Бауырымен жорғалаушылар туралы
Kipicпe ... ... ... .4
1 Бауырымен жорғалаушылар туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... 5.6
1.1 Бауырымен жорғалаушылардың тepi жабындысы және скелеті ... ...7.8
1.2 Бауырымен жорғалаушылардың ми сауыты ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Бауырымен жорғалаушылардың иық белдеуі мен жамбас белдеуі ... 10
1.4 Бауырымен жорғалаушылардың асқорыту, тыныс алу жүйесі ... ... .11
1.5 Бауырымен жорғалаушылардың қан айналу нерв жүйесі ... ... ... ...12.13
1.6 Бауырымен жорғалаушылардың зәр және жыныс жүйесі ... ... ... ...14
2 Бауырымен жорғалаушылардың экологиялық топтары ... ... ... ... ... 15
2.1Қабыршақтылар ... ...15
2.2 Кесірткелер ... ... ..16.28
2.3 Тасбақалар ... ... ... ...29.31
2.4 Қолтырауындар ... ... 32.33
2.5 Жыландар ... ... ... ...34.37
2.6 Хамелеондар ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... 39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Бауырымен жорғалаушылар туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... 5.6
1.1 Бауырымен жорғалаушылардың тepi жабындысы және скелеті ... ...7.8
1.2 Бауырымен жорғалаушылардың ми сауыты ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Бауырымен жорғалаушылардың иық белдеуі мен жамбас белдеуі ... 10
1.4 Бауырымен жорғалаушылардың асқорыту, тыныс алу жүйесі ... ... .11
1.5 Бауырымен жорғалаушылардың қан айналу нерв жүйесі ... ... ... ...12.13
1.6 Бауырымен жорғалаушылардың зәр және жыныс жүйесі ... ... ... ...14
2 Бауырымен жорғалаушылардың экологиялық топтары ... ... ... ... ... 15
2.1Қабыршақтылар ... ...15
2.2 Кесірткелер ... ... ..16.28
2.3 Тасбақалар ... ... ... ...29.31
2.4 Қолтырауындар ... ... 32.33
2.5 Жыландар ... ... ... ...34.37
2.6 Хамелеондар ... ..38
Қорытынды ... ... ... ... 39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Дүние жүзінде бауырымен жорғалаушылардың ғылымға 6600 түрі белгілі: алғашқы кесірткелер —1, тасбақалар —230, крокодилдер -22, кесірткелер - 3900, жыландар - 2500. Саны жағынан омыртқалылардың ішінде құстардан кейінгі екінші орында бауырымен жорғалаушылар.
Бауырымен жорғалаушылар құрлықта жұмыртқа салып көбейетін, нағыз құрлықта тіршілік етуге бейімделген жануарлар. Олар өте жылы аймақтарда тіршілік етеді, сондықтан тропикалық аймақтан алыстаған сайын, олардың саны азая береді. Олардың кең аймақта таралуына негізгі себеп - температура, өйткені бұл суыққанды жануарлар тек ауа райы жылы болғанда ғана белсенді тіршілік етеді. Салқын болса інге кіріп жасырынады немесе жазғы ұйқыға кетеді. Бауырымен жорғалаушылар жануар тектес азықпен қоректенеді. Олар кесірткелер, насекомдар, моллюскалар, қосмекенділерді қорек етеді. Жыландар көптеген кеміргіштерді жейді, сонымен бірге үй жануарлары мен адамдарға да қауіп туғызады. Құрлықтағы тасбақалар жеміс-жидекті жеп бақтарға, судағы тасбақалар балықты жеп аздап залалын тигізеді. Көптеген бауырымен жорғалаушылардың (жылан, тасбақа, ірі кесірткелер) етін адамдар тамаққа пайдаланады. Крокодилдерді, жыландарды, тасбақаларды терісі және мүйізді сауыты үшін аулайды. АҚШ-та және Кубада крокодилдерді өсіретін фермалар бар. Термезде, Кушкада, Бадхызда, Ташкентте және Бішкекте жылан өсіретін арнаулы питомниктер бар[10].
Бауырымен жорғалаушылар құрлықта жұмыртқа салып көбейетін, нағыз құрлықта тіршілік етуге бейімделген жануарлар. Олар өте жылы аймақтарда тіршілік етеді, сондықтан тропикалық аймақтан алыстаған сайын, олардың саны азая береді. Олардың кең аймақта таралуына негізгі себеп - температура, өйткені бұл суыққанды жануарлар тек ауа райы жылы болғанда ғана белсенді тіршілік етеді. Салқын болса інге кіріп жасырынады немесе жазғы ұйқыға кетеді. Бауырымен жорғалаушылар жануар тектес азықпен қоректенеді. Олар кесірткелер, насекомдар, моллюскалар, қосмекенділерді қорек етеді. Жыландар көптеген кеміргіштерді жейді, сонымен бірге үй жануарлары мен адамдарға да қауіп туғызады. Құрлықтағы тасбақалар жеміс-жидекті жеп бақтарға, судағы тасбақалар балықты жеп аздап залалын тигізеді. Көптеген бауырымен жорғалаушылардың (жылан, тасбақа, ірі кесірткелер) етін адамдар тамаққа пайдаланады. Крокодилдерді, жыландарды, тасбақаларды терісі және мүйізді сауыты үшін аулайды. АҚШ-та және Кубада крокодилдерді өсіретін фермалар бар. Термезде, Кушкада, Бадхызда, Ташкентте және Бішкекте жылан өсіретін арнаулы питомниктер бар[10].
1. Қазақ Энциклопедиясы
2. Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТ БАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев
3. Қазақстанның «Қызыл кітабы»
4. Қ.Б.Олжабекова, Б.Е.Есжанов. Омыртқалылар зоологиясы. Алматы 2007 ж. т1.
5. К.Ә.Дәуітбаева. Омыртқалылар зоологиясы. ҚазМУ Алматы – 1986ж.
6. С.М.Махмұтов. Зоология, ІІ бөлім. Алматы – 1995ж.
7. Қ.С.Қайым, Р.Б.Сәтімбекұлы. Жануартану. Алматы – 1998ж.
8. К.А.Жаңабердиева. Қысқаша анықтамалық. Алматы, «Алматыкітап» – 2004ж.
9. Қ.Қайымов. Қызықты зоология. Алматы – 1995ж
10. А.Карр Рептилии М. 1975.
11. Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007.
2. Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТ БАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев
3. Қазақстанның «Қызыл кітабы»
4. Қ.Б.Олжабекова, Б.Е.Есжанов. Омыртқалылар зоологиясы. Алматы 2007 ж. т1.
5. К.Ә.Дәуітбаева. Омыртқалылар зоологиясы. ҚазМУ Алматы – 1986ж.
6. С.М.Махмұтов. Зоология, ІІ бөлім. Алматы – 1995ж.
7. Қ.С.Қайым, Р.Б.Сәтімбекұлы. Жануартану. Алматы – 1998ж.
8. К.А.Жаңабердиева. Қысқаша анықтамалық. Алматы, «Алматыкітап» – 2004ж.
9. Қ.Қайымов. Қызықты зоология. Алматы – 1995ж
10. А.Карр Рептилии М. 1975.
11. Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007.
Мазмұны
Kipicпe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 Бауырымен жорғалаушылар туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... 5-6
1.1 Бауырымен жорғалаушылардың тepi жабындысы және скелеті ... ...7-8
1.2 Бауырымен жорғалаушылардың ми сауыты ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Бауырымен жорғалаушылардың иық белдеуі мен жамбас белдеуі ... 10
1.4 Бауырымен жорғалаушылардың асқорыту, тыныс алу жүйесі ... ... .11
1.5 Бауырымен жорғалаушылардың қан айналу нерв жүйесі ... ... ... ...12-13
1.6 Бауырымен жорғалаушылардың зәр және жыныс жүйесі ... ... ... ...14
2 Бауырымен жорғалаушылардың экологиялық топтары ... ... ... ... ... 15
2.1Қабыршақтылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..15
2.2 Кесірткелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16-28
2.3 Тасбақалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..29-31
2.4 Қолтырауындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..32-33
2.5 Жыландар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34 -37
2.6 Хамелеондар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Kipicпe
Дүние жүзінде бауырымен жорғалаушылардың ғылымға 6600 түрі белгілі:
алғашқы кесірткелер —1, тасбақалар —230, крокодилдер -22, кесірткелер -
3900, жыландар - 2500. Саны жағынан омыртқалылардың ішінде құстардан
кейінгі екінші орында бауырымен жорғалаушылар.
Бауырымен жорғалаушылар құрлықта жұмыртқа салып көбейетін, нағыз
құрлықта тіршілік етуге бейімделген жануарлар. Олар өте жылы аймақтарда
тіршілік етеді, сондықтан тропикалық аймақтан алыстаған сайын, олардың саны
азая береді. Олардың кең аймақта таралуына негізгі себеп - температура,
өйткені бұл суыққанды жануарлар тек ауа райы жылы болғанда ғана белсенді
тіршілік етеді. Салқын болса інге кіріп жасырынады немесе жазғы ұйқыға
кетеді. Бауырымен жорғалаушылар жануар тектес азықпен қоректенеді. Олар
кесірткелер, насекомдар, моллюскалар, қосмекенділерді қорек етеді. Жыландар
көптеген кеміргіштерді жейді, сонымен бірге үй жануарлары мен адамдарға да
қауіп туғызады. Құрлықтағы тасбақалар жеміс-жидекті жеп бақтарға, судағы
тасбақалар балықты жеп аздап залалын тигізеді. Көптеген бауырымен
жорғалаушылардың (жылан, тасбақа, ірі кесірткелер) етін адамдар тамаққа
пайдаланады. Крокодилдерді, жыландарды, тасбақаларды терісі және мүйізді
сауыты үшін аулайды. АҚШ-та және Кубада крокодилдерді өсіретін фермалар
бар. Термезде, Кушкада, Бадхызда, Ташкентте және Бішкекте жылан өсіретін
арнаулы питомниктер бар[10].
1. Бауырымен жорғалаушылар туралы жалпы түсінік
Бауырымен жорғалаушылар жер бетінде тіршілік ететін, жоғарғы сатыдағы
омыртқалылар.
Дөңгелек ауыздылар, балықтар, амфибилер көбіне тіршілігі сумен тығыз
байланысты, төменгі сатыдағы омыртқалылар болса, рептилилер, құстар және
сүтқоректі жануарлар құрлықта тіршілік ететін жоғарғы сатыдағы
омыртқалылар. Бұлардың ішінде тіршілігінің көп уақыты суда өтетін түрлері
де бар, бірақ ол су ортасында тіршілік етуге бейімделген екінші белгі
болып саналады.Оны палеонтологияның, эмбриологияның және экологияның
көптеген мәліметтері дәлелдеп отыр.
Барлық жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың ұрықтануы іште болады. Көбеюі
құрлықта, кейбір тірі туатын түрлері (мысалы, кит тәрізділер) суда
көбейеді. Жоғары сатыдағы омыртқалылардың эмбриональдық дамуындағы бір
ерекшелігі ерекше ұрық қабының пайда болуы. Жоғарғы сатыдағы сүт
қоректілерде ұрық қабы бала жататын орынды немесе плацента құрауға
қатысады. Оның өзі өсіп келе жатқан эмбрион мен аналық организмнің
арасындағы органикалық байланысты түзеді.
Бір ұрық қабының амниотикалық деп аталуына сәйкес жоғары сатыдағы
омыртқалылар амниота деп аталған. Ал төменгі сатыдағы омыртқалыларда ұрық
қабы пайда болмайды, сондықтан оларды анамниялар деп атайды.
Жер бетінде тіршілік ететін барлық жоғарғы сатыдағы омыртқалыларға тән
белгілер бауырымен жорғалаушылардан айқын байқалады. Олардың миы әлде
кайда жақсы жетілген. Сондықтан бауырымен жорғалаушылардың рефлекторлық
әрекеті күрделі болады. Құрлықта тіршілік етуіне байланысты бұлардың
денесі амфибилер мен балықтарға қарағанда жақсы жіктелген. Әсіресе, басын
әр түрлі бағытта қозғауына мүмкіндік беретін мойын бөлімінің болуы.
Денесін құрғап кетуден сақтайтын терісінде мүйізді эпидермис қабаты мен
мүйізді қабыршақтарының болуы. Өкпе арқылы тыныс алады. Жүрегі мен
артериялық доғасы жақсы жіктелген. Оң және сол қарыншаның арасында перде
болады, осы қарыншадан үш артерия қан тамыры шығады[11].
Әйткенмен рептилилер жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың ішінде нашар
ұйымдасқан организм болып саналады. Аортаның екі системалы доғасына
байланысты, олардың тұлға бөлімінің артерия қаны аралас болады. Дене
жылуының реттелу қабілеті нашар. Дене температурасы тұрақты емес, мысалы
кейбір кесірткелердің актив қозғалысы кезіндегі дене температурасы 14—
32° градустың арасында болады.
Амфибилерге қарағанда рептилилер көп алуан түрлі және кең таралған класс.
Қазір рептилилердің шамамен 5000—5500-дей түрі белгілі. Олар 4 класс
тармағына, 9 отрядқа бөлінеді.
І-класс тармағы. Алғашқы кесірткелер немесе Ящерогадылар
1-отряд Тұмсықбастылар (Кһуnсһосерһаlіа).
ІІ-класс тармағы. Қабыршақтылар (Squаmаtа).
2-отряд. Кесірткелер (Lасеrtіlіа).
3-отряд. Хамелеондар ((Сһаmаеlеоnіеs).
4-отряд. Жыландар (Орһіdіа).
ІІІ-класс тармағы. Крокодилдер.
5-отряд. Крокодилдер (Сrосоdіlіа).
ІV-класс тармағы. Тасбақалар (Сһеlоnіа).
6-отряд. Жасырын мойындылар (Сrурtоdіrа) .
7-отряд. Бүйір мойындылар (Рlеurоdіrа).
8-отряд. Теңіз тасбақалары (Сһеlоnііdеа).
9-отряд. Жұмсақ терілілер (Тrіоnусһоіdае) .
Бауырымен жорғалаушылардың тepi жабындысы және скелеті
Сыртқы көрінісі. Денесінің сыртқы көрінісіне қарай рептилилер үшке
бөлінеді.
1. Кесіртке тәрізділер. Бұлардың сыртқы құрылысы рептилилердің
көпшілігіне тән және біріне-бірі ұқсас деп айтуға болады. Олардың аяқтары
жақсы жетілген, құйрықтары ұзын, кейбір түрлерінде қармақ тәрізді болады.
Кесіртке тәрізділерге кесірткелер, хамелеондар, крокодилдер,
ящерогадылар жатады.
2. Жылантәрізділер. Бұлардың денесі цилиндр пішінді, аяғы жоқ, мойыны
денесінен айқын бөлінбеген, көкірек бөлімі мен құйрық бөлімі айқын
ажыратылмай бір-бірімен жалғасып жатады. Бұларға: жыландар, аяқсыз
кесірткелер жатады. Алғашқы және соңғы типтің арасында аралық формалар
бар. Мысалы, амфисбен тұқымдасының кейбір түрлерінің тек қана алдыңғы
аяқтары болады, олардың басы денесінен айқын бөлінбеген, мойын бөлімі
байқалмайды, қысқа, жуан құйрығы да денесінен айқын бөлінбеген.
Керісінше, жыландардан, айдаһарлардан артқы аяқтың нұсқасын кездестіруге
болады.
3. Тасбақа тәрізділер. Тасбақа тәрізділердің денесі арқасынан құрсағына
қарай қысыңқы болып, арқа және құрсақ сауытының арасына орналасқан.
Аяқтары көбінесе қысқа, құрлықтағы формаларында бағана тәрізді, теңіздегі
формаларында ескек тәрізді, мойыны ұзын, қозғалмалы. Бұған тасбақалар
жатады.
Тері жабындысы. Терісінің сыртқы қабатының эпидермисі мүйізденіп,
әрқашанда түлеп отырады. Оны төменгі жатқан қабаты қалпына келтіреді.
Денесі сыртынан мүйіз қабыршақпен қапталып жатады. Эпидермистің
мүйізденуі, мүйізді өсінділердің болуының үлкен маңызы бар. Өйткені бұлар
жануарды құрғап кетуден сақтайды. Тері бездері болмайды. Кесірткелердің
санының ішкі бетінде тесікшелері болады, бұлардан көбею кезінде
қоймалжың, желім тәрізді жабысқақ заттар шығады, оның маңызы әлі
анықталмаған. Аздап та болса тері бездері крокодилдерде, әсіресе жас
крокодилдерде кездеседі. Олар арқасында, төменгі жағында клоаканың
маңында орналасқан. Жыландарда да тері бездерінің нұсқасы болады.
Омыртқасы. Қесірткелердің көпшілігінің омыртқа жотасы, процельдік
омыртқалардан қалыптасқан. Төменгі сатыдағы формаларының омыртқа денесі
амфицельді. Омыртқа жотасы, амфибилерге қарағанда қозғалмалы болып, бес
бөлікке бөлінген: мойын, арқа, бел, сегізкөз, қүйрық.
Кесірткелердің мойын омыртқасыньщ саны 8. Рептилилер-дің мойын
омыртқалары амфибилердін, мойын омыртқаларынан көп және бұлардьщ алғашқы
екі омыртқасының құрылысында өзіндік ерекшеліктері болады. Басқа
амниоталардікі сияқты бірінші мойын омыртқасын (аtlаз) ауыз омыртқа,
екіншісін — эпистрофея (еріsігорһеиs) деп атайды. Ауыз омыртқасы сақина
пішінді, ол жоғарғы және төменгі жартыға байланыс ткані арқылы бекінеді.
Жоғарғы тесігі жұлынмен байланысады да, төменгі тесігіне екінші мойын
омыртқаның эпистрофеяның тіс тәрізді (ргосеssиs оdопtоіdеиs) өсіндісі
еніп тұрады. Ауыз омыртқасы осы өсіндінің айналасында айналып тұрады.
Эмбриологиялық мәліметтерге қарағанда, эпистрофеяның бұл өсіндісі ауыз
омыртқасының денесі болып саналады. Мойынның мұндай құрылысы оның
қозғалмалы болуына әсерін тигізеді.
Бел — көкірек бөлімінің омыртқалары кесірткелерде 22 бо-лады. Бұлардың
барлығына да қабырғалар бекиді, бірақ алдыңғы бес омыртқаның қабырғалары
төс сүйегіне барып бекиді. Соның нәтижесінде көптеген рептилилерге тән
нағыз көкірек қуысы пайда болған. Төс сүйегі болмайтын жыландарда көкірек
қуысы да болмайды. Кесірткелердің төсі шеміршекті болады. Ол ұрықтық даму
кезінде көкірек қабырғаларының иілген ұштарының өсуінің нәтижесінде пайда
болған.
Сегізкөз екі омыртқадан қалыптасады, бұлардың көлденең есінділеріне
жамбас сүйектері бекиді.
Құйрық бөлімі ондаған омыртқалардан тұрады. Оның алдыңғыларында бүйір,
өсінділері және қабырғалардын, да нұсқалары болады. Құйрық омыртқаларының
соңғы бөліктерінде өсінділері жойылып, таяқша тәрізді сүйекке айналған.
Әрбір омыртқа денесінің ортасында жігі болады. Егер әр түрлі себептен
құйрығы үзіліп қалса, онда омыртқа осы жігінен екіге бөлінеді. Анығырақ
айтқанда — бір омыртқамен екінші омыртқаның қосылған буын аралығынан
бөлінбейді. Құйрығындағы арнаулы еттердің жирылуының нәтижесінде
құйрығын үзіп, қалдырады.
Бауырымен жорғалаушылардың ми сауыты
Ми сауыты Ми сауытының бір ерекшелігі ондағы алғашқы шеміршек сауыт
толық сүйектеніп, көптеген тері сүйектер дамып, төбе сүйегі, бүйір және
ми сауытының түбі негізделген.
Бас сүйегінің шүйде бөлімі (хондральдық) шеміршек тектес төрт сүйектен:
жоғарғы шүйде, негізгі шүйде және екі бүйір шүйде сүйегінен құралған. Бұл
сүйектер қарақұс тесігінің айналасына орналасқан. Оның астыңғы жағында бір
ғана қарақұс өсіндісі болады. Оның қалыптасуына екі бүйір және негізгі
шүйде сүйек қатысады. Негізгі шүйде сүйегінің алдыңғы жағында негізгі сына
тәрізді сүйек орналасқан. Бұл ми сауытының түп жағын құрауға қатысады.
Парасфеноид сүйегі кішкене, ол негізгі сына тәрізді сүйектің алдыңғы
ұшына жалғасып жатады.
Есту капсуласының маңынан үш құлақ сүйегі пайда болады. Оның біреуі —
алдыңғы құлақ — бүкіл өмір бойы жеке қалып қояды, ал қалған екеуі — артқы
құлақ сүйегі; бүйір шүйде сүйекпен, үстіңгі құлақ сүйегі — жоғарғы шүйде
сүйегімен бірігіп кетеді.
Иіс бөліміндегі шеміршектер сүйектенбей, сол шеміршек күйінде қалып қояды.
Ми сауытының төбесі мынадай жұп сүйектерден: мұрын, маңдай алды, маңдай
және маңдай артындағы, төбе және тақ төбе аралық сүйектерден құралған. Төбе
аралық сүйегінің ортасында төбе органының тесігі болады. Ми сауытының бүйір
жақтары мына сүйектерден тақ жақаралық, жұп жоғарғы жақ, көз үсті, бет және
бұдырбетті сүйектерден қалыптасады. Ми сауытының төбесінің, астыңғы
жағында, самай маңында, кесірткелерде — бүйір самай шұңқыры деп аталатын
едәуір ояз жері болады.
Төменгі жағы Меккелев шеміршегіне ұқсас, буындасқан сүйектен тұрады. Бұл
шаршы сүйекпен ұштасады. Тіс, бұрыш, және бұрыш үсті, садақша және тақташа
сүйектерде жақ құрамына енеді.
Тіл асты доғасының үстіңгі бөлімі гиомандибулярға ұқсас, ол есту сүйегі —
үзеңгі деп аталады. Висцеральдық скелеттің басқа элементтері шеміршек
пластинкаларынан және үш пар өсіндіден тұратын тіл асты аппаратын құрайды.
Бауырымен жорғалаушылардың иық белдеуі мен жамбас белдеуі
Иық белдеуі. Амфибилердегідей негізінен үш сүйектен қалыптасады. Иық
белдеуінің құрсақ жағында тоқпан жіліктің басы еніп тұратын шұңқыры бар
коракоид болады. Иық белдеуінің арқа жағы — жауырыннан және жауырын үсті
шеміршегінен тұрады. Коракоид төспен байланысады, ал оның алдыңғы жағында
бұғана жатады. Крест тәрізді төстің сүріншегі бұғана мен коракоидтың арасын
жалғастырып тұрады.
Жамбас белдеуі. Жамбас белдеуі мықын сүйектен (ilium) шонданай сүйегінен
(іsсһіиm) және шап сүйегінен тұрады. Бұлардың бір жақ ұштары түйісіп келіп,
ортан жіліктің басы еніп тұратын шұңқырды құрайды. Мықын сүйегі екі жағынан
да сегізкөз омыртқаларының көлденең өсінділеріне бекінеді. Оң және сол жақ
мықын сүйегі мен шап сүйектері өзара байланысады.
Аяқтарының құрылысы, бес саусақты организмдердің аяқтарының құрылысына
ұқсас.
Ет системасы. Рептилилерде төменгі сатыдағы организмдерге тән еттің
метомерлі орналасуы сақталмаған. Оларда мойын бөлімінің пайда болуы, бес
саусақты аяқтың дамуы, жалпы денесінің үлкен бөліктерге жіктелуі міне
осының барлығы ет системасының күрделі дифференциялануына себепші болған.
Әсіресе, тыныс алу процесін реттеуге қатысатын қабырға аралық еттерінің
пайда болуын ерекше атап өтуге болады.
Бауырымен жорғалаушылардың асқорыту, тыныс алу жүйесі
Ас қорыту. Органдарының құрылысы амфибилердің ас қорыту органдарынан
әлдеқайда күрделі. Бұл ас қорыту жолының үлкен бөлімдерге бөлінуіне және
кейбір жаңа бөлімдердің пайда болуына байланысты ауыз қуысы жұтқыншақтан
айқын бөлінген. Тасбақа мен крокодилдердің мұрын жұтқыншақ жолы ауыз
қуысынан екінші таңдай сүйек арқылы бөлінген. Ауыз қуысының түп жағында
орналасқан, атылып шығуға бейімделген, қозғалмалы, етті тілі болады.
Тілінің формасы түрліше болады. Жыландар мен кесірткёлердің көпшілігінің
тілі жіңішке, ұшы екі айыр болады. Хамелеондардың, керісінше тілінің ұшы
жалпақ. Тілдің формасының түрліше болуы қоректік заттарды ұстау тәсілі
мен пайдалану сипатына байланысты.
Рептилилердің көпшілігінің тісі болады. Тісі жоғарғы жақ, жақ аралық,
қанат тәрізді және төменгі жақ сүйектеріне орналасқан. Амфибилерден
айырмашылығы — гаттерилерден басқаларында, өре сүйегінде тісі болмайды.
Тістері көрсетілген сүйектердің жиектеріне бекиді. Тек қана
крокодилдердің тістері альвеолға орналасқан. Ауыз бездері амфибилерге
қарағанда күшті жетілген.
Етті қарыны басқа ас қорыту жолынан айқын ажыратылған. Аш ішек пен тоқ
ішектің қосылған жерінде соқыр ішектің нұсқасы болады. Тек қана шөппен
қоректенетін тасбақалардың соқыр ішегі (бүйені) жақсы жетілген
Ұйқы безі он екі елі ішектің иініне орналасқан. Бауырында өт болады. Өт
жолы да ұйқы безінің ашылатын жеріне келіп ашылады.
Тыныс органдары. Рептилилердің амфибилерден айырмашылығы, бұлардың суда
тіршілік ететін личинкалары болмайды. Ұрықтарының эмбриональдық даму
кезінде желбезек аппараты қалыптаспай, жұмыртқаның ішіндегі ұрықтың газ
алмасуы алантоис пен сары уыз қапшығы арқылы орындалады. Ересек
рептилилер тек қана өкпемен тыныс алады. Терісінде мүйізді қабаттың пайда
болуына байланысты тыныс алуға қатыспайды.
Өкпесінің пішіні қапшық тәрізді оның іші өте ұсақ ұяшықтарға бөлінген.
Тасбақа, крокодил сияқты жоғарғы сатыдағы рептилилерде бұл бөлімі өте
жақсы дамып, күрделене түскен. Осы кездегі өте қарапайым — гаттерилердің
өкпесінің ішкі қуысының өзі де үлкен болады. Кесірткелердің, әсіресе
хамелеондардың өкпесінің. астыңғы жағында ұяшықтар мен аралық перделері
болмай, саусақ тәрізді керегесі жұқа өсінділер — өкпе қапшықшалары
болады. Бұларда газ алмасу процесі орындалмайды.
Көмекей қуысы оймақ тәрізді және бір пар ожау тәрізді шеміршекпен
шектелген көмекей камерасына жалғасады. Көмекейден ұзын кеңірдек кетеді.
Қеңірдек екі бронхыға тарамдалып, өкпеге жалғасады. Тыныс алу және шығару
көкірек қуысының, кеңейіп, тарылуы нәтижесінде орындалады.
Бауырымен жорғалаушылардың қан айналу және нерв жүйесі
Қан айналысы. Көпшілік рептилилердің жүрегі амфибилердікі сияқты үш
камералы болады, бірақ жүрекшелерінің аралығындағы перделері толық
жетіледі де қарыншаларының арасындағы пердесі толық болмайды.
Крокодилдерде бұл перде толық жетілгендіктен қарыншаны толық екі бөлікке
бөліп тұрады. Жүрек қарыншасының әр жерінен үш артерия кетеді. Оң
қарыншадан өкпе қан тамыры шығады да біраздан соң оң және сол өкпе
артериясына бөлінеді. Қарыншаның сол жақ бөлімінен (ішінде артериялық
қаны бар) аортаның оң жақ шеңбері шығады. Одан ұйқы, бұғана асты
артериялары кетеді. Ең соңында қарыншаның ортасынан қолқаның сол жақ
шеңбері кетеді. Ол жүрекке қарай иіліп, қолқаның оң жақшеңберімен
қосылып, арқа қолқасын құрайды
Қан тамырының осындай жіктелуі нәтижесінде өкпе артерияларына тек қана
вена қаны құйылады да оң жақтағы қолқа доғасына, сол сияқты күре тамыр
және бұғана асты артерияларына — таза артериялық қан келеді. Тек қана сол
жақ колқа шеңберіне, арқа қолқасына аралас қан келеді, бірақ оттегіне бай
қан басым болады. Арқа қолқасы омыртқаның бойымен кетеді де, одан ішкі
органдарда, еттерге қан тамыры таралады. Арқа қолқасы жамбас тұсына
келгенде үлкен мықын артерияларына бөлініп, қанды артқы аяқтарға
апарады.
Құйрық бөліміндегі вена қандары — құйрық венасына жиналады, ол клоаканың
маңына келгенде, екі жамбас венасына тарамдалады. Жамбас веналарына артқы
аяқтардың веналары жалғасады. Одан кейін бүйректің қақпа венасын бөліп
шығарып, олар құрсақ венасымен қосылады. Құрсақ венасы ішкі органдардың
көптеген веналарын қосып алып, бауырға еніп, бауырдың қақпа
венасын құрайды.
Бүйректен шыққан веналардан артқы қуыс веналардан артқы қуыс вена
құралады. Артқы қуыс венасына омыртқаның астыңғы бетімен басқа қарай
көтеріліп, оң жүрекшеге келіп құяды. Артқы қуыс венасына — бауыр
венасы да құйылады.
Бас бөліміндегі вена қандары қос яремдык венаға жиналады. Олар қос бұғана
асты веналарымен қосылып, алдыңғы бір пар венаны құрап, оң жақ жүрекшеге
құяды. Сол жақ жүрекшеге өкпе веналарының қаны кұйылады.
Нерв системасы. Рептилилердің нерв системасы амфибилердікінен анағұрлым
жақсы жетілген. Ми жарты шарлары үлкен, олардың мидың сұр затынан тұратын
қыртысы болады. Әйткен-мен бұл қыртысы әлі де жақсы жетілмеген, сондықтан
да алдыңғы мидың көпшілік бөлімі жолақты денеден тұрады. Алдыңғы мидың
үлкенірек болуы, аралық миды үстінен жауып қарағанда көрсетпейді. Төбе
органы мен эпифиз жақсы жетілген. Төбе органы өзінің құрылысына қарағанда
көзге ұқсайды. Бұл орган гаттерия және кесірткелерде жақсы жетілген. Ол
төбе сүйектерінің аралығындағы тесікке орналасып, жарықтың әсе-рін өте
жақсы қабылдайды.
Мишық өте жақсы дамыған. Басқа жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың миы
сияқты рептилилердің сопақша миы да вертикал бағытта айқын иін жасайды.
Сезім органдары. Механикалық қозуларды қабыршақтары-ның үстіне,
эпидермистің астындағы сезім клеткаларының жи-налған жеріне, сезім
дақтарына орналасқан сезгіш “түктері” арқылы қабылдайды. Бірақ суда
тіршілік ететін төменгі саты-дағы омыртқалыларда болатын бүйір
сызықтарының органдары болмайды.
Иіс органының құрылысында оның иіс сезу жолының ор-таңғы бөлімінің
төменгі — тыныс алу, жоғарғы нағыз иіс сезу бөліміне бөлінуінің үлкен
маңызы бар. Барлық иіс жолының бас жағында айқын бөлінген табалдырық бар,
ол оның жұтқыншаққа ашылатын төменгі бөлімі мұрын жұтқыншақ жолын құрады.
Бұған қосымша якобсонов органы болады. Бұл ауыз ішіндегі тамақтың иісін
айырады. Кесірткелер тілін аузынан шырарып, кейбір заттарға тигізеді.
Тілін шығарғанда иісі бар заттың ұсақ түйірі тіліне жабысады да, қайтадан
тілін аузына ендіргенде тілімен бірге енген заттан якобсонов мүшесі
арқылы оның иісін “аңғарады”, айыра біледі.
1.6 Бауырымен жорғалаушылардың зәр және жыныс жүйесі
Зәр шығару органдары. Рептилилердің ересектерінің зәр шығару органы
жамбас бүйректерінен (metanерһrоs) тұрады. Метанефрос дене бойымен созылып
жатқан — дене бүйрегі бастамасының алдыңғы жағынан дамиды. Дене бүйректері
ұрықтың даму кезеңінде болатын орган. Дене бүйректері ұрық жұмыртқадан
шыққанша, кейде жүмыртқадан шыққан соң біраз уақытқа дейін жұмыс істейді.
Жамбас бүйрегі жетілген соң, вольфов каналының артқы бөлімінен, бүйректің
зәр шығару түтігімен қосылатын канал шығады. Сөйтіп зәр шығару түтігі пайда
болады. Оң және сол зәр шығару түтіктері клоаканың арқа жағынан құйылады.
Құрсақ жағынан клоакаға қуық ашылады. Крокодилдердің, жыландардың,
кесірткенің кейбір түрлерінің қуығы жетілмеген. Мұндай жануарлардың зәр
заты қоймалжың болады да, негізінен несеп қышқылынан тұрады.
Жамбас бүйрек қалыптасқан соң, дене бүйрегі редукцияланады. Ұрғашыларында
алғашқы бүйрек толығымен редукцияланады да еркегінде оның алдыңғы бөлігі
қалып қояды. Оны ұрық безінің қосалқысын (еріdіdуmus) деп атайды.
Жыныс органдары. Жыныс бездері дене қуысының ішінде, омыртқа жотасының екі
жақ бүйіріне орналасқан. Ұрық безі, мезонефростың қалдығы, ұрық қосалқысы
екені айтылған болатын. Ұрық қосалқысының қаналы рептилилерде тек қана ұрық
өткізгіш болып саналатын вольфов каналына жалғасады. Гаттериден басқа
рептилилердің барлығында да шағылыс органы болады. Кесірткелерде,
жыландарда шағылыс органдары клоаканың арт жақ керегесінен өскен бір пар
өсінді болып есептеледі. Крокодилдер мен тасбақалардың шағылыс органдары
сыңар болады.
Ұрғашыларында вольфов каналы сақталмайды. Жұмыртқа жолының қызметін
мюллеров каналы атқарады. Мюллеров каналы қабырғасы жұқа қос түтіктен
тұрады, оның воронка тәрізді бір ұшы дене қуысына ашылады да екінші ұшы
клоакамен жалғасады. Тасбақалар мен крокодилдердің жұмыртқа жолының
ортасында жұмыртқаның белокты қабығын бөліп шығаратын безі болады. Жұмыртқа
жолының төменгі жағында пергамент тәрізді немесе жұмыртқаның известі сіңген
қабығы пайда болатьы безі бар.
Дыбыс органдары. Рептилилерде қос мекенділер сияқты ішкі және ортаңры
құлақтан тұрады. Ортадғы құлақта бір ғана үзеңгі сүйегі болады. Жарғақты
лабиринт иірімдері жіктеліңкіреген, оның ішінде мүйіз тәрізді иірімді
байқауға болады, ол көпшілігінде қалта тәрізді өсінді түрінде болады.
Олардын, көздерінің қозғалымды қабақтары болады. Оның төменгісі жақсы
дамыған, тез қозғалады. Көзінің алдыңғы бұрышында көзін ашып, жұматын —
үшінші қабағы болады. Жылан мен гекконның төменгі және жоғарғы қабақтары
мөлдір болады және бірімен-бірі бірігіп кеткен. Көзінің құрылысында
заттарды әр түрлі қашықтықтан көруге бейімделушілік байқалады.
2 Бауырымен жорғалаушылардың экологиялық топтары
2.1 Кабыршақтылар
Қабыршақтылар казіргі кездегі бауырымен жорғалаушылардың ішіндегі ең
көбі. Оның 5 мыңға жуық түрі белгілі, олар барлық материкте, алуан түрлі
тіршілік жағдайларында өмір сүреді.
Қабыршақталарға кесірткелер, хамелеондар және жыландар жатады. Бұлардың
ортақ белгілері: денесі — көлемі мен формасы әр түрлі болатын мүйізді
қабыршақтармен қапталған. Біраз түрлерінде мүйізді жабындының астында
сүйекті қабыршақтары болады. Басқа рептилилерден бір ерекшелігі — шаршы
сүйегі бас сүйегімен қозғалмалы болып бекіген. Омыртқасы әдетте процельді
болады, ал төменгі сатыдағы формаларында керісінше амфицельді болып келеді.
Сүйекті таңдайы болмайды. Тістері жақ сүйектеріне бекіген. Клоакасы
көлденең саңылау сияқты, копулятивтік органы қалта тәрізді болады (1
сурет).
1 сурет: Шөл игуанасы
2.2 Кесірткелер
Олардың көпшілігінің денесі сопақша, құйрығы ұзын, мойыны денесінен
айқын бөлінген. Алдыңғы және артқы аяқтары бір қалыпты дамыған, бірақ
формасы түрліше болады.
Аяғы редукцияға ұшыраған, мүлдем болмайтын түрлері де бар. Аяқсыз
кесірткелер жыландарға ұқсайды. Жыландардан аяқсыз кесірткелердің екі түрлі
өзгешелігі бар. Біріншіден, оларда көкірек қуысы болады, екіншіден, аяқ
белдеуі сақталған. Жоғарғы жақ сүйектері ми сауытына қозғалмайтындай болып
бекіген. Сонымен қатар олардың қозғалмалы қабақтары және дабыл жарғақтары
болады. Көпшілік түрлерінің құйрықтарын үзіп, қалдыратын автотомия қабілеті
бар. Құйрықтың үзілген бөлімі аз уақыт өткесін қайтадан қалыптасады, бірақ
оның скелеті сүйектенбейді.Кесірткелердің көптеген түрлері тропик жақтарды
мекендейді. Кейбір түрлері полярлық шеңберге дейін таралған. Таулы жерде
бүларды 4000 м биікке дейін кездестіруге болады. Бірқатары жартылай орманды
ортада тіршілік етеді. Біраз ғана түрі болмаса суда өте сирек кездеседі.
2500-ге жуық түрі белгілі.
Геккондар (Gесkоnіdае). Бұлардың омыртқалары амфицельді. Олар негізінен
қарапайым ұсақ кесірткелер. Түнде тіршілік ететін, жартасқа, ағаш діңіне,
үйдің керегесіне жақсы өрмелейтін қабілеті бар организм. Саусақтарында
сорғышы болады. Күндіз геккондар жердің жарығына, тастың астына, ағаштың
тамырының астына немесе құмға еніп, тығылып жатады. Тропикалық,
субтропикалық және ыстық шөл далаларда таралған. Бізде Қырымда,
Закавказьеде, Орта Азияда және Қазақстанда кездеседі.
Агамалар (Аgаmіdае). Денесі шағын, құйрығы ұзын, серпімді, үзіліп қалатын
қабілеті жоқ организм. Жақсы дамыған аяқтарында ұзын саусақтары болады.
Агамалар — Австралияның, Азияның, Африканың шөлді облыстарын мекендейді.
Сонымен қатар оларды таулы алқаптан, тропик ормандардан да кездестіруге
болады. Орта Азияда ұзындығы 25—35 см болатын дала агамасы кездеседі. Олар
көбінесе топырақты және құмды бұталы шөл жерлерді мекендейді, қыста ұзақ
ұйқыға кетеді. Дала агамасына жақын кавказ ағамасы (Аgаmа саuсаsіса) —
Дағыстанның, Закавказьенің, Копет-Дагтың тауларын мекендейді. Құлақты
дөңгелек басты агаманың басы жалпақ, дөңгелек болады да, ауызының екі
езуінде үлкен тері өсіндісі болады. Қатер төнгенде ауызын ашып, жаңағы
“құлақтарын” қозғалтады. Ол Орта Азияның, Қазақстанның құмды даласында
кездеседі. Қауіп төнгенде құмның арасына тығылады.
Құм дөңгелек бастысының ұзындығы 6—8 см болатын ұсақ кесірткелер, езуінде
тері өсінділері болмайды. Орта Азияның, Қазақстанның құмды далаларында
кездеседі.
Австралияда мойнының айналасына орналасқан жалпақ тері қатпарлары бар —
плащты кесіртке тіршілік етеді. Қауіп төнгенде ауызын ашып, мойынындағы
плащын қалқитып, жауынан қорғанады.
Ұшқыш дракон екі бүйірінде болатын тері қатпарлары олардың ұшуына мүмкіндік
береді. Ағаштан-ағашқа секіргенде тері қатпарларының және оның іш жағында
болатын жалған қабырғаларының көмегімен 20 м қашықтыққа ұша алады.
Дракондар оңтүстік Азияның ормандарында таралған.
Игуандар тұқымдасына 300-ге жуық ірі кесірткелердің түрлері жатады. Батыс
жарты шарға ғана тараған жануарлар. Ең ірілерінің ұзындығы 1,5 метрге
жетеді. Олар жұмыртқа және тірі жұмыртқа туып көбейеді. Олар таулы, ағашты
далалы жерді мекендейді. Бірқатары суда және теңізде де тіршілік етеді.
Игуанның етін және жұмыртқасын жергілікті халықтар тамақ ретінде
пайдаланады.
Ұршық тәрізділердің 60-қа жуық түрі белгілі. Олар негізінен Солтүстік және
Оңтүстік Америкада, Европада және Оңтүстік — Шығыс Азияда кездеседі. Пішіні
жыланға ұқсайды. Бізде екі түрі кездеседі. Ұршық тәрізді және сары бауыр.
Ұршық тәрізді Қырым мен Солтүстіктен басқа СССР-дің Европалық бөлімінің
ормандарында кездеседі. Тірі туады. Сары бауырдың ірі түрлері (1 метрдей
болады) Қырымда, Кавказда және Орта Азияда тараған. Бұл жұмыртқа туып,
көбейеді.
Улы тістілер (Ноlоdеrmаtіdае) — улы кесірткелер. Уы адамға да қауіпті. Улы
тістілер аяқтары қысқа, дене мөлшері 60 сантиметрдей болатын моқал, жуан
құйрығы бар организмдер. Екі түрі белгілі; біреуі — Мексикада, екіншісі —
Калимантан аралында кездеседі.
Ешкіемерлерге (Vаrаnіdае) — ұзындығы 4 метрге жететін ірі кесірткелер
жатады. Аяқтары жақсы жетілген, құйрығы ұзын, қозғалғыш болады. Ешкіемерлер
Африкаға, оңтүстік Азияға, Австралияға көбірек тараған. Көпшілігі су
маңайларында болады. Бізде Түрікменияның, Өзбекстанның құмды шөлдерінде сұр
ешкіемер (Vаrаnus grіsеus), Қазақстанда ешкіемер деген түрі мекендейді.
Совет ғалымдары зерттеген ең ірі түрі 1914 жылы Комодо мен Флоренс
аралдарынан табылды. Оның ұзындығы 365 см болған. Жануар текті қоректермен
ұсақ сүт қоректілерімен, құстармен, жараланған жабайы шошқалармен де
қоректенетіні белгілі болған(2 сурет).
Амфисбендердің (Аmрһіsbаеnіdае) тіршілігі көбінесе жер астында өтеді.
Денесі цилиндр тәрізді, қысқа моқал құйрыры болады. Амфисбен деген түрінің
аяқтары болмайды, ал хирот (Сһіrоtеs саlаnісиlаtеs) деген түрінде алдыңғы
аяқтарының нұсқасы болады. Қабыршағы болмайды, денесі теңбілденген қатты
терімен қапталған. Термиттир мен құмырсқалардың илеуін мекендейді.
Амфисбендер тропикалық Америкада, Испанияда және Иранда кездеседі
[2].
Нағыз кесірткелердің (Lасеrtidае) 150-ге жуық түрі белгілі. Аяқтары бес
саусақты қауіп төнгенде құйрығын үзіп, қалдырып кетеді. Көпшілігі далалы,
шөлді тау етегінде орманды жерлердің топырағы тез қызатын бөлігін
мекендейді. Тек кана тірі туатын (Lасеrtа vіvіраrа) кесірткелер көлеңкелі,
орманды, дымқыл мүктермен жабылған топырақта тіршілік етеді. Бізде жиірек
кездесетін кесірткелер: жүйрік кесіртке (Lасеtа аgіlіs) және жасыл кесіртке
(Lасеrtа vіrіdіs).
Сцинктар (Sсіnсіdіае) топырақтың астыңғы қабатында тіршілік етуге
бейімделген. Кейбір түрлері тауда тіршілік етіп, тасқа тез өрмелеп шығады.
Сцинктардың денесі балықтың қабыршағы сияқты затпен қапталған. Мүйізді
қабыршақ-тарының астында сүйекті пластинкалары болады. Бізде екі түрі
кездеседі — алтын түсті мабуя (Маbuуа аurаtа) және шөлдің жаңалашкөзі деген
түрлері.
2 сурет: Ең алып келес кесірткесі
Алғашқы кесіртке
Бұл класс тармарына ертеде тіршілік еткен рептилилер жатады. Олардан қазір
тұмсық бастылар отрядына жататын — гаттерия деп аталатын бір түрі белгілі.
Гаттерия сырт жағынан қарағанда үлкен кесірткеге ұқсайды. Демек олардың
құрылысындағы көпшілік белгілері күрделі емес екендігін аңғарады. Бұлардың
ұзындығы 50 сантиметр жетеді, бірақ кейбір кәрі еркектерінің ұзындығы 70—75
сантиметрдей болады. Басы мен кеуде бөлімі ұсақ дән тәрізді қабыршақпен
қапталған. Арқасында үшбұрышты мүйізді пластинкалары болады. Гаттерилердің
омыртқасы балықтар мен төменгі сатыдағы амфибилердің омыртқалары сияқты
амфицельді болады. Омыртқа денелерінің арасында хорда сақталған. Құрсақ
қабырғалары деп аталатын тері тектес ұсақ сүйекшелері болады. Бұл
қабырғалары денесінің құрсақ бөлімінде тері астына орналасқан. Ол жер
бетінде тіршілік еткен жануарлардың арғы тегі — стегоцефалдардың құрсақ
сауыттарының қалдығы болуы мүмкін. Жастарының тістері жақтарымен, таңдай
сүйектеріне ғана емес амфибилердікі сияқты өре сүйектеріне де орналасады.
Ересектерінің тісі қажалып мұқал-ған. Төбе көзі өте жақсы дамыған. Дабыл
қуысы, дабыл жарғағы және шағылыс органдары болмайды.
Гаттерилер қазіргі кезде тек қана Жаңа Зеландияның солтүстік бөліміндегі
кішірек аралдарда кездеседі.
Гаттери—аз қозғалатын көбінесе түнде тіршілік ететін жануар. Оларды
альбатростар мен басқа мұхит құстарының інінен жиі кездестіруге болады.
Әдетте бір інде құста гаттери-де кездесетін жағдайлар жиі кездеседі, бірақ
гаттерилер құстың жұмыртқасына да, балапанына да тимейді. Гаттерилер
насекомдармен, құрттармен және ұлулармен қоректенеді. Көктемде және ноябрь
— декабрь айларында көбейеді. Жұмыртқаларын жерді қазып, шұндырға салып,
оның бетін топырақпен жауып тастайды. 8—17-ге дейін жұмыртқа салады.
Жұмыртқанын, дамуы біркелкі болмай, ұзақ уақытқа созылады. Жалпы
жұмыртқаның дамуы 12—14 айдың ішінде өтеді. Жас организмнің өсуі өте баяу
болады да жыныстық жетілуі 20 жылға созылады.
Кесірткелердің көбеюі. Рептилилердің ұрықтануы іште болады. Еркектерінің
шағылыс органы бар. Жұмыртқалары судан тыс құрлықта құрғақ жерде
дамиды.
Даму кезінде амфибилерде болатын личинка стадиясы болмайды. Жұмыртқадан
ересектеріне ұқсас және ересектері тіршілік ететін жағдайда өмір сүруге
бейімделген дене мүшелері кішкене рептилий шығады.
Барлық рептилилердіқ жұмыртқаларының сырты мықты талшықты қабықпен
қапталған. Ол жүмыртқаны кеуіп кетуден, механикалық әсерден, бактериялардың
ішіне еніп кетуден сақтайды. Мұндай қабығы алынып тасталран жұмыртқаның
бірнеше сағаттың ішінде кеуіп кетіп, қабығы бар жұмыртқалардың сол қалпында
қалғаны немесе 10—15% салмағын жоғалтқанын “тәжірибеде байқаған. Судың
мұндай мөлшері жұмыртқаның гигроскопиялық қасиетінің арқасында қалыптасады,
әрі ол оның дамуына әсерін тигізбейді. Рептилидің кейбір түрлерінің
(тасбақалар, крокодилдер, геккондар) жұмыртқаларының талшықты қабатының
үстінде құрғап кетуге кедергі болатын известі қабығы болады.
Тасбақалардың, крокодилдердің жұмыртқаларында (құс жүмыртқасының ағы
сияқты) белокты қабы болады. Бұл ұрық-тың дамуына керекті су қорымен
қамтамасыз ететін қабық бо-лып саналады, Басқа рептилилердің
жұмыртқаларының дамуына қажетті судың пайда болуына екі жағдай себепші
болады. Біріншіден — майдың тотығуы нәтижесінде, екінші — жұмыртқа
қабығы арқылы сыртқы ортадан алады.
Егер салыстырып қарасақ, амфибилердің жұмыртқасындағы май 8—11% болса,
рептилилердің жұмыртқасындағы майдың мөлшері 40% болады. Мұндай ерекшелік
рептилилердің жұмыртқасындағы май тотыққанда әлде қайда көп су бөліп
шығаруына мүмкіндік береді.
Рептилилер жұмыртқаларында болатын талшықты, известі және белокты
қабықтардан басқа ұрық дамыған кезде ұрық-тың өзінен амнион, сероза және
аллантоис деп аталатын қабықтар пайда болады. Олардың ұрықтың дамуына
бейімделуде үлкен маңызы бар.
Алғашқы даму стадиясында ұрық жұмыртқаның сары затының ішіне еніп кетеді.
Ұрықтың бас бөлімінің алдыңғы жағы-нан қатпар пайда болады. Ол қатпар дами
келе ұрықтың арт-қы бөлімінде қаптап жабады. Мұны амниотикалық қатпар деп
атайды. Сөйтіп пайда болған амнион ұрықтың сыртын қаптап жатқан тұйық
қапшыққа ұқсайды. Амниотикалық қуыстың ішінде толған сұйық зат болады, ұрық
осы сұйықтың ішінде жатады, яғни амнион ұрықты жұмыртқаның қатты қабағына
тиюден сақтайды.
Ұрықтың бірнеше қабықтың ішінде жатқанын ескерсек, он-да қалай тыныс алады
және зат алмасудың продуктылары сыртқа қалай шығады деген заңды сұрақ
тудады. Тыныс алура алғашқы бейімделушілік жұмыртқаның сары затын қоршап
жатқан көптеген қан тамырларының торы болып саналады.
Мұны сары заттың қан айналу шеңбері деп атайды. Ұрық өсе келе сары заттағы,
басқа бөлімдеріндегі қан тамырларының торы жойылады. Аллантоис ұрықтың
артқы ішегінің құрсақ жақ қабырғасынан шығатын қапшық тәрізді тұйық зат.
Аллантоис дами келе сары уыз қапшығы мен сероз кабығының аралығына жабыса
өскен үлкен қапшықшаға ұқсайды. Дамуының соңғы кезінде аллантоис ұрықты
және сары зат қапшығын бүтіндей қоршап алады.
Аллантоис екі түрлі қызмет атқарады: біріншіден — тыныс алу органдарының
қызметін атқарса, екіншіден — ұрық қуығы болып саналады. Аллантоис тек қана
зәр затын жинайтын пассив орган емес, зәрдің құрамындағы артық суды сорып
алып, қан тамырлары арқылы денеге түсіріп, одан зәр арқылы организмнен
бөлінуіне себепші болатын орган. Одан басқа зат алмасу кезінде пайда болған
заттардын, бір бөлігі газ түрінде организмнен бөлінуіне себепші болады. Бұл
жұмыртқадағы негізгі энергия көзі болып саналатын май тотыққанда су мен
көмір қышқыл газы бөлінетін процеске негізделген. Амфибилер мен
салыстырғанда рептилилерде белоктың мөлшері әлде қайда аз
болады.
Қорыта келгенде рептилилердің жұмыртқаларының құры-лысы мен дамуының
мынандай бейімделушіліктерді көруге болады: 1) жұмыртқаның известі және
талшықты қабықтары, жұмыртқа сұйықтығын ағып кетуден, кебуден, механикалық
зақым келтіруден сақтайды; 2) жұмыртқаның қоректік затқа сары уызға бай
болуы, оның личинка арқылы дамымай, тура дамуын камтамасыз етеді; 3)
жұмыртқаның гигроскопиялық қасиеті сыртқы ортадан жүмыртқаға судьщ өтуіне
себеп болады; 4) кейбір түрлерінде суға бай белоктың болуы және сары
уызында майдың көп болуы, жұмыртқада су қорының жеткілікті болуын
қамтамасыз етеді; 5) амниотикалық қуыста сүйық заттың болуы ұрыққа қалыпты
жағдай туғызады және оны механикалық әсерлерден сақтайды; 6) Ұрық сыртының
түрліше қабықтармен капталып тұруы (аллантоис), оның тыныс алуына және зат
алмасуда пайда болған газдарды сыртқа шығаруға себепкер болады.
Рептилилердің көбеюіндегі бұл сияқты ерекшеліктер, олардың құрлыққа
тіршілік етуге көшуіне әсер еткен.
Рептилилердің көпшілігі ұрықтанған жұмыртқалар салып көбейеді.
Жұмыртқаларын күн қызуы жақсы түсетін, азды көпті дымқылы бар топырақтан
жасаған ұяларына салады. Шіріген ағаш түбіріне, өсімдік үйінділерінің
арасына жұмыртқасын салатын түрлері де кездеседі. Америка крокодилі
батпақты топырақтан шұңқыр қазып, соған жұмыртқасын салады да үстін
есімдіктер шіріндісімен жауып тастайды.
Әдетте рептилилер жұмыртқалағасын одан ары қарай қам-қорлық жасамайды.
Бірақ, кейбір крокодилдер, жұмыртқала-ған “ұяларының” маңайында болып оны
басқа зиянды жануарлардан қорғайды. Ұрғашы питондар жұмыртқаларын денесімен
орап жатады. Бұл кезде біріншіден, олар жұмыртқаларьы қорғаса, екіншіден,
жұмыртқаларының дамуын тұрақты жылылықпен қамтамасыз етеді. Питондар
ұясынын, жылылығы оның айналасындағы орталықтың жылылығынан +10°, +12°
артық болады. Ешкіемерлердің ұрғашылары да жұмыртқаларын
қориды.
Рептилилердің кейбіреулері балаларын тірі тауып та көбе-йеді. Бұл кезде
ұрықтанған жұмыртқа өзінің барлык даму стадиясын жұмыртқа жолында өткізеді
де, анасының денесінен шығысымен жұмыртқасының қабығы жарылып дүниеге
кішкене рептилий келеді. Мұндай жардай — сұр жыландарда, тірі туатын
кесірткелерде және ұршық тэрізділерде байқалады.
Сарыбас жыландардың жұмыртқаларының құрсақта болу мерзіміне қарай сыртқы
орталықта дамуы 30 күннен 60 күнге дейін созылады. Сөйтіп, тірі жұмыртқа
туу ұрықтанған жұмыртқаның құрсақта болу уақытына байланысты. Тірі жұмыртқа
туу қасиеті мына рептилилерде де болады, мысалы, құм жыданында, теңіз
жыландарында көптеген сарыбас жыландарда, кесірткелерде тірі жұмыртқа
салады. Крокодилдер мен тасбақаларда тірі жұмыртқа туу ешқашанда
байқалмайды. Таулы жерлерде және солтүстікте тірі туатын рептилилердің
көбірек тарағаны анықталған. Рептилилердің кейбір түрлері әр түрлі табиғат
жағдайында көбейеді. Мысалы, бір түрлі табиғат жағдайында жұмыртқа салып
көбейсе, ал екінші бір жағдайда тірі туады. Мысалы, тибет жұмырбастысы
биіктігі 2000—3 000м жерде жұмыртқа туып көбейсе, биіктігі 4 000—5000 м
жерде тіршілік еткендері тірі туып көбейеді.
Рептилилердің кейбір түрлерінің тірі тууы климаттың салқын болуының
себебінен болу керек. Жұмыртқа анасының құрсағында жатқанда дамуына керекті
бір қалыпты және жоғары температурамен қамтамасыз етіледі. Дене
температурасы тұрақты болатын сүт қоректілерден рептилилердің айырмашылығы,
бұлардың ұрғашылары күн-шуақты пайдаланып, ұрық дамуына қажет тұрақты
температура жасауға әрекет етеді.
Кейбір рептилилердің (теңіз жыландары, кейбір хамелеондар) тірі тууына
себепші болатын қосымша жағдай, олардың суда, ормандарда және жер астында
тіршілік етуі.
Рептилилер жұмыртқаны көп салмайды. Жұмыртқасының санының 100-ге жетуі,
немесе одан көп болуы сирек кездеседі. Мұндай жағдай ірі крокодилдерде,
тасбақаларда және жыландарда байқалады. Әдетте рептилилердің жұмыртқасының
саны 20—30-дан аспайды, ұсақ кесірткелер 1—2 ғана жұмыртқа салады.
Тасбақалар бір жазда бірнеше рет жұмыртқа салатыны белгілі.
Крокодилдер, тасбақалар 6—7 жасқа толғанда, жыландар 3—4 жасқа толғанда,
кесірткелер 1 жасқа толып, екінші жасқа кеткенде, ал кейбір ұсақ
рептилилерде 9—10 айда жыныс бездері пісіп-жетіледі.
Кесірткелердің қореқтенуі. Кесірткелер әр түрлі жануарлармен: жер бетінде
тіршілік ететін ұсақ жануарлармен суда тіршілік ететін омыртқасыздармен
қатар, ірі сүт қоректілерді де қорек етеді.
Көптеген түрлері өсімдікпен қоректенеді. Мысалы, кесірткелер насекомдармен,
құрттармен және моллюскалармен тамақтанады. Оның кейбір түрлері (агамалар,
игуандар) олардан баска өсімдіктерді де қорек етеді. Теңіз тасбақалары мен
жыландары балықтармен қоректенеді. Сарыбас жыландар көптеген амфибилерді
жояды, ал кейбір теңіз жыландары пеламидалар тек қана басаяқтң
моллюскалармен қоректенеді. Ешкіемерлер және кейбір құрлықта тіршілік
ететін жыландар ұсақ кемірушілерді, құстарды және рептилилерді азық етеді.
Крокодилдер мен ірі жыландар ірі андарды да ұстап жейді. олардың адамдарға
да шабуыл жасайтын кездері болады.
Рептилилердің ішінде нағыз өсімдік тектес азықпен қоректенетіндері қала
тасбақасы. Олар кейде ұсақ жануарлармен де коректенеді. Көпшілігі су ішеді,
тек қана шөлде тіршілік ететін түрлері суды жеген тамақтарынан алады.
Жемдерін іздеп табу және ұстау тәсілдері де түрліше болады. Кесірткелер мен
кейбір жыландар, жер бетінде тіршілік ететін тасбақалар жемдерін көп жерді
шарлап іздеп, тауып қоректенеді. Бірнеше сантиметр құмның астында жатқан,
сцинкалар құмның үстінде жүрген қорек ететін жәндіктерін тез сезіп, астыңғы
жағынан сүңгіп шығып, ұстап қоректенеді. Жыланның кейбір түрлері
(айдаһарлар), крокодилдер мен су тасбақалары қорек ететін жануарларын аңдып
тұрып секіріп барып ұстайды. Сол сияқты хамелеондар да жануарларды бұтаққа
шығып, аңдып отырады. Олар өзіне жақын маңда ұшып, немесе жорғалап жүрген
насекомдарды желімді, ұзын тілін аузынан тез шығарып ұстап жейді.
Рептилилердің барлығы да жемдерін ұсатпай бүтіндей жұтады. Тек қана
крокодилдер мен тасбақалар жемдерін бөлшектеп жейді. Осы рептилилердің
аузында екінші реттік сүйекті таңдай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Kipicпe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 Бауырымен жорғалаушылар туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... 5-6
1.1 Бауырымен жорғалаушылардың тepi жабындысы және скелеті ... ...7-8
1.2 Бауырымен жорғалаушылардың ми сауыты ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Бауырымен жорғалаушылардың иық белдеуі мен жамбас белдеуі ... 10
1.4 Бауырымен жорғалаушылардың асқорыту, тыныс алу жүйесі ... ... .11
1.5 Бауырымен жорғалаушылардың қан айналу нерв жүйесі ... ... ... ...12-13
1.6 Бауырымен жорғалаушылардың зәр және жыныс жүйесі ... ... ... ...14
2 Бауырымен жорғалаушылардың экологиялық топтары ... ... ... ... ... 15
2.1Қабыршақтылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..15
2.2 Кесірткелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16-28
2.3 Тасбақалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..29-31
2.4 Қолтырауындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..32-33
2.5 Жыландар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34 -37
2.6 Хамелеондар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .39
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Kipicпe
Дүние жүзінде бауырымен жорғалаушылардың ғылымға 6600 түрі белгілі:
алғашқы кесірткелер —1, тасбақалар —230, крокодилдер -22, кесірткелер -
3900, жыландар - 2500. Саны жағынан омыртқалылардың ішінде құстардан
кейінгі екінші орында бауырымен жорғалаушылар.
Бауырымен жорғалаушылар құрлықта жұмыртқа салып көбейетін, нағыз
құрлықта тіршілік етуге бейімделген жануарлар. Олар өте жылы аймақтарда
тіршілік етеді, сондықтан тропикалық аймақтан алыстаған сайын, олардың саны
азая береді. Олардың кең аймақта таралуына негізгі себеп - температура,
өйткені бұл суыққанды жануарлар тек ауа райы жылы болғанда ғана белсенді
тіршілік етеді. Салқын болса інге кіріп жасырынады немесе жазғы ұйқыға
кетеді. Бауырымен жорғалаушылар жануар тектес азықпен қоректенеді. Олар
кесірткелер, насекомдар, моллюскалар, қосмекенділерді қорек етеді. Жыландар
көптеген кеміргіштерді жейді, сонымен бірге үй жануарлары мен адамдарға да
қауіп туғызады. Құрлықтағы тасбақалар жеміс-жидекті жеп бақтарға, судағы
тасбақалар балықты жеп аздап залалын тигізеді. Көптеген бауырымен
жорғалаушылардың (жылан, тасбақа, ірі кесірткелер) етін адамдар тамаққа
пайдаланады. Крокодилдерді, жыландарды, тасбақаларды терісі және мүйізді
сауыты үшін аулайды. АҚШ-та және Кубада крокодилдерді өсіретін фермалар
бар. Термезде, Кушкада, Бадхызда, Ташкентте және Бішкекте жылан өсіретін
арнаулы питомниктер бар[10].
1. Бауырымен жорғалаушылар туралы жалпы түсінік
Бауырымен жорғалаушылар жер бетінде тіршілік ететін, жоғарғы сатыдағы
омыртқалылар.
Дөңгелек ауыздылар, балықтар, амфибилер көбіне тіршілігі сумен тығыз
байланысты, төменгі сатыдағы омыртқалылар болса, рептилилер, құстар және
сүтқоректі жануарлар құрлықта тіршілік ететін жоғарғы сатыдағы
омыртқалылар. Бұлардың ішінде тіршілігінің көп уақыты суда өтетін түрлері
де бар, бірақ ол су ортасында тіршілік етуге бейімделген екінші белгі
болып саналады.Оны палеонтологияның, эмбриологияның және экологияның
көптеген мәліметтері дәлелдеп отыр.
Барлық жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың ұрықтануы іште болады. Көбеюі
құрлықта, кейбір тірі туатын түрлері (мысалы, кит тәрізділер) суда
көбейеді. Жоғары сатыдағы омыртқалылардың эмбриональдық дамуындағы бір
ерекшелігі ерекше ұрық қабының пайда болуы. Жоғарғы сатыдағы сүт
қоректілерде ұрық қабы бала жататын орынды немесе плацента құрауға
қатысады. Оның өзі өсіп келе жатқан эмбрион мен аналық организмнің
арасындағы органикалық байланысты түзеді.
Бір ұрық қабының амниотикалық деп аталуына сәйкес жоғары сатыдағы
омыртқалылар амниота деп аталған. Ал төменгі сатыдағы омыртқалыларда ұрық
қабы пайда болмайды, сондықтан оларды анамниялар деп атайды.
Жер бетінде тіршілік ететін барлық жоғарғы сатыдағы омыртқалыларға тән
белгілер бауырымен жорғалаушылардан айқын байқалады. Олардың миы әлде
кайда жақсы жетілген. Сондықтан бауырымен жорғалаушылардың рефлекторлық
әрекеті күрделі болады. Құрлықта тіршілік етуіне байланысты бұлардың
денесі амфибилер мен балықтарға қарағанда жақсы жіктелген. Әсіресе, басын
әр түрлі бағытта қозғауына мүмкіндік беретін мойын бөлімінің болуы.
Денесін құрғап кетуден сақтайтын терісінде мүйізді эпидермис қабаты мен
мүйізді қабыршақтарының болуы. Өкпе арқылы тыныс алады. Жүрегі мен
артериялық доғасы жақсы жіктелген. Оң және сол қарыншаның арасында перде
болады, осы қарыншадан үш артерия қан тамыры шығады[11].
Әйткенмен рептилилер жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың ішінде нашар
ұйымдасқан организм болып саналады. Аортаның екі системалы доғасына
байланысты, олардың тұлға бөлімінің артерия қаны аралас болады. Дене
жылуының реттелу қабілеті нашар. Дене температурасы тұрақты емес, мысалы
кейбір кесірткелердің актив қозғалысы кезіндегі дене температурасы 14—
32° градустың арасында болады.
Амфибилерге қарағанда рептилилер көп алуан түрлі және кең таралған класс.
Қазір рептилилердің шамамен 5000—5500-дей түрі белгілі. Олар 4 класс
тармағына, 9 отрядқа бөлінеді.
І-класс тармағы. Алғашқы кесірткелер немесе Ящерогадылар
1-отряд Тұмсықбастылар (Кһуnсһосерһаlіа).
ІІ-класс тармағы. Қабыршақтылар (Squаmаtа).
2-отряд. Кесірткелер (Lасеrtіlіа).
3-отряд. Хамелеондар ((Сһаmаеlеоnіеs).
4-отряд. Жыландар (Орһіdіа).
ІІІ-класс тармағы. Крокодилдер.
5-отряд. Крокодилдер (Сrосоdіlіа).
ІV-класс тармағы. Тасбақалар (Сһеlоnіа).
6-отряд. Жасырын мойындылар (Сrурtоdіrа) .
7-отряд. Бүйір мойындылар (Рlеurоdіrа).
8-отряд. Теңіз тасбақалары (Сһеlоnііdеа).
9-отряд. Жұмсақ терілілер (Тrіоnусһоіdае) .
Бауырымен жорғалаушылардың тepi жабындысы және скелеті
Сыртқы көрінісі. Денесінің сыртқы көрінісіне қарай рептилилер үшке
бөлінеді.
1. Кесіртке тәрізділер. Бұлардың сыртқы құрылысы рептилилердің
көпшілігіне тән және біріне-бірі ұқсас деп айтуға болады. Олардың аяқтары
жақсы жетілген, құйрықтары ұзын, кейбір түрлерінде қармақ тәрізді болады.
Кесіртке тәрізділерге кесірткелер, хамелеондар, крокодилдер,
ящерогадылар жатады.
2. Жылантәрізділер. Бұлардың денесі цилиндр пішінді, аяғы жоқ, мойыны
денесінен айқын бөлінбеген, көкірек бөлімі мен құйрық бөлімі айқын
ажыратылмай бір-бірімен жалғасып жатады. Бұларға: жыландар, аяқсыз
кесірткелер жатады. Алғашқы және соңғы типтің арасында аралық формалар
бар. Мысалы, амфисбен тұқымдасының кейбір түрлерінің тек қана алдыңғы
аяқтары болады, олардың басы денесінен айқын бөлінбеген, мойын бөлімі
байқалмайды, қысқа, жуан құйрығы да денесінен айқын бөлінбеген.
Керісінше, жыландардан, айдаһарлардан артқы аяқтың нұсқасын кездестіруге
болады.
3. Тасбақа тәрізділер. Тасбақа тәрізділердің денесі арқасынан құрсағына
қарай қысыңқы болып, арқа және құрсақ сауытының арасына орналасқан.
Аяқтары көбінесе қысқа, құрлықтағы формаларында бағана тәрізді, теңіздегі
формаларында ескек тәрізді, мойыны ұзын, қозғалмалы. Бұған тасбақалар
жатады.
Тері жабындысы. Терісінің сыртқы қабатының эпидермисі мүйізденіп,
әрқашанда түлеп отырады. Оны төменгі жатқан қабаты қалпына келтіреді.
Денесі сыртынан мүйіз қабыршақпен қапталып жатады. Эпидермистің
мүйізденуі, мүйізді өсінділердің болуының үлкен маңызы бар. Өйткені бұлар
жануарды құрғап кетуден сақтайды. Тері бездері болмайды. Кесірткелердің
санының ішкі бетінде тесікшелері болады, бұлардан көбею кезінде
қоймалжың, желім тәрізді жабысқақ заттар шығады, оның маңызы әлі
анықталмаған. Аздап та болса тері бездері крокодилдерде, әсіресе жас
крокодилдерде кездеседі. Олар арқасында, төменгі жағында клоаканың
маңында орналасқан. Жыландарда да тері бездерінің нұсқасы болады.
Омыртқасы. Қесірткелердің көпшілігінің омыртқа жотасы, процельдік
омыртқалардан қалыптасқан. Төменгі сатыдағы формаларының омыртқа денесі
амфицельді. Омыртқа жотасы, амфибилерге қарағанда қозғалмалы болып, бес
бөлікке бөлінген: мойын, арқа, бел, сегізкөз, қүйрық.
Кесірткелердің мойын омыртқасыньщ саны 8. Рептилилер-дің мойын
омыртқалары амфибилердін, мойын омыртқаларынан көп және бұлардьщ алғашқы
екі омыртқасының құрылысында өзіндік ерекшеліктері болады. Басқа
амниоталардікі сияқты бірінші мойын омыртқасын (аtlаз) ауыз омыртқа,
екіншісін — эпистрофея (еріsігорһеиs) деп атайды. Ауыз омыртқасы сақина
пішінді, ол жоғарғы және төменгі жартыға байланыс ткані арқылы бекінеді.
Жоғарғы тесігі жұлынмен байланысады да, төменгі тесігіне екінші мойын
омыртқаның эпистрофеяның тіс тәрізді (ргосеssиs оdопtоіdеиs) өсіндісі
еніп тұрады. Ауыз омыртқасы осы өсіндінің айналасында айналып тұрады.
Эмбриологиялық мәліметтерге қарағанда, эпистрофеяның бұл өсіндісі ауыз
омыртқасының денесі болып саналады. Мойынның мұндай құрылысы оның
қозғалмалы болуына әсерін тигізеді.
Бел — көкірек бөлімінің омыртқалары кесірткелерде 22 бо-лады. Бұлардың
барлығына да қабырғалар бекиді, бірақ алдыңғы бес омыртқаның қабырғалары
төс сүйегіне барып бекиді. Соның нәтижесінде көптеген рептилилерге тән
нағыз көкірек қуысы пайда болған. Төс сүйегі болмайтын жыландарда көкірек
қуысы да болмайды. Кесірткелердің төсі шеміршекті болады. Ол ұрықтық даму
кезінде көкірек қабырғаларының иілген ұштарының өсуінің нәтижесінде пайда
болған.
Сегізкөз екі омыртқадан қалыптасады, бұлардың көлденең есінділеріне
жамбас сүйектері бекиді.
Құйрық бөлімі ондаған омыртқалардан тұрады. Оның алдыңғыларында бүйір,
өсінділері және қабырғалардын, да нұсқалары болады. Құйрық омыртқаларының
соңғы бөліктерінде өсінділері жойылып, таяқша тәрізді сүйекке айналған.
Әрбір омыртқа денесінің ортасында жігі болады. Егер әр түрлі себептен
құйрығы үзіліп қалса, онда омыртқа осы жігінен екіге бөлінеді. Анығырақ
айтқанда — бір омыртқамен екінші омыртқаның қосылған буын аралығынан
бөлінбейді. Құйрығындағы арнаулы еттердің жирылуының нәтижесінде
құйрығын үзіп, қалдырады.
Бауырымен жорғалаушылардың ми сауыты
Ми сауыты Ми сауытының бір ерекшелігі ондағы алғашқы шеміршек сауыт
толық сүйектеніп, көптеген тері сүйектер дамып, төбе сүйегі, бүйір және
ми сауытының түбі негізделген.
Бас сүйегінің шүйде бөлімі (хондральдық) шеміршек тектес төрт сүйектен:
жоғарғы шүйде, негізгі шүйде және екі бүйір шүйде сүйегінен құралған. Бұл
сүйектер қарақұс тесігінің айналасына орналасқан. Оның астыңғы жағында бір
ғана қарақұс өсіндісі болады. Оның қалыптасуына екі бүйір және негізгі
шүйде сүйек қатысады. Негізгі шүйде сүйегінің алдыңғы жағында негізгі сына
тәрізді сүйек орналасқан. Бұл ми сауытының түп жағын құрауға қатысады.
Парасфеноид сүйегі кішкене, ол негізгі сына тәрізді сүйектің алдыңғы
ұшына жалғасып жатады.
Есту капсуласының маңынан үш құлақ сүйегі пайда болады. Оның біреуі —
алдыңғы құлақ — бүкіл өмір бойы жеке қалып қояды, ал қалған екеуі — артқы
құлақ сүйегі; бүйір шүйде сүйекпен, үстіңгі құлақ сүйегі — жоғарғы шүйде
сүйегімен бірігіп кетеді.
Иіс бөліміндегі шеміршектер сүйектенбей, сол шеміршек күйінде қалып қояды.
Ми сауытының төбесі мынадай жұп сүйектерден: мұрын, маңдай алды, маңдай
және маңдай артындағы, төбе және тақ төбе аралық сүйектерден құралған. Төбе
аралық сүйегінің ортасында төбе органының тесігі болады. Ми сауытының бүйір
жақтары мына сүйектерден тақ жақаралық, жұп жоғарғы жақ, көз үсті, бет және
бұдырбетті сүйектерден қалыптасады. Ми сауытының төбесінің, астыңғы
жағында, самай маңында, кесірткелерде — бүйір самай шұңқыры деп аталатын
едәуір ояз жері болады.
Төменгі жағы Меккелев шеміршегіне ұқсас, буындасқан сүйектен тұрады. Бұл
шаршы сүйекпен ұштасады. Тіс, бұрыш, және бұрыш үсті, садақша және тақташа
сүйектерде жақ құрамына енеді.
Тіл асты доғасының үстіңгі бөлімі гиомандибулярға ұқсас, ол есту сүйегі —
үзеңгі деп аталады. Висцеральдық скелеттің басқа элементтері шеміршек
пластинкаларынан және үш пар өсіндіден тұратын тіл асты аппаратын құрайды.
Бауырымен жорғалаушылардың иық белдеуі мен жамбас белдеуі
Иық белдеуі. Амфибилердегідей негізінен үш сүйектен қалыптасады. Иық
белдеуінің құрсақ жағында тоқпан жіліктің басы еніп тұратын шұңқыры бар
коракоид болады. Иық белдеуінің арқа жағы — жауырыннан және жауырын үсті
шеміршегінен тұрады. Коракоид төспен байланысады, ал оның алдыңғы жағында
бұғана жатады. Крест тәрізді төстің сүріншегі бұғана мен коракоидтың арасын
жалғастырып тұрады.
Жамбас белдеуі. Жамбас белдеуі мықын сүйектен (ilium) шонданай сүйегінен
(іsсһіиm) және шап сүйегінен тұрады. Бұлардың бір жақ ұштары түйісіп келіп,
ортан жіліктің басы еніп тұратын шұңқырды құрайды. Мықын сүйегі екі жағынан
да сегізкөз омыртқаларының көлденең өсінділеріне бекінеді. Оң және сол жақ
мықын сүйегі мен шап сүйектері өзара байланысады.
Аяқтарының құрылысы, бес саусақты организмдердің аяқтарының құрылысына
ұқсас.
Ет системасы. Рептилилерде төменгі сатыдағы организмдерге тән еттің
метомерлі орналасуы сақталмаған. Оларда мойын бөлімінің пайда болуы, бес
саусақты аяқтың дамуы, жалпы денесінің үлкен бөліктерге жіктелуі міне
осының барлығы ет системасының күрделі дифференциялануына себепші болған.
Әсіресе, тыныс алу процесін реттеуге қатысатын қабырға аралық еттерінің
пайда болуын ерекше атап өтуге болады.
Бауырымен жорғалаушылардың асқорыту, тыныс алу жүйесі
Ас қорыту. Органдарының құрылысы амфибилердің ас қорыту органдарынан
әлдеқайда күрделі. Бұл ас қорыту жолының үлкен бөлімдерге бөлінуіне және
кейбір жаңа бөлімдердің пайда болуына байланысты ауыз қуысы жұтқыншақтан
айқын бөлінген. Тасбақа мен крокодилдердің мұрын жұтқыншақ жолы ауыз
қуысынан екінші таңдай сүйек арқылы бөлінген. Ауыз қуысының түп жағында
орналасқан, атылып шығуға бейімделген, қозғалмалы, етті тілі болады.
Тілінің формасы түрліше болады. Жыландар мен кесірткёлердің көпшілігінің
тілі жіңішке, ұшы екі айыр болады. Хамелеондардың, керісінше тілінің ұшы
жалпақ. Тілдің формасының түрліше болуы қоректік заттарды ұстау тәсілі
мен пайдалану сипатына байланысты.
Рептилилердің көпшілігінің тісі болады. Тісі жоғарғы жақ, жақ аралық,
қанат тәрізді және төменгі жақ сүйектеріне орналасқан. Амфибилерден
айырмашылығы — гаттерилерден басқаларында, өре сүйегінде тісі болмайды.
Тістері көрсетілген сүйектердің жиектеріне бекиді. Тек қана
крокодилдердің тістері альвеолға орналасқан. Ауыз бездері амфибилерге
қарағанда күшті жетілген.
Етті қарыны басқа ас қорыту жолынан айқын ажыратылған. Аш ішек пен тоқ
ішектің қосылған жерінде соқыр ішектің нұсқасы болады. Тек қана шөппен
қоректенетін тасбақалардың соқыр ішегі (бүйені) жақсы жетілген
Ұйқы безі он екі елі ішектің иініне орналасқан. Бауырында өт болады. Өт
жолы да ұйқы безінің ашылатын жеріне келіп ашылады.
Тыныс органдары. Рептилилердің амфибилерден айырмашылығы, бұлардың суда
тіршілік ететін личинкалары болмайды. Ұрықтарының эмбриональдық даму
кезінде желбезек аппараты қалыптаспай, жұмыртқаның ішіндегі ұрықтың газ
алмасуы алантоис пен сары уыз қапшығы арқылы орындалады. Ересек
рептилилер тек қана өкпемен тыныс алады. Терісінде мүйізді қабаттың пайда
болуына байланысты тыныс алуға қатыспайды.
Өкпесінің пішіні қапшық тәрізді оның іші өте ұсақ ұяшықтарға бөлінген.
Тасбақа, крокодил сияқты жоғарғы сатыдағы рептилилерде бұл бөлімі өте
жақсы дамып, күрделене түскен. Осы кездегі өте қарапайым — гаттерилердің
өкпесінің ішкі қуысының өзі де үлкен болады. Кесірткелердің, әсіресе
хамелеондардың өкпесінің. астыңғы жағында ұяшықтар мен аралық перделері
болмай, саусақ тәрізді керегесі жұқа өсінділер — өкпе қапшықшалары
болады. Бұларда газ алмасу процесі орындалмайды.
Көмекей қуысы оймақ тәрізді және бір пар ожау тәрізді шеміршекпен
шектелген көмекей камерасына жалғасады. Көмекейден ұзын кеңірдек кетеді.
Қеңірдек екі бронхыға тарамдалып, өкпеге жалғасады. Тыныс алу және шығару
көкірек қуысының, кеңейіп, тарылуы нәтижесінде орындалады.
Бауырымен жорғалаушылардың қан айналу және нерв жүйесі
Қан айналысы. Көпшілік рептилилердің жүрегі амфибилердікі сияқты үш
камералы болады, бірақ жүрекшелерінің аралығындағы перделері толық
жетіледі де қарыншаларының арасындағы пердесі толық болмайды.
Крокодилдерде бұл перде толық жетілгендіктен қарыншаны толық екі бөлікке
бөліп тұрады. Жүрек қарыншасының әр жерінен үш артерия кетеді. Оң
қарыншадан өкпе қан тамыры шығады да біраздан соң оң және сол өкпе
артериясына бөлінеді. Қарыншаның сол жақ бөлімінен (ішінде артериялық
қаны бар) аортаның оң жақ шеңбері шығады. Одан ұйқы, бұғана асты
артериялары кетеді. Ең соңында қарыншаның ортасынан қолқаның сол жақ
шеңбері кетеді. Ол жүрекке қарай иіліп, қолқаның оң жақшеңберімен
қосылып, арқа қолқасын құрайды
Қан тамырының осындай жіктелуі нәтижесінде өкпе артерияларына тек қана
вена қаны құйылады да оң жақтағы қолқа доғасына, сол сияқты күре тамыр
және бұғана асты артерияларына — таза артериялық қан келеді. Тек қана сол
жақ колқа шеңберіне, арқа қолқасына аралас қан келеді, бірақ оттегіне бай
қан басым болады. Арқа қолқасы омыртқаның бойымен кетеді де, одан ішкі
органдарда, еттерге қан тамыры таралады. Арқа қолқасы жамбас тұсына
келгенде үлкен мықын артерияларына бөлініп, қанды артқы аяқтарға
апарады.
Құйрық бөліміндегі вена қандары — құйрық венасына жиналады, ол клоаканың
маңына келгенде, екі жамбас венасына тарамдалады. Жамбас веналарына артқы
аяқтардың веналары жалғасады. Одан кейін бүйректің қақпа венасын бөліп
шығарып, олар құрсақ венасымен қосылады. Құрсақ венасы ішкі органдардың
көптеген веналарын қосып алып, бауырға еніп, бауырдың қақпа
венасын құрайды.
Бүйректен шыққан веналардан артқы қуыс веналардан артқы қуыс вена
құралады. Артқы қуыс венасына омыртқаның астыңғы бетімен басқа қарай
көтеріліп, оң жүрекшеге келіп құяды. Артқы қуыс венасына — бауыр
венасы да құйылады.
Бас бөліміндегі вена қандары қос яремдык венаға жиналады. Олар қос бұғана
асты веналарымен қосылып, алдыңғы бір пар венаны құрап, оң жақ жүрекшеге
құяды. Сол жақ жүрекшеге өкпе веналарының қаны кұйылады.
Нерв системасы. Рептилилердің нерв системасы амфибилердікінен анағұрлым
жақсы жетілген. Ми жарты шарлары үлкен, олардың мидың сұр затынан тұратын
қыртысы болады. Әйткен-мен бұл қыртысы әлі де жақсы жетілмеген, сондықтан
да алдыңғы мидың көпшілік бөлімі жолақты денеден тұрады. Алдыңғы мидың
үлкенірек болуы, аралық миды үстінен жауып қарағанда көрсетпейді. Төбе
органы мен эпифиз жақсы жетілген. Төбе органы өзінің құрылысына қарағанда
көзге ұқсайды. Бұл орган гаттерия және кесірткелерде жақсы жетілген. Ол
төбе сүйектерінің аралығындағы тесікке орналасып, жарықтың әсе-рін өте
жақсы қабылдайды.
Мишық өте жақсы дамыған. Басқа жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың миы
сияқты рептилилердің сопақша миы да вертикал бағытта айқын иін жасайды.
Сезім органдары. Механикалық қозуларды қабыршақтары-ның үстіне,
эпидермистің астындағы сезім клеткаларының жи-налған жеріне, сезім
дақтарына орналасқан сезгіш “түктері” арқылы қабылдайды. Бірақ суда
тіршілік ететін төменгі саты-дағы омыртқалыларда болатын бүйір
сызықтарының органдары болмайды.
Иіс органының құрылысында оның иіс сезу жолының ор-таңғы бөлімінің
төменгі — тыныс алу, жоғарғы нағыз иіс сезу бөліміне бөлінуінің үлкен
маңызы бар. Барлық иіс жолының бас жағында айқын бөлінген табалдырық бар,
ол оның жұтқыншаққа ашылатын төменгі бөлімі мұрын жұтқыншақ жолын құрады.
Бұған қосымша якобсонов органы болады. Бұл ауыз ішіндегі тамақтың иісін
айырады. Кесірткелер тілін аузынан шырарып, кейбір заттарға тигізеді.
Тілін шығарғанда иісі бар заттың ұсақ түйірі тіліне жабысады да, қайтадан
тілін аузына ендіргенде тілімен бірге енген заттан якобсонов мүшесі
арқылы оның иісін “аңғарады”, айыра біледі.
1.6 Бауырымен жорғалаушылардың зәр және жыныс жүйесі
Зәр шығару органдары. Рептилилердің ересектерінің зәр шығару органы
жамбас бүйректерінен (metanерһrоs) тұрады. Метанефрос дене бойымен созылып
жатқан — дене бүйрегі бастамасының алдыңғы жағынан дамиды. Дене бүйректері
ұрықтың даму кезеңінде болатын орган. Дене бүйректері ұрық жұмыртқадан
шыққанша, кейде жүмыртқадан шыққан соң біраз уақытқа дейін жұмыс істейді.
Жамбас бүйрегі жетілген соң, вольфов каналының артқы бөлімінен, бүйректің
зәр шығару түтігімен қосылатын канал шығады. Сөйтіп зәр шығару түтігі пайда
болады. Оң және сол зәр шығару түтіктері клоаканың арқа жағынан құйылады.
Құрсақ жағынан клоакаға қуық ашылады. Крокодилдердің, жыландардың,
кесірткенің кейбір түрлерінің қуығы жетілмеген. Мұндай жануарлардың зәр
заты қоймалжың болады да, негізінен несеп қышқылынан тұрады.
Жамбас бүйрек қалыптасқан соң, дене бүйрегі редукцияланады. Ұрғашыларында
алғашқы бүйрек толығымен редукцияланады да еркегінде оның алдыңғы бөлігі
қалып қояды. Оны ұрық безінің қосалқысын (еріdіdуmus) деп атайды.
Жыныс органдары. Жыныс бездері дене қуысының ішінде, омыртқа жотасының екі
жақ бүйіріне орналасқан. Ұрық безі, мезонефростың қалдығы, ұрық қосалқысы
екені айтылған болатын. Ұрық қосалқысының қаналы рептилилерде тек қана ұрық
өткізгіш болып саналатын вольфов каналына жалғасады. Гаттериден басқа
рептилилердің барлығында да шағылыс органы болады. Кесірткелерде,
жыландарда шағылыс органдары клоаканың арт жақ керегесінен өскен бір пар
өсінді болып есептеледі. Крокодилдер мен тасбақалардың шағылыс органдары
сыңар болады.
Ұрғашыларында вольфов каналы сақталмайды. Жұмыртқа жолының қызметін
мюллеров каналы атқарады. Мюллеров каналы қабырғасы жұқа қос түтіктен
тұрады, оның воронка тәрізді бір ұшы дене қуысына ашылады да екінші ұшы
клоакамен жалғасады. Тасбақалар мен крокодилдердің жұмыртқа жолының
ортасында жұмыртқаның белокты қабығын бөліп шығаратын безі болады. Жұмыртқа
жолының төменгі жағында пергамент тәрізді немесе жұмыртқаның известі сіңген
қабығы пайда болатьы безі бар.
Дыбыс органдары. Рептилилерде қос мекенділер сияқты ішкі және ортаңры
құлақтан тұрады. Ортадғы құлақта бір ғана үзеңгі сүйегі болады. Жарғақты
лабиринт иірімдері жіктеліңкіреген, оның ішінде мүйіз тәрізді иірімді
байқауға болады, ол көпшілігінде қалта тәрізді өсінді түрінде болады.
Олардын, көздерінің қозғалымды қабақтары болады. Оның төменгісі жақсы
дамыған, тез қозғалады. Көзінің алдыңғы бұрышында көзін ашып, жұматын —
үшінші қабағы болады. Жылан мен гекконның төменгі және жоғарғы қабақтары
мөлдір болады және бірімен-бірі бірігіп кеткен. Көзінің құрылысында
заттарды әр түрлі қашықтықтан көруге бейімделушілік байқалады.
2 Бауырымен жорғалаушылардың экологиялық топтары
2.1 Кабыршақтылар
Қабыршақтылар казіргі кездегі бауырымен жорғалаушылардың ішіндегі ең
көбі. Оның 5 мыңға жуық түрі белгілі, олар барлық материкте, алуан түрлі
тіршілік жағдайларында өмір сүреді.
Қабыршақталарға кесірткелер, хамелеондар және жыландар жатады. Бұлардың
ортақ белгілері: денесі — көлемі мен формасы әр түрлі болатын мүйізді
қабыршақтармен қапталған. Біраз түрлерінде мүйізді жабындының астында
сүйекті қабыршақтары болады. Басқа рептилилерден бір ерекшелігі — шаршы
сүйегі бас сүйегімен қозғалмалы болып бекіген. Омыртқасы әдетте процельді
болады, ал төменгі сатыдағы формаларында керісінше амфицельді болып келеді.
Сүйекті таңдайы болмайды. Тістері жақ сүйектеріне бекіген. Клоакасы
көлденең саңылау сияқты, копулятивтік органы қалта тәрізді болады (1
сурет).
1 сурет: Шөл игуанасы
2.2 Кесірткелер
Олардың көпшілігінің денесі сопақша, құйрығы ұзын, мойыны денесінен
айқын бөлінген. Алдыңғы және артқы аяқтары бір қалыпты дамыған, бірақ
формасы түрліше болады.
Аяғы редукцияға ұшыраған, мүлдем болмайтын түрлері де бар. Аяқсыз
кесірткелер жыландарға ұқсайды. Жыландардан аяқсыз кесірткелердің екі түрлі
өзгешелігі бар. Біріншіден, оларда көкірек қуысы болады, екіншіден, аяқ
белдеуі сақталған. Жоғарғы жақ сүйектері ми сауытына қозғалмайтындай болып
бекіген. Сонымен қатар олардың қозғалмалы қабақтары және дабыл жарғақтары
болады. Көпшілік түрлерінің құйрықтарын үзіп, қалдыратын автотомия қабілеті
бар. Құйрықтың үзілген бөлімі аз уақыт өткесін қайтадан қалыптасады, бірақ
оның скелеті сүйектенбейді.Кесірткелердің көптеген түрлері тропик жақтарды
мекендейді. Кейбір түрлері полярлық шеңберге дейін таралған. Таулы жерде
бүларды 4000 м биікке дейін кездестіруге болады. Бірқатары жартылай орманды
ортада тіршілік етеді. Біраз ғана түрі болмаса суда өте сирек кездеседі.
2500-ге жуық түрі белгілі.
Геккондар (Gесkоnіdае). Бұлардың омыртқалары амфицельді. Олар негізінен
қарапайым ұсақ кесірткелер. Түнде тіршілік ететін, жартасқа, ағаш діңіне,
үйдің керегесіне жақсы өрмелейтін қабілеті бар организм. Саусақтарында
сорғышы болады. Күндіз геккондар жердің жарығына, тастың астына, ағаштың
тамырының астына немесе құмға еніп, тығылып жатады. Тропикалық,
субтропикалық және ыстық шөл далаларда таралған. Бізде Қырымда,
Закавказьеде, Орта Азияда және Қазақстанда кездеседі.
Агамалар (Аgаmіdае). Денесі шағын, құйрығы ұзын, серпімді, үзіліп қалатын
қабілеті жоқ организм. Жақсы дамыған аяқтарында ұзын саусақтары болады.
Агамалар — Австралияның, Азияның, Африканың шөлді облыстарын мекендейді.
Сонымен қатар оларды таулы алқаптан, тропик ормандардан да кездестіруге
болады. Орта Азияда ұзындығы 25—35 см болатын дала агамасы кездеседі. Олар
көбінесе топырақты және құмды бұталы шөл жерлерді мекендейді, қыста ұзақ
ұйқыға кетеді. Дала агамасына жақын кавказ ағамасы (Аgаmа саuсаsіса) —
Дағыстанның, Закавказьенің, Копет-Дагтың тауларын мекендейді. Құлақты
дөңгелек басты агаманың басы жалпақ, дөңгелек болады да, ауызының екі
езуінде үлкен тері өсіндісі болады. Қатер төнгенде ауызын ашып, жаңағы
“құлақтарын” қозғалтады. Ол Орта Азияның, Қазақстанның құмды даласында
кездеседі. Қауіп төнгенде құмның арасына тығылады.
Құм дөңгелек бастысының ұзындығы 6—8 см болатын ұсақ кесірткелер, езуінде
тері өсінділері болмайды. Орта Азияның, Қазақстанның құмды далаларында
кездеседі.
Австралияда мойнының айналасына орналасқан жалпақ тері қатпарлары бар —
плащты кесіртке тіршілік етеді. Қауіп төнгенде ауызын ашып, мойынындағы
плащын қалқитып, жауынан қорғанады.
Ұшқыш дракон екі бүйірінде болатын тері қатпарлары олардың ұшуына мүмкіндік
береді. Ағаштан-ағашқа секіргенде тері қатпарларының және оның іш жағында
болатын жалған қабырғаларының көмегімен 20 м қашықтыққа ұша алады.
Дракондар оңтүстік Азияның ормандарында таралған.
Игуандар тұқымдасына 300-ге жуық ірі кесірткелердің түрлері жатады. Батыс
жарты шарға ғана тараған жануарлар. Ең ірілерінің ұзындығы 1,5 метрге
жетеді. Олар жұмыртқа және тірі жұмыртқа туып көбейеді. Олар таулы, ағашты
далалы жерді мекендейді. Бірқатары суда және теңізде де тіршілік етеді.
Игуанның етін және жұмыртқасын жергілікті халықтар тамақ ретінде
пайдаланады.
Ұршық тәрізділердің 60-қа жуық түрі белгілі. Олар негізінен Солтүстік және
Оңтүстік Америкада, Европада және Оңтүстік — Шығыс Азияда кездеседі. Пішіні
жыланға ұқсайды. Бізде екі түрі кездеседі. Ұршық тәрізді және сары бауыр.
Ұршық тәрізді Қырым мен Солтүстіктен басқа СССР-дің Европалық бөлімінің
ормандарында кездеседі. Тірі туады. Сары бауырдың ірі түрлері (1 метрдей
болады) Қырымда, Кавказда және Орта Азияда тараған. Бұл жұмыртқа туып,
көбейеді.
Улы тістілер (Ноlоdеrmаtіdае) — улы кесірткелер. Уы адамға да қауіпті. Улы
тістілер аяқтары қысқа, дене мөлшері 60 сантиметрдей болатын моқал, жуан
құйрығы бар организмдер. Екі түрі белгілі; біреуі — Мексикада, екіншісі —
Калимантан аралында кездеседі.
Ешкіемерлерге (Vаrаnіdае) — ұзындығы 4 метрге жететін ірі кесірткелер
жатады. Аяқтары жақсы жетілген, құйрығы ұзын, қозғалғыш болады. Ешкіемерлер
Африкаға, оңтүстік Азияға, Австралияға көбірек тараған. Көпшілігі су
маңайларында болады. Бізде Түрікменияның, Өзбекстанның құмды шөлдерінде сұр
ешкіемер (Vаrаnus grіsеus), Қазақстанда ешкіемер деген түрі мекендейді.
Совет ғалымдары зерттеген ең ірі түрі 1914 жылы Комодо мен Флоренс
аралдарынан табылды. Оның ұзындығы 365 см болған. Жануар текті қоректермен
ұсақ сүт қоректілерімен, құстармен, жараланған жабайы шошқалармен де
қоректенетіні белгілі болған(2 сурет).
Амфисбендердің (Аmрһіsbаеnіdае) тіршілігі көбінесе жер астында өтеді.
Денесі цилиндр тәрізді, қысқа моқал құйрыры болады. Амфисбен деген түрінің
аяқтары болмайды, ал хирот (Сһіrоtеs саlаnісиlаtеs) деген түрінде алдыңғы
аяқтарының нұсқасы болады. Қабыршағы болмайды, денесі теңбілденген қатты
терімен қапталған. Термиттир мен құмырсқалардың илеуін мекендейді.
Амфисбендер тропикалық Америкада, Испанияда және Иранда кездеседі
[2].
Нағыз кесірткелердің (Lасеrtidае) 150-ге жуық түрі белгілі. Аяқтары бес
саусақты қауіп төнгенде құйрығын үзіп, қалдырып кетеді. Көпшілігі далалы,
шөлді тау етегінде орманды жерлердің топырағы тез қызатын бөлігін
мекендейді. Тек кана тірі туатын (Lасеrtа vіvіраrа) кесірткелер көлеңкелі,
орманды, дымқыл мүктермен жабылған топырақта тіршілік етеді. Бізде жиірек
кездесетін кесірткелер: жүйрік кесіртке (Lасеtа аgіlіs) және жасыл кесіртке
(Lасеrtа vіrіdіs).
Сцинктар (Sсіnсіdіае) топырақтың астыңғы қабатында тіршілік етуге
бейімделген. Кейбір түрлері тауда тіршілік етіп, тасқа тез өрмелеп шығады.
Сцинктардың денесі балықтың қабыршағы сияқты затпен қапталған. Мүйізді
қабыршақ-тарының астында сүйекті пластинкалары болады. Бізде екі түрі
кездеседі — алтын түсті мабуя (Маbuуа аurаtа) және шөлдің жаңалашкөзі деген
түрлері.
2 сурет: Ең алып келес кесірткесі
Алғашқы кесіртке
Бұл класс тармарына ертеде тіршілік еткен рептилилер жатады. Олардан қазір
тұмсық бастылар отрядына жататын — гаттерия деп аталатын бір түрі белгілі.
Гаттерия сырт жағынан қарағанда үлкен кесірткеге ұқсайды. Демек олардың
құрылысындағы көпшілік белгілері күрделі емес екендігін аңғарады. Бұлардың
ұзындығы 50 сантиметр жетеді, бірақ кейбір кәрі еркектерінің ұзындығы 70—75
сантиметрдей болады. Басы мен кеуде бөлімі ұсақ дән тәрізді қабыршақпен
қапталған. Арқасында үшбұрышты мүйізді пластинкалары болады. Гаттерилердің
омыртқасы балықтар мен төменгі сатыдағы амфибилердің омыртқалары сияқты
амфицельді болады. Омыртқа денелерінің арасында хорда сақталған. Құрсақ
қабырғалары деп аталатын тері тектес ұсақ сүйекшелері болады. Бұл
қабырғалары денесінің құрсақ бөлімінде тері астына орналасқан. Ол жер
бетінде тіршілік еткен жануарлардың арғы тегі — стегоцефалдардың құрсақ
сауыттарының қалдығы болуы мүмкін. Жастарының тістері жақтарымен, таңдай
сүйектеріне ғана емес амфибилердікі сияқты өре сүйектеріне де орналасады.
Ересектерінің тісі қажалып мұқал-ған. Төбе көзі өте жақсы дамыған. Дабыл
қуысы, дабыл жарғағы және шағылыс органдары болмайды.
Гаттерилер қазіргі кезде тек қана Жаңа Зеландияның солтүстік бөліміндегі
кішірек аралдарда кездеседі.
Гаттери—аз қозғалатын көбінесе түнде тіршілік ететін жануар. Оларды
альбатростар мен басқа мұхит құстарының інінен жиі кездестіруге болады.
Әдетте бір інде құста гаттери-де кездесетін жағдайлар жиі кездеседі, бірақ
гаттерилер құстың жұмыртқасына да, балапанына да тимейді. Гаттерилер
насекомдармен, құрттармен және ұлулармен қоректенеді. Көктемде және ноябрь
— декабрь айларында көбейеді. Жұмыртқаларын жерді қазып, шұндырға салып,
оның бетін топырақпен жауып тастайды. 8—17-ге дейін жұмыртқа салады.
Жұмыртқанын, дамуы біркелкі болмай, ұзақ уақытқа созылады. Жалпы
жұмыртқаның дамуы 12—14 айдың ішінде өтеді. Жас организмнің өсуі өте баяу
болады да жыныстық жетілуі 20 жылға созылады.
Кесірткелердің көбеюі. Рептилилердің ұрықтануы іште болады. Еркектерінің
шағылыс органы бар. Жұмыртқалары судан тыс құрлықта құрғақ жерде
дамиды.
Даму кезінде амфибилерде болатын личинка стадиясы болмайды. Жұмыртқадан
ересектеріне ұқсас және ересектері тіршілік ететін жағдайда өмір сүруге
бейімделген дене мүшелері кішкене рептилий шығады.
Барлық рептилилердіқ жұмыртқаларының сырты мықты талшықты қабықпен
қапталған. Ол жүмыртқаны кеуіп кетуден, механикалық әсерден, бактериялардың
ішіне еніп кетуден сақтайды. Мұндай қабығы алынып тасталран жұмыртқаның
бірнеше сағаттың ішінде кеуіп кетіп, қабығы бар жұмыртқалардың сол қалпында
қалғаны немесе 10—15% салмағын жоғалтқанын “тәжірибеде байқаған. Судың
мұндай мөлшері жұмыртқаның гигроскопиялық қасиетінің арқасында қалыптасады,
әрі ол оның дамуына әсерін тигізбейді. Рептилидің кейбір түрлерінің
(тасбақалар, крокодилдер, геккондар) жұмыртқаларының талшықты қабатының
үстінде құрғап кетуге кедергі болатын известі қабығы болады.
Тасбақалардың, крокодилдердің жұмыртқаларында (құс жүмыртқасының ағы
сияқты) белокты қабы болады. Бұл ұрық-тың дамуына керекті су қорымен
қамтамасыз ететін қабық бо-лып саналады, Басқа рептилилердің
жұмыртқаларының дамуына қажетті судың пайда болуына екі жағдай себепші
болады. Біріншіден — майдың тотығуы нәтижесінде, екінші — жұмыртқа
қабығы арқылы сыртқы ортадан алады.
Егер салыстырып қарасақ, амфибилердің жұмыртқасындағы май 8—11% болса,
рептилилердің жұмыртқасындағы майдың мөлшері 40% болады. Мұндай ерекшелік
рептилилердің жұмыртқасындағы май тотыққанда әлде қайда көп су бөліп
шығаруына мүмкіндік береді.
Рептилилер жұмыртқаларында болатын талшықты, известі және белокты
қабықтардан басқа ұрық дамыған кезде ұрық-тың өзінен амнион, сероза және
аллантоис деп аталатын қабықтар пайда болады. Олардың ұрықтың дамуына
бейімделуде үлкен маңызы бар.
Алғашқы даму стадиясында ұрық жұмыртқаның сары затының ішіне еніп кетеді.
Ұрықтың бас бөлімінің алдыңғы жағы-нан қатпар пайда болады. Ол қатпар дами
келе ұрықтың арт-қы бөлімінде қаптап жабады. Мұны амниотикалық қатпар деп
атайды. Сөйтіп пайда болған амнион ұрықтың сыртын қаптап жатқан тұйық
қапшыққа ұқсайды. Амниотикалық қуыстың ішінде толған сұйық зат болады, ұрық
осы сұйықтың ішінде жатады, яғни амнион ұрықты жұмыртқаның қатты қабағына
тиюден сақтайды.
Ұрықтың бірнеше қабықтың ішінде жатқанын ескерсек, он-да қалай тыныс алады
және зат алмасудың продуктылары сыртқа қалай шығады деген заңды сұрақ
тудады. Тыныс алура алғашқы бейімделушілік жұмыртқаның сары затын қоршап
жатқан көптеген қан тамырларының торы болып саналады.
Мұны сары заттың қан айналу шеңбері деп атайды. Ұрық өсе келе сары заттағы,
басқа бөлімдеріндегі қан тамырларының торы жойылады. Аллантоис ұрықтың
артқы ішегінің құрсақ жақ қабырғасынан шығатын қапшық тәрізді тұйық зат.
Аллантоис дами келе сары уыз қапшығы мен сероз кабығының аралығына жабыса
өскен үлкен қапшықшаға ұқсайды. Дамуының соңғы кезінде аллантоис ұрықты
және сары зат қапшығын бүтіндей қоршап алады.
Аллантоис екі түрлі қызмет атқарады: біріншіден — тыныс алу органдарының
қызметін атқарса, екіншіден — ұрық қуығы болып саналады. Аллантоис тек қана
зәр затын жинайтын пассив орган емес, зәрдің құрамындағы артық суды сорып
алып, қан тамырлары арқылы денеге түсіріп, одан зәр арқылы организмнен
бөлінуіне себепші болатын орган. Одан басқа зат алмасу кезінде пайда болған
заттардын, бір бөлігі газ түрінде организмнен бөлінуіне себепші болады. Бұл
жұмыртқадағы негізгі энергия көзі болып саналатын май тотыққанда су мен
көмір қышқыл газы бөлінетін процеске негізделген. Амфибилер мен
салыстырғанда рептилилерде белоктың мөлшері әлде қайда аз
болады.
Қорыта келгенде рептилилердің жұмыртқаларының құры-лысы мен дамуының
мынандай бейімделушіліктерді көруге болады: 1) жұмыртқаның известі және
талшықты қабықтары, жұмыртқа сұйықтығын ағып кетуден, кебуден, механикалық
зақым келтіруден сақтайды; 2) жұмыртқаның қоректік затқа сары уызға бай
болуы, оның личинка арқылы дамымай, тура дамуын камтамасыз етеді; 3)
жұмыртқаның гигроскопиялық қасиеті сыртқы ортадан жүмыртқаға судьщ өтуіне
себеп болады; 4) кейбір түрлерінде суға бай белоктың болуы және сары
уызында майдың көп болуы, жұмыртқада су қорының жеткілікті болуын
қамтамасыз етеді; 5) амниотикалық қуыста сүйық заттың болуы ұрыққа қалыпты
жағдай туғызады және оны механикалық әсерлерден сақтайды; 6) Ұрық сыртының
түрліше қабықтармен капталып тұруы (аллантоис), оның тыныс алуына және зат
алмасуда пайда болған газдарды сыртқа шығаруға себепкер болады.
Рептилилердің көбеюіндегі бұл сияқты ерекшеліктер, олардың құрлыққа
тіршілік етуге көшуіне әсер еткен.
Рептилилердің көпшілігі ұрықтанған жұмыртқалар салып көбейеді.
Жұмыртқаларын күн қызуы жақсы түсетін, азды көпті дымқылы бар топырақтан
жасаған ұяларына салады. Шіріген ағаш түбіріне, өсімдік үйінділерінің
арасына жұмыртқасын салатын түрлері де кездеседі. Америка крокодилі
батпақты топырақтан шұңқыр қазып, соған жұмыртқасын салады да үстін
есімдіктер шіріндісімен жауып тастайды.
Әдетте рептилилер жұмыртқалағасын одан ары қарай қам-қорлық жасамайды.
Бірақ, кейбір крокодилдер, жұмыртқала-ған “ұяларының” маңайында болып оны
басқа зиянды жануарлардан қорғайды. Ұрғашы питондар жұмыртқаларын денесімен
орап жатады. Бұл кезде біріншіден, олар жұмыртқаларьы қорғаса, екіншіден,
жұмыртқаларының дамуын тұрақты жылылықпен қамтамасыз етеді. Питондар
ұясынын, жылылығы оның айналасындағы орталықтың жылылығынан +10°, +12°
артық болады. Ешкіемерлердің ұрғашылары да жұмыртқаларын
қориды.
Рептилилердің кейбіреулері балаларын тірі тауып та көбе-йеді. Бұл кезде
ұрықтанған жұмыртқа өзінің барлык даму стадиясын жұмыртқа жолында өткізеді
де, анасының денесінен шығысымен жұмыртқасының қабығы жарылып дүниеге
кішкене рептилий келеді. Мұндай жардай — сұр жыландарда, тірі туатын
кесірткелерде және ұршық тэрізділерде байқалады.
Сарыбас жыландардың жұмыртқаларының құрсақта болу мерзіміне қарай сыртқы
орталықта дамуы 30 күннен 60 күнге дейін созылады. Сөйтіп, тірі жұмыртқа
туу ұрықтанған жұмыртқаның құрсақта болу уақытына байланысты. Тірі жұмыртқа
туу қасиеті мына рептилилерде де болады, мысалы, құм жыданында, теңіз
жыландарында көптеген сарыбас жыландарда, кесірткелерде тірі жұмыртқа
салады. Крокодилдер мен тасбақаларда тірі жұмыртқа туу ешқашанда
байқалмайды. Таулы жерлерде және солтүстікте тірі туатын рептилилердің
көбірек тарағаны анықталған. Рептилилердің кейбір түрлері әр түрлі табиғат
жағдайында көбейеді. Мысалы, бір түрлі табиғат жағдайында жұмыртқа салып
көбейсе, ал екінші бір жағдайда тірі туады. Мысалы, тибет жұмырбастысы
биіктігі 2000—3 000м жерде жұмыртқа туып көбейсе, биіктігі 4 000—5000 м
жерде тіршілік еткендері тірі туып көбейеді.
Рептилилердің кейбір түрлерінің тірі тууы климаттың салқын болуының
себебінен болу керек. Жұмыртқа анасының құрсағында жатқанда дамуына керекті
бір қалыпты және жоғары температурамен қамтамасыз етіледі. Дене
температурасы тұрақты болатын сүт қоректілерден рептилилердің айырмашылығы,
бұлардың ұрғашылары күн-шуақты пайдаланып, ұрық дамуына қажет тұрақты
температура жасауға әрекет етеді.
Кейбір рептилилердің (теңіз жыландары, кейбір хамелеондар) тірі тууына
себепші болатын қосымша жағдай, олардың суда, ормандарда және жер астында
тіршілік етуі.
Рептилилер жұмыртқаны көп салмайды. Жұмыртқасының санының 100-ге жетуі,
немесе одан көп болуы сирек кездеседі. Мұндай жағдай ірі крокодилдерде,
тасбақаларда және жыландарда байқалады. Әдетте рептилилердің жұмыртқасының
саны 20—30-дан аспайды, ұсақ кесірткелер 1—2 ғана жұмыртқа салады.
Тасбақалар бір жазда бірнеше рет жұмыртқа салатыны белгілі.
Крокодилдер, тасбақалар 6—7 жасқа толғанда, жыландар 3—4 жасқа толғанда,
кесірткелер 1 жасқа толып, екінші жасқа кеткенде, ал кейбір ұсақ
рептилилерде 9—10 айда жыныс бездері пісіп-жетіледі.
Кесірткелердің қореқтенуі. Кесірткелер әр түрлі жануарлармен: жер бетінде
тіршілік ететін ұсақ жануарлармен суда тіршілік ететін омыртқасыздармен
қатар, ірі сүт қоректілерді де қорек етеді.
Көптеген түрлері өсімдікпен қоректенеді. Мысалы, кесірткелер насекомдармен,
құрттармен және моллюскалармен тамақтанады. Оның кейбір түрлері (агамалар,
игуандар) олардан баска өсімдіктерді де қорек етеді. Теңіз тасбақалары мен
жыландары балықтармен қоректенеді. Сарыбас жыландар көптеген амфибилерді
жояды, ал кейбір теңіз жыландары пеламидалар тек қана басаяқтң
моллюскалармен қоректенеді. Ешкіемерлер және кейбір құрлықта тіршілік
ететін жыландар ұсақ кемірушілерді, құстарды және рептилилерді азық етеді.
Крокодилдер мен ірі жыландар ірі андарды да ұстап жейді. олардың адамдарға
да шабуыл жасайтын кездері болады.
Рептилилердің ішінде нағыз өсімдік тектес азықпен қоректенетіндері қала
тасбақасы. Олар кейде ұсақ жануарлармен де коректенеді. Көпшілігі су ішеді,
тек қана шөлде тіршілік ететін түрлері суды жеген тамақтарынан алады.
Жемдерін іздеп табу және ұстау тәсілдері де түрліше болады. Кесірткелер мен
кейбір жыландар, жер бетінде тіршілік ететін тасбақалар жемдерін көп жерді
шарлап іздеп, тауып қоректенеді. Бірнеше сантиметр құмның астында жатқан,
сцинкалар құмның үстінде жүрген қорек ететін жәндіктерін тез сезіп, астыңғы
жағынан сүңгіп шығып, ұстап қоректенеді. Жыланның кейбір түрлері
(айдаһарлар), крокодилдер мен су тасбақалары қорек ететін жануарларын аңдып
тұрып секіріп барып ұстайды. Сол сияқты хамелеондар да жануарларды бұтаққа
шығып, аңдып отырады. Олар өзіне жақын маңда ұшып, немесе жорғалап жүрген
насекомдарды желімді, ұзын тілін аузынан тез шығарып ұстап жейді.
Рептилилердің барлығы да жемдерін ұсатпай бүтіндей жұтады. Тек қана
крокодилдер мен тасбақалар жемдерін бөлшектеп жейді. Осы рептилилердің
аузында екінші реттік сүйекті таңдай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz