Қазақстандағы тіл саясатын Қазақстан халқының рухани негізгі принциптерін жүзеге асыру құралы ретінде кешенді түрде зерттеу
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының тіл саясаты . мемлекеттің
ұлт саясатының ажырамас бөлігі 5
1.1 Тіл саясаты . ұлтаралық қарым.қатынас мəдениетінің негізі 5
1.2 Тілдің құқықтық мәртебелері және тіл саясатындағы орны 10
1.3 Қазақстандағы тіл саясатының қазіргі жағдайын талдау 14
2 Қазақстандағы тіл саясаты . Қазақстан халқының рухани негізгі принциптерін жүзеге асыру құралы ретінде 18
2.1 Мемлекеттік тіл және оның қоғамдағы рөлі 18
2.2 Қазақстандағы мультилингвизм: тіл саясаты және мемлекеттік тілді жаңғырту мәселесі 25
2.3 Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 . 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы 29
3 Үш тұғырлы тіл саясаты 47
3.1 Денешынықтыру және спорт саласы мамандарының үш тілді меңгеруінің маңыздылығы 47
3.2 Үш тұғырлы тілдің болашағы жарқын 53
Қорытынды 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1 Қазақстан Республикасының тіл саясаты . мемлекеттің
ұлт саясатының ажырамас бөлігі 5
1.1 Тіл саясаты . ұлтаралық қарым.қатынас мəдениетінің негізі 5
1.2 Тілдің құқықтық мәртебелері және тіл саясатындағы орны 10
1.3 Қазақстандағы тіл саясатының қазіргі жағдайын талдау 14
2 Қазақстандағы тіл саясаты . Қазақстан халқының рухани негізгі принциптерін жүзеге асыру құралы ретінде 18
2.1 Мемлекеттік тіл және оның қоғамдағы рөлі 18
2.2 Қазақстандағы мультилингвизм: тіл саясаты және мемлекеттік тілді жаңғырту мәселесі 25
2.3 Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 . 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы 29
3 Үш тұғырлы тіл саясаты 47
3.1 Денешынықтыру және спорт саласы мамандарының үш тілді меңгеруінің маңыздылығы 47
3.2 Үш тұғырлы тілдің болашағы жарқын 53
Қорытынды 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кез келген қоғамның дамуындағы күрделі құбылыстардың бірі – тіл мәселесі болып табылады. Қай уақытта болмасын тіл құрылысының қоғамдық және мемлекеттік маңызы жоғары болған. Соған сәйкес, тіл - халықтың тұтастығының негізі. Тілдің адам өмірінің философиясы мен ойлау жүйесін қалыптастыратындығы белгілі.
Кеңестік жылдардағы саясат бойынша коммунизмге жету үшін барлық халықтың бір тілді болуы басты шартқа айналып, соның нәтижесінде орыс тіліне ерекше мүмкіндік беріліп, оны игерудің маңыздылығы жоғары тұрды. Нәтижесінде, сол дәуірдегі қазақ қоғамында халықтың дүниетанымы өзгерістерге ұшырап, қазақтардың өз тіліне, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына немқұрайлы қарау құбылысы байқалды. Кеңестік дәуірдегі Қазақстанда жүргізілген тіл саясатының теріс салдары әлі де жойылған жоқ. Сондықтан, тіл саясаты тарихын зерттеу, оның мән-мағынасын түсіну бүгінгі күні қоғамда туындап отырған мәселелердің шешімін табуда бағыт-бағдар беретіндігі анық.
Ұлттың дамуындағы аталған ауытқушылықтар бүгінгі таңда мемлекеттің алдында ұлт және тіл саясаты бойынша ауқымды міндеттердің жүзеге асырылуын талап етеді. 2014 жылдың 17 қаңтарында Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауы барысында «Қазақ тілі мәселесіне келетін болсақ, бүгінде біздің тіліміз ғылым мен білімнің, интернеттің тіліне айналды. Қазақ тілінде білім алатындардың саны жыл өткен сайын артып келеді. Еліміз бойынша мемлекеттік тілді оқытатын 57 орталық жұмыс істейді. Одан мыңдаған азаматтар қазақ тілін үйреніп шықты және әлі де үйренеді. Былтырға қарағанда биыл қазақ тілін білемін деген өзге ұлт өкілдерінің саны 10 пайызы өсті. Бұл да біраз жайттан бізге хабар береді», - деп тоқталды. Президенттің сөзіне қарағанда, тек соңғы үш жылда мемлекеттік тілді дамытуға республика бойынша 10 миллиард теңге жұмсалған. «Енді ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар! Ана тіліміз Мәңгілік Елімізбен бірге Мәңгілік Тіл болды. Бұл мәселені даудың тақырыбы емес, ұлттың ұйытқысы ете білгеніміз жөн. Біздің тіліміз мемлекеттің барлық жүйесінде қолданылуы үшін, барлық жерде керек болуы үшін біз өзімізді өзіміз қамшылауымыз керек және осыған өзіміз атсалысуымыз қажет» , - деді Елбасы Н.Ә. Назарбаев.
Кеңестік жылдардағы саясат бойынша коммунизмге жету үшін барлық халықтың бір тілді болуы басты шартқа айналып, соның нәтижесінде орыс тіліне ерекше мүмкіндік беріліп, оны игерудің маңыздылығы жоғары тұрды. Нәтижесінде, сол дәуірдегі қазақ қоғамында халықтың дүниетанымы өзгерістерге ұшырап, қазақтардың өз тіліне, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына немқұрайлы қарау құбылысы байқалды. Кеңестік дәуірдегі Қазақстанда жүргізілген тіл саясатының теріс салдары әлі де жойылған жоқ. Сондықтан, тіл саясаты тарихын зерттеу, оның мән-мағынасын түсіну бүгінгі күні қоғамда туындап отырған мәселелердің шешімін табуда бағыт-бағдар беретіндігі анық.
Ұлттың дамуындағы аталған ауытқушылықтар бүгінгі таңда мемлекеттің алдында ұлт және тіл саясаты бойынша ауқымды міндеттердің жүзеге асырылуын талап етеді. 2014 жылдың 17 қаңтарында Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауы барысында «Қазақ тілі мәселесіне келетін болсақ, бүгінде біздің тіліміз ғылым мен білімнің, интернеттің тіліне айналды. Қазақ тілінде білім алатындардың саны жыл өткен сайын артып келеді. Еліміз бойынша мемлекеттік тілді оқытатын 57 орталық жұмыс істейді. Одан мыңдаған азаматтар қазақ тілін үйреніп шықты және әлі де үйренеді. Былтырға қарағанда биыл қазақ тілін білемін деген өзге ұлт өкілдерінің саны 10 пайызы өсті. Бұл да біраз жайттан бізге хабар береді», - деп тоқталды. Президенттің сөзіне қарағанда, тек соңғы үш жылда мемлекеттік тілді дамытуға республика бойынша 10 миллиард теңге жұмсалған. «Енді ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар! Ана тіліміз Мәңгілік Елімізбен бірге Мәңгілік Тіл болды. Бұл мәселені даудың тақырыбы емес, ұлттың ұйытқысы ете білгеніміз жөн. Біздің тіліміз мемлекеттің барлық жүйесінде қолданылуы үшін, барлық жерде керек болуы үшін біз өзімізді өзіміз қамшылауымыз керек және осыған өзіміз атсалысуымыз қажет» , - деді Елбасы Н.Ә. Назарбаев.
1. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас. – А., 2005.
2. Қазақстан Республикасы 12 жылдық орта жалпы білім берудің жалпыға міндетті стандарты Нормативтік құжаттар. – Астана, 2006.
3. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. "Сөздік-Словарь", 2005.
4. Кенжебеков Б. Маманның кəсіби құзыреттілік мəселесі // Ұлт тағылымы. – 2004. – № 3.
5. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // Ана тілі. – 2007. – № 7 (896). - 1, 7-10 Б
6. Хасанұлы Б.Ағылшыншаны тым ерте тықпаламайық // Ана тілі.- №9. – 28 ақпан, 2008. – 4 б.
7. BNews.kz «www.bnews.kz» сайты.
8. Уәлиұлы Н. Орыс тілінің тұрманы түгел // Ана тілі.- № 9. – 28 ақпан, 2008. –4-б.
9. Қасым Б. Мемлекеттік тілді кәсіби мамандыққа бағыттап оқытудың өзекті мәселелері // «Мемлекеттік тілді жетілдірудің өзекті мәселелері» атты Республикалық ғылыми-әдістемелік конференцияның материалдары (22-23 сәуір 2004 ж). – Абай ат.ҚазҰПУ Хабаршысы. Филология ғылымдары сериясы№4(10).–7-9б.
10. «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауы//«Егемен Қазақстан» –15 желтоқсан, 2012.
11. Рысбаева Г.К. «Шетел тілін білу-жас ұрпақтың бәсекеге қабілеттігінің кепілі», « Мектептегі шет тілі» журналы 2012, № 3, 3-6 б
12. Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Астана 2011
13. «12 жылдық білім беру» журналы. №1,7. 2010
14. Государственная программа функционирования и развития языков на 2001-2010 годы / Казахстанская правда, 17 февраля 2001 г.
15. Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методологии и теории А., 2005-262с.
16. Мектептегі шет тілі №1 2008, №5 2010, №4 2012
17. http://aikyn.kz
18. Оразбаева Ф.Тіл әлемі электрондық ресурс
19. Юсупов Ғ.С. Тіл тірегі-тәртіп. «Ана тілі» газеті, №47(1201) 28 қараша, 4 желтоқсан 2013 ж.
20. Тамерьян Т. Ю. Языковая модель поликультурного мира: интерлингвокультурный аспект, 2004. – 460 с. – С. 2.
21. Языковой вкус эпохи. – Спб. : Златоуст, 1999. – 320 с.
22. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекттік саясаттың басты мақсаты» / Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 6 ақпан, 2008 жыл
23. Унгутбаева Г.Ш. К проблеме трехъязычия в Казахстане // Материалы научно-практической конференции. — Костанай, 2010. — С. 209–210.
24. Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011–2020 годы. — Астана, 2011. — 63 с.
25. Сулейменова Э. Д. Языковые процессы и политика. — Алматы: Қазақ университеті, 2011. — 117 с. — ISBN 9786012473438.
26. Лаумулин М. Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике: Центральная Азия и Казахстан в современной политологии. — КИСИ, 2005. — Т. 1.
27. Сулейменова Э. Д. Языковая политика и русский язык в школах Казахстана // Вестник ЦМО МГУ. — 2010. — № 1. — С. 102—107.
28. А. Нысанбаева — Языковая политика в Казахстане. Алматы 2011, с. 67.
29. Сулейменова Э. Д., Смагулова Ж. С. Языковая ситуация и языковое планирование в Казахстане / Под общ. ред. Э. Д. Сулейменовой. Алматы: Қазақ университеті, 2005. 344 с.
30. Мечковская Н.Б. Общее языкознание. Структурная и социальная типология языков. Учебное пособие для студентов филологических и лингвистических специальностей. - 2 изд. – М.:Флинта: Наука, 2001.
31. Баскаков А.Н. Национально-языковое развитие в республиках Средней
Азии // Функционирование языков в многонациональном государстве. – М.1991.
32. Хасанов Б.Х. Социально-лингвистические проблемы функционирования казахского языка в Республике Казахстан. АДД. – Алма-Ата, 1992.
33. Государственная программа функционирования и развития языков в
Республике Казахстан на 2011-2020 годы. – Астана, 2011
34. Закон РК «О языках в Республике Казахстан». – Астана: ИКФ «Фолиант», 2000.
35. Абасилов А.М. Мемлекеттік тілдің Қазақстан Республикасының солтүстік аймағындағы кызметі: социолингвисткалык проблемалары, оларды шешу жолдары. Фил. ғыл. канд. автореф. – Алматы: КИЦ «АВС», 1998.
36. Курманова Б.К. Социально-лингвистические проблемы функционирования государственного языка в Западном регионе Республики Казахстан. Автореф. канд. дисс. – Алматы: ТОО «Жания-полиграф», 2002.
37. Текжанов К.М. Региональное функционирование государственного языка (на примере Павлодарского Прииртышья). – Алматы, 2005.
38. http://ru.wikipedia.org/wiki/Языковая политика в Казахстане
39. Алтынбекова О.Б. Изменение языковых приоритетов в образовательном пространстве Казахстана // Русский язык в Казахстане: традиции и современность: Сб. научных статей. Алматы: Қазақ университетi, 2009. С. 23–34.
40. «Білім – Образование» ғылыми-педагогикалық журналы. №1-6, 2008
2. Қазақстан Республикасы 12 жылдық орта жалпы білім берудің жалпыға міндетті стандарты Нормативтік құжаттар. – Астана, 2006.
3. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. "Сөздік-Словарь", 2005.
4. Кенжебеков Б. Маманның кəсіби құзыреттілік мəселесі // Ұлт тағылымы. – 2004. – № 3.
5. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // Ана тілі. – 2007. – № 7 (896). - 1, 7-10 Б
6. Хасанұлы Б.Ағылшыншаны тым ерте тықпаламайық // Ана тілі.- №9. – 28 ақпан, 2008. – 4 б.
7. BNews.kz «www.bnews.kz» сайты.
8. Уәлиұлы Н. Орыс тілінің тұрманы түгел // Ана тілі.- № 9. – 28 ақпан, 2008. –4-б.
9. Қасым Б. Мемлекеттік тілді кәсіби мамандыққа бағыттап оқытудың өзекті мәселелері // «Мемлекеттік тілді жетілдірудің өзекті мәселелері» атты Республикалық ғылыми-әдістемелік конференцияның материалдары (22-23 сәуір 2004 ж). – Абай ат.ҚазҰПУ Хабаршысы. Филология ғылымдары сериясы№4(10).–7-9б.
10. «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауы//«Егемен Қазақстан» –15 желтоқсан, 2012.
11. Рысбаева Г.К. «Шетел тілін білу-жас ұрпақтың бәсекеге қабілеттігінің кепілі», « Мектептегі шет тілі» журналы 2012, № 3, 3-6 б
12. Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Астана 2011
13. «12 жылдық білім беру» журналы. №1,7. 2010
14. Государственная программа функционирования и развития языков на 2001-2010 годы / Казахстанская правда, 17 февраля 2001 г.
15. Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методологии и теории А., 2005-262с.
16. Мектептегі шет тілі №1 2008, №5 2010, №4 2012
17. http://aikyn.kz
18. Оразбаева Ф.Тіл әлемі электрондық ресурс
19. Юсупов Ғ.С. Тіл тірегі-тәртіп. «Ана тілі» газеті, №47(1201) 28 қараша, 4 желтоқсан 2013 ж.
20. Тамерьян Т. Ю. Языковая модель поликультурного мира: интерлингвокультурный аспект, 2004. – 460 с. – С. 2.
21. Языковой вкус эпохи. – Спб. : Златоуст, 1999. – 320 с.
22. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекттік саясаттың басты мақсаты» / Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 6 ақпан, 2008 жыл
23. Унгутбаева Г.Ш. К проблеме трехъязычия в Казахстане // Материалы научно-практической конференции. — Костанай, 2010. — С. 209–210.
24. Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011–2020 годы. — Астана, 2011. — 63 с.
25. Сулейменова Э. Д. Языковые процессы и политика. — Алматы: Қазақ университеті, 2011. — 117 с. — ISBN 9786012473438.
26. Лаумулин М. Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике: Центральная Азия и Казахстан в современной политологии. — КИСИ, 2005. — Т. 1.
27. Сулейменова Э. Д. Языковая политика и русский язык в школах Казахстана // Вестник ЦМО МГУ. — 2010. — № 1. — С. 102—107.
28. А. Нысанбаева — Языковая политика в Казахстане. Алматы 2011, с. 67.
29. Сулейменова Э. Д., Смагулова Ж. С. Языковая ситуация и языковое планирование в Казахстане / Под общ. ред. Э. Д. Сулейменовой. Алматы: Қазақ университеті, 2005. 344 с.
30. Мечковская Н.Б. Общее языкознание. Структурная и социальная типология языков. Учебное пособие для студентов филологических и лингвистических специальностей. - 2 изд. – М.:Флинта: Наука, 2001.
31. Баскаков А.Н. Национально-языковое развитие в республиках Средней
Азии // Функционирование языков в многонациональном государстве. – М.1991.
32. Хасанов Б.Х. Социально-лингвистические проблемы функционирования казахского языка в Республике Казахстан. АДД. – Алма-Ата, 1992.
33. Государственная программа функционирования и развития языков в
Республике Казахстан на 2011-2020 годы. – Астана, 2011
34. Закон РК «О языках в Республике Казахстан». – Астана: ИКФ «Фолиант», 2000.
35. Абасилов А.М. Мемлекеттік тілдің Қазақстан Республикасының солтүстік аймағындағы кызметі: социолингвисткалык проблемалары, оларды шешу жолдары. Фил. ғыл. канд. автореф. – Алматы: КИЦ «АВС», 1998.
36. Курманова Б.К. Социально-лингвистические проблемы функционирования государственного языка в Западном регионе Республики Казахстан. Автореф. канд. дисс. – Алматы: ТОО «Жания-полиграф», 2002.
37. Текжанов К.М. Региональное функционирование государственного языка (на примере Павлодарского Прииртышья). – Алматы, 2005.
38. http://ru.wikipedia.org/wiki/Языковая политика в Казахстане
39. Алтынбекова О.Б. Изменение языковых приоритетов в образовательном пространстве Казахстана // Русский язык в Казахстане: традиции и современность: Сб. научных статей. Алматы: Қазақ университетi, 2009. С. 23–34.
40. «Білім – Образование» ғылыми-педагогикалық журналы. №1-6, 2008
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының тіл саясаты - мемлекеттің
ұлт саясатының ажырамас бөлігі 5
0.1 Тіл саясаты - ұлтаралық қарым-қатынас мəдениетінің негізі 5
0.2 Тілдің құқықтық мәртебелері және тіл саясатындағы орны 10
0.3 Қазақстандағы тіл саясатының қазіргі жағдайын талдау 14
1 Қазақстандағы тіл саясаты - Қазақстан халқының
рухани негізгі принциптерін жүзеге асыру құралы ретінде 18
0.1 Мемлекеттік тіл және оның қоғамдағы рөлі 18
0.2 Қазақстандағы мультилингвизм: тіл саясаты және мемлекеттік
тілді жаңғырту мәселесі 25
0.3 Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың
2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы 29
3 Үш тұғырлы тіл саясаты 47
3.1 Денешынықтыру және спорт саласы мамандарының үш тілді
меңгеруінің маңыздылығы 47
3.2 Үш тұғырлы тілдің болашағы жарқын 53
Қорытынды 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 61
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Кез келген қоғамның дамуындағы күрделі құбылыстардың бірі - тіл мәселесі болып табылады. Қай уақытта болмасын тіл құрылысының қоғамдық және мемлекеттік маңызы жоғары болған. Соған сәйкес, тіл - халықтың тұтастығының негізі. Тілдің адам өмірінің философиясы мен ойлау жүйесін қалыптастыратындығы белгілі.
Кеңестік жылдардағы саясат бойынша коммунизмге жету үшін барлық халықтың бір тілді болуы басты шартқа айналып, соның нәтижесінде орыс тіліне ерекше мүмкіндік беріліп, оны игерудің маңыздылығы жоғары тұрды. Нәтижесінде, сол дәуірдегі қазақ қоғамында халықтың дүниетанымы өзгерістерге ұшырап, қазақтардың өз тіліне, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына немқұрайлы қарау құбылысы байқалды. Кеңестік дәуірдегі Қазақстанда жүргізілген тіл саясатының теріс салдары әлі де жойылған жоқ. Сондықтан, тіл саясаты тарихын зерттеу, оның мән-мағынасын түсіну бүгінгі күні қоғамда туындап отырған мәселелердің шешімін табуда бағыт-бағдар беретіндігі анық.
Ұлттың дамуындағы аталған ауытқушылықтар бүгінгі таңда мемлекеттің алдында ұлт және тіл саясаты бойынша ауқымды міндеттердің жүзеге асырылуын талап етеді. 2014 жылдың 17 қаңтарында Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауы барысында Қазақ тілі мәселесіне келетін болсақ, бүгінде біздің тіліміз ғылым мен білімнің, интернеттің тіліне айналды. Қазақ тілінде білім алатындардың саны жыл өткен сайын артып келеді. Еліміз бойынша мемлекеттік тілді оқытатын 57 орталық жұмыс істейді. Одан мыңдаған азаматтар қазақ тілін үйреніп шықты және әлі де үйренеді. Былтырға қарағанда биыл қазақ тілін білемін деген өзге ұлт өкілдерінің саны 10 пайызы өсті. Бұл да біраз жайттан бізге хабар береді, - деп тоқталды. Президенттің сөзіне қарағанда, тек соңғы үш жылда мемлекеттік тілді дамытуға республика бойынша 10 миллиард теңге жұмсалған. Енді ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар! Ана тіліміз Мәңгілік Елімізбен бірге Мәңгілік Тіл болды. Бұл мәселені даудың тақырыбы емес, ұлттың ұйытқысы ете білгеніміз жөн. Біздің тіліміз мемлекеттің барлық жүйесінде қолданылуы үшін, барлық жерде керек болуы үшін біз өзімізді өзіміз қамшылауымыз керек және осыған өзіміз атсалысуымыз қажет , - деді Елбасы Н.Ә. Назарбаев.
Қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ бөліміне жатады және шамамен 8-8,3 миллион адамның ана тілі болып табылады. Қазақстанда 2009 жылы жүргізілген санақ бойынша 9 982 276 адам ана тілі ретінде қазақ тілін белгілеген. Сонымен қатар, республикада тұратын 1,8 миллионға жуық басқа халықтар да қазақ тілін белгілі бір деңгейде меңгерген.
Зерттеу жұмысының нысаны - Қазақстандағы тіл саясаты.
Зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстандағы тіл саясатын Қазақстан халқының рухани негізгі принциптерін жүзеге асыру құралы ретінде кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Аталған мақсатты жүзеге асыруда мынадай міндеттерді шешу талап етіледі:
oo тіл саясатын ұлтаралық қарым-қатынас мəдениетінің негізі ретінде қарастыру;
oo Қазақстандағы тіл саясатының қазіргі жағдайын талдау;
oo Қазақстандағы мультилингвизм: тіл саясаты және мемлекеттік тілді жаңғырту мәселесін саралау.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Тақырыптың мазмұнын ашу үшін бірнеше авторлық ғылыми жұмыстар, баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген мәліметтер қолданылды. Атап айтқанда, С.С.Кунанбаева Современное иноязычное образование: методологии и теории, Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі, Ф. Оразбаева Тілдік қатынас сияқты отандық ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының тіл саясаты - мемлекеттің ұлт саясатының ажырамас бөлігі
0.1 Тіл саясаты - ұлтаралық қарым-қатынас мəдениетінің негізі
Тіл саясаты - тіл тағдырын белгілейтін мемлекеттік шаралар жүйесі. "Тіл саясаты" ұғымы алғашында "ұлттық саясат", "шаруашылық саясат" терминдерімен қатар пайда болып, өзінің мазмұны жағынан партиялық және мемлекеттік саясаттың ұлт мәселесіндегі тілге қатысты жағын білдірген. Ал, кейінірек бұл терминнің мазмұны кеңейтіліп, әлеуметтік сөйлеу дәстүрін саналы бағытта басқару деп түсіндірілді. Басқаша айтқанда, тілдік даму процесін және оны басқарудың стихиялығына жол бермеуді көздеген саясат болды.
Тіл саясаты - тілдік дамуға қоғамның саналы ықпал етуінің теориясы мен тәжірибесі, яғни, қолданыстағы тілдерді белгілі бір мақсатта және ғылыми негізде басқару және тілдік жаңа қарым-қатынас құралдарын жасау болып табылады. Қазіргі кезде ұлт тілдері мәселесі өзекті мәселе болып отыр. Адамзат тарихында жүздеген тілдер жойылып, "өлі тілдерге" айналып кетті. Бәрінің де жойылу себебі - одан зор тілдің шығуы. Ал, оның өзі әділетсіз тіл саясатының салдары болып табылады.
Адамзат тарихының сандаған ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесі көрсеткендей қоғам мен мемлекет құрылымындағы күрделі құбылыс - тіл мәселесі болып табылады. Тіл ұлттың негізгі белгісі ретінде халықтың болмыс-бітімінің сақталуында шешуші рөл атқарады, оның рухани мәдениетінің бір бөлігі болып табылады, сондықтан да тіл өзіне деген құрметті талап етеді. Тіл тағдыры - ұрпақ тағдыры, ұрпақ тағдыры - ел тағдыры деген ұранды ұстанған қазақ халқы ғасырлар бойы елі мен жерін, діні мен тілін сақтап қалу жолында талай қиын-қыстау кезеңдерді басынан кешірді. Өйткені ана тілі мәселесі - сол тілде жасаған, жасап келе жатқан халықтың өткені мен бүгінгісін таразылай отырып, болашағын танытатын, сол халықтың мәңгілігінің мәселесі. [1]
Елдіктің негізгі шарттары, түптеп келгенде мемлекет тілінің, ұлт рухының көтерілген биігімен өлшенеді. Ата-бабамыз мұраға қалдырған ана тіліміздің мемлекеттік тіл мәртебесіне көтерілу жолын сөз еткенде, тарихты айналып өтуге болмайды. Елімізді ХХ ғасырда жетпіс жыл бойы билеген әкімшіл-әміршіл жүйенің ұстанған ұлт саясаты республикамызды мекендеген халықтардың табиғи даму заңдылықтарына ықпал етіп, туған тілінен, тарихы мен мәдениетінен айрылудың қатерлі жағдайына душар етті.
Мемлекеттік тілге мәртебе берілуі саяси жүйедегі маңызды мәселелердің бірі. Мемлекеттік тілмен бірге әрбір этностың ана тілінің бір деңгейде дамуы басты назарда болуы тиіс. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев мемлекеттік тіл туралы былай деп атап көрсетті: "Қазақстан азаматтары елдің мемлекеттік тілін құрметтеуге және оны оқып үйренуге, білуге тиіс. Бұл орайда, бұл тіл ел халқының басым көпшілігінің туған тілі екенін және болашақта оның мемлекеттік тіл ретінде болатынын ескеру орынды".[2]
Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік тіл саясаты.
Біріншіден, империкалық өктемдік тіл саясатынан мүлдем ерекше. Екіншіден, ол тәтті қиялға емес, халық өмірімен тығыз байланысты,
қазіргі кездегі ахуалға сәйкес жасалған.
Үшіншіден, негізінен тілдік саясатта батыл да нақты мақсат қоя алған.
Төртіншіден, тілдік қатынастардың саяси-құқықтық негіздері одан әрі
жетілдіруді қажет етеді.
Мемлекеттік тіл мемлекеттік және қоғамдық өмірдегі неғұрлым маңызды функциялар атқарады. Бұл, ең алдымен, мемлекеттің барлық заң актілері қабылданатын тіл. Мемлекеттік тіл ресми шараларда, қызметтік хат-хабарларда, іскерлік қарым-қатынастарда қолданылатын тіл. Азаматтардың өтінішіне жауаптар да мемлекеттік тілде беріледі.
Мемлекеттік тілде барлық мемлекеттік органдар мен ұйымдар, Қарулы Күштер жұмыс істейді. Есеп-санақ, қаржылық және техникалық құжаттар мемлекеттік тілде жүргізіледі. Және де мемлекеттік тіл елімізде сот ісін жүргізудің негізгі тілі болып табылады, сондай-ақ, бұл тілде елдің дипломатиялық өкілдерінің қызметі жүзеге асырылады, халықаралық шарттар жасалады, ресми қабылдаулар өткізіледі.
Мемлекеттік тіл төлқұжат, тууы туралы куәліктерді, білім жөніндегі құжаттады бергенде, тағы басқа ресми ұйымдардың атауларын жазғанда, оладың мөрлерінде, сонымен қатар маңдайша жазуларда, хабарландырулар мен көріністі ақпаратта міндетті түрде қолданылады.
Мемлекеттік тілдің қолданылуы, сондай-ақ бұқаралық ақпарат және коммуникация құралдарында міндетті болып табылады.
Қазақстанның тіл саясатын даму эволюциясын соңғы жүз жылдықтағы төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:
oo 1920-1938 жылдар - қазақ - орыс қостілділік кезең;
oo 1938-1987 жыдар - орыс тілінің басым болуы, қолданыс аясының шектен тыс кеңейтілуі мен қазақ тілінің бәсеңдеуі;
oo 1987-1995 жылдар -әкімшілік шаралар негізінде қазақ тілінің формальді түрде мәртебесінің көтерілу кезеңі;
oo 1995 жылдан осы күнге дейін - қостілділіктің саяси жүйеге толыққанды енуі, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілуі және әлеуметтік өмірдегі орыс тіліне ресми мәртебесі берілуі. Қазақ тілін өркендеуін жүйелі мемлекеттік шараларының іске асырыла бастауы.
Мемлекеттік тіл саясатынынң негізгі міндеті республика ауқымында қазақ тілінің тұтастығын сақтау болып табылады. Оның мәнісі мынада: мемлекеттік тіл бір аймақта үстемдік етіп, ал екінші бір аймақта толық іске қосылмай қалуына жол бермеу. Оңтүстік аймақта өзбек тілі, солтүстік аймақта орыс тілі қолданыста басым болып жатса не болмақ? Ал , екінші мәселе - қазақ тілінің өмірдің барлығы салаларында қолданылу қажеттілігі. Бірақ ол әліде болса азаматтарымыздың және мемлекеттік ұйымдарының қарым-қатынастарында тиісті дәрежеде қолданыс таппай келеді.
Мемлекеттік тіл саясатының басты бағыттарының бірі - мемлекеттік тілді барлық азаматтардың арнайы белгіленген көлемде меңгеру үшін жағдай туғызу болып табылады. Осы мақсатта халық топтарының этикалық, демографиялық, кәсіби ерекшеліктеріне сәйкес ақысыз оқыту орталықтарын құру қажет т.б. іс-шараларды жүзеге асыру қолға алынуда.[3]
Корпаративтік әдіс саяси - құқықтық тәжірибеде әр елде тілдің дамуын және тіл саясатының бірнеше варианттарын көрсетеді. Тіл саясатын жүргізуге шетелдік озық тәжірибелерге көңіл қойып, зер салған жөн. Қазақ тілінің құқықтық негіздері қолданыстағы республика Конституциясынан бұрын жүзеге асырыла бастады.
ХХ ғасырдың 80 - жылдарындағы қайта құру саясаты тұсындағы республикамыздың зиялы қауымы қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беру туралы мәселе көтерді. Бұл жер - жерде қолдау тапты. 1989 жылы 22 қыркүйекте Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Жоғарғы Кеңесі Тіл туралы Заң қабылдап, оның 1 - бабында Қазақ тілі - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады - деп атап көрсетті. Бұл біздің рухани өмірімізде ерекше оқиға болды және жыл сайын 22 қыркүйекті Тіл мерекесі деп тойлайтынымыздың түпкі тарихы осы күннен бастау алады.
1997 жылы 11 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы туған тіліміздің мәртебесін тағы бір сатыға көтерді. Тілдердің мәртебелері анықталды: қазақ тілі мемлекеттік тіл, орыс тілі ұлтаралық қарым- қатынас тілі болып бекітілді. Заңның 27 бабының 12-сінде орыс тілінің мәселелері қарастырылып, 5-інші бабында мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады деп жазылады.
Бұл заңдық нормалар жайдан-жай қабылданған жоқ. Орыс тілі бүгінгі қоғамымызда маңызды рөл атқарылып отыр. Республика халқының 55,8% пайызын құрайтын қазақтардан кейінгі орында - орыс халқы (28,3%). Оның үстіне Қазақстан халқының 75 пайызы орыс тілін меңгерген. Бұл көрсеткіш қалалық жерлерде 84,2 пайызды құрайды. Бүгін елімізде 2069 орыс мектебі бар. Онда оқушылардың 26,1 пайызы оқиды. Арнаулы және жоғарғы оқу орындарында оқитындардың 45,2 пайыздан астам білімді орыс тілінде алуда.
Осыдан бір ғасыр бұрын ұлы Абай Орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі - деген еді. Рухани атамыздың бұл өсиетінің маңызы бүгінде жойылған жоқ. Орыс тілінің қызмет аясының сақталуы Қазақстанның интеграциялық процестерге бет алуымен, ТМД елдерімен біртұтас мәдени және білім беру кеңістігін сақтауы арқылы қамтамасыз етіледі.[4]
Еліміздің тіл Заңынын ең басты қасиеттерінің бірі, оның демократиялық сипатында. Оның Осы Заңын реттейтін мәселесі деп аталатын екінші бап айқын дәлелдеп тұр. Онда былай делінген: мемлекеттік, мемлекеттік емес ұйымдар мен жергілікті өзін -өзі басқару органдарының қызметінде тілдерді қолдануға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар осы Заң реттейтін мәселе болып табылады. Осы Заң жеке адамдар арсындағы қатынастарда және діни бірлестіктерде тілдердің қолданылуын реттемейді. Басқаша айтқанда, мемлекеттік тіл барлық уақыттта әрбір азаматқа зорлықпен таныла бермейді. Азаматтардың жеке қатынастарында және діни уағыздарда тілдің еркіндігі сақталады. Заңның демократиялығы, міне, осында.
Заңда Қазақстан Республикасында тілдердің қолдануының құқықтық негіздері, мемлекеттік олардың оқып - үйрену мен дамыту үшін жағдай жасау жөніндегі міндеттері белгенген, сондай - ақ заң еліміздегі барлық тілге бірдей құрметпен қарауды қамтамасыз етеді.
Қазіргі заман талабына сай ұлтаралық қарым қатынасты дамыту бүкілəлемдік ұйымдардың, үкімет пен парламент, саяси жəне мемлекеттік қайраткерлердің назар аударуына ықпал етуде. Ұлтаралық қатынас бұл қоғамдық қарым қатынасты өрбітудің бір түрі. Ұлтаралық қатынас мемлекеттік жағдайда негізгі екі мағынаға ие. Біріншіден, мемлекеттік қарым-қатынасты байланыстыратын, екіншіден, əр ұлт өкілдерінің қоғамдық байланысының бөлінбейтін бөлшегі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 7 бабында:
1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк тiл - қазақ тiлi.
2. Мемлекеттiк ұйымдарда жəне жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады.
3. Мемлекет Қазақстан халқының тiлдерiн үйрену мен дамыту үшiн жағдай туғызуға қамқорлық жасайды деп жазылған.
Тіл саясаты бүгінгі таңда мемлекеттік саясаттың маңызды бөлігіне айналып, еліміздің қауіпсіздігіне, оның мемлекеттілігінің нығаюына тікелей қатысты мəселелер болып табылады.
ҚР Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев мемлекеттік тілдің өткені мен бүгінгісін ескере отырып, тілдің даму стратегиясының іргетасын қалап берді. Үш тұғырлы тіл саясаты негізінде қазақ, ағылшын, орыс тілдерін дамыту мəселесі көтерілгелі, мемлекеттік тілдің дамуына нұқсан келетін болды деп уайымдайтындар да баршылық. Дегенмен, Елбасымыздың өзі: Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді - деп ескертті. Ал, көпұлтты мемлекет ретінде орыс тілінің дамуы Қазақстанды мекендеген əр ұлт өкілдерінің арасындағы қарым-қатынас тілі ретінде, сыртқы саясатта, көршілермен байланыста аса маңызға ие. [5]
Мемлекеттік тілді барша қазақстандықтарды біріктіруші факторға айналдыру өзге ұлт тілінің есебінен болмайды, өзге ұлттар өз тілімен қатар мемлекеттік тілді меңгеріп, қостілді болуы шарт. Бұл - əлеуметтік сұраныс, өзге ұлт өкілдері осыны сезінуі қажет. Ғаламдандыру жағдайында мемлекеттік, ағылшын, орыс тілдерінен тұратын үштілділікті дамытудың қажеттігі айдан анық. Жалпы ана тілін еркін меңгеру жəне оны қоғамның түрлі салаларындағы қолданылуын кеңейту шаралары бірінші кезекте отбасынан, одан кейін биліктен бастау алады. Отбасы мен билікке дейін (балабақша, мектеп, жоғары білім ордасы, қызмет) ана тілінің жүйелі арқауы тартылған. Отбасынан бастау алмаған тіл жарытымсыз, салалық деңгейде ғана қызмет етеді. Мемлекеттік тіл - мемлекеттік қызметте жұмыс бабында қолданылатын тілге, басшының сөйлеу тіліне айналуы үшін кəсіби талап қойылу керек. Мысалы, тиісті құжатың болмаса, көлік рөліне отыра алмайсың. Оны талап ету кəсіби талап қою екені белгілі.
Қазақстан қазір өзіндік саяси жəне экономикалық жүйесі бар, көптеген əлем елдері мойындаған егеменді, тəуелсіз мемлекетке айналды. Тəуелсіздік жағдайдағы сол жылдардың маңызды жетістігі - Қазақстан Республикасы өзін бүкіл əлемге егеменді ел ретінде мойындатып, қазақ ұлтын, сондай-ақ, көпұлтты мемлекетімізді халықаралық деңгейде танытып бере алды. Мұнда бүгінгі таңда өзара татулық пен келісімде жүзден астам ұлттар мен этностар, этникалық топтар өкілдері тұрады.[6]
Дамыған, өркениетті қоғам құру, құқықтық мемлекет пен толыққанды азаматтық қоғам қалыптастыру қай елде болмасын, сол мемлекетте ұлттар мен халықтардың татулығынсыз мүмкін емес. Қазіргі кезде əлемде 3000-ға жуық ұлттар мен ұлыстар өмір сүріп отыр. Олар екі жүзден астам мемлекетке біріккен. Əлемдегі мемлекеттердің басым көпшілігі бірыңғай бірұлтты емес, көп ұлтты. Əлемнің аймақтарының халқы барған сайын этностық құрамы, мəдениеті мен өмір салты бойынша əр түрлі бола түсуде. Бұл шаруашылық пен қоғамдық өмірдің интернационалданылуының, халықаралық жəне ішкі мемлекеттік көші-қонның өсуі мен некенің санының артуының нəтижесі. Бұл заңды процесс болып табылғанымен, өкінішке орай көп жағдайда ұлтаралық шиеліністің күшеюіне, кейде тіпті қан-төгіске əкеленетін ашық дау-жанжалдарға да алып келіп ұрындыруда. Соған байланысты, ұлтаралық келісім мен татулық қазіргі таңда қоғамдағы көкейтесті мəселенің біріне айналып отыр.
Біздің ортақ отанымыз - Қазақстанның қазіргідей қарыштап дамып отырғаны - елімізді мекендеуші барлық этностардың ынтымағы мен бірлігінің арқасы. Тəуелсіздігімізді тұғырлы ететін де, елімізді жаңа белестерге шығаратын да біздің осы қоғамдық татулығымыз. Бірліксіз ел тозады, бірлікті ел озады дейтін даналықтың шындығына бүгінде бəріміздің көзіміз жетіп отыр, - деп Елбасы Н. Ə. Назарбаев айтқандай бүгінде мемлекетімізде ұлттар достығы берік сақталып отыр.
Қоғамдағы ұлтаралық келісім мен татулыққа ықпал негізгі факторлардың бірі - тіл жағдайы. Кез келген халықтың тілі - оның салт-дəстүрін, əдет-ғұрпын, əдебиеті мен мəдениетін сақтауының негізі болып табылады. Соған сəйкес біздің елімізде де тіл саясатына мемлекет тарапынан ерекше көңіл бөлініп отыр. Тіл саясаты Қазақстандағы ұлт саясатының маңызды тармақтарының бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының бүгінгі таңда жүргізіп отырған тіл саясаты ең алдымен елдің əлеуметтік-саяси тұрақтылығына, қоғамдағы ұлтаралық, этносаралық келісімдерді нығайтуға бағытталған. Себебі, əр ұлттың тілі мен мəдениеті, даму жағдайлары белгілі бір мөлшерде халықтар арасындағы қарым-қатынастарға, байланыстарға да өзіндік əсерін тигізеді.
Қазақстан халықтарын біріктірудің шешуші факторы болып саналатын мемлекеттік тілді дамыту мəселесін ең алдымен қазақ тілін оқытатын курстарды, үйірме жұмыстарын кеңейту, мемлекеттік тілге жетік өзге ұлт өкілдерін жиі насихаттау, тіл, салт-дəстүр, əдепке байланысты іс-шаралар ұйымдастыру жəне осылардың бəрін заң жүзінде өзге ұлт өкілдерінің құқықтарын кемітпей орындау секілді мəселелер қояды.
Қорытындылай келе, кез келген мемлекет өз шекарасы шеңберінде көпэтносты мəдениеттің əр текті сипатына қарамай, өзінің ұлттық мəдениетін қалыптастыруды бірінші кезекке қояды. Өйткені, жергілікті ұлт жалпы халық үшін ұйымдастырушылық, топтастырушылық рөл атқарады. Ал ұлттық мəдениеттің өзегі - ұлттық тіл. Осы тіл қоғамдық қатынастың барлық салаларында қолданыс тауып, мемлекеттің ұлтаралық қарым-қатынас тіліне айналғанда ғана қоғамда демократия, азаматтық қалыптардың толық қалыптасуына қолайлы əлеуметтік жағдай туатыны даусыз. Осындай жағдайда ғана Қазақстанда тəуелсіздік өзінің шынайы рухани тұғырына да қона алады. [7.8]
1.2 Тілдің құқықтық мәртебелері және тіл саясатындағы орны
Адамзаттың барлық әлеуметтік-мәдени тарихы сияқты тілдердің де қарым-қатынастық иерархиясы басым көпшілігінде арнайы ұйымдастырылмаған түрде (стихиялы) қалыптасқан. Ал тілдердің заңдылық мәртебелерін адамдар өздері береді. Сондықтан да бұл тілдердің субьектілік және жасанды мінездемесі болып табылады. Алайда тілдердің әлеуметтік лингвистикалық типологиясында бұл белгі өте маңызды, тіл саясатының актісі ретінде өте қызық. Сондықтан оларға жекелей тоқталайық.
Құқықтық мәртебе түрлері. Тілдердің өзара қатынасын заңды түрде реттейтін елдердің заңдарында тілдердің құқықтық мәртебелері бір, екі немесе үш терминмен анықталады. Алайда бұл терминдер жиынтығы оннан аса анықтамаларды қамтиды: мемлекеттік тіл, ресми тіл, ұлттық тіл (ағылшын тілінің national сөзі ұлттық дегеннен гөрі жалпымемлекеттік дегенге көбірек келеді), уақытша мемлекеттік тіл (Үндістан Конституциясындағы ағылшын тілінің мәртебесі), штаттың ресми тілі (Үндістанның 22 штатының 14 штаты үшін конституцияда бекітілген термин), одақтас (автономия) республика тілі, ұлттық округ тілі (бұрынғы КСРО мен одақтас республикалар конституциялары), ұлтаралық қатынас тілі, түпкілікті ұлт тілі, титулды ұлт тілі, азшылық ұлыстар тілі, көпшілік халықтың тілі, ұлыс тілі (бұрынғы Югаславия конституциясында ұлт тілінен айыру үшін қолданылған), жергілікті тілдер т.б.[9]
Бұрынғы КСРО-ның 1989-1991 жылдары қабылданған Тіл туралы заңдарында республикаға аты берілген халықтардың тілдері жаппай мемлекеттік тіл мәртебесін алды. Мұның алдында, 1978 жылғы одақтас республикалар конституцияларында мұндай мәртебені тек азербайжан, армян, грузин және абхаз тілдері иеленген болатын. КСРО-ның ыдырауы алдында ұлттық тілдерге мемлекеттік мәртебе беру қозғалысын Балтық жағалауындағы республикалар бастады. Тіл туралы алғашқы заң Эстонияда (1989 жыл, қаңтар) қабылданды. Одан соң Литвада, Латвияда, 1989 жылдың қыркүйегінде Қазақстанда, қазанында Украинада, 1990 жылдың қаңтарында Белорусияда қабылданды. КСРО-ның халықтары тілдері туралы (1990 жылдың сәуір айында қабылданған) заң бойынша орыс тілінің құқықтық мәртебесі КСРО-ның ресми тілі ретінде анықталды. 1991 жылдың қазанында орыс тілі Ресей Федерациясының мемлекеттік тілі мәртебесін алды.
АҚШ-та федералдық деңгейде ағылшын тілінің мәртебесін анықтауға талай мәрте ұмтылыс жасалған. 1981 жылы АҚШ Сенаты конституциялық тұрғыдан ағылшын тілін мемлекеттік тіл ретінде тану туралы заңды талқылады, бірақ федералдық деңгейде ол жоба өтпей қалған. Алайда қазіргі күні АҚШ-тың 12 штатында халықтық референдум бойынша ағылшын тілі сол штаттардың ресми тіл мәртебесіне ие.
Ұлттық тіл, мемлекеттік немесе ресми тіл деген терминдердің нақтылы заңды мәні әр түрлі елде әр алуан болып келеді. Бұл кейбір елдерде ресми немесе мемлекеттік тілдің біреу, ал шамамен айтқанда 20 елде екі, тіпті үшеу болуына байланысты. Айталық, Сингапур Республикасында төрт тілге (малай, қытай, тамиль және ағылшын) мемлекеттік мәртебе берілген.
Бұл терминдердің ара жігі ажыратылып көрсетілетін мемлекеттер де бар. Мысалы, Мавритания Исламдық Республикасында ұлттық тіл мәртебесі араб тіліне, ал ресми тіл мәртебесі француз тіліне берілген.[10]
Тілдердің дипломатиялық мәртебесі. Дипломатиялық хаттама бойынша халықаралық басқосулар мен конференциялардың барлық құжаттары, хаттамалары және қорытынды актілері сол басқосуға қатысқан барлық мемлекеттер тілдерінде берілуі тиіс. Өйткені бұлар дипломатиялық қатынастағы басқосудың ресми тілдері болып табылады. Ал оларға қарағанда жұмыс тілдерінің шеңбері біршама тар болады. Бұл тілдерде мәмілелер жүргізіліп, баяндама немесе шешім жобалары жасалады. Егер халықаралық шарт екі немесе бірнеше тілдерде жасалса, онда соның соңғы баптарында әрбір тілдегі мәтіндер бірдей заңдылық күші бар екендігі көрсетіледі, бәрі де түпнұсқа, бірдей мәнде саналады. Жоғарыда айтып өткеніміздей, БҰҰ-да ресми тіл мәртебелері оған мүше мемлекеттердің барлығының тілдеріне емес, тек алты тілге берілген. (1945 жылы БҰҰ-ның құрылу кезінде ондағы ресми тіл бесеу болды: ағылшын, испан, қытай, орыс, француз). Бұл тілдерде БҰҰ-ның Жарғысы жасалып, қол қойылды. Кейін, 1973 жылы алтыншы ресми тіл болып араб тілі енгізілді.
Ұлттық-тілдік саясаттың деңгейлері. Қалыптасқан қызмет түріне қарай ұлттық-тілдік саясаттың өзіндік әрекет ету иерархиясы мен логикасы бар. Оның негізгі деңгейлері мынадай:
тілдік саясатты идеологиялық қамтамасыз етудің тұжырымдамасын
жасау;
тілдердің қоғамдағы өзара қарым-қатынасын заңмен бекіту;
тілдердің өзара қарым-қатынасын әкімшілік бақылау және реттеу;
тілдік нормаларды кодификациялау;
тілдік саясатты қаржы-экономикалық қамтамасыз ету.
Жалпы тіл саясаты дегенімізді тіл қолдануды реттеуге бағытталған барлық саналы әрекеттер деп түсінген жөн. Екі, одан да көп тілдік жағдайында тіл саясаты қатар өмір сүріп отырған тілдердің қызметі мен қолданылу салаларын анықтаудан тұрады. Ал бір тілді қоғамдағы тіл саясатының нысаны жазудағы, грамматикадағы, лексика, стилистика, дыбыстаудағы норма болып табылады. Тілді нормаландыру ауызекі сөйлеу тілі емес, жазу тіліне бағытталады.[11]
Саясат, оның ішінде тіл саясаты туралы айтқанда белгілі бір мақсатты жүзеге асыруға бағытталған саналы әрекетті көреміз. Тілге қатысты адамдардың қандай саналы әрекеті, мақсаты болуы мүмкін? Адамдар тілде нені өзгерткісі келеді? Әдетте қоғамның қажетіне қарай тіл өздігінен өзгермеуші ме еді? Егер тек өздігінен өзгеріп қана қоймай, адам арқылы өзгеруі қалай жүрмек? Адамдар тілге қалай саналы әсер ете алады, ол қаншалықты іске асады? Тіл саясатын кім жоспарлайды және кім жүргізеді?
Көптеген елдерде тіл саясатының субъектісі әр алуан мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар мен институттар болып табылады.
Оларды өмірдің үш саласы байланыстырады:
1. мектеп;
2. кітап, кітап бастыру (кейінгі баспасөз радио, кино, теледидар);
3. қоғамның этникалық қарым-қатынасын реттеу мәселесі.
Адамдардың саналы әрекетін қажет ететін тілдің негізгі үш түрлі саласы мыналар:
1) графика және орфография;
2) терминология;
3) тілдің нормативті-стилистикалық жүйесі.
Тіл саясатын жүзеге асыратын субьектілер тізімі мынадай:
1. Этносаралық қатынастар істері жөніндегі комитеттер (министрліктер, департаменттер)
3. Мектеп және арнаулы білім беру мекемелері
4. Масс-медия
5. Ғылыми мекемелер
6. Ана тілі жанашырларының ерікті ұйымдары (қоғамдар мен серіктестіктер т.б.).
Ұлттық-тілдік идеологияның типтері. Ұлттық-тілдік саясат белгілі бір теориялық және идеологиялық негіздемелерге сүйенеді. Мемлекет, қоғамдық кластар мен жіктер, партиялар мен әр түрлі қозғалыстар ұлттық мәселе бойынша белгілі бір тұжырымдамаға, яғни өз түсініктерінде халық, ұлт, ұлыс дегендер кімдер, халықпен (этноспен) тіл, дін, мәдениет, мемлекет қалай байланысқан, мәдениетте, саясатта, идеологияда этникалық және жалпыадамилық, ұлттық, дінге сенушілік қалай сипатталады, халақтардың өзара қарым-қатынасындағы әділдік пен алға ұмтылушылықтың (прогресс) мәні не дегендерге сүйенеді.
Гуманитарлық сараптамалық тұрғыдан ұлттық мәселе бойынша әлемдік қауымдастық белгілі бір басымдылықтар, бағыт-бағдарларға негізделген шарттар жасаған. Бұл шарттар БҰҰ құжаттарында анық көрсетілген. Айталық, Адам құқығының баршаға ортақ декларациясы (1948) мен Адам құқығы туралы Халықаралық биллге (1966) сәйкес этнос пен мемлекет құқығына қарағанда адам құқығы жоғары басымдылыққа ие. Этнос құқығы этносты құрайтын адамдар құқығы арқылы жүзеге асады, ал мемлекет этникалық белгілеріне қарамастан барлық азаматтар құқығын қамтамасыз етуі керек. [12]
Тілдердің қолданылуын заң арқылы реттеу. Тілдердің қоғамда қызмет етуін заңды реттеу, әдетте, этникалық қостілділік жағдаятына қажет. Ол тілдердің ресми мәртебелерін, қолданылу құқығы мен салаларын заңдылық тұрғыдан анықтайды.
Көптілділік жағдайында заң тілдерге тең немесе тең емес мәртебе беруі мүмкін. Алайда мәртебедегі заңдылық теңдік не теңсіздік мемлекеттік саясат бағытының шынайылылығын көрсете алмайды.
Көптеген елдерде тіл туралы заңдар жасалу дәрежесіне қарай әр түрлі болып келеді. Көп жағдайда заңдар тілдің ресми (мемлекеттік) салалардағы қолданылуын реттеп, жеке өмірдегі тілді таңдауға, жұмыстағы бейресми қатынастарға араласпайды.
Зайырлы мемлекеттерде тіл туралы заңдар діни бірлестіктер мен ұйымдарға тарамайды. Заңдар, әдетте сөз таңдау, сөз формасы, сөзді дыбыстау т.б. мәселелерді қозғамайды, бұл заңдардың немесе билік органдарының міндеті емес, лингвистиканың тіл нормаландыру аймағы, ішкі тілдік саясат, тіл мәдениетінің мәселесі.
Көптеген елдердің тіл туралы заңдарында заңдылық тұрғыдан реттелетін обьектілер құрамы бір-біріне сәйкес келе бермейді. Біршама типті обьектілер мыналар:
1) тілдің ресми (заңдылық) мәртебесі;
2 тілдің қолданылуы мүмкін немесе міндетті болып табылатын әлеуметтік өмір салалары;
3) білім беру саласындағы социумның тіл қолдану ерекшелігі мен дәрежесі.[13.14]
1.3 Қазақстандағы тіл саясатының қазіргі жағдайын талдау
Тәуелсіз Қазақстанда оңтайлы әлеуметтік-лингвистикалық кеңістік құру тіл саясатын кезең-кезеңмен іске асыру арқылы жолға қойылып отыр.
1997 - 2000 жылдары "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" 1997 жылғы Қазақстан Республикасы Заңының қабылдануына және Тілдерді қолдану мен дамытудың 1998 - 2000 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының бекітілуіне орай қоғам өмірінің негізгі салаларында тіл құрылысының құқықтық негізі қалыптаса бастады.
2001 - 2010 жылдары Тілдерді қолдану мен дамытудың он жылға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру аясында тіл құрылысы стратегиясының мынадай үш бағыты айқындалды: мемлекеттік тілдің әлеуметтік-коммуникативтік қызметін кеңейту және нығайту, орыс тілінің жалпы мәдени қызметін сақтау, Қазақстан халқының басқа да тілдерін дамыту. Сондай-ақ осы кезеңде Мемлекет басшысының бастамасы бойынша "Тілдің үш тұғырлылығы" ұлттық мәдени жобасын іске асыру жұмысы басталды.[15]
Бағдарламаны іске асыру қорытындылары Қазақстан Республикасындағы тіл құрылысының келешекпен сабақтас негізін қалады:
1) мемлекеттік тілді оқытудың инфрақұрылымы елеулі түрде кеңейді: қазақ тілінде оқытып, тәрбиелейтін ұйымдар (балабақшалар мен шағын орталықтар) - 5644, мектептер - 3798, мемлекеттік тілді оқыту орталықтары - 88;
2) іс қағаздарын жүргізуді мемлекеттік тілге көшіру процесі белсенділікпен іске асырылып келеді (мемлекеттік органдардағы қазақ тіліндегі құжаттардың үлес салмағы шамамен 88 %-ды құрайды);
3) мемлекеттік тілді оқытудың әдістемелік базасы әзірлену үстінде (көп деңгейлі оқу-әдістемелік кешендер, жалпы таралымы 720 мың дана 10 түрлі сөздік, жалпы таралымы 260 мың дана екі және үштілді 8 салалық сөздік жарық көрді).
2011-2014 жылдары:
1) 168 баспа жобасы, оның ішінде 48 оқу-әдістемелік құрал, балаларға арналған 35 кітап, 36 салалық сөздік және танымдық, ғылыми, публицистикалық 49 кітап жарық көрді. "Қазақ сөздігі" қазақ тілінің біртомдық үлкен түсіндірме сөздігі, инновациялық негізде әзірленген "Даналық әліппесі" оқыту кешені жарық көрді.";
2) бірқатар тележобалар, реалити-шоулар, қазақ тілін оқыту сабақтары, анимациялық фильмдер және т.б. іске асырылды;
3) ІЕLТS (Ұлыбритания) және ТОЕҒL (Америка Құрама Штаттары) жүйелері бойынша тілді білуді бағалаудың көпдеңгейлі жүйесі негізінде "Қазтест" жүйесі әзірленді;
4) қазақ тілін оқыту орталықтарын аккредиттеу жүйесінің әдіснамасы әзірленді;
5) шетелдегі қазақ диаспорасы өкілдеріне ана тілін үйренуде әдістемелік және ұйымдастырушылық қолдауды ұйымдастыру жүйелі түрде жүргізіліп отыр. Шетелде тұратын отандастарды қолдау мақсатында тұрақты түрде Еуропа қазақтарының дәстүрлі кіші құрылтайы мен өнер фестивалі, сонымен қатар шетелде тұратын отандастарымыздың өмірлік іс-әрекетінің мәселелері бойынша әлеуметтанушылық және талдамалық зерттеулер жүргізіледі;
6) Қазақстандағы этностардың тілдерін оқыту бойынша көптілділіктің инновациялық әдістемесі әзірленді;
7) мемлекеттік тілді үйрету процесіне жаңа ақпараттық технологияларды енгізу мақсатында интернет-портал (сервистің 20-дан астам түрі) құрылып, үнемі жаңартылып тұрады;
8) қазақтілді интернет-ресурстарды, контенттерді дамыту мақсатында тілді қашықтықтан оқыту курстарының саны ұлғайды;
9) мемлекеттік тілдің коммуникативтік функциясы нығаюда (мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдарының (бұдан әрі - БАҚ) контентінде электрондық БАҚ-та қазақ тілінде хабар тарату көлемі, сондай-ақ баспа БАҚ-тағы мемлекеттік тілдің үлесі 50 %-дан жоғары).
Қазіргі уақытта отандық телевизиялық арналарда қазақ тіліндегі шығармашылық және авторлық бағдарламалардың үлесі артуда;
10) шетелде тұратын отандастармен мәдени байланыстарды дамыту және нығайту жөніндегі жұмыстар жоспарлы түрде жүргізілуде;
11) "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ономастика мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2013 жылғы 21 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңы және бірқатар заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер қабылданды;
12) Қазақстанда тұратын этностардың тілдерін мемлекеттік қолдаудың тиімді жүйесі құрылды.
Онжылдық кезеңдегі (2011-2020 жылдардағы) тіл құрылысының қисыны елімізде бірқатар проблемалық аспектілердің бар болуымен байланысты.
Қоғамдағы мемлекеттік тілді меңгерудің әркелкі деңгейі. Бұл проблемалы аспект мемлекеттік тілді оқытудың бірыңғай әдіснамасы мен стандарттарының, қазақ тілі оқытушылары мен мамандарының даярлық деңгейінің төмендігімен, қазақ тілін оқыту инфрақұрылымы қызметінің бірыңғай стандарттарының болмауымен, мемлекеттік тілді меңгеру процесін ынталандыру және мониторинг жасау жүйесінің болмауымен тікелей байланысты.
Елдің әлеуметтік-коммуникативтік кеңістігіне мемлекеттік тілдің жеткіліксіз енгізілуі. Бұл бағыттағы проблемалы мәселелер, ең алдымен, халықаралық коммуникациялар, демалу мен ойын-сауық саласында мемлекеттік тілді белсенді қолдану аясының кеңеюіне, оны заңның, ғылымның және жаңа технологиялардың тілі ретінде дамытуға байланысты болып отыр. Сонымен қатар, мемлекеттік тілді қолданудың мәртебесін арттыру, оны отбасы құндылығы ретінде таныту сияқты мәселелердің маңызды тізбесі проблемалы болып табылады, сондай-ақ тіл саласындағы кейбір келеңсіз дақпырттар мен таптаурын пікірлер де осы проблемалардың қатарынан орын алып отыр.
Қазақстан қоғамындағы тіл мәдениетінің төмендеуі. Көрсетілген аспектіде терминология, антропонимика және ономастика салаларындағы проблемалар, сөйлеу және жазу мәдениетін жетілдіру, сондай-ақ үйлесімді тілдік орта құру қажеттілігі лингвистикалық кеңістікті одан әрі өрістетуде айтарлықтай қиындықтар тудырып отыр.
Осы ретте тіл мәдениеті нормаларының сақталуы бойынша шаралар ұйымдастыру көзделеді.
Қазақстандықтардың лингвистикалық капиталын сақтау және нығайту қажеттілігі. Бұл аспектіде қазақстандықтардың бәсекелестік басымдығы ретінде орыс тілін меңгеру деңгейін сақтауға, Қазақстан мәдениетінің тілдік әралуандығын қалыптастыратын этностардың тілдерін дамыту үшін жағдай жасауға және халықаралық іскерлік қарым-қатынас құралы ретінде ағылшын және басқа да шет тілдерін оқып-үйренуге байланысты проблемалар жиынтығы бар.[16.17]
2 Қазақстандағы тіл саясаты - Қазақстан халқының рухани негізгі принциптерін жүзеге асыру құралы ретінде
0.1 Мемлекеттік тіл және оның қоғамдағы рөлі
Мемлекеттік тіл - этносаяси категория, ұлттық тілден айырмашылығы бір ғана этнос мүддесін қорғамауы тиіс, мемлекеттегі өмір сүріп отырған барлық халықтар мүддесін қорғауы тиіс. Мемлекеттік тіл қоғамдық өмірдегі маңызды функцияларды атқарады. Осы тілде елдің дипломатиялық өкілдерінің қызметін жүзеге асыратын халықаралық шарттар жасалады, ресми қабылдаулар өткізіледі, заңдар қабылданады. Мемлекеттік тіл адамға толыққанды қызмет етуі тиіс, оның ішінде білім мен ғылымда, саясатта адамдар осы тілде қарым-қатынас жасауы немесе өз пікірін білдіруі тиіс.
Мемлекеттік Тіл мәртебесі конституцияда бекітілген, мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздар осы тілде жүргізіледі. Әдетте мемлекет негізін құраушы әрі жердің байырғы иесі болып саналатын халықтың тілі мемлекеттік тіл болып бекітіледі. Бірақ ұзақ уақыт отар болып, өз тілін ұмыта бастаған кейбір елдерде отарлаушы елдің тілі мемлекеттік тіл болып бекітілген. 1993 жылы қабылданған тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясында қазақ тілі мемлекеттік тіл болып бекітілді. 1995 жылы қабылданған Конституцияда да қазақ тілі мемлекеттік тіл болып бекітілді, алайда сонымен қатар орыс тілі ресми түрде мемлекеттік тілмен қатар қолданылады. 1996 жылы 4 қарашада Қазақстан РеспубликасыПрезидентінің Жарлығымен "Қазақстан Республикасының тіл саясаты тұжырымдамасы" мақұлданды. Қазір Қазақстан барлық ғылым-білім, мәдениет, техника салаларын мемлекеттік тілге көшіру кезеңін бастан өткеруде. [18]
Мемлекеттік тіл - көпұлтты (көптілді) мемлекетте халықтың ұлттық құрамына қарамай іс қағаздарын, мектеп пен жоғары оқу орындарында оқыту, мәдениет, баспасөз бен байланыс (почта, телеграф т.б.) орындарында, құқық қорғау мен әскер бөлімдерінде, сот істерін жүргізу т. б. міндетті деп саналатын саяси-құқықтық қасиеті бар мәртебелі тіл. Мемлекеттік тілді жан-жақты дамыту және оның қолдану аясын (сфера) кеңейту үшін мемлекет тарапынан белгілі бір уақытқа жоспарланған жан-жақты бағдарламалар жасалады. Мемлекеттік тіл әрдайым мемлекеттің қорғауында және оның қамқорлығында болады. Демократиялық қоғамды белгілі бір тілге мемлекеттік мәртебеге (статус) беру оның басқа тілдерге қысымшылық көрсету болып табылмайды. Бұл туралы Республикамыздың Тіл туралы Заңында (1997 ж.) анық айтылған.
Қазіргі заман қазақ тілі ғаламшардағы 6 мыңға жуық тілдер арасынан өзінің ауызша, жазбаша, қалыпқа түскен бірізділігімен және мәдени дәстүрімен 70 орынға табан тіреді. Жоғары дамыған алты жүз тілдің бірі болып есептеледі. Мемлекеттік мәртебеге ие болған екі жүз тілдің санатына кіреді. Ана тіліміздің тағы бір ұтымды тұсы - түркітектес тілдер ішінен бірыңғай тілдерге жатады.[19]
Қазақстандағы тілдік ахуал әртүрлі дәрежеде ішкі және сыртқы факторладың ықпал етуі нәтижесінде қалыптасқан келесіндей үрдістермен сипатталады:
:: Қазақ тілінің қоғамдағы позициялары ептеп болса да, іркіліссіз күшейіп жатыр.
:: Қазақ тілінің жағдайы біршама жақсарғанымен, орыс тілі қоғамдық қатынастардың барлық салаларында басым болып тұр.
Қазақстанда қалыптасқан орыс тілінің мызғымас позициялары мен тілдік ахуалдың осылайша дамуын бірнеше фактор анықтады:
Біріншіден, ішкі фактор. Орыс халқы қазақтардан кейінгі екінші орынды иемденіп, Қазақстан халқының үштен бірін құрап отыр. Ал егер оның үстіне орыс тілінде сөйлейтін басқа славян халықтарын қоссаңыз, тілдік арасалмақ орыс тіліне қарай ойысады.
Екіншіден, сыртқы фактор. Қазақстан Ресеймен іргелес жатқан ел. Осыған орай, қос елді жақындастыратын әлемдегі ең ұзын шекараны айтпағанның өзінде, ресейліктермен байланыстырып жатқан сауда-экономикалық қарым-қатынастарымыз күннен-күнге артуда. Оның үстіне, Ресей отаршыл дерттен толығымен айыға алмаған көрінеді. Ресей саяси қайраткерлерінің бірқатары Қазақстанда орыстар мен орыс тілінің мүшкіл жағдайы сияқты желеумен арандатушылық әрекеттерін қояр емес. Мұның өзі солтүстіктегі көршіміз тарапынан біздің елге деген ақпараттық-идеологиялық қысым жасалып жатқандығын білдіреді. Айта кететін жайт, Ресей Федерациясының сыртқы істер министрлігі жыл сайын Орыс тілінің шетелдердегі жай-күйі туралы атты Мемлекеттік баяндама әзірлейді, оның тұжырымдары Ресей сыртқы саясатына зор ықпал етеді.
:: Қазақ тілін дамыту саясаты жаһанданудың мәдени үрдісі - ағылшын тілінің кең етек жаюымен бірге қатар жүруі. Әлемдік сипатқа ие болған бұл үрдіс Қазақстанда да ағылшын тілінің әлеуметтік беделі мен мәртебесінің күрт өсуімен айрықшаланды. Бұл үрдістің күшеюі Қазақстанның ғаламдық экономикалық және шексіз ақпараттық кеңістіктерге интеграциялану деңгейіне тікелей байланысты болмақ. Полиэтникалық қоғамда қазақ тілінің бәсекелесе алмауы сондықтан. Туған тіліміздің өрісін тарылтып өсіп-өнуіне кедергі болып тұрған себептер қандай, соларды шолып өтейік.
Бұқаралық ақпарат құралдарындағы қазақ тілге деген немқұрайлық. Шынында да, ескі БАҚ туралы заңның мәтінінде қойылған қазақ пен орыс тілді эфирдің арасалмағы елу де елу талабы барлық телеарналар орындап жатыр деп айта алмаймыз. Орындағандардың өздері көбінесе қазақ тілді бағдарламаларды қолайсыз уақытқа қояды.
Қазақ тілді үйретудегі жаңаша әдістемелердің жоқтығы. Ағылшын тілінің кең етек алуының феноменін зерттесеңіз, тез арада ағылшын тілін үйренуін жеңілдетуді көздеген жүздеген әдіс-тәсілдер пайда болды. Ал қазақ тілін үйретудегі инновациялық әдістердің әзірленіп жатқандығы көрінбейді. Әрине идеялар жоқ емес, бар. Алайда ұлттық мүдделерімізге сай келетін жобаларға қолбайлау болып тұрған қаржыландыру мәселесі.
Сонымен бірге, қазақ тілін үйретуге қажет көркем материалдардың тапшылығы. Ұлттық терминологияның бір ізге түсіру кезінде туындайтын қиындықтар. Кейбір қазақ тілінің сөздіктерінің әлі күнге дейін жарық көрмеуі. Мәселен, Қазақ тілінің этимологиялық сөздігі, жаңа Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі т.с.с.
Осыған байланысты, қазақ тілімізді қайта түлету мен қолдану аясын кеңейтуді ұтымды жүзеге асыру мақсатта келесіндей ұсыныстарымыз бар:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасының тіл саясаты - мемлекеттің
ұлт саясатының ажырамас бөлігі 5
0.1 Тіл саясаты - ұлтаралық қарым-қатынас мəдениетінің негізі 5
0.2 Тілдің құқықтық мәртебелері және тіл саясатындағы орны 10
0.3 Қазақстандағы тіл саясатының қазіргі жағдайын талдау 14
1 Қазақстандағы тіл саясаты - Қазақстан халқының
рухани негізгі принциптерін жүзеге асыру құралы ретінде 18
0.1 Мемлекеттік тіл және оның қоғамдағы рөлі 18
0.2 Қазақстандағы мультилингвизм: тіл саясаты және мемлекеттік
тілді жаңғырту мәселесі 25
0.3 Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың
2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы 29
3 Үш тұғырлы тіл саясаты 47
3.1 Денешынықтыру және спорт саласы мамандарының үш тілді
меңгеруінің маңыздылығы 47
3.2 Үш тұғырлы тілдің болашағы жарқын 53
Қорытынды 59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 61
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Кез келген қоғамның дамуындағы күрделі құбылыстардың бірі - тіл мәселесі болып табылады. Қай уақытта болмасын тіл құрылысының қоғамдық және мемлекеттік маңызы жоғары болған. Соған сәйкес, тіл - халықтың тұтастығының негізі. Тілдің адам өмірінің философиясы мен ойлау жүйесін қалыптастыратындығы белгілі.
Кеңестік жылдардағы саясат бойынша коммунизмге жету үшін барлық халықтың бір тілді болуы басты шартқа айналып, соның нәтижесінде орыс тіліне ерекше мүмкіндік беріліп, оны игерудің маңыздылығы жоғары тұрды. Нәтижесінде, сол дәуірдегі қазақ қоғамында халықтың дүниетанымы өзгерістерге ұшырап, қазақтардың өз тіліне, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына немқұрайлы қарау құбылысы байқалды. Кеңестік дәуірдегі Қазақстанда жүргізілген тіл саясатының теріс салдары әлі де жойылған жоқ. Сондықтан, тіл саясаты тарихын зерттеу, оның мән-мағынасын түсіну бүгінгі күні қоғамда туындап отырған мәселелердің шешімін табуда бағыт-бағдар беретіндігі анық.
Ұлттың дамуындағы аталған ауытқушылықтар бүгінгі таңда мемлекеттің алдында ұлт және тіл саясаты бойынша ауқымды міндеттердің жүзеге асырылуын талап етеді. 2014 жылдың 17 қаңтарында Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауы барысында Қазақ тілі мәселесіне келетін болсақ, бүгінде біздің тіліміз ғылым мен білімнің, интернеттің тіліне айналды. Қазақ тілінде білім алатындардың саны жыл өткен сайын артып келеді. Еліміз бойынша мемлекеттік тілді оқытатын 57 орталық жұмыс істейді. Одан мыңдаған азаматтар қазақ тілін үйреніп шықты және әлі де үйренеді. Былтырға қарағанда биыл қазақ тілін білемін деген өзге ұлт өкілдерінің саны 10 пайызы өсті. Бұл да біраз жайттан бізге хабар береді, - деп тоқталды. Президенттің сөзіне қарағанда, тек соңғы үш жылда мемлекеттік тілді дамытуға республика бойынша 10 миллиард теңге жұмсалған. Енді ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар! Ана тіліміз Мәңгілік Елімізбен бірге Мәңгілік Тіл болды. Бұл мәселені даудың тақырыбы емес, ұлттың ұйытқысы ете білгеніміз жөн. Біздің тіліміз мемлекеттің барлық жүйесінде қолданылуы үшін, барлық жерде керек болуы үшін біз өзімізді өзіміз қамшылауымыз керек және осыған өзіміз атсалысуымыз қажет , - деді Елбасы Н.Ә. Назарбаев.
Қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ бөліміне жатады және шамамен 8-8,3 миллион адамның ана тілі болып табылады. Қазақстанда 2009 жылы жүргізілген санақ бойынша 9 982 276 адам ана тілі ретінде қазақ тілін белгілеген. Сонымен қатар, республикада тұратын 1,8 миллионға жуық басқа халықтар да қазақ тілін белгілі бір деңгейде меңгерген.
Зерттеу жұмысының нысаны - Қазақстандағы тіл саясаты.
Зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстандағы тіл саясатын Қазақстан халқының рухани негізгі принциптерін жүзеге асыру құралы ретінде кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Аталған мақсатты жүзеге асыруда мынадай міндеттерді шешу талап етіледі:
oo тіл саясатын ұлтаралық қарым-қатынас мəдениетінің негізі ретінде қарастыру;
oo Қазақстандағы тіл саясатының қазіргі жағдайын талдау;
oo Қазақстандағы мультилингвизм: тіл саясаты және мемлекеттік тілді жаңғырту мәселесін саралау.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Тақырыптың мазмұнын ашу үшін бірнеше авторлық ғылыми жұмыстар, баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген мәліметтер қолданылды. Атап айтқанда, С.С.Кунанбаева Современное иноязычное образование: методологии и теории, Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі, Ф. Оразбаева Тілдік қатынас сияқты отандық ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан Республикасының тіл саясаты - мемлекеттің ұлт саясатының ажырамас бөлігі
0.1 Тіл саясаты - ұлтаралық қарым-қатынас мəдениетінің негізі
Тіл саясаты - тіл тағдырын белгілейтін мемлекеттік шаралар жүйесі. "Тіл саясаты" ұғымы алғашында "ұлттық саясат", "шаруашылық саясат" терминдерімен қатар пайда болып, өзінің мазмұны жағынан партиялық және мемлекеттік саясаттың ұлт мәселесіндегі тілге қатысты жағын білдірген. Ал, кейінірек бұл терминнің мазмұны кеңейтіліп, әлеуметтік сөйлеу дәстүрін саналы бағытта басқару деп түсіндірілді. Басқаша айтқанда, тілдік даму процесін және оны басқарудың стихиялығына жол бермеуді көздеген саясат болды.
Тіл саясаты - тілдік дамуға қоғамның саналы ықпал етуінің теориясы мен тәжірибесі, яғни, қолданыстағы тілдерді белгілі бір мақсатта және ғылыми негізде басқару және тілдік жаңа қарым-қатынас құралдарын жасау болып табылады. Қазіргі кезде ұлт тілдері мәселесі өзекті мәселе болып отыр. Адамзат тарихында жүздеген тілдер жойылып, "өлі тілдерге" айналып кетті. Бәрінің де жойылу себебі - одан зор тілдің шығуы. Ал, оның өзі әділетсіз тіл саясатының салдары болып табылады.
Адамзат тарихының сандаған ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесі көрсеткендей қоғам мен мемлекет құрылымындағы күрделі құбылыс - тіл мәселесі болып табылады. Тіл ұлттың негізгі белгісі ретінде халықтың болмыс-бітімінің сақталуында шешуші рөл атқарады, оның рухани мәдениетінің бір бөлігі болып табылады, сондықтан да тіл өзіне деген құрметті талап етеді. Тіл тағдыры - ұрпақ тағдыры, ұрпақ тағдыры - ел тағдыры деген ұранды ұстанған қазақ халқы ғасырлар бойы елі мен жерін, діні мен тілін сақтап қалу жолында талай қиын-қыстау кезеңдерді басынан кешірді. Өйткені ана тілі мәселесі - сол тілде жасаған, жасап келе жатқан халықтың өткені мен бүгінгісін таразылай отырып, болашағын танытатын, сол халықтың мәңгілігінің мәселесі. [1]
Елдіктің негізгі шарттары, түптеп келгенде мемлекет тілінің, ұлт рухының көтерілген биігімен өлшенеді. Ата-бабамыз мұраға қалдырған ана тіліміздің мемлекеттік тіл мәртебесіне көтерілу жолын сөз еткенде, тарихты айналып өтуге болмайды. Елімізді ХХ ғасырда жетпіс жыл бойы билеген әкімшіл-әміршіл жүйенің ұстанған ұлт саясаты республикамызды мекендеген халықтардың табиғи даму заңдылықтарына ықпал етіп, туған тілінен, тарихы мен мәдениетінен айрылудың қатерлі жағдайына душар етті.
Мемлекеттік тілге мәртебе берілуі саяси жүйедегі маңызды мәселелердің бірі. Мемлекеттік тілмен бірге әрбір этностың ана тілінің бір деңгейде дамуы басты назарда болуы тиіс. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев мемлекеттік тіл туралы былай деп атап көрсетті: "Қазақстан азаматтары елдің мемлекеттік тілін құрметтеуге және оны оқып үйренуге, білуге тиіс. Бұл орайда, бұл тіл ел халқының басым көпшілігінің туған тілі екенін және болашақта оның мемлекеттік тіл ретінде болатынын ескеру орынды".[2]
Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік тіл саясаты.
Біріншіден, империкалық өктемдік тіл саясатынан мүлдем ерекше. Екіншіден, ол тәтті қиялға емес, халық өмірімен тығыз байланысты,
қазіргі кездегі ахуалға сәйкес жасалған.
Үшіншіден, негізінен тілдік саясатта батыл да нақты мақсат қоя алған.
Төртіншіден, тілдік қатынастардың саяси-құқықтық негіздері одан әрі
жетілдіруді қажет етеді.
Мемлекеттік тіл мемлекеттік және қоғамдық өмірдегі неғұрлым маңызды функциялар атқарады. Бұл, ең алдымен, мемлекеттің барлық заң актілері қабылданатын тіл. Мемлекеттік тіл ресми шараларда, қызметтік хат-хабарларда, іскерлік қарым-қатынастарда қолданылатын тіл. Азаматтардың өтінішіне жауаптар да мемлекеттік тілде беріледі.
Мемлекеттік тілде барлық мемлекеттік органдар мен ұйымдар, Қарулы Күштер жұмыс істейді. Есеп-санақ, қаржылық және техникалық құжаттар мемлекеттік тілде жүргізіледі. Және де мемлекеттік тіл елімізде сот ісін жүргізудің негізгі тілі болып табылады, сондай-ақ, бұл тілде елдің дипломатиялық өкілдерінің қызметі жүзеге асырылады, халықаралық шарттар жасалады, ресми қабылдаулар өткізіледі.
Мемлекеттік тіл төлқұжат, тууы туралы куәліктерді, білім жөніндегі құжаттады бергенде, тағы басқа ресми ұйымдардың атауларын жазғанда, оладың мөрлерінде, сонымен қатар маңдайша жазуларда, хабарландырулар мен көріністі ақпаратта міндетті түрде қолданылады.
Мемлекеттік тілдің қолданылуы, сондай-ақ бұқаралық ақпарат және коммуникация құралдарында міндетті болып табылады.
Қазақстанның тіл саясатын даму эволюциясын соңғы жүз жылдықтағы төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:
oo 1920-1938 жылдар - қазақ - орыс қостілділік кезең;
oo 1938-1987 жыдар - орыс тілінің басым болуы, қолданыс аясының шектен тыс кеңейтілуі мен қазақ тілінің бәсеңдеуі;
oo 1987-1995 жылдар -әкімшілік шаралар негізінде қазақ тілінің формальді түрде мәртебесінің көтерілу кезеңі;
oo 1995 жылдан осы күнге дейін - қостілділіктің саяси жүйеге толыққанды енуі, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілуі және әлеуметтік өмірдегі орыс тіліне ресми мәртебесі берілуі. Қазақ тілін өркендеуін жүйелі мемлекеттік шараларының іске асырыла бастауы.
Мемлекеттік тіл саясатынынң негізгі міндеті республика ауқымында қазақ тілінің тұтастығын сақтау болып табылады. Оның мәнісі мынада: мемлекеттік тіл бір аймақта үстемдік етіп, ал екінші бір аймақта толық іске қосылмай қалуына жол бермеу. Оңтүстік аймақта өзбек тілі, солтүстік аймақта орыс тілі қолданыста басым болып жатса не болмақ? Ал , екінші мәселе - қазақ тілінің өмірдің барлығы салаларында қолданылу қажеттілігі. Бірақ ол әліде болса азаматтарымыздың және мемлекеттік ұйымдарының қарым-қатынастарында тиісті дәрежеде қолданыс таппай келеді.
Мемлекеттік тіл саясатының басты бағыттарының бірі - мемлекеттік тілді барлық азаматтардың арнайы белгіленген көлемде меңгеру үшін жағдай туғызу болып табылады. Осы мақсатта халық топтарының этикалық, демографиялық, кәсіби ерекшеліктеріне сәйкес ақысыз оқыту орталықтарын құру қажет т.б. іс-шараларды жүзеге асыру қолға алынуда.[3]
Корпаративтік әдіс саяси - құқықтық тәжірибеде әр елде тілдің дамуын және тіл саясатының бірнеше варианттарын көрсетеді. Тіл саясатын жүргізуге шетелдік озық тәжірибелерге көңіл қойып, зер салған жөн. Қазақ тілінің құқықтық негіздері қолданыстағы республика Конституциясынан бұрын жүзеге асырыла бастады.
ХХ ғасырдың 80 - жылдарындағы қайта құру саясаты тұсындағы республикамыздың зиялы қауымы қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беру туралы мәселе көтерді. Бұл жер - жерде қолдау тапты. 1989 жылы 22 қыркүйекте Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Жоғарғы Кеңесі Тіл туралы Заң қабылдап, оның 1 - бабында Қазақ тілі - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады - деп атап көрсетті. Бұл біздің рухани өмірімізде ерекше оқиға болды және жыл сайын 22 қыркүйекті Тіл мерекесі деп тойлайтынымыздың түпкі тарихы осы күннен бастау алады.
1997 жылы 11 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы туған тіліміздің мәртебесін тағы бір сатыға көтерді. Тілдердің мәртебелері анықталды: қазақ тілі мемлекеттік тіл, орыс тілі ұлтаралық қарым- қатынас тілі болып бекітілді. Заңның 27 бабының 12-сінде орыс тілінің мәселелері қарастырылып, 5-інші бабында мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады деп жазылады.
Бұл заңдық нормалар жайдан-жай қабылданған жоқ. Орыс тілі бүгінгі қоғамымызда маңызды рөл атқарылып отыр. Республика халқының 55,8% пайызын құрайтын қазақтардан кейінгі орында - орыс халқы (28,3%). Оның үстіне Қазақстан халқының 75 пайызы орыс тілін меңгерген. Бұл көрсеткіш қалалық жерлерде 84,2 пайызды құрайды. Бүгін елімізде 2069 орыс мектебі бар. Онда оқушылардың 26,1 пайызы оқиды. Арнаулы және жоғарғы оқу орындарында оқитындардың 45,2 пайыздан астам білімді орыс тілінде алуда.
Осыдан бір ғасыр бұрын ұлы Абай Орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі - деген еді. Рухани атамыздың бұл өсиетінің маңызы бүгінде жойылған жоқ. Орыс тілінің қызмет аясының сақталуы Қазақстанның интеграциялық процестерге бет алуымен, ТМД елдерімен біртұтас мәдени және білім беру кеңістігін сақтауы арқылы қамтамасыз етіледі.[4]
Еліміздің тіл Заңынын ең басты қасиеттерінің бірі, оның демократиялық сипатында. Оның Осы Заңын реттейтін мәселесі деп аталатын екінші бап айқын дәлелдеп тұр. Онда былай делінген: мемлекеттік, мемлекеттік емес ұйымдар мен жергілікті өзін -өзі басқару органдарының қызметінде тілдерді қолдануға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар осы Заң реттейтін мәселе болып табылады. Осы Заң жеке адамдар арсындағы қатынастарда және діни бірлестіктерде тілдердің қолданылуын реттемейді. Басқаша айтқанда, мемлекеттік тіл барлық уақыттта әрбір азаматқа зорлықпен таныла бермейді. Азаматтардың жеке қатынастарында және діни уағыздарда тілдің еркіндігі сақталады. Заңның демократиялығы, міне, осында.
Заңда Қазақстан Республикасында тілдердің қолдануының құқықтық негіздері, мемлекеттік олардың оқып - үйрену мен дамыту үшін жағдай жасау жөніндегі міндеттері белгенген, сондай - ақ заң еліміздегі барлық тілге бірдей құрметпен қарауды қамтамасыз етеді.
Қазіргі заман талабына сай ұлтаралық қарым қатынасты дамыту бүкілəлемдік ұйымдардың, үкімет пен парламент, саяси жəне мемлекеттік қайраткерлердің назар аударуына ықпал етуде. Ұлтаралық қатынас бұл қоғамдық қарым қатынасты өрбітудің бір түрі. Ұлтаралық қатынас мемлекеттік жағдайда негізгі екі мағынаға ие. Біріншіден, мемлекеттік қарым-қатынасты байланыстыратын, екіншіден, əр ұлт өкілдерінің қоғамдық байланысының бөлінбейтін бөлшегі.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 7 бабында:
1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк тiл - қазақ тiлi.
2. Мемлекеттiк ұйымдарда жəне жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады.
3. Мемлекет Қазақстан халқының тiлдерiн үйрену мен дамыту үшiн жағдай туғызуға қамқорлық жасайды деп жазылған.
Тіл саясаты бүгінгі таңда мемлекеттік саясаттың маңызды бөлігіне айналып, еліміздің қауіпсіздігіне, оның мемлекеттілігінің нығаюына тікелей қатысты мəселелер болып табылады.
ҚР Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев мемлекеттік тілдің өткені мен бүгінгісін ескере отырып, тілдің даму стратегиясының іргетасын қалап берді. Үш тұғырлы тіл саясаты негізінде қазақ, ағылшын, орыс тілдерін дамыту мəселесі көтерілгелі, мемлекеттік тілдің дамуына нұқсан келетін болды деп уайымдайтындар да баршылық. Дегенмен, Елбасымыздың өзі: Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді - деп ескертті. Ал, көпұлтты мемлекет ретінде орыс тілінің дамуы Қазақстанды мекендеген əр ұлт өкілдерінің арасындағы қарым-қатынас тілі ретінде, сыртқы саясатта, көршілермен байланыста аса маңызға ие. [5]
Мемлекеттік тілді барша қазақстандықтарды біріктіруші факторға айналдыру өзге ұлт тілінің есебінен болмайды, өзге ұлттар өз тілімен қатар мемлекеттік тілді меңгеріп, қостілді болуы шарт. Бұл - əлеуметтік сұраныс, өзге ұлт өкілдері осыны сезінуі қажет. Ғаламдандыру жағдайында мемлекеттік, ағылшын, орыс тілдерінен тұратын үштілділікті дамытудың қажеттігі айдан анық. Жалпы ана тілін еркін меңгеру жəне оны қоғамның түрлі салаларындағы қолданылуын кеңейту шаралары бірінші кезекте отбасынан, одан кейін биліктен бастау алады. Отбасы мен билікке дейін (балабақша, мектеп, жоғары білім ордасы, қызмет) ана тілінің жүйелі арқауы тартылған. Отбасынан бастау алмаған тіл жарытымсыз, салалық деңгейде ғана қызмет етеді. Мемлекеттік тіл - мемлекеттік қызметте жұмыс бабында қолданылатын тілге, басшының сөйлеу тіліне айналуы үшін кəсіби талап қойылу керек. Мысалы, тиісті құжатың болмаса, көлік рөліне отыра алмайсың. Оны талап ету кəсіби талап қою екені белгілі.
Қазақстан қазір өзіндік саяси жəне экономикалық жүйесі бар, көптеген əлем елдері мойындаған егеменді, тəуелсіз мемлекетке айналды. Тəуелсіздік жағдайдағы сол жылдардың маңызды жетістігі - Қазақстан Республикасы өзін бүкіл əлемге егеменді ел ретінде мойындатып, қазақ ұлтын, сондай-ақ, көпұлтты мемлекетімізді халықаралық деңгейде танытып бере алды. Мұнда бүгінгі таңда өзара татулық пен келісімде жүзден астам ұлттар мен этностар, этникалық топтар өкілдері тұрады.[6]
Дамыған, өркениетті қоғам құру, құқықтық мемлекет пен толыққанды азаматтық қоғам қалыптастыру қай елде болмасын, сол мемлекетте ұлттар мен халықтардың татулығынсыз мүмкін емес. Қазіргі кезде əлемде 3000-ға жуық ұлттар мен ұлыстар өмір сүріп отыр. Олар екі жүзден астам мемлекетке біріккен. Əлемдегі мемлекеттердің басым көпшілігі бірыңғай бірұлтты емес, көп ұлтты. Əлемнің аймақтарының халқы барған сайын этностық құрамы, мəдениеті мен өмір салты бойынша əр түрлі бола түсуде. Бұл шаруашылық пен қоғамдық өмірдің интернационалданылуының, халықаралық жəне ішкі мемлекеттік көші-қонның өсуі мен некенің санының артуының нəтижесі. Бұл заңды процесс болып табылғанымен, өкінішке орай көп жағдайда ұлтаралық шиеліністің күшеюіне, кейде тіпті қан-төгіске əкеленетін ашық дау-жанжалдарға да алып келіп ұрындыруда. Соған байланысты, ұлтаралық келісім мен татулық қазіргі таңда қоғамдағы көкейтесті мəселенің біріне айналып отыр.
Біздің ортақ отанымыз - Қазақстанның қазіргідей қарыштап дамып отырғаны - елімізді мекендеуші барлық этностардың ынтымағы мен бірлігінің арқасы. Тəуелсіздігімізді тұғырлы ететін де, елімізді жаңа белестерге шығаратын да біздің осы қоғамдық татулығымыз. Бірліксіз ел тозады, бірлікті ел озады дейтін даналықтың шындығына бүгінде бəріміздің көзіміз жетіп отыр, - деп Елбасы Н. Ə. Назарбаев айтқандай бүгінде мемлекетімізде ұлттар достығы берік сақталып отыр.
Қоғамдағы ұлтаралық келісім мен татулыққа ықпал негізгі факторлардың бірі - тіл жағдайы. Кез келген халықтың тілі - оның салт-дəстүрін, əдет-ғұрпын, əдебиеті мен мəдениетін сақтауының негізі болып табылады. Соған сəйкес біздің елімізде де тіл саясатына мемлекет тарапынан ерекше көңіл бөлініп отыр. Тіл саясаты Қазақстандағы ұлт саясатының маңызды тармақтарының бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының бүгінгі таңда жүргізіп отырған тіл саясаты ең алдымен елдің əлеуметтік-саяси тұрақтылығына, қоғамдағы ұлтаралық, этносаралық келісімдерді нығайтуға бағытталған. Себебі, əр ұлттың тілі мен мəдениеті, даму жағдайлары белгілі бір мөлшерде халықтар арасындағы қарым-қатынастарға, байланыстарға да өзіндік əсерін тигізеді.
Қазақстан халықтарын біріктірудің шешуші факторы болып саналатын мемлекеттік тілді дамыту мəселесін ең алдымен қазақ тілін оқытатын курстарды, үйірме жұмыстарын кеңейту, мемлекеттік тілге жетік өзге ұлт өкілдерін жиі насихаттау, тіл, салт-дəстүр, əдепке байланысты іс-шаралар ұйымдастыру жəне осылардың бəрін заң жүзінде өзге ұлт өкілдерінің құқықтарын кемітпей орындау секілді мəселелер қояды.
Қорытындылай келе, кез келген мемлекет өз шекарасы шеңберінде көпэтносты мəдениеттің əр текті сипатына қарамай, өзінің ұлттық мəдениетін қалыптастыруды бірінші кезекке қояды. Өйткені, жергілікті ұлт жалпы халық үшін ұйымдастырушылық, топтастырушылық рөл атқарады. Ал ұлттық мəдениеттің өзегі - ұлттық тіл. Осы тіл қоғамдық қатынастың барлық салаларында қолданыс тауып, мемлекеттің ұлтаралық қарым-қатынас тіліне айналғанда ғана қоғамда демократия, азаматтық қалыптардың толық қалыптасуына қолайлы əлеуметтік жағдай туатыны даусыз. Осындай жағдайда ғана Қазақстанда тəуелсіздік өзінің шынайы рухани тұғырына да қона алады. [7.8]
1.2 Тілдің құқықтық мәртебелері және тіл саясатындағы орны
Адамзаттың барлық әлеуметтік-мәдени тарихы сияқты тілдердің де қарым-қатынастық иерархиясы басым көпшілігінде арнайы ұйымдастырылмаған түрде (стихиялы) қалыптасқан. Ал тілдердің заңдылық мәртебелерін адамдар өздері береді. Сондықтан да бұл тілдердің субьектілік және жасанды мінездемесі болып табылады. Алайда тілдердің әлеуметтік лингвистикалық типологиясында бұл белгі өте маңызды, тіл саясатының актісі ретінде өте қызық. Сондықтан оларға жекелей тоқталайық.
Құқықтық мәртебе түрлері. Тілдердің өзара қатынасын заңды түрде реттейтін елдердің заңдарында тілдердің құқықтық мәртебелері бір, екі немесе үш терминмен анықталады. Алайда бұл терминдер жиынтығы оннан аса анықтамаларды қамтиды: мемлекеттік тіл, ресми тіл, ұлттық тіл (ағылшын тілінің national сөзі ұлттық дегеннен гөрі жалпымемлекеттік дегенге көбірек келеді), уақытша мемлекеттік тіл (Үндістан Конституциясындағы ағылшын тілінің мәртебесі), штаттың ресми тілі (Үндістанның 22 штатының 14 штаты үшін конституцияда бекітілген термин), одақтас (автономия) республика тілі, ұлттық округ тілі (бұрынғы КСРО мен одақтас республикалар конституциялары), ұлтаралық қатынас тілі, түпкілікті ұлт тілі, титулды ұлт тілі, азшылық ұлыстар тілі, көпшілік халықтың тілі, ұлыс тілі (бұрынғы Югаславия конституциясында ұлт тілінен айыру үшін қолданылған), жергілікті тілдер т.б.[9]
Бұрынғы КСРО-ның 1989-1991 жылдары қабылданған Тіл туралы заңдарында республикаға аты берілген халықтардың тілдері жаппай мемлекеттік тіл мәртебесін алды. Мұның алдында, 1978 жылғы одақтас республикалар конституцияларында мұндай мәртебені тек азербайжан, армян, грузин және абхаз тілдері иеленген болатын. КСРО-ның ыдырауы алдында ұлттық тілдерге мемлекеттік мәртебе беру қозғалысын Балтық жағалауындағы республикалар бастады. Тіл туралы алғашқы заң Эстонияда (1989 жыл, қаңтар) қабылданды. Одан соң Литвада, Латвияда, 1989 жылдың қыркүйегінде Қазақстанда, қазанында Украинада, 1990 жылдың қаңтарында Белорусияда қабылданды. КСРО-ның халықтары тілдері туралы (1990 жылдың сәуір айында қабылданған) заң бойынша орыс тілінің құқықтық мәртебесі КСРО-ның ресми тілі ретінде анықталды. 1991 жылдың қазанында орыс тілі Ресей Федерациясының мемлекеттік тілі мәртебесін алды.
АҚШ-та федералдық деңгейде ағылшын тілінің мәртебесін анықтауға талай мәрте ұмтылыс жасалған. 1981 жылы АҚШ Сенаты конституциялық тұрғыдан ағылшын тілін мемлекеттік тіл ретінде тану туралы заңды талқылады, бірақ федералдық деңгейде ол жоба өтпей қалған. Алайда қазіргі күні АҚШ-тың 12 штатында халықтық референдум бойынша ағылшын тілі сол штаттардың ресми тіл мәртебесіне ие.
Ұлттық тіл, мемлекеттік немесе ресми тіл деген терминдердің нақтылы заңды мәні әр түрлі елде әр алуан болып келеді. Бұл кейбір елдерде ресми немесе мемлекеттік тілдің біреу, ал шамамен айтқанда 20 елде екі, тіпті үшеу болуына байланысты. Айталық, Сингапур Республикасында төрт тілге (малай, қытай, тамиль және ағылшын) мемлекеттік мәртебе берілген.
Бұл терминдердің ара жігі ажыратылып көрсетілетін мемлекеттер де бар. Мысалы, Мавритания Исламдық Республикасында ұлттық тіл мәртебесі араб тіліне, ал ресми тіл мәртебесі француз тіліне берілген.[10]
Тілдердің дипломатиялық мәртебесі. Дипломатиялық хаттама бойынша халықаралық басқосулар мен конференциялардың барлық құжаттары, хаттамалары және қорытынды актілері сол басқосуға қатысқан барлық мемлекеттер тілдерінде берілуі тиіс. Өйткені бұлар дипломатиялық қатынастағы басқосудың ресми тілдері болып табылады. Ал оларға қарағанда жұмыс тілдерінің шеңбері біршама тар болады. Бұл тілдерде мәмілелер жүргізіліп, баяндама немесе шешім жобалары жасалады. Егер халықаралық шарт екі немесе бірнеше тілдерде жасалса, онда соның соңғы баптарында әрбір тілдегі мәтіндер бірдей заңдылық күші бар екендігі көрсетіледі, бәрі де түпнұсқа, бірдей мәнде саналады. Жоғарыда айтып өткеніміздей, БҰҰ-да ресми тіл мәртебелері оған мүше мемлекеттердің барлығының тілдеріне емес, тек алты тілге берілген. (1945 жылы БҰҰ-ның құрылу кезінде ондағы ресми тіл бесеу болды: ағылшын, испан, қытай, орыс, француз). Бұл тілдерде БҰҰ-ның Жарғысы жасалып, қол қойылды. Кейін, 1973 жылы алтыншы ресми тіл болып араб тілі енгізілді.
Ұлттық-тілдік саясаттың деңгейлері. Қалыптасқан қызмет түріне қарай ұлттық-тілдік саясаттың өзіндік әрекет ету иерархиясы мен логикасы бар. Оның негізгі деңгейлері мынадай:
тілдік саясатты идеологиялық қамтамасыз етудің тұжырымдамасын
жасау;
тілдердің қоғамдағы өзара қарым-қатынасын заңмен бекіту;
тілдердің өзара қарым-қатынасын әкімшілік бақылау және реттеу;
тілдік нормаларды кодификациялау;
тілдік саясатты қаржы-экономикалық қамтамасыз ету.
Жалпы тіл саясаты дегенімізді тіл қолдануды реттеуге бағытталған барлық саналы әрекеттер деп түсінген жөн. Екі, одан да көп тілдік жағдайында тіл саясаты қатар өмір сүріп отырған тілдердің қызметі мен қолданылу салаларын анықтаудан тұрады. Ал бір тілді қоғамдағы тіл саясатының нысаны жазудағы, грамматикадағы, лексика, стилистика, дыбыстаудағы норма болып табылады. Тілді нормаландыру ауызекі сөйлеу тілі емес, жазу тіліне бағытталады.[11]
Саясат, оның ішінде тіл саясаты туралы айтқанда белгілі бір мақсатты жүзеге асыруға бағытталған саналы әрекетті көреміз. Тілге қатысты адамдардың қандай саналы әрекеті, мақсаты болуы мүмкін? Адамдар тілде нені өзгерткісі келеді? Әдетте қоғамның қажетіне қарай тіл өздігінен өзгермеуші ме еді? Егер тек өздігінен өзгеріп қана қоймай, адам арқылы өзгеруі қалай жүрмек? Адамдар тілге қалай саналы әсер ете алады, ол қаншалықты іске асады? Тіл саясатын кім жоспарлайды және кім жүргізеді?
Көптеген елдерде тіл саясатының субъектісі әр алуан мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар мен институттар болып табылады.
Оларды өмірдің үш саласы байланыстырады:
1. мектеп;
2. кітап, кітап бастыру (кейінгі баспасөз радио, кино, теледидар);
3. қоғамның этникалық қарым-қатынасын реттеу мәселесі.
Адамдардың саналы әрекетін қажет ететін тілдің негізгі үш түрлі саласы мыналар:
1) графика және орфография;
2) терминология;
3) тілдің нормативті-стилистикалық жүйесі.
Тіл саясатын жүзеге асыратын субьектілер тізімі мынадай:
1. Этносаралық қатынастар істері жөніндегі комитеттер (министрліктер, департаменттер)
3. Мектеп және арнаулы білім беру мекемелері
4. Масс-медия
5. Ғылыми мекемелер
6. Ана тілі жанашырларының ерікті ұйымдары (қоғамдар мен серіктестіктер т.б.).
Ұлттық-тілдік идеологияның типтері. Ұлттық-тілдік саясат белгілі бір теориялық және идеологиялық негіздемелерге сүйенеді. Мемлекет, қоғамдық кластар мен жіктер, партиялар мен әр түрлі қозғалыстар ұлттық мәселе бойынша белгілі бір тұжырымдамаға, яғни өз түсініктерінде халық, ұлт, ұлыс дегендер кімдер, халықпен (этноспен) тіл, дін, мәдениет, мемлекет қалай байланысқан, мәдениетте, саясатта, идеологияда этникалық және жалпыадамилық, ұлттық, дінге сенушілік қалай сипатталады, халақтардың өзара қарым-қатынасындағы әділдік пен алға ұмтылушылықтың (прогресс) мәні не дегендерге сүйенеді.
Гуманитарлық сараптамалық тұрғыдан ұлттық мәселе бойынша әлемдік қауымдастық белгілі бір басымдылықтар, бағыт-бағдарларға негізделген шарттар жасаған. Бұл шарттар БҰҰ құжаттарында анық көрсетілген. Айталық, Адам құқығының баршаға ортақ декларациясы (1948) мен Адам құқығы туралы Халықаралық биллге (1966) сәйкес этнос пен мемлекет құқығына қарағанда адам құқығы жоғары басымдылыққа ие. Этнос құқығы этносты құрайтын адамдар құқығы арқылы жүзеге асады, ал мемлекет этникалық белгілеріне қарамастан барлық азаматтар құқығын қамтамасыз етуі керек. [12]
Тілдердің қолданылуын заң арқылы реттеу. Тілдердің қоғамда қызмет етуін заңды реттеу, әдетте, этникалық қостілділік жағдаятына қажет. Ол тілдердің ресми мәртебелерін, қолданылу құқығы мен салаларын заңдылық тұрғыдан анықтайды.
Көптілділік жағдайында заң тілдерге тең немесе тең емес мәртебе беруі мүмкін. Алайда мәртебедегі заңдылық теңдік не теңсіздік мемлекеттік саясат бағытының шынайылылығын көрсете алмайды.
Көптеген елдерде тіл туралы заңдар жасалу дәрежесіне қарай әр түрлі болып келеді. Көп жағдайда заңдар тілдің ресми (мемлекеттік) салалардағы қолданылуын реттеп, жеке өмірдегі тілді таңдауға, жұмыстағы бейресми қатынастарға араласпайды.
Зайырлы мемлекеттерде тіл туралы заңдар діни бірлестіктер мен ұйымдарға тарамайды. Заңдар, әдетте сөз таңдау, сөз формасы, сөзді дыбыстау т.б. мәселелерді қозғамайды, бұл заңдардың немесе билік органдарының міндеті емес, лингвистиканың тіл нормаландыру аймағы, ішкі тілдік саясат, тіл мәдениетінің мәселесі.
Көптеген елдердің тіл туралы заңдарында заңдылық тұрғыдан реттелетін обьектілер құрамы бір-біріне сәйкес келе бермейді. Біршама типті обьектілер мыналар:
1) тілдің ресми (заңдылық) мәртебесі;
2 тілдің қолданылуы мүмкін немесе міндетті болып табылатын әлеуметтік өмір салалары;
3) білім беру саласындағы социумның тіл қолдану ерекшелігі мен дәрежесі.[13.14]
1.3 Қазақстандағы тіл саясатының қазіргі жағдайын талдау
Тәуелсіз Қазақстанда оңтайлы әлеуметтік-лингвистикалық кеңістік құру тіл саясатын кезең-кезеңмен іске асыру арқылы жолға қойылып отыр.
1997 - 2000 жылдары "Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" 1997 жылғы Қазақстан Республикасы Заңының қабылдануына және Тілдерді қолдану мен дамытудың 1998 - 2000 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының бекітілуіне орай қоғам өмірінің негізгі салаларында тіл құрылысының құқықтық негізі қалыптаса бастады.
2001 - 2010 жылдары Тілдерді қолдану мен дамытудың он жылға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру аясында тіл құрылысы стратегиясының мынадай үш бағыты айқындалды: мемлекеттік тілдің әлеуметтік-коммуникативтік қызметін кеңейту және нығайту, орыс тілінің жалпы мәдени қызметін сақтау, Қазақстан халқының басқа да тілдерін дамыту. Сондай-ақ осы кезеңде Мемлекет басшысының бастамасы бойынша "Тілдің үш тұғырлылығы" ұлттық мәдени жобасын іске асыру жұмысы басталды.[15]
Бағдарламаны іске асыру қорытындылары Қазақстан Республикасындағы тіл құрылысының келешекпен сабақтас негізін қалады:
1) мемлекеттік тілді оқытудың инфрақұрылымы елеулі түрде кеңейді: қазақ тілінде оқытып, тәрбиелейтін ұйымдар (балабақшалар мен шағын орталықтар) - 5644, мектептер - 3798, мемлекеттік тілді оқыту орталықтары - 88;
2) іс қағаздарын жүргізуді мемлекеттік тілге көшіру процесі белсенділікпен іске асырылып келеді (мемлекеттік органдардағы қазақ тіліндегі құжаттардың үлес салмағы шамамен 88 %-ды құрайды);
3) мемлекеттік тілді оқытудың әдістемелік базасы әзірлену үстінде (көп деңгейлі оқу-әдістемелік кешендер, жалпы таралымы 720 мың дана 10 түрлі сөздік, жалпы таралымы 260 мың дана екі және үштілді 8 салалық сөздік жарық көрді).
2011-2014 жылдары:
1) 168 баспа жобасы, оның ішінде 48 оқу-әдістемелік құрал, балаларға арналған 35 кітап, 36 салалық сөздік және танымдық, ғылыми, публицистикалық 49 кітап жарық көрді. "Қазақ сөздігі" қазақ тілінің біртомдық үлкен түсіндірме сөздігі, инновациялық негізде әзірленген "Даналық әліппесі" оқыту кешені жарық көрді.";
2) бірқатар тележобалар, реалити-шоулар, қазақ тілін оқыту сабақтары, анимациялық фильмдер және т.б. іске асырылды;
3) ІЕLТS (Ұлыбритания) және ТОЕҒL (Америка Құрама Штаттары) жүйелері бойынша тілді білуді бағалаудың көпдеңгейлі жүйесі негізінде "Қазтест" жүйесі әзірленді;
4) қазақ тілін оқыту орталықтарын аккредиттеу жүйесінің әдіснамасы әзірленді;
5) шетелдегі қазақ диаспорасы өкілдеріне ана тілін үйренуде әдістемелік және ұйымдастырушылық қолдауды ұйымдастыру жүйелі түрде жүргізіліп отыр. Шетелде тұратын отандастарды қолдау мақсатында тұрақты түрде Еуропа қазақтарының дәстүрлі кіші құрылтайы мен өнер фестивалі, сонымен қатар шетелде тұратын отандастарымыздың өмірлік іс-әрекетінің мәселелері бойынша әлеуметтанушылық және талдамалық зерттеулер жүргізіледі;
6) Қазақстандағы этностардың тілдерін оқыту бойынша көптілділіктің инновациялық әдістемесі әзірленді;
7) мемлекеттік тілді үйрету процесіне жаңа ақпараттық технологияларды енгізу мақсатында интернет-портал (сервистің 20-дан астам түрі) құрылып, үнемі жаңартылып тұрады;
8) қазақтілді интернет-ресурстарды, контенттерді дамыту мақсатында тілді қашықтықтан оқыту курстарының саны ұлғайды;
9) мемлекеттік тілдің коммуникативтік функциясы нығаюда (мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдарының (бұдан әрі - БАҚ) контентінде электрондық БАҚ-та қазақ тілінде хабар тарату көлемі, сондай-ақ баспа БАҚ-тағы мемлекеттік тілдің үлесі 50 %-дан жоғары).
Қазіргі уақытта отандық телевизиялық арналарда қазақ тіліндегі шығармашылық және авторлық бағдарламалардың үлесі артуда;
10) шетелде тұратын отандастармен мәдени байланыстарды дамыту және нығайту жөніндегі жұмыстар жоспарлы түрде жүргізілуде;
11) "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ономастика мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2013 жылғы 21 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңы және бірқатар заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер қабылданды;
12) Қазақстанда тұратын этностардың тілдерін мемлекеттік қолдаудың тиімді жүйесі құрылды.
Онжылдық кезеңдегі (2011-2020 жылдардағы) тіл құрылысының қисыны елімізде бірқатар проблемалық аспектілердің бар болуымен байланысты.
Қоғамдағы мемлекеттік тілді меңгерудің әркелкі деңгейі. Бұл проблемалы аспект мемлекеттік тілді оқытудың бірыңғай әдіснамасы мен стандарттарының, қазақ тілі оқытушылары мен мамандарының даярлық деңгейінің төмендігімен, қазақ тілін оқыту инфрақұрылымы қызметінің бірыңғай стандарттарының болмауымен, мемлекеттік тілді меңгеру процесін ынталандыру және мониторинг жасау жүйесінің болмауымен тікелей байланысты.
Елдің әлеуметтік-коммуникативтік кеңістігіне мемлекеттік тілдің жеткіліксіз енгізілуі. Бұл бағыттағы проблемалы мәселелер, ең алдымен, халықаралық коммуникациялар, демалу мен ойын-сауық саласында мемлекеттік тілді белсенді қолдану аясының кеңеюіне, оны заңның, ғылымның және жаңа технологиялардың тілі ретінде дамытуға байланысты болып отыр. Сонымен қатар, мемлекеттік тілді қолданудың мәртебесін арттыру, оны отбасы құндылығы ретінде таныту сияқты мәселелердің маңызды тізбесі проблемалы болып табылады, сондай-ақ тіл саласындағы кейбір келеңсіз дақпырттар мен таптаурын пікірлер де осы проблемалардың қатарынан орын алып отыр.
Қазақстан қоғамындағы тіл мәдениетінің төмендеуі. Көрсетілген аспектіде терминология, антропонимика және ономастика салаларындағы проблемалар, сөйлеу және жазу мәдениетін жетілдіру, сондай-ақ үйлесімді тілдік орта құру қажеттілігі лингвистикалық кеңістікті одан әрі өрістетуде айтарлықтай қиындықтар тудырып отыр.
Осы ретте тіл мәдениеті нормаларының сақталуы бойынша шаралар ұйымдастыру көзделеді.
Қазақстандықтардың лингвистикалық капиталын сақтау және нығайту қажеттілігі. Бұл аспектіде қазақстандықтардың бәсекелестік басымдығы ретінде орыс тілін меңгеру деңгейін сақтауға, Қазақстан мәдениетінің тілдік әралуандығын қалыптастыратын этностардың тілдерін дамыту үшін жағдай жасауға және халықаралық іскерлік қарым-қатынас құралы ретінде ағылшын және басқа да шет тілдерін оқып-үйренуге байланысты проблемалар жиынтығы бар.[16.17]
2 Қазақстандағы тіл саясаты - Қазақстан халқының рухани негізгі принциптерін жүзеге асыру құралы ретінде
0.1 Мемлекеттік тіл және оның қоғамдағы рөлі
Мемлекеттік тіл - этносаяси категория, ұлттық тілден айырмашылығы бір ғана этнос мүддесін қорғамауы тиіс, мемлекеттегі өмір сүріп отырған барлық халықтар мүддесін қорғауы тиіс. Мемлекеттік тіл қоғамдық өмірдегі маңызды функцияларды атқарады. Осы тілде елдің дипломатиялық өкілдерінің қызметін жүзеге асыратын халықаралық шарттар жасалады, ресми қабылдаулар өткізіледі, заңдар қабылданады. Мемлекеттік тіл адамға толыққанды қызмет етуі тиіс, оның ішінде білім мен ғылымда, саясатта адамдар осы тілде қарым-қатынас жасауы немесе өз пікірін білдіруі тиіс.
Мемлекеттік Тіл мәртебесі конституцияда бекітілген, мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздар осы тілде жүргізіледі. Әдетте мемлекет негізін құраушы әрі жердің байырғы иесі болып саналатын халықтың тілі мемлекеттік тіл болып бекітіледі. Бірақ ұзақ уақыт отар болып, өз тілін ұмыта бастаған кейбір елдерде отарлаушы елдің тілі мемлекеттік тіл болып бекітілген. 1993 жылы қабылданған тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Конституциясында қазақ тілі мемлекеттік тіл болып бекітілді. 1995 жылы қабылданған Конституцияда да қазақ тілі мемлекеттік тіл болып бекітілді, алайда сонымен қатар орыс тілі ресми түрде мемлекеттік тілмен қатар қолданылады. 1996 жылы 4 қарашада Қазақстан РеспубликасыПрезидентінің Жарлығымен "Қазақстан Республикасының тіл саясаты тұжырымдамасы" мақұлданды. Қазір Қазақстан барлық ғылым-білім, мәдениет, техника салаларын мемлекеттік тілге көшіру кезеңін бастан өткеруде. [18]
Мемлекеттік тіл - көпұлтты (көптілді) мемлекетте халықтың ұлттық құрамына қарамай іс қағаздарын, мектеп пен жоғары оқу орындарында оқыту, мәдениет, баспасөз бен байланыс (почта, телеграф т.б.) орындарында, құқық қорғау мен әскер бөлімдерінде, сот істерін жүргізу т. б. міндетті деп саналатын саяси-құқықтық қасиеті бар мәртебелі тіл. Мемлекеттік тілді жан-жақты дамыту және оның қолдану аясын (сфера) кеңейту үшін мемлекет тарапынан белгілі бір уақытқа жоспарланған жан-жақты бағдарламалар жасалады. Мемлекеттік тіл әрдайым мемлекеттің қорғауында және оның қамқорлығында болады. Демократиялық қоғамды белгілі бір тілге мемлекеттік мәртебеге (статус) беру оның басқа тілдерге қысымшылық көрсету болып табылмайды. Бұл туралы Республикамыздың Тіл туралы Заңында (1997 ж.) анық айтылған.
Қазіргі заман қазақ тілі ғаламшардағы 6 мыңға жуық тілдер арасынан өзінің ауызша, жазбаша, қалыпқа түскен бірізділігімен және мәдени дәстүрімен 70 орынға табан тіреді. Жоғары дамыған алты жүз тілдің бірі болып есептеледі. Мемлекеттік мәртебеге ие болған екі жүз тілдің санатына кіреді. Ана тіліміздің тағы бір ұтымды тұсы - түркітектес тілдер ішінен бірыңғай тілдерге жатады.[19]
Қазақстандағы тілдік ахуал әртүрлі дәрежеде ішкі және сыртқы факторладың ықпал етуі нәтижесінде қалыптасқан келесіндей үрдістермен сипатталады:
:: Қазақ тілінің қоғамдағы позициялары ептеп болса да, іркіліссіз күшейіп жатыр.
:: Қазақ тілінің жағдайы біршама жақсарғанымен, орыс тілі қоғамдық қатынастардың барлық салаларында басым болып тұр.
Қазақстанда қалыптасқан орыс тілінің мызғымас позициялары мен тілдік ахуалдың осылайша дамуын бірнеше фактор анықтады:
Біріншіден, ішкі фактор. Орыс халқы қазақтардан кейінгі екінші орынды иемденіп, Қазақстан халқының үштен бірін құрап отыр. Ал егер оның үстіне орыс тілінде сөйлейтін басқа славян халықтарын қоссаңыз, тілдік арасалмақ орыс тіліне қарай ойысады.
Екіншіден, сыртқы фактор. Қазақстан Ресеймен іргелес жатқан ел. Осыған орай, қос елді жақындастыратын әлемдегі ең ұзын шекараны айтпағанның өзінде, ресейліктермен байланыстырып жатқан сауда-экономикалық қарым-қатынастарымыз күннен-күнге артуда. Оның үстіне, Ресей отаршыл дерттен толығымен айыға алмаған көрінеді. Ресей саяси қайраткерлерінің бірқатары Қазақстанда орыстар мен орыс тілінің мүшкіл жағдайы сияқты желеумен арандатушылық әрекеттерін қояр емес. Мұның өзі солтүстіктегі көршіміз тарапынан біздің елге деген ақпараттық-идеологиялық қысым жасалып жатқандығын білдіреді. Айта кететін жайт, Ресей Федерациясының сыртқы істер министрлігі жыл сайын Орыс тілінің шетелдердегі жай-күйі туралы атты Мемлекеттік баяндама әзірлейді, оның тұжырымдары Ресей сыртқы саясатына зор ықпал етеді.
:: Қазақ тілін дамыту саясаты жаһанданудың мәдени үрдісі - ағылшын тілінің кең етек жаюымен бірге қатар жүруі. Әлемдік сипатқа ие болған бұл үрдіс Қазақстанда да ағылшын тілінің әлеуметтік беделі мен мәртебесінің күрт өсуімен айрықшаланды. Бұл үрдістің күшеюі Қазақстанның ғаламдық экономикалық және шексіз ақпараттық кеңістіктерге интеграциялану деңгейіне тікелей байланысты болмақ. Полиэтникалық қоғамда қазақ тілінің бәсекелесе алмауы сондықтан. Туған тіліміздің өрісін тарылтып өсіп-өнуіне кедергі болып тұрған себептер қандай, соларды шолып өтейік.
Бұқаралық ақпарат құралдарындағы қазақ тілге деген немқұрайлық. Шынында да, ескі БАҚ туралы заңның мәтінінде қойылған қазақ пен орыс тілді эфирдің арасалмағы елу де елу талабы барлық телеарналар орындап жатыр деп айта алмаймыз. Орындағандардың өздері көбінесе қазақ тілді бағдарламаларды қолайсыз уақытқа қояды.
Қазақ тілді үйретудегі жаңаша әдістемелердің жоқтығы. Ағылшын тілінің кең етек алуының феноменін зерттесеңіз, тез арада ағылшын тілін үйренуін жеңілдетуді көздеген жүздеген әдіс-тәсілдер пайда болды. Ал қазақ тілін үйретудегі инновациялық әдістердің әзірленіп жатқандығы көрінбейді. Әрине идеялар жоқ емес, бар. Алайда ұлттық мүдделерімізге сай келетін жобаларға қолбайлау болып тұрған қаржыландыру мәселесі.
Сонымен бірге, қазақ тілін үйретуге қажет көркем материалдардың тапшылығы. Ұлттық терминологияның бір ізге түсіру кезінде туындайтын қиындықтар. Кейбір қазақ тілінің сөздіктерінің әлі күнге дейін жарық көрмеуі. Мәселен, Қазақ тілінің этимологиялық сөздігі, жаңа Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі т.с.с.
Осыған байланысты, қазақ тілімізді қайта түлету мен қолдану аясын кеңейтуді ұтымды жүзеге асыру мақсатта келесіндей ұсыныстарымыз бар:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz