілік, әкімшілік басқару, нормативті-құқықтық реттеу); басқарудағы қатынастар (ұйымдық-экономикалық, әлеуметтік-саяси, нормативтік-құқықтық);
- атқарымдық қызмет процесі ретінде мемлекеттік басқаруды бейнелейтін ұғымдар: мемлекеттік басқару қызметі, басқару зандылығы мен қағидалары, басқару ісінің нысаны, әдістері, құралдары, стилі;
- басқару процесінің негізгі элементтері мен кезендерін бейнелейтін ұғымдар: мақсатты тұжырымдау, саяси стра¬тегия, мемлекеттік шешімдер мен қабылданған шешімдер;
- басқару қызметі мен қатынастардың қозғаушы күштерін және оларды шектейтін факторларды сипаттайтын ұғымдар: ұлттық-мемлекеттік мүдделер, әлеуметтік топтар, саяси мүдделер, жалпы ұлттық және топтық құндылықтар;
- тұтастай мемлекеттік басқаруды сипаттайтын ұғымдар: мемлекеттік билік (үш тармақ), басқару мен билік субъектілерінің деңгейі; билікті орталықтандыру жэне орталықсыздандыру және басқару;
- мемлекеттік басқару жүзеге асырылатын сыртқы ортаны сипаттайтын ұғымдар: әлеуметтік, саяси, құқықтық, экономикалық және басқа кеңістіктер. Мемлекеттік басқару теориясында философиялық-әлеуметтік және басқа жалпы теориялық түсініктер, ең алдымен әлеуметтік басқару ғылымының түсініктері қолданылады.
Сондай-ақ мемлекеттік басқару мемлекеттің тұтас қоғамға жалпы ықпалы және де оның әлеуметтік жүйенің әр түрлі элементтерімен өзара әрекеті қарастырылатындықтан, бұл әлеуметтік ғылым. Осыларға орай мемлекеттік басқару теориясы - саяси-құқықтық және әлеуметтік ғылым.
Сонымен, мемлекеттік басқару теориясының мазмұны — қоғамды басқару институты ретіндегі мемлекеттің маңызды функцияларын, оларды жүзеге асырудың зандылықтары мен қағидаларын оқып-үйрену, басқарудың негізі ретіндегі мемлекеттік саясатты ғылыми негіздеу.
Мемлекеттік басқару теориясының пәні - қоғамды басқарудың саяси-құқықтық институты ретіндегі мемлекеттік билік органдарының қызметін және қалыптасатын саяси-құқыктық, әлеуметтік қарым-қатынастарды талдау болып табылады. Сондықтан біз оны кешенді ғылым деп қарастырамыз. Оған келесідей ұғымдарды жатқызамыз: мемлекеттің негізгі функциясы ретінде басқаруды сипаттайтын жалпы ұғымдар: мемлекеттік басқару, басқару субъектісі ретіндегі мемлекет (мемлекеттік орган, аппарат, мекеме), мемлекеттік басқару объектісі (әлеуметтік топтар, қоғамдық процестер, әлеуметтік институттар); мемлекеттік билік ( саяси, әкімшілік, экономикалық және т.б.); басқарушылық қызмет (саяси жетекшілік, әкімшілік басқару, нормативті-құқықтық реттеу); басқарудағы қатынастар (ұйымдық-экономикалық, әлеуметтік-саяси, нормативтік-құқықтық);
- атқарымдық қызмет процесі ретінде мемлекеттік басқаруды бейнелейтін ұғымдар: мемлекеттік басқару қызметі, басқару зандылығы мен қағидалары, басқару ісінің нысаны, әдістері, құралдары, стилі;
- басқару процесінің негізгі элементтері мен кезендерін бейнелейтін ұғымдар: мақсатты тұжырымдау, саяси стра¬тегия, мемлекеттік шешімдер мен қабылданған шешімдер;
- басқару қызметі мен қатынастардың қозғаушы күштерін және оларды шектейтін факторларды сипаттайтын ұғымдар: ұлттық-мемлекеттік мүдделер, әлеуметтік топтар, саяси мүдделер, жалпы ұлттық және топтық құндылықтар;
- тұтастай мемлекеттік басқаруды сипаттайтын ұғымдар: мемлекеттік билік (үш тармақ), басқару мен билік субъектілерінің деңгейі; билікті орталықтандыру жэне орталықсыздандыру және басқару;
- мемлекеттік басқару жүзеге асырылатын сыртқы ортаны сипаттайтын ұғымдар: әлеуметтік, саяси, құқықтық, экономикалық және басқа кеңістіктер. Мемлекеттік басқару теориясында философиялық-әлеуметтік және басқа жалпы теориялық түсініктер, ең алдымен әлеуметтік басқару ғылымының түсініктері қолданылады.
1.Ихданов М.С Мемлекеттік басқару теориясы. Алматы, 2007
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
4. Касымбеков М.Б. «Первый». – Очерки о Президенте Республики Казахстан. – Астана: 2000
5.«Бәйтерек». – Президент Нұрсұлтан Назарбаев туралы замандастар толғанысы. – Астана: Күлтегін, 2003
6.Назарбаев Н.Ә. «Ғасырлар тоғысында». – Алматы: Өнер, 1996
7.Конституциялық реформа және Қазақстанда демократиялық үдерістердің тереңдей түсуі. Конференция материалдары. – Астана.-2007 ж.
8.Отанымыздың тәуелсіздігіне тарту. – Жинақ (Құрастырғандар: Н. Махмудов, К. Исина, А. Кемельбаева, И. Рачковский). – Алматы, 2006
9.Конституциялық реформа... 2002
10. Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару негіздері Алматы, 2003 Оқулық
11. С. Әнуарбеков, И. Оханов Мемлекеттік өндірісті басқару Алматы, 1999
12.М. Нұрхалиев Қазақстан экономикасы Алматы, 2003
13. Энергия единства Р. Жанғазы // Мемлекеттік басқару жүйесін жаңартуды үдету / №21 2013
14. Сарыарқа самалы Жанпейсова Н // Мемлекеттік басқарудың механизмі/ №5 2010
15. Саясат Оразова Г // Президенттік басқару жүйесі / №7 2011
16. Ел экономикасы // Мемлекеттік басқару тетіктері / №3 2012
17. Саясат / Мемлекеттік басқарудың қазіргі жүйесі / 2011
18. Сарыарқа самалы / Президенттік басқару жүйесінің дамуы / 2011
19. Қала мен дала / Мемлекеттік басқаруды жаңғырту тетіктері / 2013
20. Ел экономикасы / Мемлекеттік басқарудың дамуы / 2013
2. Атаманчук. Г.В. Теория государственного управления. Москва: 2007
3. Жоламанов Қ.Д. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы. 2008
4. Касымбеков М.Б. «Первый». – Очерки о Президенте Республики Казахстан. – Астана: 2000
5.«Бәйтерек». – Президент Нұрсұлтан Назарбаев туралы замандастар толғанысы. – Астана: Күлтегін, 2003
6.Назарбаев Н.Ә. «Ғасырлар тоғысында». – Алматы: Өнер, 1996
7.Конституциялық реформа және Қазақстанда демократиялық үдерістердің тереңдей түсуі. Конференция материалдары. – Астана.-2007 ж.
8.Отанымыздың тәуелсіздігіне тарту. – Жинақ (Құрастырғандар: Н. Махмудов, К. Исина, А. Кемельбаева, И. Рачковский). – Алматы, 2006
9.Конституциялық реформа... 2002
10. Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару негіздері Алматы, 2003 Оқулық
11. С. Әнуарбеков, И. Оханов Мемлекеттік өндірісті басқару Алматы, 1999
12.М. Нұрхалиев Қазақстан экономикасы Алматы, 2003
13. Энергия единства Р. Жанғазы // Мемлекеттік басқару жүйесін жаңартуды үдету / №21 2013
14. Сарыарқа самалы Жанпейсова Н // Мемлекеттік басқарудың механизмі/ №5 2010
15. Саясат Оразова Г // Президенттік басқару жүйесі / №7 2011
16. Ел экономикасы // Мемлекеттік басқару тетіктері / №3 2012
17. Саясат / Мемлекеттік басқарудың қазіргі жүйесі / 2011
18. Сарыарқа самалы / Президенттік басқару жүйесінің дамуы / 2011
19. Қала мен дала / Мемлекеттік басқаруды жаңғырту тетіктері / 2013
20. Ел экономикасы / Мемлекеттік басқарудың дамуы / 2013
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық қалыптасу негіздері
1.1. Мемлекеттік басқару обьектілері мен субьектілерінің
жүйесі ... ... ... ... 5
1.2. Мемлекеттік басқару жүйесінің әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ...9
1.3. Мемлекеттік басқарудың негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2. Мемлекеттік басқару жүйесі мен оның негізгі элементтері
2.1. Мемлекеттік басқару жүйесінің негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .16
2.2. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі элементтерді жетілдіру
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру перспективалары
3.1. Мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ...29
3.2. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...3
5
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Мемлекеттің әлеуметтік басқару саласындағы
қызметі қоғамдық қатынастар мен адамдардың іс-әрекетін құқықтық реттеумен
байланысты. Осыдан мемлекеттік басқарудың заңдық аспектісі туындайды. Бұл
мағынада ол білімнің саяси-заңдық саласы ретінде сипатталуы мүмкін.
Сондай-ақ мемлекеттік басқару мемлекеттің тұтас қоғамға жалпы ықпалы
және де оның әлеуметтік жүйенің әр түрлі элементтерімен өзара әрекеті
қарастырылатындықтан, бұл әлеуметтік ғылым. Осыларға орай мемлекеттік
басқару теориясы - саяси-құқықтық және әлеуметтік ғылым.
Сонымен, мемлекеттік басқару теориясының мазмұны — қоғамды басқару
институты ретіндегі мемлекеттің маңызды функцияларын, оларды жүзеге
асырудың зандылықтары мен қағидаларын оқып-үйрену, басқарудың негізі
ретіндегі мемлекеттік саясатты ғылыми негіздеу.
Мемлекеттік басқару теориясының пәні - қоғамды басқарудың саяси-құқықтық
институты ретіндегі мемлекеттік билік органдарының қызметін және
қалыптасатын саяси-құқыктық, әлеуметтік қарым-қатынастарды талдау болып
табылады. Сондықтан біз оны кешенді ғылым деп қарастырамыз. Оған келесідей
ұғымдарды жатқызамыз: мемлекеттің негізгі функциясы ретінде басқаруды
сипаттайтын жалпы ұғымдар: мемлекеттік басқару, басқару субъектісі
ретіндегі мемлекет (мемлекеттік орган, аппарат, мекеме), мемлекеттік
басқару объектісі (әлеуметтік топтар, қоғамдық процестер, әлеуметтік
институттар); мемлекеттік билік ( саяси, әкімшілік, экономикалық және
т.б.); басқарушылық қызмет (саяси жетекшілік, әкімшілік басқару,
нормативті-құқықтық реттеу); басқарудағы қатынастар (ұйымдық-экономикалық,
әлеуметтік-саяси, нормативтік-құқықтық);
- атқарымдық қызмет процесі ретінде мемлекеттік басқаруды бейнелейтін
ұғымдар: мемлекеттік басқару қызметі, басқару зандылығы мен қағидалары,
басқару ісінің нысаны, әдістері, құралдары, стилі;
- басқару процесінің негізгі элементтері мен кезендерін бейнелейтін
ұғымдар: мақсатты тұжырымдау, саяси стратегия, мемлекеттік шешімдер мен
қабылданған шешімдер;
- басқару қызметі мен қатынастардың қозғаушы күштерін және оларды
шектейтін факторларды сипаттайтын ұғымдар: ұлттық-мемлекеттік мүдделер,
әлеуметтік топтар, саяси мүдделер, жалпы ұлттық және топтық құндылықтар;
- тұтастай мемлекеттік басқаруды сипаттайтын ұғымдар: мемлекеттік билік
(үш тармақ), басқару мен билік субъектілерінің деңгейі; билікті
орталықтандыру жэне орталықсыздандыру және басқару;
- мемлекеттік басқару жүзеге асырылатын сыртқы ортаны сипаттайтын
ұғымдар: әлеуметтік, саяси, құқықтық, экономикалық және басқа кеңістіктер.
Мемлекеттік басқару теориясында философиялық-әлеуметтік және басқа жалпы
теориялық түсініктер, ең алдымен әлеуметтік басқару ғылымының түсініктері
қолданылады.
Ғылыми әдебиеттерде басқару әр түрлі белгілері бойынша бірнеше түрге
бөлінеді: қоғамдық өмірдегі салаларға байланысты: тұтас қоғамды басқару,
экономикалық басқару, әлеуметтік басқару, саяси басқару, рухани-
идеологиялық басқару.
Қоғамдық қатынастардың құрылымына байланысты: қоғамның экономикалық
(тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы байланыс), әлеуметтік (білім беру,
денсаулық сақтау салаларының қызметін пайдалану барысында туындайтын
қатынастар), саяси және рухани дамуын басқару.
Курстық жұмыстың мақсаты: мемлекеттік басқару теориясына түсінік берумен
қатар басқарудың обьектілері мен субектілеріне тоқталу болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- берілген тақырыпқа теориялық шолу;
- мемлекекеттік басқару жүйесінің ерекшеліктерін көрсету;
-Қазақстандағы мемлекеттік басқаруға сипаттама;
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық қалыптасу негіздері
1.1. Мемлекеттік басқару обьектілері мен субьектілерінің жүйесі
Мемлекеттік басқарудың объектісі мен субъектісі жөніндегі мәселе
мемлекеттік басқару теориясының негізгі әдістемелік мәселелерінің бірі
болып табылады. Оны шешу - мемлекеттік басқарудағы субъект пен объект
қатынастарын түсінуге және объектінің демократиялық сипатын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Бұл мәселеде ешқандай проблема жоқ тәрізді: басқару субъектісі -
мемлекет, ал объектісі - қоғам. Бірақ бұлай қорытынды жасау асығыстық. Осы
жерде мемлекет деген түсінікті анықтап алу қажет (өйткені мемлекет үғымына
әр түрлі анықтама беруге болады): субъект ретінде біз мемлекетті немесе
адамдардың саяси одағын қарастырамыз ба, әлде саяси-құқықтық институт
ретіндегі мемлекетті қарастырамыз ба? деген орынды сұрақ туындайды.
Соңғысын, яғни саяси-құқықтық институт ретіндегі мемлекетті біз басқару
субъектісі ретінде қарастырамыз.
Жалпы, кім басқаруға тиіс деген сұрақ ежелден келе жатыр. Бұл
сұрақты ертедегі грек философы Платон қойған. Демократияны жақтаушылар
халық басқаруға тиіс деп санаса, элитарлық демократияның өкілдері басқару
міндетін жүзеге асыру үшін арнайы дайындықтан өткен элитаны басқару
субъектісі деп білді. Авторитарлық режимді қорғаушылар мемлекет пен
қоғамды тандаулы тұлғалар — көсемдер мен лидерлер басқару керек деп
есептейді.
Мемлекеттік басқару теориясында субъект түсінігі біржақты емес.
Сондықтан саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі, лауазымды
қызмет субъектісі түсініктерін ажыратып алу керек. Оларды ажырату шарттары
мынадай: мемлекеттік билікке қатысына қарай және басқару функциясын жүзеге
асыру сипатына қарай.
Саясат субъектісі деп мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы болып
табылатын және тікелей немесе өкілдері (мемлекеттік биліктің заң шығарушы
органдары және жергілікті өзін-өзі басқару органдары) арқылы өзінің
билігін жүзеге асыра отырып, мемлекет пен қоғамды басқаруға катысатын
субъектіні айтамыз. Оған халық, оны құрайтын әлеуметтік топтар (халықтың
көрнекті өкілдері, еңбек үжымдары, қоғамдық-саяси ұйымдар және тағы басқа
қоғамдық бірлестіктер) жатады. Олар тікелей немесе өз өкілдері арқылы
маңызды саяси мәселелер бойынша шешім қабылдауға қатысады. Билік
құрылымдарының өкілдерін сайлау және референдум - осындай шешім
қабылдаудың негізгі процедуралары болып табылады.
Мемлекеттік басқару субъектісі - билікті жүзеге асыруға және
қоғамдық процестер мен мемлекеттің жеке қызметін тікелей басқаруға
конституциялық өкілеттігі бар мемлекеттік билік органдары. Билік күші мен
заңда бейнеленген қоғамның еркіне сүйене отырып, олар әр түрлі деңгейдегі
мемлекеттік шешімдерді әзірлейді және қабылдайды, олардың орындалуын
ұйымдастырады және бақылайды. Қоғамдық-саяси ұйымдар мен бірлестіктер
мемлекеттік басқару субъектісі құрамында бола отырып, мемлекеттік
институттар жүзеге асыратын болжамдар мен шешімдер жобасын, саяси
бағдарламаларды әзірлеуге қатысады. Көптеген негіздемелер бойынша
бөлінетін саяси басшылық пен әкімшілік басқару институттары мемлекеттік
басқару субъектілері болып табылады.
Мемлекеттік басқару субъектілері: 1)мемлекеттік билік түрі бойынша,
2) билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне карай, 3)қызмет саласына
қарай, 4) басқару объектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, 5) құрамына
қарай бөлінеді.
Мемлекеттік билік түрі бойынша - бұл заң шығарушы, атқарушы және сот
билігі субъектілері. Олардың әрқайсысы басқару жүйесінде белгілі бір
функцияларды орындайды. Өкілетті органдардың зандарды әзірлеуі мен
қабылдауы мемлекеттік басқару жүйесіндегі негізгі функциялардың бірі. Заң
мемлекеттік билік құралы және қоғамдық қызмет пен қоғам мүшелерінің
арасындағы, олардың мемлекетпен өзара қарым-қатынастарын формальды
реттеуші. Зандардың әрекетгілігі оның орындалуында. Атқарушы билік
субъектісі билік жүргізу функциясын басқарушылық іс-әрекетпен үйлестіреді.
Мысалы :Үкімет зандарды орындауға, сонымен қатар накты, қоғамдық маңызды
қызмет түрлерін жоспарлауға, шешімдерді жүзеге асыруға, олардың орындалуын
ұйымдастыруға және бақылауға міндетті. Оның құрамына билік құрылымдарымен
қатар шаруашылық қызметті, халыққа білім беруді, ғылымды, денсаулық
сақтауды, мәдениетті және тағы басқа салаларға әкімшілік басқару мен саяси
жетекшілік ететін органдар кіреді.
Сот билігі субъектісі басқару процесінің ажырамас элементі болып
табылатын сотта іс жүргізу арқылы әділ сот функциясын жүзеге асырады.
Билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне қарай: орталық, аймақтық
және жергілікті басқару органдары болып бөлінеді. Олардың өзара қарым-
қатынастары қызмет саласы мен өкілеттігінің, яғни билік жүргізу мен
басқару әрекеттерін жүзеге асыруға қатысты құқықтары мен қызметтеріне
байланысты анықталады.
Қызмет саласына қарай — экономиканы, әлеуметтік саланы, мәдени
өмірді, әскери қызметті, халықаралық істерді басқаруды жүзеге асыратын
аталған үш деңгей субъектілері.
Басқару объектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, құралына қарай:
саяси басшылық, әкімшілік-мемлекеттік, экономикалық және тағы басқа болып
бөлінеді.
Құрамына қарай: ұжымдық (мысалы,заң шығарушы билік органы) және жеке
(басқарушы түлғалар) субъектілер болып бөлінеді.
Мемлекеттік басқару субъектілерінің қызметі бірнеше белгілермен
сипатталады: а) заңмен реттеледі,ресми рұқсат етілген әдістермен жүзеге
асады; ә) атқаратын қызметтерінің сипатына сай болып табылатын белгілі
қызмет түріне құқығы бар; б)субъектілер мемлекет алдында жауапты, қандай
да бір күштердің әсерінен тәуелсіз.
Формальды ережелерден тыс ірі қаржы-өнеркәсіптік капиталдың, әскери-
өнеркәсіп кешенінің, саяси элитаның мүдделерін білдіретін лоббистік топтар
(заң шығарушы институттардың жанында) жұмыс істейді. Мысалы, АКШ-да
конституциялық билік пен басқару органдарынан басқа үш негізгі
конституциялық емес: саяси, экономикалық және әскери билік институттары
бар. Осы институттардың жетекшілері мемлекеттік билік жүйесінде әміршілдік-
стратегиялық қызмет атқарады. Сонымен бірге теледидар мен радионың, жалпы
бұқаралық ақпарат құралдарының рөлін атап өткен жөн.
Лауазымды қызмет субъектісі- мемлекеттік қызметтің лауазымды
тұлғалары, саяси жетекшілер, әкімшілік басқару лауазымды тұлғалары. Олар
мемлекеттік шешімдерді әзірлеуге, қабылдауға және орындауға жауапты.
Мемлекеттік билік органдары мен лауазымды тұлғаларын субъект ретінде бөлу
ел Конституциясында көрсетілген. Лауазымды тұлғалар бір жағынан
мемлекеттік басқарудың біріңғай субъектілеріне кіреді, ал екінші жағынан
оның функциясы айрықша болғандықтан жеке, бөлек субъект ретінде бөлінеді.
Онда билік жүргізу мен басқару өкілеттігі ұштастырылған - мемлекеттік
орган өкілеттігі мен жеке кәсіпқойлық аспектісі және ұжымдық орган
қызметінің нәтижесіне жеке басының жауапкершілігі.
Саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі және лауазымды
қызмет субъектілерінің сипатталған айырмашылықтары салыстырмалы.
Мемлекеттік билік пен басқару жүйесінде олардың рөлдері жекелеген
аспектілерде ұштасып жатады және сәйкес келеді деп айтуға болады.
Мемлекеттік басқару органдары өздерінің функцияларын халық жиындарының,
әлеуметтік топтардың, жалпы қоғамдастықтың атынан іс-әрекет жасайтын
саясат субъектілерінің мүдделерін баламалы түрде білдірген жағдайда
табысты атқара алады. Мемлекеттік аппарат қызметтерін халық жиындары қалай
қабылдап жатқанын үнемі бақылап отырғанда, басқарылатындардың талап-
тілектері мен үміттері басқарушылардың мақсаты мен міндеттеріне сәйкес
келген жағдайда ғана тиімді жұмыс істей алады. Олар саясат субъектілерінің
қолдауына сүйенсе, олардың тәжірибелері мен ой-пікірлерін қабылдап және
қолданса, қалың көпшіліктің ұтымды ұсыныстарын басқару шешімдерін
дайындағанда ескерсе жоспарланған нәтижелерге қол жеткізеді. Өз кезегінде
кез қелген лауазымды тұлғаның бір-жағынан, мемлекеттік орган анықтап
берген өкілеттік шеңберінде ғана әрекет етуі, екінші жағынан мемлекет пен
қоғам мүдделеріне қызмет етуі өзінің функциясын жүзеге асыруының кепілі
болып табылады. Осы талаптарды ұштастыра отырып іс жүзінде орындау
әркімнің қолынан келе бермейтін жағдай.
Мемлекеттік басқару субъектілері ұжымдық немесе жеке болсын өзінің
анықтамасына сәйкес келетін қасиеттерді бойына жинақтаған кезде ғана ол
басқару субъектісі болып табылады. Бұл қасиеттерді келесі топтарға
жіктеуге болады :дамыған саяси және құқықтық сана мен дара сана;
мемлекеттік басқару және қазіргі заманғы менеджменттің теориясы мен
практикасын білу; ұйымдастырушылық қабілет; әлеуметтік өмірге белсене
араласу мен басқару ісін жүзеге асыра алатын тәжірибенің болуы. Осы
аталғандардың бәрі кәсіптік қасиеттер болып табылады. Мемлекеттік басқару
субъектісі үшін басқару процесінің бағыты мен мазмұнын, сондай-ақ оның
қоғам үшін саяси және басқа салдарларын анықтайтын ұлттық-мемлекеттік
мүдделер мен мақсаттарды түсіне білу үлкен мәнге ие. Субъектілердің
басқару ісіндегі қызметтері ұтымды болуы үшін ол құқықтық жағынан
қамтамасыз етілуі, заңмен белгіленген нормаларға сәйкес болуы керек. Бұл
шенеуніктердің өздеріне талап қоя білуін — заңға жаңа көзқарас
қалыптастыруын білдіреді. Мемлекеттік басқарудың ғылыми негізделуі
мемлекеттік қызметкерлердің оның теориясы мен практикасын білуі мен өз
білімдерін қызмет барысында колдана алуына байланысты. Эмпирикалық
тәжірибе мен қисынды ой басқарудың тек дәстүрлі түріне ғана негіз болса
да, ұтымды басқаруға негіз бола алмайды. Мемлекеттік басқарудың тиімді
субъектісі деп басқарушыларға тек биліктің күшімен емес, өзінің беделімен,
белсенділігімен, мемлекеттік орган шешетін мақсаттар мен міндеттердің
маңыздылығы және тартымдылығымен әсер ететін үжымдық және жеке жетекшіні
айтамыз. Егер басқарушылық іс-әрекеттің мақсаттары мен бағдарламалары
басқарылатындарға түсініксіз болса, олардың мұқтаждықтары мен
қажеттіліктерінен туындамаса, онда оны ұтымды басқару деп айту қиын.
Жоғарыда аталған мемлекеттік басқару субъектілеріне тән қасиеттердің
қалыптасуы және іскерлік белсенділігі ынталандыруларға байланысты. Осыған
орай М.Вебер мемлекеттік аппаратты іс-әрекет етуге ынталандыратын
материалдық мүдде мен әлеуметтік құрмет деп айтқан. Алайда,
басқарушылардың қызмет аткаруына түрткі болатын негізгі себептер мұнымен
шектелмейді. Оған жеке муддемен қоғамдық мүдделердің қабысуы, халықтың
белсенділік танытуының көптеген саяси-әлеуметтік себептері кіреді.
Мемлекеттік басқару объектісі де терең талдауды қажет ететін
проблема.Объектінің шегін анықтау- пікірталас тудыратын мәселе болып
табылады. Басқаша айтқанда, мемлекеттің басқарушылық ықпалы бүкіл қоғамға
тарай ма, оның белгілі бір шегі бар ма? деген сұрақ туындайды. Классикалық
либерализм ұстанымы бойынша мемлекеттік басқару объектісінің шеңбері
шектеулі. Ол мемлекеттік саяси сфераны әлеуметтік, экономикалық, мәдени,
рухани сферадан, азаматтардың мемлекеттік емес бірлестіктерінен бөліп
қарайды. Либералдар демократияның дамуына қарай қоғамның мемлекеттік емес
сферасы кеңейеді және мемлекеттің адамдардың іс-әрекеттеріне тікелей әсер
ету кеңістігі азаяды деп санайды.
Сонымен классикалық либерализм көзқарасы бойынша мемлекеттік басқару
объектісі қоғамдық өмірдің саяси-құқықтық сферасымен шектеледі.
Мемлекеттің басқару объектісін түсінудің басқа жолы- этатизм
тұжырымдамасы. Осы тұжырымдама бойынша мемлекеттік баскару барлық коғамға
таралады деп қарастырылады. Ол тоталитарлық жүйеде жүзеге асты. Этатизм
мәні - қоғамды мүлтіксіз бақылау, саяси және әкімшілік қызметтің қоғам
өмірінің барлық сфераларынан басымдығы, мемлекет пен қоғам арақатынасы
мәселелерінің жасанды түрде алынып тасталынуы мемлекет пен қоғам арасында
ешқандай проблема жоқ дегенді білдіреді.
Кейбір теоретиктердің пайымдауынша әміршілдік-әкімшілік жүйеде
мемлекет халықтан талап етті, бақылады, концлагерлер мен абақтыларға
отырғызды, тыйым салды және тағы басқа да қалың көпшілікке қарсы
бағытталған іс-әрекеттер жасады.Тоталитарлық жүйеде мемлекет әрқашанда
қоғамнан басым болды, ал қоғам өз кезегінде мемлекетке мүлтіксіз бағынды.
Осының нәтижесінде халық мемлекетті адамдардан оқшау тұратын және
тәуелсіз болатын билік жүргізу машинасы деп түсінді.
Қазіргі заманғы саяси ой мен тәжірибенің дамуы әлеуметтік
субъектілердің экономикалық және мәдени функцияларына мемлекеттің
реттеушілік және басқарушылық әсерін ұлғайту туралы ойларын білдіреді. Бұл
өз кезегінде нарық зандары толық және тиімді қолданылатындай мемлекет
араласуының оңтайлы шегін анықтауды білдіреді. [1.25]
1.2. Мемлекеттік басқару жүйесінің әдістемелік негіздері
Мемлекеттік басқару теориясының әдістемелік негізін әдістеме
түсінігін қарастырудан бастаған жон. Себебі ол тек ғылыми танымның
жиынтығын ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-философиялық, саясаттану
және басқа да жалпығылымдық қағидалардың жәе оларды негіздейтін
теориялардың жиынтығы. Әдістеме бұл таным процесінің негізгі бастамасы
және әлеуметтік процестерді ғылыми тану барысында нақты әдіс-тәсілдермен
бірге іс жүзінде қолданылатын жалпытеориялық талаптардың жүйесі.
Қазіргі саяси ғылымда нақты саяси жағдайды талдаудың әр түрлі
әдістемелік тұжырымдамалары бар. Мемлекеттік басқарудың отандық
әдебиеттерінде де тұжырымдамалардың әр алуандығы орын алады. Олардың
ішінен жалпыфилософиялық диалектикалық-материалистік әдістемені, талдаудың
жүйелік және құрылымдық-функционалдық, кибернетикалық әдістері сиякты
саяси-әлеуметтік түрлерін атап өтуге болады. Аталмыш әдістемелер
дүниетанымдық негіздерінің сәйкес келмеуіне қарамастан нақты дүниені әр
қырынан және әр алуан ғылыми-танымдық көзқарастар тұрғысынан болса да
біршама объективті бейнелеуге бағытталған. Саяси-әлеуметтік өмірді
объективті тұрғыдан түсіндіруге ұмтылыс жасау берілген әдістемелік
тұжырымдамаларды өзара байланыста, кешенді түрде қарастыруға мүкіндік
береді.
Мемлекеттік басқару теориясында диалектикалық-материалистік
әдістеменің қолданылуы мемлекеттің қызметін зерттеу барысында ең
болмағанда үш негізгі талаптардың орындалуын: Біріншіден мемлекетті
әлеуметтік жүйе ретінде және оның басқарушылық қызметін әлеуметтік
басқарудың бір түрі ретінде қарастыруды; екіншіден, мемлекеттік басқаруды
объективті саналы (тиімді) қызмет ретінде, яғни саяси-әлеуметтік өмірдің
әр түрлі нысандарында, ұйымдық-басқарушылық құрылымдарда, саяси-құқықтық
актілерде, орталық мемлекеттік билік пен партиялар, қоғамдық ұйымдар және
тағы басқа мекемелер арасындағы нақты басқарушылық қатынастарда жузеге
асатын қызмет ретінде түсінуді; үшіншіден, мемлекеттік басқаруға нақты-
тарихи тұрғыдан теориялық талдау жасауды білдіреді. Бұл даму идеясын және
мемлекеттік басқарудың нақты-тарихи ерекшелігін білдіреді.
Нақты-тарихи, материалистік көзқарастар қоғамда таптық мүдделер тобы
орын алып және олар басқарушылық шешімдер қабылдауға өздерінің ықпалын
тигізген жағдайда ғана таптық тұрғыдан талдауды ұсынады. Мемлекеттік
саясатты талдау мен мемлекеттік басқару стратегиясын әзірлеуде таптық
көзқарасты жоққа шығару асығыстық. Қоғамның әлеуметтік- таптық жіктерінің
артуы жағдайында оны таптық тұрғыдан қарастырмау объективтіліктен
алшақтағандық болар еді. Осы жағдайда әлеуметтік-саяси талдаудағы кез
келген таптық көзқарас субъективизмді білдіретінін ескерген жөн. Алайда ол
таптық мәселеге баса мән бермейтін әдістемемен жоққа шығарылуы мүмкін.
Аталған жалпы философиялық диалектикалық-матеиралистік әдістеме жүйелік
талдау әдістемесімен нақтыланады. Қоғамдық процестерді зерттеудің осы
жүйелік әдісін К.Маркс өзінің белгілі Капитал еңбегінде алғаш рет
қолданған болатын. Бұл әдістеме қазіргі әлеуметтік - саяси ғылымдарда
Т.Парсон (АҚШ,1951ж.) және Д.Истонның еңбектерінде теориялық негізін
тапты. Д.Истонның жүйелік үлгісі жалпы жүйелік теориясының саяси талдауда
қолданылуын білдіреді. Саяси ғылымға саяси жүйе, тұрақтылық, тепе-
тендік, функция, кері байланыс және т.б. тәрізді жүйелер теориясының
негізгі түсініктері енгізілді. Мемлекеттік басқару теориясындағы жүйелік
әдіс — бұл мемлекеттік басқаруда біртұтастықты құрайтын іштей өзара
байланыс сипатының орын алуына негізделген талдау.
Құрылымдық-функционалдьіқ әдіс те мемлекеттік басқаруды жүйе ретінде
зерттейді. Құрылымдық-функционалдық әдіс жүйенің өмір сүруі мен кызмет
етуіне байланысты мәселелерді шешуге бағытталған.
Қазіргі кездегі басқару теориясында құрылымдық-функционалдық талдау
Н.Мысиннің айтуынша екі аспектіден тұрады. Құрылымдык аспект:а) осы жүйені
құрайтын компонеттерді анықтау; э) осы компонетгердің занды байланыстарын
анықтау. Функционалдық аспект - жүйе элементтері қызметінің ішкі
механизмін сонымен бірге жүйенің сыртқы қызметін — жүйенің сыртқы ортамен
арақатынасы зерттеу.
Әрбір қоғамдық жүйені сыртқы ортаның әсерін қабылдап, оған қарсы
жауап кайтаратын кибернетикалық модель ретінде қарастыруға болады.
Айталық, саяси жүйеге қоғам мүшелерінің қоятын талаптары және белгілі бір
қоғамдық күштердің қолдау көрсетуі - сыртқы ортадан туындаса, шешім
қабылдау және іс-әрекет жасау — қойылған талап пен қолдау көрсетуге жауап
қайтару болып табылады.
Мемлекеттің басқарушылық қызметі қоғамдық ортақ және жеке мүдделер
арасындағы қоғамдық қайшылықтар мен шиеленістерді шешуге және реттеуге
бағытталған. Мемлекеттік — қоғамдық жүйелерге даму, дағдарыс, басқарушы
және басқарылатын жүйе элементтерінің, интеграция және дезинтеграция
субъектілерінің шиеленісті өзара карым-қатынастары тән. Бұл өз кезегінде
мемлекеттік басқару теориясында конфликтік ұстанымның қа-лыптасуына негіз
болады. Мұндай ұстаным танымның және практикалық іс-әрекеттің
диалектикалық әдіснамасына да тән. Бірақ конфликтологиялық ғылымда мұндай
тұжырымдама көпшіліктің қолдауына ие болып отырған жоқ. Саяси-әлеуметтік
процесті қақтығыстар тізбегі ретінде карастыратын неміс саясаткері
Р.Дарендорф көзқарасына қарсы Т.Парсонс тұжырымдамасы қақтығысты уақытша,
заңсыз құбылыс деп анықтап, әлеуметтік тәртіп, әлеуметтік жүйенің
тұрақтылығын зерттеуге бағытталған.
Берілген тұжырымдамалардың тікелей қарама-қарсылығы оларды үйлестіру
мүмкін еместігін білдіреді. Бірақ Р.Дорендорф өзінің көзқарасын да
(қоғамның қақтығыстық үлгісі) басқа ұстанымды да (келісім үлгісі) бірдей
дәрежеде дұрыс деп санайды. Оның ойы бойынша екі көзқарас та пайдалы және
әлеуметтік, саяси талдау үшін қажет, себебі қоғамдық өмірде қатынастың екі
компоненті де ынтымақтастық та, кақтығыс та әр уақытта бар.
Соңғы жылдары саяси ғылымда таралған саяси-мәдени бағытты (ұстанымды)
да атап еткен жөн. Ол белгілі бір қоғамға тән саяси мәдениеттің түрі
бойынша саяси жүйе, мемлекеттік-құқықтық институттардың сипаты, олардың
басқарушылық қызметі және мемлекеттік-басқарушылык қатынастары туралы
айтуға мүмкіндік береді.
Ғылыми танымның нақты салаларында қолданылатын кез келген әдістеменің
шарты - объективті ақиқат пен саяси қызметтің тиімділігіне қол жеткізу.
Мұндай мүмкіндікке қол жеткізу әлеуметтік таным (зерттеу) жағдайларына
байланысты. Саяси-басқарушылық процестерді танып-білуді сипаттайтын
бірнеше ерекшеліктер бар.
Бірінші ерекшелік. Мемлекеттік басқару процестерін талдау барлық
жағдайда субъективті болып келеді, себебі оны талдаушы (аналитик)
(тәжірибелі саясаткер немесе теоретик болсын) коғамның бір белігі
болғандықтан талдауды әлеуметтік топ, саяси ұйым тұрғысынан жасайды. Ол
мемлекеттің (азаматы ретінде), елдің саяси өміріне қатысушы ретінде сол
уақытта қоғамда қалыптасқан түсініктерді, айтылған пікірлерді, орын алған
материалдар негізінде ой толғайды. Өзге ғылымдарға қарағанда саяси ғылымда
объективті ақиқат субъективті нысанда сипатталады.
Екінші ерекшелік. Қайсібір елде қалыптасқан саяси басқару теориясы
қолдану объективтілігі фактологиялық тұрғыдан негізделсе де басқа елде
езінің зерттеу мәселесін, құралдарын, тәсілдерін және бағытын өзгертпей
қолданыла алмайды. Тек саяси субъектілердің касиеттерін жалпы ортақ
стандарттарға сәйкестендіру арқылы ғана қолданбаса.
Саяси объект туралы ғылымды қалыптастыру үшін саясатты ғылыми таным
объектісі ретінде сипаттайтын онтологиялық бейнесінің болуы шарт. Бұл
ғылыми білімді қалыптастыруда қиыншылықтар тудыруы мүмкін. Мемлекеттік
басқару теориясы біріншіден, тарихи, оның ішінде кеңестік, екіншіден,
халықаралық және қазақстандық тәжірибелер негізінде қалыптасады.
Үшінші ерекшелік. Мемлекеттік басқару теориясын қазіргі біздін
мемлекеттің және оны басқару саясатының онтологиялық бейнесі негізінде
дамыту теорияның әлеуметтік функциясын субъективті,идеологиялық және саяси
тұрғыдан, яғни қолданбалы теория ретінде талдаудың шарты болып табылады.
Бұл терминді белгілі американдық экономист және социолог Д.Гелбрейт батыс
экономикалық теорияларын сыни сипаттау барысында қолданған. Ол
теориялардың авторлары өздерінің басты мақсаттары мен функциялары елдегі
нақты экономикалық жүйені объективті тұрғыдан түсіндіру емес, сол жүйе
туралы қоғамдағы басым күштер мен ұйымдар түсініктеріне сәйкес немесе
соған ұқсас түсініктерді қалыптастыру деп біледі. Субъективті теориялық
образ объективті ақиқатты алмастырушы және үстемдік етуші билік
құрылымдарының саясатын негіздеу құралы болып табылады. Теорияның тікелей
қызметі мейлі ол экономикалық немесе саяси болсын, қандай да бір мүдделер
тобына қызмет ету емес, қолданбалы функция емес, ол адамдардың, оның
ішінде саяси жетекшілердің, басқарушы элитаның және үстемдік етуші
экономикалық субъектілердің әлеуметтік ақиқатты объективті түрде
қабылдауына мүмкіндік беретін түсіндірмелік функция атқару керек.
Мемлекеттік теорияның қолданбалылығы үстемдік етуші топтар мен билік
институтарының тапсырысы бойынша қалыптасады. Алайда оның түп тамыры таным
объектісі - елдегі мемлекеттік басқару жүйесінің онтологиялық бейнесінде
жатыр.
Келесі ерекшелік қазіргі саяси-әлеуметтік өмірдің аталған теорияның
объектісі болып табылатындығында, ал оның қарама-қайшылықтарға толы
бүгінгі жағдайын, белгісіз даму болашағын еткен кезеңге қарағанда түсіну
және түсіндіру қиыншылықтарымен байланысты. Өткен шакты танып-білу де
күрделі процесс. Нақты өмірді сипаттау мен түсіндірудің тиісті ғылыми
әдістері мен технологиясы нақты қолданылып, жүзеге асырылған жағдайда ғана
әдістеме объективті ақиқатты түсінуді қамтамасыз етеді. [2.30]
1.3. Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістері
Басқару теориясының және оның методологиялық негізінің кешенді сипаты
саяси-әлеуметтік және саяси-құқықтық өмірді зерттеудің объективтік және
субъективтік, әлеуметтік, социологиялық және жалпы ғылыми, теориялық,
эмпирикалық әдістердің жиынтығын айқындайды.
Объективті және субъективті саяси-әлеуметтік өмірдің көрінісі
ретіндегі мемлекеттік басқарудың екі ұдайылық болмысы оны зерттеу
барысында объективті және субъективті әдістерді қолдану қажеттілігін
тудырады. Объективті әдіс зерттелуші объектіні — мемлекет пен оның
қызметін қандай да бір көзқарас тұрғысынан бағалауды қажетсінбейтін,
тарихи қажетті процесс ретінде сырттай бақылап, өзгеріссіз қабылдауды
білдіреді. Ол зерттеуші субъектінің ой-пікіріне сүйенбей басқарушылық
қызметтің объективті нәтижесін талдау арқылы мемлекеттік басқару жүйесін
түсіндіру әдісі. Субъективті әдіс объектіні адамдардың өздері
ұйымдастырған саяси-әлеуметтік, экономикалық және басқа да өмірлері
ретінде қарастыруды ұйғарады. Егер объективті әдіс танып-білуші субъектіге
тәуелсіз болатын объектіден туындаса, ал субъективті әдісте объект емес,
керісінше, қоғамның қандай да бір мүшелерінің ол туралы түсініктері,
зерттеушінің көзқарасы талдау көзі болып табылады. Субъективтік әдіс
субъектінің ой-пікірі, ұстанымы, мүдделері арқылы саяси-әлеуметтік
ақиқатты сипттауға және түсіндіруге мүмкіндік береді. Объективтік
әдістердің ішінде нақты өмірдегі құбылыстар мен процестерді бақылау,
салыстыру, қорытындылау басқарушылық қызмет пен қатынастардың сипаттама
моделін әзірлеу әдісін атап өткен жөн.
Субъективті әдістерге мемлекеттік институттардың басқарушылық
қызметеріне қатысты қоғамдық пікірді зерделеудің әр түрлі социологиялық
әдістерін, басқарушылық эксперимент әдістерін, басқару образын
қалыптастыратын нормативтік басқарушылық модельдерді әзірлеу тәсілдерінің
жиынтығын жатқызуға болады.
Ғылыми-тәжірибелік эксперимент басқарушылық процестерді зерделеу мен
түсіндірудің объективті және субъективті әдістері бірлігінің көрінісі
болып табылады. Бұл кейбір басқарылатын және бақылауға алынатын
факторлардың ықпалынан туындаған мемлекеттік басқару субъектілері мен
объектілерінің қызметтері мен әрекеттеріндегі өзгерістер туралы ақпараттар
алу тәсілі. Эксперимент - нақты ғылыми тұжырымдамалар мен теориялық
ұсыныстардың негізделуі мен тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру әдісі.
Мемлекеттік басқару практикасында бұл тиімді шешімдер қабылдау үшін
қажетті эмпирикалық деректердің маңызды көзі болып табылады.
Мемлекеттік басқару мақсаттары мен функцияларын жүзеге асыруды
қамтамасыз ететін әдістерді мазмұны және адамдардың мінез-құлықтары мен
мүдделеріне әсер ету аспектісіне қарай моральдық-этикалық, әлеуметтік-
саяси, экономикалық және әкімшілік деп бөлеміз.
Мемлекеттік басқару адамдардың әлеуметтік қызметін және соның
негізінде қалыптасатын қоғамдық қатынастарды білдіреді. Ол әлеуметтік
ортада жүзеге асатындықтан оған қоғамның әлеуметтік құрылымының тигізетін
ықпалы зор. Сондықтан мемлекеттік басқаруды ғылыми танып-білуде әлеуметтік
әдістер қолданылады.Себебі саяси-әлеуметтік талдау мемлекеттік органдардың
атқаратын нақты міндеттерін айқындайтын басқару стратегиясын әзірлеумен
және әлеуметтік қажеттіліктерді, мүдделерді, құндылықтарды анықтаумен
байланысты болатын көптеген теориялық және тәжірибелік мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді. Саяси-әлеуметтік әдістер адамдардың еңбек, тұрмыс
жағдайларымен, оларға әлеуметтік қызмет көрсету, қоғамдық және саяси
белсенділіктерін дамытумен, билік процестеріне қатысуымен байланысты.
Бұл әдістер адамдардың саяси-әлеуметтік мүдделеріне, олардың
қоғамдағы мәртебесіне, өзін-өзі еркін көрсету мүмкіндігіне әсер етеді.
Мемлекеттегі демократизмнің дамуы көрсетілген әдістер рөлінің объективті
түрде артуына әкеледі.
Әлеуметтік әдістер басқару жүйесі мен қоғамның өзара іс-әрекетіндегі
кері байланысты оқып-үйренудің негізгі құралы бола отырып, көбінесе
мемлекеттік институттардың қандай да бір шешімдеріне деген халықтың жеке
әлеуметтік топтарының көзқарастарында көрініс табады. Әлеуметтік, оның
ішінде эмпирикалық әдістердің көмегімен экономикалық, құықтық жүйенің,
мемлекеттік саясаттың әлеуметтік тиімділігі анықталады. Сонымен қатар бұл
әдістер мемлекеттік басқару аясындағы жеке адамдардың тәртібін, іс-
әрекеттерін және саяси бағдарын талдауға мүмкіндік береді.
Моральдық-этикалық әдістер адамдардың абыройы мен қадір-қасиетіне, ар-
ұятына бағытталған. Оларға тәрбие жұмыстары, басқарудың мақсаттары мен
мазмұнын түсіндіру жұмыстары, моральдық ынталандыру құралдары мен жаза
"қолдану, адам мінезінің психологиялық ерекшеліктерін ескеру тәсілдері
жатады.
Олардың мәні басқару және оны жүзеге асыру үшін қажет әрекеттерге
қатысты белгілі бір сенімділікті, рухани құндылықтарды, адамгершілік
қасиеттерді, психологиялық ұстанымдарды қалыптастыру мен қолдау
Экономикалық әдістер адамдар өміріндегі және соған сәйкес
басқарушылық процестердегі экономикалық мүдделердің рөліне негізделген.
Жеке меншікті дамыту, еркін кәсіпкерлікті қолдау, материалдық
ынталандыруларды, еңбекақы деңгейін арттыруды және басқа да экономикалық
тетіктерді қолдану арқылы мемлекеттік билік пен жергілікті басқару
органдары мемлекеттік басқарудың мақсаттары мен функцияларын жүзеге
асырады. [3.12]
Мемлекеттік-басқарушылық қызметте әкімшілік әдістер ерекше орын
алады. Бұл әдістер мемлекеттің басқарушылық құрылымдары адамдардың
тәртібін, қызметін тікелей және міндетті түрде анықтайтын амалдарынан,
тәсілдерінен, әрекеттерінен тұрады. Олардың белгілері: а) мемлекеттік
органның немесе лауазымды тұлғаның орындаушының міндеттерін тәртіп
нормаларын белгілеу және оған нақты бұйрық беру арқылы тікелей әсер етуі;
ә) алдыға қойылған міндеттердің, іс-әрекеттерді шешудің бір жақты тәілін
таңдау, орындалуға міндетті жағдайларды шешудің бір жақты жолын таңдау;
б)өкімдер мен нұсқаулардың міндетті түрде орындалуы, орындалмаған жағдайда
әр түрлі заңдық жауапкершлікке әкелу мүмкіндігі.
Кейде әкімшілік әдістер әкімшілдік түсінігімен байланыстырылады,
бірақ олар әр түрлі ұғымды білдіреді. Әкімшілдік саяси режимді сипаттайды,
басқарушылық процестерде күшпен бағындыру, ырықсыз көндіру, бұйрық беру
секілді құралдарды қолданудан тұратын мемлекеттік басқару стилін
анықтайды. Әкімшілік жүргізуде кез келген әдістерді әсіресе, экономикалық
және әкімшілік әдістерді қолдануга болады. Әкімшілік әдістердің қолданылуы
табиғат, қоғам, адам мүддесі түрғысынан көптеген қауіпті технологияларды
және қызмет түрлерін реттеу қажеттілігінен туындаған. Бірақ оларды қолдану
да апатты жағдайлардың және төтенше оқиғалардың үнемі алдын алуға
мүмкіндік бере бермейді.
Басқарушылық қызмет әдістерін жеке түрде емес, кешенді, талғамалы
түрде, қоғамда орын алған жағдайға байланысты, болған оқиғаның сипатына
және адамдардың тәртібінің деңгейіне қарай қолданған жөн. Сонымен бірге
әрбір әдістің өзінің қолдану шегі бар, осыған байланысты мемлекеттік
басқару органдары өздерінің басқарушылық қызметтерінде аталған әдістердің
қолдану шегінен ауытқымағаны дұрыс. [3.14]
2. Мемлекеттік басқару жүйесі мен оның негізгі элементтері
2.1. Мемлекеттік басқару жүйесінің негізгі ерекшеліктері
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік пен толық мемлекеттік егемендікке қол
жеткізген соң азаматтық қоғам мен құқыктық мемлекет құруға бағыт алды.
Өткен жылдар ішінде мемлекеттіліктің негізгі институттарының саяси-
құқықтық мазмұны өзгерді. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясына сай парламенттік-президенттік басқару нысаны таза
президенттік басқару нысанына айналды. Президенттілік институты мемлекеттік
жүйеде негізгі орын алады, ол ел ішіндегі жағдайға, мемлекеттік биліктің
барлык, үш тармағының келісіп жұмыс істеуіне, ішкі және сыртқы саясаттың
қалыптасуына ықпал етеді.
Заң шығарушы билік институты да өзгерді. Бір палаталы Жоғары Кеңестен
екі палаталы Парламентке ауысу жүзеге асырылды. Парламент аса маңызды
қоғамдық қатынастарды реттейтін негізгі принциптер мен нормаларды
белгілейтін зандар шығаруға хақылы.
Атқарушы билік Үкіметтің тікелей басшылық етуімен қызмет етеді, оларға
күнделікті мемлекеттік басқару, заңдардың орындалуын ұйымдастыру,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағыттарын әзірлеу,
экономикалық реформаларды жүзеге асыру жүктелген.
Мемлекеттік биліктің жеке тармағы ретінде сот жүйесі де өзгеріске
ұшырады. Жалпы және төрелік соттар бүгінде Жоғарғы сот басқаратын бір
жүйеге біріктірілді. Үш жыл (1992-1995) қызмет атқарған бұрынғы
Конституциялық соттың орнына Конституциялық Кеңес құрылды. Заң қорғау
органдарының жүйесі де қайта ұйымдастырылуда. Қазақстанның мемлекеттік
тәуелсіздігінің атрибуттарын қалыптастыру аяқталуда, республикалық гвардия
құрылған, мемлекеттік рәміздер бекітіліп, қолданылуда. Республика өзінің
ұлттық валютасын енгізді.
Бүгінгі танда Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды қалыптастыру
және құқықтық мемлекет құру процестері жүзеге асырылуда. Құқықтық мемлекет
құру дамудың бірнеше кезеңдерін қамтиды және мемлекеттік органдардан,
лауазымды тұлғалардан, қоғамнан, халықтан байсалдылық пен күш-жігерді талап
етеді. Мемлекеттік және қоғамдық қызметтің дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз
етуді, қоғамның заңдық және моральдық-адамгершілік негізін дамытуды қажет
етеді. Құқықтардың жаңаруын жылдамдатуды, оны қолдану механизмін
жетілдіруді ойластыру, азаматтардың оған құрметпен қарауын қалыптастыру,
қоғамдағы нақты кұқықтық қатынастар мен басқа да заңдық байланыстарды іске
асыру бойынша шараларды белгілеуді көздейді. Қалыптасқан құқықтық
нигилизмді, яғни қүқықтың әлеуметтік құндылығын жоққа шығаруды, заңның
талаптарын саналы түрде орындамауды жою, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен
лауазымды тұлғалар, азаматтар тарапынан зандарға жеңіл-желпі қарап,
немқұрайлық танытуын жою, адамдардың құқықтық санасын позитивті түрде
қалыптастыру мемлекеттің негізгі міндеттеріне жатады. Мәселені осындай
кешенді түрде шешу құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құрудың
принциптерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің Негізгі заңы болып
табылады. Онда қоғам мен мемлекет өмірінің мәселелері занды түрде
рәсімделген және бекітілген: азаматтың және адамның міндеттері мен
бостандығы, құқығы, сонымен қатар мемлекеттің құрылу қағидалары мен
қоғамның экономикалық негізі. Конституция заңдар мен басқа да нормативтік
актілердің негізгі қайнар көзі болып табылады, кез келген органдар
қабылдаған заң, Президент жарлықтары, Үкімет қаулысы, министрліктер
бұйрықтары, жергілікті мемлекеттік органдар шешімі Конституция принципіне,
идеяларына, нормаларына толық түрде сай болуы және солардың негізінде
қабылдануы тиіс және оған қайшы келмеуге тиіс. Кез келген құқықтық актінің
Конституцияға сай келмеуі немесе оған қайшы келуі бұл құқықтық актіні
заңдық күшінен айырады, оны жарамсыз етеді.Конституция ережелерін,
нормаларын сақтау талаптары тек мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар
ғана емес, сонымен бірге азаматтар мен қоғамдық бірлестіктер үшін де
міндетті.
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттің тәуелсіздігі
және егемендігі бекітілген. Қазақстан мемлекетінің егемендігі келесі
белгілер арқылы сипатталады: Қазақстан мемлекетінің өзінің Ресей, Қытай,
Өзбекстан, Қырғызстан, Түркменстанмен шектесетін тарихи қалыптасқан аумағы
бар. Мемлекеттің аумағына қол сұғылмайды және бөлінбейді. Мемлекет аумағына
баса - көктеп кіру агрессия болып саналады, ал ол халықаралық құкықпен
жауапқа тартылады. [4.20]
Конституцияда Қазақстан мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату
көршілік қарым-қатынас жасау, бір-бірінің ішкі ісіне араласпау, халықаралық
дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді делінген. Республикаға қарсы
агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сырттан тікелей қатер төнген
жағдайда Президент республиканың бүкіл аумағында немесе оның жекелеген
жерлерінде әскери жағдай енгізеді, ішінара немесе жалпы мобилизация
жариялайды. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы заң
бойынша біздің мемлекет өз аумағының шекарасын құрлықта да, теңізде де, әуе
кеңістігінде де Қарулы күштерімен күзетеді. Шекаралық әскер аумактың
тұтастығына төнген кез келген қауіптерге, қаруланған баса-көктеп кіруге
қарсы тұрып, халықты қылмыстық қауіптерден қорғауды қамтамасыз етуі тиіс.
Мемлекеттік биліктің жогары органдарының болуы егемендіктің негізгі
белгісі болып табылады. Мемлекет басшысын -Президентті халық сайлайды.
Президент мемлекеттің ішкі және сырткы саясатының негізгі бағыттарын
айқындайды, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан
өкілдік етеді. Президент мемлекеттік биліктің барлық тармактарының келісіп
жұмыс істеуін қамтамасыз етуге міндетті.
Қазакстан Республикасының Парламенті екі Палатадан: Сенат пен
Мәжілістен тұратын, заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары өкілді
орган болып саналады. Мәжіліс депутаттарын сайлау жалпыға бірдей, тең және
төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады.
Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен
сайланады.
Қазақстан Ресггубликасының Үкіметі республиканың бүкіл аумағында
атқарушы билікті жүзеге асырады. Ол орталық органдардан - министрліктерден,
мемлекеттік комитеттерден, комиссиялардан, сондай-ақ жергілікті атқарушы
органдардан - облыстық, қалалық, аудандық, ауылдық, селолық әкімшіліктерден
тұратын атқарушы органдардың жүйесін басқарады. Атқарушы органдардың
өкілеттіктері занда, сонымен бірге арнайы ережелерде анықталады.
Сот билігін арнайы құқық қорғау органдары: соттар, ішкі істер
органдары, ұлттық қауіпсіздік, прокуратура жүзеге асырады. Олардың
құрылымы, өкілеттіктері арнайы заңдарда анықталады.
Республика азаматтығы да егемендіктің белгісі. Азаматтық мәселелері
Конституцияда, Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы занда, заң
күші бар Президент жарлыктарында аныкталған. Азаматтық - мемлекеттің
адамдармен тұрақты саяси байланысының көрінісі. Осындай байланыстардан
мемлекет пен азаматтардың өзара құқыктары мен міндеттері туындайды.
Мемлекет, оньщ органдары өзінің азаматтары өз бостандыктары мен құқыктарын
қолдана алуына жағдай жасауға міндетті. Азаматтар, кез келген адам
Конституция мен зандарды сақтауға, мемлекеттік тілді, Қазақстанда тұратын
барлық ұлт азаматтарының тілдерін құреттеуге, олардың салт-дәстүр, әдет-
ғұрыптарын қадірлеуге, ел экономикасының нығаюына ат салысуға міндетті.
Қазақстан Республикасының басқа елдермен өзара қатынасқа түсе алу
қабілеттілігі - бұл да егемендіктің маңызды белгісі. Қазақстан БҰҰ-ның,
тағы да басқа халықаралық ұйымдардың мүшесі болып табылады. Республика
көптеген шетелдік мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынасын бекітті. Ол
саяси, экономикалық, мәдени мәселелер бойынша халықаралық келісім шарттарға
отырады. Ел Конституциясына сай келісімшарттар жасау өкілеттігі Республика
Президентше, Парламентке және Үкіметке жүктелген.
Егеменді мемлекет ретінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік
рәміздері - Туы, Елтаңбасы және Гимні бар. Әрбір азамат мемлекеттік
рәміздерді құрметтеуге міндетті. Олардың сипаттамасы және ресми пайдалану
тәртібі конституциялық заңмен белгіленеді.
Қазақстан Республикасы тарихи қазақ жерінде құрылды. Яғни, қазактар осы
аумакта бұрыннан өмір сүріп келе жатқан этнос ретінде табиғи және занды
түрде мемлекетке өздерінің тарихи атауын берген. Сонымен бірге қазақ
тілінің мемлекеттік болуы да түсінікті. Ал орыс тілі ресми түрде
мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті басқару органдарында қолданылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай жұрттың барлығына тең
құқыктар берілген, түрлі ұлт өкілдерінің бейбіт өмір сүруі үшін құқықтық
негіз қаланған. Сондықтан Қазақстан Республикасы - осы елде тұратын барша
халыктың мемлекеті. Бұл Ереже Конституцияда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық қалыптасу негіздері
1.1. Мемлекеттік басқару обьектілері мен субьектілерінің
жүйесі ... ... ... ... 5
1.2. Мемлекеттік басқару жүйесінің әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ...9
1.3. Мемлекеттік басқарудың негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2. Мемлекеттік басқару жүйесі мен оның негізгі элементтері
2.1. Мемлекеттік басқару жүйесінің негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .16
2.2. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі элементтерді жетілдіру
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
3. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру перспективалары
3.1. Мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ...29
3.2. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...3
5
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Мемлекеттің әлеуметтік басқару саласындағы
қызметі қоғамдық қатынастар мен адамдардың іс-әрекетін құқықтық реттеумен
байланысты. Осыдан мемлекеттік басқарудың заңдық аспектісі туындайды. Бұл
мағынада ол білімнің саяси-заңдық саласы ретінде сипатталуы мүмкін.
Сондай-ақ мемлекеттік басқару мемлекеттің тұтас қоғамға жалпы ықпалы
және де оның әлеуметтік жүйенің әр түрлі элементтерімен өзара әрекеті
қарастырылатындықтан, бұл әлеуметтік ғылым. Осыларға орай мемлекеттік
басқару теориясы - саяси-құқықтық және әлеуметтік ғылым.
Сонымен, мемлекеттік басқару теориясының мазмұны — қоғамды басқару
институты ретіндегі мемлекеттің маңызды функцияларын, оларды жүзеге
асырудың зандылықтары мен қағидаларын оқып-үйрену, басқарудың негізі
ретіндегі мемлекеттік саясатты ғылыми негіздеу.
Мемлекеттік басқару теориясының пәні - қоғамды басқарудың саяси-құқықтық
институты ретіндегі мемлекеттік билік органдарының қызметін және
қалыптасатын саяси-құқыктық, әлеуметтік қарым-қатынастарды талдау болып
табылады. Сондықтан біз оны кешенді ғылым деп қарастырамыз. Оған келесідей
ұғымдарды жатқызамыз: мемлекеттің негізгі функциясы ретінде басқаруды
сипаттайтын жалпы ұғымдар: мемлекеттік басқару, басқару субъектісі
ретіндегі мемлекет (мемлекеттік орган, аппарат, мекеме), мемлекеттік
басқару объектісі (әлеуметтік топтар, қоғамдық процестер, әлеуметтік
институттар); мемлекеттік билік ( саяси, әкімшілік, экономикалық және
т.б.); басқарушылық қызмет (саяси жетекшілік, әкімшілік басқару,
нормативті-құқықтық реттеу); басқарудағы қатынастар (ұйымдық-экономикалық,
әлеуметтік-саяси, нормативтік-құқықтық);
- атқарымдық қызмет процесі ретінде мемлекеттік басқаруды бейнелейтін
ұғымдар: мемлекеттік басқару қызметі, басқару зандылығы мен қағидалары,
басқару ісінің нысаны, әдістері, құралдары, стилі;
- басқару процесінің негізгі элементтері мен кезендерін бейнелейтін
ұғымдар: мақсатты тұжырымдау, саяси стратегия, мемлекеттік шешімдер мен
қабылданған шешімдер;
- басқару қызметі мен қатынастардың қозғаушы күштерін және оларды
шектейтін факторларды сипаттайтын ұғымдар: ұлттық-мемлекеттік мүдделер,
әлеуметтік топтар, саяси мүдделер, жалпы ұлттық және топтық құндылықтар;
- тұтастай мемлекеттік басқаруды сипаттайтын ұғымдар: мемлекеттік билік
(үш тармақ), басқару мен билік субъектілерінің деңгейі; билікті
орталықтандыру жэне орталықсыздандыру және басқару;
- мемлекеттік басқару жүзеге асырылатын сыртқы ортаны сипаттайтын
ұғымдар: әлеуметтік, саяси, құқықтық, экономикалық және басқа кеңістіктер.
Мемлекеттік басқару теориясында философиялық-әлеуметтік және басқа жалпы
теориялық түсініктер, ең алдымен әлеуметтік басқару ғылымының түсініктері
қолданылады.
Ғылыми әдебиеттерде басқару әр түрлі белгілері бойынша бірнеше түрге
бөлінеді: қоғамдық өмірдегі салаларға байланысты: тұтас қоғамды басқару,
экономикалық басқару, әлеуметтік басқару, саяси басқару, рухани-
идеологиялық басқару.
Қоғамдық қатынастардың құрылымына байланысты: қоғамның экономикалық
(тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы байланыс), әлеуметтік (білім беру,
денсаулық сақтау салаларының қызметін пайдалану барысында туындайтын
қатынастар), саяси және рухани дамуын басқару.
Курстық жұмыстың мақсаты: мемлекеттік басқару теориясына түсінік берумен
қатар басқарудың обьектілері мен субектілеріне тоқталу болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- берілген тақырыпқа теориялық шолу;
- мемлекекеттік басқару жүйесінің ерекшеліктерін көрсету;
-Қазақстандағы мемлекеттік басқаруға сипаттама;
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1. Мемлекеттік басқарудың теориялық қалыптасу негіздері
1.1. Мемлекеттік басқару обьектілері мен субьектілерінің жүйесі
Мемлекеттік басқарудың объектісі мен субъектісі жөніндегі мәселе
мемлекеттік басқару теориясының негізгі әдістемелік мәселелерінің бірі
болып табылады. Оны шешу - мемлекеттік басқарудағы субъект пен объект
қатынастарын түсінуге және объектінің демократиялық сипатын қамтамасыз
етуге мүмкіндік береді.
Бұл мәселеде ешқандай проблема жоқ тәрізді: басқару субъектісі -
мемлекет, ал объектісі - қоғам. Бірақ бұлай қорытынды жасау асығыстық. Осы
жерде мемлекет деген түсінікті анықтап алу қажет (өйткені мемлекет үғымына
әр түрлі анықтама беруге болады): субъект ретінде біз мемлекетті немесе
адамдардың саяси одағын қарастырамыз ба, әлде саяси-құқықтық институт
ретіндегі мемлекетті қарастырамыз ба? деген орынды сұрақ туындайды.
Соңғысын, яғни саяси-құқықтық институт ретіндегі мемлекетті біз басқару
субъектісі ретінде қарастырамыз.
Жалпы, кім басқаруға тиіс деген сұрақ ежелден келе жатыр. Бұл
сұрақты ертедегі грек философы Платон қойған. Демократияны жақтаушылар
халық басқаруға тиіс деп санаса, элитарлық демократияның өкілдері басқару
міндетін жүзеге асыру үшін арнайы дайындықтан өткен элитаны басқару
субъектісі деп білді. Авторитарлық режимді қорғаушылар мемлекет пен
қоғамды тандаулы тұлғалар — көсемдер мен лидерлер басқару керек деп
есептейді.
Мемлекеттік басқару теориясында субъект түсінігі біржақты емес.
Сондықтан саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі, лауазымды
қызмет субъектісі түсініктерін ажыратып алу керек. Оларды ажырату шарттары
мынадай: мемлекеттік билікке қатысына қарай және басқару функциясын жүзеге
асыру сипатына қарай.
Саясат субъектісі деп мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы болып
табылатын және тікелей немесе өкілдері (мемлекеттік биліктің заң шығарушы
органдары және жергілікті өзін-өзі басқару органдары) арқылы өзінің
билігін жүзеге асыра отырып, мемлекет пен қоғамды басқаруға катысатын
субъектіні айтамыз. Оған халық, оны құрайтын әлеуметтік топтар (халықтың
көрнекті өкілдері, еңбек үжымдары, қоғамдық-саяси ұйымдар және тағы басқа
қоғамдық бірлестіктер) жатады. Олар тікелей немесе өз өкілдері арқылы
маңызды саяси мәселелер бойынша шешім қабылдауға қатысады. Билік
құрылымдарының өкілдерін сайлау және референдум - осындай шешім
қабылдаудың негізгі процедуралары болып табылады.
Мемлекеттік басқару субъектісі - билікті жүзеге асыруға және
қоғамдық процестер мен мемлекеттің жеке қызметін тікелей басқаруға
конституциялық өкілеттігі бар мемлекеттік билік органдары. Билік күші мен
заңда бейнеленген қоғамның еркіне сүйене отырып, олар әр түрлі деңгейдегі
мемлекеттік шешімдерді әзірлейді және қабылдайды, олардың орындалуын
ұйымдастырады және бақылайды. Қоғамдық-саяси ұйымдар мен бірлестіктер
мемлекеттік басқару субъектісі құрамында бола отырып, мемлекеттік
институттар жүзеге асыратын болжамдар мен шешімдер жобасын, саяси
бағдарламаларды әзірлеуге қатысады. Көптеген негіздемелер бойынша
бөлінетін саяси басшылық пен әкімшілік басқару институттары мемлекеттік
басқару субъектілері болып табылады.
Мемлекеттік басқару субъектілері: 1)мемлекеттік билік түрі бойынша,
2) билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне карай, 3)қызмет саласына
қарай, 4) басқару объектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, 5) құрамына
қарай бөлінеді.
Мемлекеттік билік түрі бойынша - бұл заң шығарушы, атқарушы және сот
билігі субъектілері. Олардың әрқайсысы басқару жүйесінде белгілі бір
функцияларды орындайды. Өкілетті органдардың зандарды әзірлеуі мен
қабылдауы мемлекеттік басқару жүйесіндегі негізгі функциялардың бірі. Заң
мемлекеттік билік құралы және қоғамдық қызмет пен қоғам мүшелерінің
арасындағы, олардың мемлекетпен өзара қарым-қатынастарын формальды
реттеуші. Зандардың әрекетгілігі оның орындалуында. Атқарушы билік
субъектісі билік жүргізу функциясын басқарушылық іс-әрекетпен үйлестіреді.
Мысалы :Үкімет зандарды орындауға, сонымен қатар накты, қоғамдық маңызды
қызмет түрлерін жоспарлауға, шешімдерді жүзеге асыруға, олардың орындалуын
ұйымдастыруға және бақылауға міндетті. Оның құрамына билік құрылымдарымен
қатар шаруашылық қызметті, халыққа білім беруді, ғылымды, денсаулық
сақтауды, мәдениетті және тағы басқа салаларға әкімшілік басқару мен саяси
жетекшілік ететін органдар кіреді.
Сот билігі субъектісі басқару процесінің ажырамас элементі болып
табылатын сотта іс жүргізу арқылы әділ сот функциясын жүзеге асырады.
Билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне қарай: орталық, аймақтық
және жергілікті басқару органдары болып бөлінеді. Олардың өзара қарым-
қатынастары қызмет саласы мен өкілеттігінің, яғни билік жүргізу мен
басқару әрекеттерін жүзеге асыруға қатысты құқықтары мен қызметтеріне
байланысты анықталады.
Қызмет саласына қарай — экономиканы, әлеуметтік саланы, мәдени
өмірді, әскери қызметті, халықаралық істерді басқаруды жүзеге асыратын
аталған үш деңгей субъектілері.
Басқару объектісіне әсер ету сипаты мен мақсаты, құралына қарай:
саяси басшылық, әкімшілік-мемлекеттік, экономикалық және тағы басқа болып
бөлінеді.
Құрамына қарай: ұжымдық (мысалы,заң шығарушы билік органы) және жеке
(басқарушы түлғалар) субъектілер болып бөлінеді.
Мемлекеттік басқару субъектілерінің қызметі бірнеше белгілермен
сипатталады: а) заңмен реттеледі,ресми рұқсат етілген әдістермен жүзеге
асады; ә) атқаратын қызметтерінің сипатына сай болып табылатын белгілі
қызмет түріне құқығы бар; б)субъектілер мемлекет алдында жауапты, қандай
да бір күштердің әсерінен тәуелсіз.
Формальды ережелерден тыс ірі қаржы-өнеркәсіптік капиталдың, әскери-
өнеркәсіп кешенінің, саяси элитаның мүдделерін білдіретін лоббистік топтар
(заң шығарушы институттардың жанында) жұмыс істейді. Мысалы, АКШ-да
конституциялық билік пен басқару органдарынан басқа үш негізгі
конституциялық емес: саяси, экономикалық және әскери билік институттары
бар. Осы институттардың жетекшілері мемлекеттік билік жүйесінде әміршілдік-
стратегиялық қызмет атқарады. Сонымен бірге теледидар мен радионың, жалпы
бұқаралық ақпарат құралдарының рөлін атап өткен жөн.
Лауазымды қызмет субъектісі- мемлекеттік қызметтің лауазымды
тұлғалары, саяси жетекшілер, әкімшілік басқару лауазымды тұлғалары. Олар
мемлекеттік шешімдерді әзірлеуге, қабылдауға және орындауға жауапты.
Мемлекеттік билік органдары мен лауазымды тұлғаларын субъект ретінде бөлу
ел Конституциясында көрсетілген. Лауазымды тұлғалар бір жағынан
мемлекеттік басқарудың біріңғай субъектілеріне кіреді, ал екінші жағынан
оның функциясы айрықша болғандықтан жеке, бөлек субъект ретінде бөлінеді.
Онда билік жүргізу мен басқару өкілеттігі ұштастырылған - мемлекеттік
орган өкілеттігі мен жеке кәсіпқойлық аспектісі және ұжымдық орган
қызметінің нәтижесіне жеке басының жауапкершілігі.
Саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі және лауазымды
қызмет субъектілерінің сипатталған айырмашылықтары салыстырмалы.
Мемлекеттік билік пен басқару жүйесінде олардың рөлдері жекелеген
аспектілерде ұштасып жатады және сәйкес келеді деп айтуға болады.
Мемлекеттік басқару органдары өздерінің функцияларын халық жиындарының,
әлеуметтік топтардың, жалпы қоғамдастықтың атынан іс-әрекет жасайтын
саясат субъектілерінің мүдделерін баламалы түрде білдірген жағдайда
табысты атқара алады. Мемлекеттік аппарат қызметтерін халық жиындары қалай
қабылдап жатқанын үнемі бақылап отырғанда, басқарылатындардың талап-
тілектері мен үміттері басқарушылардың мақсаты мен міндеттеріне сәйкес
келген жағдайда ғана тиімді жұмыс істей алады. Олар саясат субъектілерінің
қолдауына сүйенсе, олардың тәжірибелері мен ой-пікірлерін қабылдап және
қолданса, қалың көпшіліктің ұтымды ұсыныстарын басқару шешімдерін
дайындағанда ескерсе жоспарланған нәтижелерге қол жеткізеді. Өз кезегінде
кез қелген лауазымды тұлғаның бір-жағынан, мемлекеттік орган анықтап
берген өкілеттік шеңберінде ғана әрекет етуі, екінші жағынан мемлекет пен
қоғам мүдделеріне қызмет етуі өзінің функциясын жүзеге асыруының кепілі
болып табылады. Осы талаптарды ұштастыра отырып іс жүзінде орындау
әркімнің қолынан келе бермейтін жағдай.
Мемлекеттік басқару субъектілері ұжымдық немесе жеке болсын өзінің
анықтамасына сәйкес келетін қасиеттерді бойына жинақтаған кезде ғана ол
басқару субъектісі болып табылады. Бұл қасиеттерді келесі топтарға
жіктеуге болады :дамыған саяси және құқықтық сана мен дара сана;
мемлекеттік басқару және қазіргі заманғы менеджменттің теориясы мен
практикасын білу; ұйымдастырушылық қабілет; әлеуметтік өмірге белсене
араласу мен басқару ісін жүзеге асыра алатын тәжірибенің болуы. Осы
аталғандардың бәрі кәсіптік қасиеттер болып табылады. Мемлекеттік басқару
субъектісі үшін басқару процесінің бағыты мен мазмұнын, сондай-ақ оның
қоғам үшін саяси және басқа салдарларын анықтайтын ұлттық-мемлекеттік
мүдделер мен мақсаттарды түсіне білу үлкен мәнге ие. Субъектілердің
басқару ісіндегі қызметтері ұтымды болуы үшін ол құқықтық жағынан
қамтамасыз етілуі, заңмен белгіленген нормаларға сәйкес болуы керек. Бұл
шенеуніктердің өздеріне талап қоя білуін — заңға жаңа көзқарас
қалыптастыруын білдіреді. Мемлекеттік басқарудың ғылыми негізделуі
мемлекеттік қызметкерлердің оның теориясы мен практикасын білуі мен өз
білімдерін қызмет барысында колдана алуына байланысты. Эмпирикалық
тәжірибе мен қисынды ой басқарудың тек дәстүрлі түріне ғана негіз болса
да, ұтымды басқаруға негіз бола алмайды. Мемлекеттік басқарудың тиімді
субъектісі деп басқарушыларға тек биліктің күшімен емес, өзінің беделімен,
белсенділігімен, мемлекеттік орган шешетін мақсаттар мен міндеттердің
маңыздылығы және тартымдылығымен әсер ететін үжымдық және жеке жетекшіні
айтамыз. Егер басқарушылық іс-әрекеттің мақсаттары мен бағдарламалары
басқарылатындарға түсініксіз болса, олардың мұқтаждықтары мен
қажеттіліктерінен туындамаса, онда оны ұтымды басқару деп айту қиын.
Жоғарыда аталған мемлекеттік басқару субъектілеріне тән қасиеттердің
қалыптасуы және іскерлік белсенділігі ынталандыруларға байланысты. Осыған
орай М.Вебер мемлекеттік аппаратты іс-әрекет етуге ынталандыратын
материалдық мүдде мен әлеуметтік құрмет деп айтқан. Алайда,
басқарушылардың қызмет аткаруына түрткі болатын негізгі себептер мұнымен
шектелмейді. Оған жеке муддемен қоғамдық мүдделердің қабысуы, халықтың
белсенділік танытуының көптеген саяси-әлеуметтік себептері кіреді.
Мемлекеттік басқару объектісі де терең талдауды қажет ететін
проблема.Объектінің шегін анықтау- пікірталас тудыратын мәселе болып
табылады. Басқаша айтқанда, мемлекеттің басқарушылық ықпалы бүкіл қоғамға
тарай ма, оның белгілі бір шегі бар ма? деген сұрақ туындайды. Классикалық
либерализм ұстанымы бойынша мемлекеттік басқару объектісінің шеңбері
шектеулі. Ол мемлекеттік саяси сфераны әлеуметтік, экономикалық, мәдени,
рухани сферадан, азаматтардың мемлекеттік емес бірлестіктерінен бөліп
қарайды. Либералдар демократияның дамуына қарай қоғамның мемлекеттік емес
сферасы кеңейеді және мемлекеттің адамдардың іс-әрекеттеріне тікелей әсер
ету кеңістігі азаяды деп санайды.
Сонымен классикалық либерализм көзқарасы бойынша мемлекеттік басқару
объектісі қоғамдық өмірдің саяси-құқықтық сферасымен шектеледі.
Мемлекеттің басқару объектісін түсінудің басқа жолы- этатизм
тұжырымдамасы. Осы тұжырымдама бойынша мемлекеттік баскару барлық коғамға
таралады деп қарастырылады. Ол тоталитарлық жүйеде жүзеге асты. Этатизм
мәні - қоғамды мүлтіксіз бақылау, саяси және әкімшілік қызметтің қоғам
өмірінің барлық сфераларынан басымдығы, мемлекет пен қоғам арақатынасы
мәселелерінің жасанды түрде алынып тасталынуы мемлекет пен қоғам арасында
ешқандай проблема жоқ дегенді білдіреді.
Кейбір теоретиктердің пайымдауынша әміршілдік-әкімшілік жүйеде
мемлекет халықтан талап етті, бақылады, концлагерлер мен абақтыларға
отырғызды, тыйым салды және тағы басқа да қалың көпшілікке қарсы
бағытталған іс-әрекеттер жасады.Тоталитарлық жүйеде мемлекет әрқашанда
қоғамнан басым болды, ал қоғам өз кезегінде мемлекетке мүлтіксіз бағынды.
Осының нәтижесінде халық мемлекетті адамдардан оқшау тұратын және
тәуелсіз болатын билік жүргізу машинасы деп түсінді.
Қазіргі заманғы саяси ой мен тәжірибенің дамуы әлеуметтік
субъектілердің экономикалық және мәдени функцияларына мемлекеттің
реттеушілік және басқарушылық әсерін ұлғайту туралы ойларын білдіреді. Бұл
өз кезегінде нарық зандары толық және тиімді қолданылатындай мемлекет
араласуының оңтайлы шегін анықтауды білдіреді. [1.25]
1.2. Мемлекеттік басқару жүйесінің әдістемелік негіздері
Мемлекеттік басқару теориясының әдістемелік негізін әдістеме
түсінігін қарастырудан бастаған жон. Себебі ол тек ғылыми танымның
жиынтығын ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-философиялық, саясаттану
және басқа да жалпығылымдық қағидалардың жәе оларды негіздейтін
теориялардың жиынтығы. Әдістеме бұл таным процесінің негізгі бастамасы
және әлеуметтік процестерді ғылыми тану барысында нақты әдіс-тәсілдермен
бірге іс жүзінде қолданылатын жалпытеориялық талаптардың жүйесі.
Қазіргі саяси ғылымда нақты саяси жағдайды талдаудың әр түрлі
әдістемелік тұжырымдамалары бар. Мемлекеттік басқарудың отандық
әдебиеттерінде де тұжырымдамалардың әр алуандығы орын алады. Олардың
ішінен жалпыфилософиялық диалектикалық-материалистік әдістемені, талдаудың
жүйелік және құрылымдық-функционалдық, кибернетикалық әдістері сиякты
саяси-әлеуметтік түрлерін атап өтуге болады. Аталмыш әдістемелер
дүниетанымдық негіздерінің сәйкес келмеуіне қарамастан нақты дүниені әр
қырынан және әр алуан ғылыми-танымдық көзқарастар тұрғысынан болса да
біршама объективті бейнелеуге бағытталған. Саяси-әлеуметтік өмірді
объективті тұрғыдан түсіндіруге ұмтылыс жасау берілген әдістемелік
тұжырымдамаларды өзара байланыста, кешенді түрде қарастыруға мүкіндік
береді.
Мемлекеттік басқару теориясында диалектикалық-материалистік
әдістеменің қолданылуы мемлекеттің қызметін зерттеу барысында ең
болмағанда үш негізгі талаптардың орындалуын: Біріншіден мемлекетті
әлеуметтік жүйе ретінде және оның басқарушылық қызметін әлеуметтік
басқарудың бір түрі ретінде қарастыруды; екіншіден, мемлекеттік басқаруды
объективті саналы (тиімді) қызмет ретінде, яғни саяси-әлеуметтік өмірдің
әр түрлі нысандарында, ұйымдық-басқарушылық құрылымдарда, саяси-құқықтық
актілерде, орталық мемлекеттік билік пен партиялар, қоғамдық ұйымдар және
тағы басқа мекемелер арасындағы нақты басқарушылық қатынастарда жузеге
асатын қызмет ретінде түсінуді; үшіншіден, мемлекеттік басқаруға нақты-
тарихи тұрғыдан теориялық талдау жасауды білдіреді. Бұл даму идеясын және
мемлекеттік басқарудың нақты-тарихи ерекшелігін білдіреді.
Нақты-тарихи, материалистік көзқарастар қоғамда таптық мүдделер тобы
орын алып және олар басқарушылық шешімдер қабылдауға өздерінің ықпалын
тигізген жағдайда ғана таптық тұрғыдан талдауды ұсынады. Мемлекеттік
саясатты талдау мен мемлекеттік басқару стратегиясын әзірлеуде таптық
көзқарасты жоққа шығару асығыстық. Қоғамның әлеуметтік- таптық жіктерінің
артуы жағдайында оны таптық тұрғыдан қарастырмау объективтіліктен
алшақтағандық болар еді. Осы жағдайда әлеуметтік-саяси талдаудағы кез
келген таптық көзқарас субъективизмді білдіретінін ескерген жөн. Алайда ол
таптық мәселеге баса мән бермейтін әдістемемен жоққа шығарылуы мүмкін.
Аталған жалпы философиялық диалектикалық-матеиралистік әдістеме жүйелік
талдау әдістемесімен нақтыланады. Қоғамдық процестерді зерттеудің осы
жүйелік әдісін К.Маркс өзінің белгілі Капитал еңбегінде алғаш рет
қолданған болатын. Бұл әдістеме қазіргі әлеуметтік - саяси ғылымдарда
Т.Парсон (АҚШ,1951ж.) және Д.Истонның еңбектерінде теориялық негізін
тапты. Д.Истонның жүйелік үлгісі жалпы жүйелік теориясының саяси талдауда
қолданылуын білдіреді. Саяси ғылымға саяси жүйе, тұрақтылық, тепе-
тендік, функция, кері байланыс және т.б. тәрізді жүйелер теориясының
негізгі түсініктері енгізілді. Мемлекеттік басқару теориясындағы жүйелік
әдіс — бұл мемлекеттік басқаруда біртұтастықты құрайтын іштей өзара
байланыс сипатының орын алуына негізделген талдау.
Құрылымдық-функционалдьіқ әдіс те мемлекеттік басқаруды жүйе ретінде
зерттейді. Құрылымдық-функционалдық әдіс жүйенің өмір сүруі мен кызмет
етуіне байланысты мәселелерді шешуге бағытталған.
Қазіргі кездегі басқару теориясында құрылымдық-функционалдық талдау
Н.Мысиннің айтуынша екі аспектіден тұрады. Құрылымдык аспект:а) осы жүйені
құрайтын компонеттерді анықтау; э) осы компонетгердің занды байланыстарын
анықтау. Функционалдық аспект - жүйе элементтері қызметінің ішкі
механизмін сонымен бірге жүйенің сыртқы қызметін — жүйенің сыртқы ортамен
арақатынасы зерттеу.
Әрбір қоғамдық жүйені сыртқы ортаның әсерін қабылдап, оған қарсы
жауап кайтаратын кибернетикалық модель ретінде қарастыруға болады.
Айталық, саяси жүйеге қоғам мүшелерінің қоятын талаптары және белгілі бір
қоғамдық күштердің қолдау көрсетуі - сыртқы ортадан туындаса, шешім
қабылдау және іс-әрекет жасау — қойылған талап пен қолдау көрсетуге жауап
қайтару болып табылады.
Мемлекеттің басқарушылық қызметі қоғамдық ортақ және жеке мүдделер
арасындағы қоғамдық қайшылықтар мен шиеленістерді шешуге және реттеуге
бағытталған. Мемлекеттік — қоғамдық жүйелерге даму, дағдарыс, басқарушы
және басқарылатын жүйе элементтерінің, интеграция және дезинтеграция
субъектілерінің шиеленісті өзара карым-қатынастары тән. Бұл өз кезегінде
мемлекеттік басқару теориясында конфликтік ұстанымның қа-лыптасуына негіз
болады. Мұндай ұстаным танымның және практикалық іс-әрекеттің
диалектикалық әдіснамасына да тән. Бірақ конфликтологиялық ғылымда мұндай
тұжырымдама көпшіліктің қолдауына ие болып отырған жоқ. Саяси-әлеуметтік
процесті қақтығыстар тізбегі ретінде карастыратын неміс саясаткері
Р.Дарендорф көзқарасына қарсы Т.Парсонс тұжырымдамасы қақтығысты уақытша,
заңсыз құбылыс деп анықтап, әлеуметтік тәртіп, әлеуметтік жүйенің
тұрақтылығын зерттеуге бағытталған.
Берілген тұжырымдамалардың тікелей қарама-қарсылығы оларды үйлестіру
мүмкін еместігін білдіреді. Бірақ Р.Дорендорф өзінің көзқарасын да
(қоғамның қақтығыстық үлгісі) басқа ұстанымды да (келісім үлгісі) бірдей
дәрежеде дұрыс деп санайды. Оның ойы бойынша екі көзқарас та пайдалы және
әлеуметтік, саяси талдау үшін қажет, себебі қоғамдық өмірде қатынастың екі
компоненті де ынтымақтастық та, кақтығыс та әр уақытта бар.
Соңғы жылдары саяси ғылымда таралған саяси-мәдени бағытты (ұстанымды)
да атап еткен жөн. Ол белгілі бір қоғамға тән саяси мәдениеттің түрі
бойынша саяси жүйе, мемлекеттік-құқықтық институттардың сипаты, олардың
басқарушылық қызметі және мемлекеттік-басқарушылык қатынастары туралы
айтуға мүмкіндік береді.
Ғылыми танымның нақты салаларында қолданылатын кез келген әдістеменің
шарты - объективті ақиқат пен саяси қызметтің тиімділігіне қол жеткізу.
Мұндай мүмкіндікке қол жеткізу әлеуметтік таным (зерттеу) жағдайларына
байланысты. Саяси-басқарушылық процестерді танып-білуді сипаттайтын
бірнеше ерекшеліктер бар.
Бірінші ерекшелік. Мемлекеттік басқару процестерін талдау барлық
жағдайда субъективті болып келеді, себебі оны талдаушы (аналитик)
(тәжірибелі саясаткер немесе теоретик болсын) коғамның бір белігі
болғандықтан талдауды әлеуметтік топ, саяси ұйым тұрғысынан жасайды. Ол
мемлекеттің (азаматы ретінде), елдің саяси өміріне қатысушы ретінде сол
уақытта қоғамда қалыптасқан түсініктерді, айтылған пікірлерді, орын алған
материалдар негізінде ой толғайды. Өзге ғылымдарға қарағанда саяси ғылымда
объективті ақиқат субъективті нысанда сипатталады.
Екінші ерекшелік. Қайсібір елде қалыптасқан саяси басқару теориясы
қолдану объективтілігі фактологиялық тұрғыдан негізделсе де басқа елде
езінің зерттеу мәселесін, құралдарын, тәсілдерін және бағытын өзгертпей
қолданыла алмайды. Тек саяси субъектілердің касиеттерін жалпы ортақ
стандарттарға сәйкестендіру арқылы ғана қолданбаса.
Саяси объект туралы ғылымды қалыптастыру үшін саясатты ғылыми таным
объектісі ретінде сипаттайтын онтологиялық бейнесінің болуы шарт. Бұл
ғылыми білімді қалыптастыруда қиыншылықтар тудыруы мүмкін. Мемлекеттік
басқару теориясы біріншіден, тарихи, оның ішінде кеңестік, екіншіден,
халықаралық және қазақстандық тәжірибелер негізінде қалыптасады.
Үшінші ерекшелік. Мемлекеттік басқару теориясын қазіргі біздін
мемлекеттің және оны басқару саясатының онтологиялық бейнесі негізінде
дамыту теорияның әлеуметтік функциясын субъективті,идеологиялық және саяси
тұрғыдан, яғни қолданбалы теория ретінде талдаудың шарты болып табылады.
Бұл терминді белгілі американдық экономист және социолог Д.Гелбрейт батыс
экономикалық теорияларын сыни сипаттау барысында қолданған. Ол
теориялардың авторлары өздерінің басты мақсаттары мен функциялары елдегі
нақты экономикалық жүйені объективті тұрғыдан түсіндіру емес, сол жүйе
туралы қоғамдағы басым күштер мен ұйымдар түсініктеріне сәйкес немесе
соған ұқсас түсініктерді қалыптастыру деп біледі. Субъективті теориялық
образ объективті ақиқатты алмастырушы және үстемдік етуші билік
құрылымдарының саясатын негіздеу құралы болып табылады. Теорияның тікелей
қызметі мейлі ол экономикалық немесе саяси болсын, қандай да бір мүдделер
тобына қызмет ету емес, қолданбалы функция емес, ол адамдардың, оның
ішінде саяси жетекшілердің, басқарушы элитаның және үстемдік етуші
экономикалық субъектілердің әлеуметтік ақиқатты объективті түрде
қабылдауына мүмкіндік беретін түсіндірмелік функция атқару керек.
Мемлекеттік теорияның қолданбалылығы үстемдік етуші топтар мен билік
институтарының тапсырысы бойынша қалыптасады. Алайда оның түп тамыры таным
объектісі - елдегі мемлекеттік басқару жүйесінің онтологиялық бейнесінде
жатыр.
Келесі ерекшелік қазіргі саяси-әлеуметтік өмірдің аталған теорияның
объектісі болып табылатындығында, ал оның қарама-қайшылықтарға толы
бүгінгі жағдайын, белгісіз даму болашағын еткен кезеңге қарағанда түсіну
және түсіндіру қиыншылықтарымен байланысты. Өткен шакты танып-білу де
күрделі процесс. Нақты өмірді сипаттау мен түсіндірудің тиісті ғылыми
әдістері мен технологиясы нақты қолданылып, жүзеге асырылған жағдайда ғана
әдістеме объективті ақиқатты түсінуді қамтамасыз етеді. [2.30]
1.3. Мемлекеттік басқарудың негізгі әдістері
Басқару теориясының және оның методологиялық негізінің кешенді сипаты
саяси-әлеуметтік және саяси-құқықтық өмірді зерттеудің объективтік және
субъективтік, әлеуметтік, социологиялық және жалпы ғылыми, теориялық,
эмпирикалық әдістердің жиынтығын айқындайды.
Объективті және субъективті саяси-әлеуметтік өмірдің көрінісі
ретіндегі мемлекеттік басқарудың екі ұдайылық болмысы оны зерттеу
барысында объективті және субъективті әдістерді қолдану қажеттілігін
тудырады. Объективті әдіс зерттелуші объектіні — мемлекет пен оның
қызметін қандай да бір көзқарас тұрғысынан бағалауды қажетсінбейтін,
тарихи қажетті процесс ретінде сырттай бақылап, өзгеріссіз қабылдауды
білдіреді. Ол зерттеуші субъектінің ой-пікіріне сүйенбей басқарушылық
қызметтің объективті нәтижесін талдау арқылы мемлекеттік басқару жүйесін
түсіндіру әдісі. Субъективті әдіс объектіні адамдардың өздері
ұйымдастырған саяси-әлеуметтік, экономикалық және басқа да өмірлері
ретінде қарастыруды ұйғарады. Егер объективті әдіс танып-білуші субъектіге
тәуелсіз болатын объектіден туындаса, ал субъективті әдісте объект емес,
керісінше, қоғамның қандай да бір мүшелерінің ол туралы түсініктері,
зерттеушінің көзқарасы талдау көзі болып табылады. Субъективтік әдіс
субъектінің ой-пікірі, ұстанымы, мүдделері арқылы саяси-әлеуметтік
ақиқатты сипттауға және түсіндіруге мүмкіндік береді. Объективтік
әдістердің ішінде нақты өмірдегі құбылыстар мен процестерді бақылау,
салыстыру, қорытындылау басқарушылық қызмет пен қатынастардың сипаттама
моделін әзірлеу әдісін атап өткен жөн.
Субъективті әдістерге мемлекеттік институттардың басқарушылық
қызметеріне қатысты қоғамдық пікірді зерделеудің әр түрлі социологиялық
әдістерін, басқарушылық эксперимент әдістерін, басқару образын
қалыптастыратын нормативтік басқарушылық модельдерді әзірлеу тәсілдерінің
жиынтығын жатқызуға болады.
Ғылыми-тәжірибелік эксперимент басқарушылық процестерді зерделеу мен
түсіндірудің объективті және субъективті әдістері бірлігінің көрінісі
болып табылады. Бұл кейбір басқарылатын және бақылауға алынатын
факторлардың ықпалынан туындаған мемлекеттік басқару субъектілері мен
объектілерінің қызметтері мен әрекеттеріндегі өзгерістер туралы ақпараттар
алу тәсілі. Эксперимент - нақты ғылыми тұжырымдамалар мен теориялық
ұсыныстардың негізделуі мен тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру әдісі.
Мемлекеттік басқару практикасында бұл тиімді шешімдер қабылдау үшін
қажетті эмпирикалық деректердің маңызды көзі болып табылады.
Мемлекеттік басқару мақсаттары мен функцияларын жүзеге асыруды
қамтамасыз ететін әдістерді мазмұны және адамдардың мінез-құлықтары мен
мүдделеріне әсер ету аспектісіне қарай моральдық-этикалық, әлеуметтік-
саяси, экономикалық және әкімшілік деп бөлеміз.
Мемлекеттік басқару адамдардың әлеуметтік қызметін және соның
негізінде қалыптасатын қоғамдық қатынастарды білдіреді. Ол әлеуметтік
ортада жүзеге асатындықтан оған қоғамның әлеуметтік құрылымының тигізетін
ықпалы зор. Сондықтан мемлекеттік басқаруды ғылыми танып-білуде әлеуметтік
әдістер қолданылады.Себебі саяси-әлеуметтік талдау мемлекеттік органдардың
атқаратын нақты міндеттерін айқындайтын басқару стратегиясын әзірлеумен
және әлеуметтік қажеттіліктерді, мүдделерді, құндылықтарды анықтаумен
байланысты болатын көптеген теориялық және тәжірибелік мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді. Саяси-әлеуметтік әдістер адамдардың еңбек, тұрмыс
жағдайларымен, оларға әлеуметтік қызмет көрсету, қоғамдық және саяси
белсенділіктерін дамытумен, билік процестеріне қатысуымен байланысты.
Бұл әдістер адамдардың саяси-әлеуметтік мүдделеріне, олардың
қоғамдағы мәртебесіне, өзін-өзі еркін көрсету мүмкіндігіне әсер етеді.
Мемлекеттегі демократизмнің дамуы көрсетілген әдістер рөлінің объективті
түрде артуына әкеледі.
Әлеуметтік әдістер басқару жүйесі мен қоғамның өзара іс-әрекетіндегі
кері байланысты оқып-үйренудің негізгі құралы бола отырып, көбінесе
мемлекеттік институттардың қандай да бір шешімдеріне деген халықтың жеке
әлеуметтік топтарының көзқарастарында көрініс табады. Әлеуметтік, оның
ішінде эмпирикалық әдістердің көмегімен экономикалық, құықтық жүйенің,
мемлекеттік саясаттың әлеуметтік тиімділігі анықталады. Сонымен қатар бұл
әдістер мемлекеттік басқару аясындағы жеке адамдардың тәртібін, іс-
әрекеттерін және саяси бағдарын талдауға мүмкіндік береді.
Моральдық-этикалық әдістер адамдардың абыройы мен қадір-қасиетіне, ар-
ұятына бағытталған. Оларға тәрбие жұмыстары, басқарудың мақсаттары мен
мазмұнын түсіндіру жұмыстары, моральдық ынталандыру құралдары мен жаза
"қолдану, адам мінезінің психологиялық ерекшеліктерін ескеру тәсілдері
жатады.
Олардың мәні басқару және оны жүзеге асыру үшін қажет әрекеттерге
қатысты белгілі бір сенімділікті, рухани құндылықтарды, адамгершілік
қасиеттерді, психологиялық ұстанымдарды қалыптастыру мен қолдау
Экономикалық әдістер адамдар өміріндегі және соған сәйкес
басқарушылық процестердегі экономикалық мүдделердің рөліне негізделген.
Жеке меншікті дамыту, еркін кәсіпкерлікті қолдау, материалдық
ынталандыруларды, еңбекақы деңгейін арттыруды және басқа да экономикалық
тетіктерді қолдану арқылы мемлекеттік билік пен жергілікті басқару
органдары мемлекеттік басқарудың мақсаттары мен функцияларын жүзеге
асырады. [3.12]
Мемлекеттік-басқарушылық қызметте әкімшілік әдістер ерекше орын
алады. Бұл әдістер мемлекеттің басқарушылық құрылымдары адамдардың
тәртібін, қызметін тікелей және міндетті түрде анықтайтын амалдарынан,
тәсілдерінен, әрекеттерінен тұрады. Олардың белгілері: а) мемлекеттік
органның немесе лауазымды тұлғаның орындаушының міндеттерін тәртіп
нормаларын белгілеу және оған нақты бұйрық беру арқылы тікелей әсер етуі;
ә) алдыға қойылған міндеттердің, іс-әрекеттерді шешудің бір жақты тәілін
таңдау, орындалуға міндетті жағдайларды шешудің бір жақты жолын таңдау;
б)өкімдер мен нұсқаулардың міндетті түрде орындалуы, орындалмаған жағдайда
әр түрлі заңдық жауапкершлікке әкелу мүмкіндігі.
Кейде әкімшілік әдістер әкімшілдік түсінігімен байланыстырылады,
бірақ олар әр түрлі ұғымды білдіреді. Әкімшілдік саяси режимді сипаттайды,
басқарушылық процестерде күшпен бағындыру, ырықсыз көндіру, бұйрық беру
секілді құралдарды қолданудан тұратын мемлекеттік басқару стилін
анықтайды. Әкімшілік жүргізуде кез келген әдістерді әсіресе, экономикалық
және әкімшілік әдістерді қолдануга болады. Әкімшілік әдістердің қолданылуы
табиғат, қоғам, адам мүддесі түрғысынан көптеген қауіпті технологияларды
және қызмет түрлерін реттеу қажеттілігінен туындаған. Бірақ оларды қолдану
да апатты жағдайлардың және төтенше оқиғалардың үнемі алдын алуға
мүмкіндік бере бермейді.
Басқарушылық қызмет әдістерін жеке түрде емес, кешенді, талғамалы
түрде, қоғамда орын алған жағдайға байланысты, болған оқиғаның сипатына
және адамдардың тәртібінің деңгейіне қарай қолданған жөн. Сонымен бірге
әрбір әдістің өзінің қолдану шегі бар, осыған байланысты мемлекеттік
басқару органдары өздерінің басқарушылық қызметтерінде аталған әдістердің
қолдану шегінен ауытқымағаны дұрыс. [3.14]
2. Мемлекеттік басқару жүйесі мен оның негізгі элементтері
2.1. Мемлекеттік басқару жүйесінің негізгі ерекшеліктері
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік пен толық мемлекеттік егемендікке қол
жеткізген соң азаматтық қоғам мен құқыктық мемлекет құруға бағыт алды.
Өткен жылдар ішінде мемлекеттіліктің негізгі институттарының саяси-
құқықтық мазмұны өзгерді. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының
Конституциясына сай парламенттік-президенттік басқару нысаны таза
президенттік басқару нысанына айналды. Президенттілік институты мемлекеттік
жүйеде негізгі орын алады, ол ел ішіндегі жағдайға, мемлекеттік биліктің
барлык, үш тармағының келісіп жұмыс істеуіне, ішкі және сыртқы саясаттың
қалыптасуына ықпал етеді.
Заң шығарушы билік институты да өзгерді. Бір палаталы Жоғары Кеңестен
екі палаталы Парламентке ауысу жүзеге асырылды. Парламент аса маңызды
қоғамдық қатынастарды реттейтін негізгі принциптер мен нормаларды
белгілейтін зандар шығаруға хақылы.
Атқарушы билік Үкіметтің тікелей басшылық етуімен қызмет етеді, оларға
күнделікті мемлекеттік басқару, заңдардың орындалуын ұйымдастыру,
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі бағыттарын әзірлеу,
экономикалық реформаларды жүзеге асыру жүктелген.
Мемлекеттік биліктің жеке тармағы ретінде сот жүйесі де өзгеріске
ұшырады. Жалпы және төрелік соттар бүгінде Жоғарғы сот басқаратын бір
жүйеге біріктірілді. Үш жыл (1992-1995) қызмет атқарған бұрынғы
Конституциялық соттың орнына Конституциялық Кеңес құрылды. Заң қорғау
органдарының жүйесі де қайта ұйымдастырылуда. Қазақстанның мемлекеттік
тәуелсіздігінің атрибуттарын қалыптастыру аяқталуда, республикалық гвардия
құрылған, мемлекеттік рәміздер бекітіліп, қолданылуда. Республика өзінің
ұлттық валютасын енгізді.
Бүгінгі танда Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды қалыптастыру
және құқықтық мемлекет құру процестері жүзеге асырылуда. Құқықтық мемлекет
құру дамудың бірнеше кезеңдерін қамтиды және мемлекеттік органдардан,
лауазымды тұлғалардан, қоғамнан, халықтан байсалдылық пен күш-жігерді талап
етеді. Мемлекеттік және қоғамдық қызметтің дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз
етуді, қоғамның заңдық және моральдық-адамгершілік негізін дамытуды қажет
етеді. Құқықтардың жаңаруын жылдамдатуды, оны қолдану механизмін
жетілдіруді ойластыру, азаматтардың оған құрметпен қарауын қалыптастыру,
қоғамдағы нақты кұқықтық қатынастар мен басқа да заңдық байланыстарды іске
асыру бойынша шараларды белгілеуді көздейді. Қалыптасқан құқықтық
нигилизмді, яғни қүқықтың әлеуметтік құндылығын жоққа шығаруды, заңның
талаптарын саналы түрде орындамауды жою, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен
лауазымды тұлғалар, азаматтар тарапынан зандарға жеңіл-желпі қарап,
немқұрайлық танытуын жою, адамдардың құқықтық санасын позитивті түрде
қалыптастыру мемлекеттің негізгі міндеттеріне жатады. Мәселені осындай
кешенді түрде шешу құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құрудың
принциптерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің Негізгі заңы болып
табылады. Онда қоғам мен мемлекет өмірінің мәселелері занды түрде
рәсімделген және бекітілген: азаматтың және адамның міндеттері мен
бостандығы, құқығы, сонымен қатар мемлекеттің құрылу қағидалары мен
қоғамның экономикалық негізі. Конституция заңдар мен басқа да нормативтік
актілердің негізгі қайнар көзі болып табылады, кез келген органдар
қабылдаған заң, Президент жарлықтары, Үкімет қаулысы, министрліктер
бұйрықтары, жергілікті мемлекеттік органдар шешімі Конституция принципіне,
идеяларына, нормаларына толық түрде сай болуы және солардың негізінде
қабылдануы тиіс және оған қайшы келмеуге тиіс. Кез келген құқықтық актінің
Конституцияға сай келмеуі немесе оған қайшы келуі бұл құқықтық актіні
заңдық күшінен айырады, оны жарамсыз етеді.Конституция ережелерін,
нормаларын сақтау талаптары тек мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар
ғана емес, сонымен бірге азаматтар мен қоғамдық бірлестіктер үшін де
міндетті.
Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттің тәуелсіздігі
және егемендігі бекітілген. Қазақстан мемлекетінің егемендігі келесі
белгілер арқылы сипатталады: Қазақстан мемлекетінің өзінің Ресей, Қытай,
Өзбекстан, Қырғызстан, Түркменстанмен шектесетін тарихи қалыптасқан аумағы
бар. Мемлекеттің аумағына қол сұғылмайды және бөлінбейді. Мемлекет аумағына
баса - көктеп кіру агрессия болып саналады, ал ол халықаралық құкықпен
жауапқа тартылады. [4.20]
Конституцияда Қазақстан мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату
көршілік қарым-қатынас жасау, бір-бірінің ішкі ісіне араласпау, халықаралық
дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді делінген. Республикаға қарсы
агрессия жасалған не оның қауіпсіздігіне сырттан тікелей қатер төнген
жағдайда Президент республиканың бүкіл аумағында немесе оның жекелеген
жерлерінде әскери жағдай енгізеді, ішінара немесе жалпы мобилизация
жариялайды. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы заң
бойынша біздің мемлекет өз аумағының шекарасын құрлықта да, теңізде де, әуе
кеңістігінде де Қарулы күштерімен күзетеді. Шекаралық әскер аумактың
тұтастығына төнген кез келген қауіптерге, қаруланған баса-көктеп кіруге
қарсы тұрып, халықты қылмыстық қауіптерден қорғауды қамтамасыз етуі тиіс.
Мемлекеттік биліктің жогары органдарының болуы егемендіктің негізгі
белгісі болып табылады. Мемлекет басшысын -Президентті халық сайлайды.
Президент мемлекеттің ішкі және сырткы саясатының негізгі бағыттарын
айқындайды, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан
өкілдік етеді. Президент мемлекеттік биліктің барлық тармактарының келісіп
жұмыс істеуін қамтамасыз етуге міндетті.
Қазакстан Республикасының Парламенті екі Палатадан: Сенат пен
Мәжілістен тұратын, заң шығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғары өкілді
орган болып саналады. Мәжіліс депутаттарын сайлау жалпыға бірдей, тең және
төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады.
Сенат депутаттары жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру жолымен
сайланады.
Қазақстан Ресггубликасының Үкіметі республиканың бүкіл аумағында
атқарушы билікті жүзеге асырады. Ол орталық органдардан - министрліктерден,
мемлекеттік комитеттерден, комиссиялардан, сондай-ақ жергілікті атқарушы
органдардан - облыстық, қалалық, аудандық, ауылдық, селолық әкімшіліктерден
тұратын атқарушы органдардың жүйесін басқарады. Атқарушы органдардың
өкілеттіктері занда, сонымен бірге арнайы ережелерде анықталады.
Сот билігін арнайы құқық қорғау органдары: соттар, ішкі істер
органдары, ұлттық қауіпсіздік, прокуратура жүзеге асырады. Олардың
құрылымы, өкілеттіктері арнайы заңдарда анықталады.
Республика азаматтығы да егемендіктің белгісі. Азаматтық мәселелері
Конституцияда, Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы занда, заң
күші бар Президент жарлыктарында аныкталған. Азаматтық - мемлекеттің
адамдармен тұрақты саяси байланысының көрінісі. Осындай байланыстардан
мемлекет пен азаматтардың өзара құқыктары мен міндеттері туындайды.
Мемлекет, оньщ органдары өзінің азаматтары өз бостандыктары мен құқыктарын
қолдана алуына жағдай жасауға міндетті. Азаматтар, кез келген адам
Конституция мен зандарды сақтауға, мемлекеттік тілді, Қазақстанда тұратын
барлық ұлт азаматтарының тілдерін құреттеуге, олардың салт-дәстүр, әдет-
ғұрыптарын қадірлеуге, ел экономикасының нығаюына ат салысуға міндетті.
Қазақстан Республикасының басқа елдермен өзара қатынасқа түсе алу
қабілеттілігі - бұл да егемендіктің маңызды белгісі. Қазақстан БҰҰ-ның,
тағы да басқа халықаралық ұйымдардың мүшесі болып табылады. Республика
көптеген шетелдік мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынасын бекітті. Ол
саяси, экономикалық, мәдени мәселелер бойынша халықаралық келісім шарттарға
отырады. Ел Конституциясына сай келісімшарттар жасау өкілеттігі Республика
Президентше, Парламентке және Үкіметке жүктелген.
Егеменді мемлекет ретінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік
рәміздері - Туы, Елтаңбасы және Гимні бар. Әрбір азамат мемлекеттік
рәміздерді құрметтеуге міндетті. Олардың сипаттамасы және ресми пайдалану
тәртібі конституциялық заңмен белгіленеді.
Қазақстан Республикасы тарихи қазақ жерінде құрылды. Яғни, қазактар осы
аумакта бұрыннан өмір сүріп келе жатқан этнос ретінде табиғи және занды
түрде мемлекетке өздерінің тарихи атауын берген. Сонымен бірге қазақ
тілінің мемлекеттік болуы да түсінікті. Ал орыс тілі ресми түрде
мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті басқару органдарында қолданылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сай жұрттың барлығына тең
құқыктар берілген, түрлі ұлт өкілдерінің бейбіт өмір сүруі үшін құқықтық
негіз қаланған. Сондықтан Қазақстан Республикасы - осы елде тұратын барша
халыктың мемлекеті. Бұл Ереже Конституцияда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz