Еңбектің ғылыми ұйымдастырылуы
КІРІСПЕ 3
І.БӨЛІМ. ЕҢБЕКТІҢ ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАСТЫРУ 4
1.1. Еңбектің ғылыми ұйымдастырылуы және оның даму тарихы 4
1.2. Еңбекті қалыпты етуді ұйымдастыру 10
ІІ.БӨЛІМ. ЕҢБЕКТІ ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ МІНДЕТТЕРІ 14
2.1. Еңбек өнімділігінің экономикалық мәні және ұйымдастырылуы 14
2.2. Еңбек өнімділігі және оны анықтайтың факторлар жүйесін Қазақстанда пайдалану қажеттілігі 16
2.3. Еңбектің капиталмен қарулану деңгейі
ІІІ.БӨЛІМ. КӘСІПОРЫНДА ЕҢБЕКТІ НОРМАЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУ 23
3.1. Еңбекті нормалауға арналған нормативтік материалдарды әзірлеу. 23
3.2. Нормаларды жобалауға дайындау және бастапқы деректерді жинау 25
ҚОРЫТЫНДЫ 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 30
І.БӨЛІМ. ЕҢБЕКТІҢ ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАСТЫРУ 4
1.1. Еңбектің ғылыми ұйымдастырылуы және оның даму тарихы 4
1.2. Еңбекті қалыпты етуді ұйымдастыру 10
ІІ.БӨЛІМ. ЕҢБЕКТІ ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ МІНДЕТТЕРІ 14
2.1. Еңбек өнімділігінің экономикалық мәні және ұйымдастырылуы 14
2.2. Еңбек өнімділігі және оны анықтайтың факторлар жүйесін Қазақстанда пайдалану қажеттілігі 16
2.3. Еңбектің капиталмен қарулану деңгейі
ІІІ.БӨЛІМ. КӘСІПОРЫНДА ЕҢБЕКТІ НОРМАЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУ 23
3.1. Еңбекті нормалауға арналған нормативтік материалдарды әзірлеу. 23
3.2. Нормаларды жобалауға дайындау және бастапқы деректерді жинау 25
ҚОРЫТЫНДЫ 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 30
Еңбек – адамның мақсатқа құрылған саналы қоғамдық- пайдалы қызметі нәтижесінде шығарылған материалды адамдық қажеттілікке қолайлы ету болып табылады. Осы негізде тұтынушылық баға жасалады.
Нақты еңбекті ұйымдастыру келесідей міндеттерді шешу мақсатына ие болады: экономикалық, психофизиологиялық, техникалық және әлеуметтік.
Еңбектің нормалануы мен ұйымдастырылуының ғылыми негіздемесін келесідей үш топқа бөлуге болады: әлеуметтік- экономикалық, техника-техникалық және психофизиологиялық.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыруды(ЕҒҰ) ендіруде пайда болуы ғылыми-техникалық дамумен шарттас келген, еңбек психологиясы мен физиологиясымен тығыз байланысты жаңа ғылыми пәндердің қорытындылары мен жетістіктері ескерілуі керек. Бұлар: биомеханика, эргономика, инженерлік психология, өндірістік эстетика және басқалар.
Жұмысқа қабілеттілік – еңбектің жеке өнімділігінің физиологиялық негізі. Физиологиялық және экономикалық көзқарас жағынан «жұмысқа қабілеттілік» ұғымымен «еңбек тиімділігі» ұғымы байланысты. Адамның жұмысқа қабілеттілігіне еңбектің ауырлығы мен бір сарындылығы әсер етеді.
Еңбектің нормалануы – арнайы жұмысты орындау үшін қажетті тірі еңбектің санын анықтау. Жұмысшылардың уақыт нормасы - өнім бірліктерін орындауға бекітілген уақыт саны.
Еңбек шығыны нормасы - өнім бірліктерін орындауға бекітілген еңбек шығыны саны.
Шығарылу нормасы – уақыт бірліктерінде өндірілуі қажет өнім саны. Машинаның уақыт нормасы - өнім бірліктеріне бекітілген машиналарды қолдану ұзақтығы.
Машина өнімділігінің нормасы – уақыт бірліктерінде машина өндіретін өнімдер саны. Норма элементарлы және іріленген болып келуі мүмкін. Еңбектің тура нормалануы уақыт нормасы негізінде жүргізілмеген жағдайда жиынтық санның нормативтері мен қызмет көрсетілу нормалары белгіленеді. Қызмет көрсету нормасы –арнайы ұйымдастырушылық- технологиялық жағдайында ауысым ағымында біліктілігі сәйкес қызметкермен қызмет етілетін құралдар бірліктерінің шартты саны. Қызмет көрсету уақытының нормасы – арнайы өндірістік жағдайлардағы құралдар бірліктерінің ауысым (бір айда) ағымында қызмет көрсетуіне қажет уақыт саны. Жұмыс істейтіндердің сандық нормативтері – арнайы ұйымдастырушылық-технологиялық жағдайлардағы персоналдар санының бұл жұмысты орындау үшін қажет персонал еңбегі шығынының жиынтық өлшемі.
Нақты еңбекті ұйымдастыру келесідей міндеттерді шешу мақсатына ие болады: экономикалық, психофизиологиялық, техникалық және әлеуметтік.
Еңбектің нормалануы мен ұйымдастырылуының ғылыми негіздемесін келесідей үш топқа бөлуге болады: әлеуметтік- экономикалық, техника-техникалық және психофизиологиялық.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыруды(ЕҒҰ) ендіруде пайда болуы ғылыми-техникалық дамумен шарттас келген, еңбек психологиясы мен физиологиясымен тығыз байланысты жаңа ғылыми пәндердің қорытындылары мен жетістіктері ескерілуі керек. Бұлар: биомеханика, эргономика, инженерлік психология, өндірістік эстетика және басқалар.
Жұмысқа қабілеттілік – еңбектің жеке өнімділігінің физиологиялық негізі. Физиологиялық және экономикалық көзқарас жағынан «жұмысқа қабілеттілік» ұғымымен «еңбек тиімділігі» ұғымы байланысты. Адамның жұмысқа қабілеттілігіне еңбектің ауырлығы мен бір сарындылығы әсер етеді.
Еңбектің нормалануы – арнайы жұмысты орындау үшін қажетті тірі еңбектің санын анықтау. Жұмысшылардың уақыт нормасы - өнім бірліктерін орындауға бекітілген уақыт саны.
Еңбек шығыны нормасы - өнім бірліктерін орындауға бекітілген еңбек шығыны саны.
Шығарылу нормасы – уақыт бірліктерінде өндірілуі қажет өнім саны. Машинаның уақыт нормасы - өнім бірліктеріне бекітілген машиналарды қолдану ұзақтығы.
Машина өнімділігінің нормасы – уақыт бірліктерінде машина өндіретін өнімдер саны. Норма элементарлы және іріленген болып келуі мүмкін. Еңбектің тура нормалануы уақыт нормасы негізінде жүргізілмеген жағдайда жиынтық санның нормативтері мен қызмет көрсетілу нормалары белгіленеді. Қызмет көрсету нормасы –арнайы ұйымдастырушылық- технологиялық жағдайында ауысым ағымында біліктілігі сәйкес қызметкермен қызмет етілетін құралдар бірліктерінің шартты саны. Қызмет көрсету уақытының нормасы – арнайы өндірістік жағдайлардағы құралдар бірліктерінің ауысым (бір айда) ағымында қызмет көрсетуіне қажет уақыт саны. Жұмыс істейтіндердің сандық нормативтері – арнайы ұйымдастырушылық-технологиялық жағдайлардағы персоналдар санының бұл жұмысты орындау үшін қажет персонал еңбегі шығынының жиынтық өлшемі.
1. Шекеленко В.В. . «Экономика, организация и планирование производства», 2000г.
2. Әбдікәрімова Б.Т. «Кәсіпорын экономикасы», 2008ж.
3. Үмбетәлиев С.Қ. «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік», 2009ж.
4. Ниязбекова Ф.М. «Кәсіпорын экономикасы», 2008ж.
5. Кайкен Ж.Б., Сұлтанов Ө.С., Қалдыбаев М.М. «Кәсіпорын экономикасы», 2010ж.
6. Тәжіғұлова Ж.Ж., экономика ғылымдарының кандидаты, доцент. Т 13 Еңбек нарығы экономикасы: оқу құралы.- Алматы, 2012. – 246 бет.
7. Жалпы экономикалық теория, Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов У.С. Ақтөбе -2004ж.«А- Полиграфия»
8. Я.Ә. Әубәкірова; Б.Б. Байжұмаев; Ф.Н. Жақыпова; Т.П. Табеев; «Экономикалық теория» Алматы «Әл Фараби» атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университеті 2000жыл.
9. Рофе А.И. Организация и нормирование труда. «МИК», 2003 г.
10. Демеубаева А.О. «Организация оплаты труда в современных условиях» // Вестник Каз ЭУ №6 2006 год
11. Адамчук В.В., Ромашев О.В., Сорокина М.Е. «Экономика и социология труда» – М: ЮНИТИ 2002 год
12. Васильева Л. «З.П: формы и системы оплаты труда» // Бухгалтер и налоги 2004 год №7
13. Кенжалина Ж.Ш. «Оплата труда на промышленых предриятиях» Алматы: Экономика 2004 год
14. Буланова В.С. Волчина Н.А. «Рынок труда»: Учебник – М.Экзамен, 2004г
15. Еңбек Кодексі (жоба) // Егемен Қазақстан 31.07.2004 жыл
16. «Прожиточный минимум в системе организации оплаты труда» // Труд в Казахстанане №8 2004год
17. Зар.плата в вопросах и ответах // Труд Зар плата Пенсия в Казахстане №8 2005 год
2. Әбдікәрімова Б.Т. «Кәсіпорын экономикасы», 2008ж.
3. Үмбетәлиев С.Қ. «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік», 2009ж.
4. Ниязбекова Ф.М. «Кәсіпорын экономикасы», 2008ж.
5. Кайкен Ж.Б., Сұлтанов Ө.С., Қалдыбаев М.М. «Кәсіпорын экономикасы», 2010ж.
6. Тәжіғұлова Ж.Ж., экономика ғылымдарының кандидаты, доцент. Т 13 Еңбек нарығы экономикасы: оқу құралы.- Алматы, 2012. – 246 бет.
7. Жалпы экономикалық теория, Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов У.С. Ақтөбе -2004ж.«А- Полиграфия»
8. Я.Ә. Әубәкірова; Б.Б. Байжұмаев; Ф.Н. Жақыпова; Т.П. Табеев; «Экономикалық теория» Алматы «Әл Фараби» атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университеті 2000жыл.
9. Рофе А.И. Организация и нормирование труда. «МИК», 2003 г.
10. Демеубаева А.О. «Организация оплаты труда в современных условиях» // Вестник Каз ЭУ №6 2006 год
11. Адамчук В.В., Ромашев О.В., Сорокина М.Е. «Экономика и социология труда» – М: ЮНИТИ 2002 год
12. Васильева Л. «З.П: формы и системы оплаты труда» // Бухгалтер и налоги 2004 год №7
13. Кенжалина Ж.Ш. «Оплата труда на промышленых предриятиях» Алматы: Экономика 2004 год
14. Буланова В.С. Волчина Н.А. «Рынок труда»: Учебник – М.Экзамен, 2004г
15. Еңбек Кодексі (жоба) // Егемен Қазақстан 31.07.2004 жыл
16. «Прожиточный минимум в системе организации оплаты труда» // Труд в Казахстанане №8 2004год
17. Зар.плата в вопросах и ответах // Труд Зар плата Пенсия в Казахстане №8 2005 год
Осы тақырыпты көп іздедім табылған жоқ !!! өзім жасадым ерінбей ! бағасы 1300 тенге болсын рахмет !!
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
І-БӨЛІМ. ЕҢБЕКТІҢ ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАСТЫРУ 4
1.1. Еңбектің ғылыми ұйымдастырылуы және оның даму тарихы 4
1.2. Еңбекті қалыпты етуді ұйымдастыру 10
ІІ-БӨЛІМ. ЕҢБЕКТІ ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МІНДЕТТЕРІ 14
2.1. Еңбек өнімділігінің экономикалық мәні және ұйымдастырылуы 14
2.2. Еңбек өнімділігі және оны анықтайтың факторлар жүйесін Қазақстанда пайдалану қажеттілігі 16
2.3. Еңбектің капиталмен қарулану деңгейі 17
ІІІ-БӨЛІМ. КӘСІПОРЫНДА ЕҢБЕКТІ НОРМАЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУ 23
3.1. Еңбекті нормалауға арналған нормативтік материалдарды әзірлеу. 23
3.2. Нормаларды жобалауға дайындау және бастапқы деректерді жинау 25
ҚОРЫТЫНДЫ 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 30
КІРІСПЕ
Еңбек - адамның мақсатқа құрылған саналы қоғамдық- пайдалы қызметі нәтижесінде шығарылған материалды адамдық қажеттілікке қолайлы ету болып табылады. Осы негізде тұтынушылық баға жасалады.
Нақты еңбекті ұйымдастыру келесідей міндеттерді шешу мақсатына ие болады: экономикалық, психофизиологиялық, техникалық және әлеуметтік.
Еңбектің нормалануы мен ұйымдастырылуының ғылыми негіздемесін келесідей үш топқа бөлуге болады: әлеуметтік- экономикалық, техника-техникалық және психофизиологиялық.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыруды(ЕҒҰ) ендіруде пайда болуы ғылыми-техникалық дамумен шарттас келген, еңбек психологиясы мен физиологиясымен тығыз байланысты жаңа ғылыми пәндердің қорытындылары мен жетістіктері ескерілуі керек. Бұлар: биомеханика, эргономика, инженерлік психология, өндірістік эстетика және басқалар.
Жұмысқа қабілеттілік - еңбектің жеке өнімділігінің физиологиялық негізі. Физиологиялық және экономикалық көзқарас жағынан жұмысқа қабілеттілік ұғымымен еңбек тиімділігі ұғымы байланысты. Адамның жұмысқа қабілеттілігіне еңбектің ауырлығы мен бір сарындылығы әсер етеді.
Еңбектің нормалануы - арнайы жұмысты орындау үшін қажетті тірі еңбектің санын анықтау. Жұмысшылардың уақыт нормасы - өнім бірліктерін орындауға бекітілген уақыт саны.
Еңбек шығыны нормасы - өнім бірліктерін орындауға бекітілген еңбек шығыны саны.
Шығарылу нормасы - уақыт бірліктерінде өндірілуі қажет өнім саны. Машинаның уақыт нормасы - өнім бірліктеріне бекітілген машиналарды қолдану ұзақтығы.
Машина өнімділігінің нормасы - уақыт бірліктерінде машина өндіретін өнімдер саны. Норма элементарлы және іріленген болып келуі мүмкін. Еңбектің тура нормалануы уақыт нормасы негізінде жүргізілмеген жағдайда жиынтық санның нормативтері мен қызмет көрсетілу нормалары белгіленеді. Қызмет көрсету нормасы - арнайы ұйымдастырушылық- технологиялық жағдайында ауысым ағымында біліктілігі сәйкес қызметкермен қызмет етілетін құралдар бірліктерінің шартты саны. Қызмет көрсету уақытының нормасы - арнайы өндірістік жағдайлардағы құралдар бірліктерінің ауысым (бір айда) ағымында қызмет көрсетуіне қажет уақыт саны. Жұмыс істейтіндердің сандық нормативтері - арнайы ұйымдастырушылық-технологиялық жағд айлардағы персоналдар санының бұл жұмысты орындау үшін қажет персонал еңбегі шығынының жиынтық өлшемі.
Өнеркәсіптің әртүрлі салаларында нормалар мен бағалаудың түрлі жүйесі әрекетте болады. Құрылыста орындалатын жұмыстарда көбінесе бірыңғай, ведомствалық, жергілікті және типтік нормалар мен бағалаулар болады.
І-БӨЛІМ. ЕҢБЕКТІҢ ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1. Еңбектің ғылыми ұйымдастырылуы және оның даму тарихы
Еңбектің ғылыми ұйымдастырылуы(ЕҒҰ) - бұл техника мен адамдарды бірыңғай өндірістік процесте мейлінше тиімді байланыстыратын және еңбек өнімділігін жоғарылату мен адам денсаулығын қамтамасыз ететін өндіріске жүйелі ендірілген ғылым жетістігі мен тәжірибе алмасу негізіндегі еңбектің ұйымдастырылуы.
Еңбек туралы ғылымның даму тарихы Деля-Гир, Амонтон, Бернулли, Эйлер, Де-Камюс және т.б. француз оқымыстыларының атымен тығыз байланысты ХVІІ ғасырдың екінші жартысында басталады.
ХІХ ғасырдың соңында АҚШ-та Тейлор жүйесі деп аталатын жұмыс процесін рациональды ұйымдастыру жүйесі пайда болды. Франк Джильберт осы бағыттағы жұмысты жалғастырушы болып табылды.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыру -- өндіріске жүйелі тірде үздіксіз енгізілетін ғылым мен озат тәжірибе жетістіктері негізінде материалдық еңбек ресурстарының тиімді пайдаланылуын, еңбек өнімділігнің үздіксіз артуын, адамның денсаулығын сақтауды, еңбекті бірте-бірте ең бірінші өмірлік қажетке айналдыруды қамтамасыз етеін шаралардың жиынтығы. Еңбекті ғылми ұйымдастырудың негізінде кәсіпорында, оның бөлімшелерінде және жұмыс орындарында жұмыс күші мен еңбек құралдарын мейлінше тиімді пайдалану қамтамасыз етіледі. Еңбекті ғылми ұйымдастыру әрбір кәсіпорында өндіріс мәдениетінің жоғары болуын, ауыр еңбектің жойылуын, кңбек жағдайының мықтап жақсаруын, санитарлық-гигиеналық және эстетикалық жағынан қолайлы жағдай жасалуын талап етеді.
Ғылми-техникалық революция жағдайында жаңа жұмыс орындарын ұйымдастыруға және маман жұмысшыларды даярлауға жұмсалатын шығын үздіксіз артып отырады. Сондықтан еңбекті ғылми негізінде ұйымдастырудың маңызы артады.
Социалист кәсіпорындарда Еңбекті ғылми ұйымдастыру В.И.Ленин белгілеген принциптік теориялық қағидалар негізінде дамытып отырды. Еңбекті ғылми ұйымдастырудың міндеттерін тұжырымдай келіп: ... біздің Тейлор системасын және еңбек өнімділігін арттырудың американдық ғылми системасын бүкіл Ресейге таныстырумыз тиіс, бұл системаны жұмыс уақытын қысқартумен ұштастыруымыз қажет, еңбекші халықтың жұмыс күшіне ешқандай нұқсан келтірместен [[өндірістің және еңбек ұйымдастырудың жаңа тәсілдерін пайдалануымыз керек, - деді.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыру - комплексті, сан қырлы процесс. Ол өндірістің барлық сатысын - жұмыс орнынан бастап тұтасынан алғанда, кәсіпорынға дейінгі бүкіл аралық буындарды қамтиды. Мұндағы Еңбекті ғылми ұйымдастыруқамтитын мәселелрді негізінен техника-экономикалық және әлеуметтік мәселелер деп екі топқа біріктіруге болады. Техника-экономикалық міндеттер еңбек өнімділігін арттыру, техниканы тиімді пайдалану, материал мен еңбекті барынша үнемдеп, жұмыстың көлемі мен түрлерін ұлғайту, атқарылатын жұмыстың санын арттыру, еңбектің үрдіс қарқындылығын қамтамасыз ету мәселелерін қамтиды. Ал әлеуметтік міндеттерге еңбекті ең бірінші өмірлік қажеттілікке айналдыру, жеке адамды жан-жақты жетілдіру, еңбектің мән-мағынасын және тартымдылығын арттыру, қолайлы еңбек жағдайын жасау және оның мәдениетін көтеру, адамдарды еңбекке деген саналы көзқараста тәрбиелеу және творчестволық инициативаны кең өрістеу мәселелері кіреді.
Еңбекті ғылыми ұйымдастырудың басты бағыты - кәсіпорындарда өніс жасаумен тікелей шұғылданатын негізгі жұмысшылар мен негізгі өндірістің бірқалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етеін көмекші жұмысшылардың арасында дұрыс арақатынас орнатудың маңызы зор. Әдетте көмекші жұмысшылардың еңбегін механикаландырудың негізінде бұл жұмысшылардың үлесі азайып отыруға тиіс. Еңбекті ғылыми ұйымдастырудың нәтижесінде көмекші жұмысшылар жоғары мамандықты талап етпейтін операциялардан негізгі жұмысшыларды бастуға мүмкіндік береді.
Негізгі жұмысшылардың арасында да еңбекті операция бойынша бөлу тәсілі қолданылып жүрді. Мұның өзі әр адамға жұмысты тезірек меңгеруіне мүмкіндік беріп, бір операцияданекінші операцияға ауысқан кезде сөзсіз орын алатын уақыт шығындарын болдырмайды.
Сондықтан кәсіпорындарда еңбек бөлудің ақылға қонымды шегін іөздеуге, ал кейбір жағдайларда операцияларды біріктіруге немесе оларды кезектестіруге жұмысшылардың жапсарлас бірнеше мамандықты меңгеруіне қамқорлық жасалынып отырады.
Еңбекті кооперациялаудың тиімді формаларының бірі - жұмыстың алуан түрін орындауды қамтамасыз ететін комплексті бригадаларға біріктіру. Бұл форма әсіресе металлургияда, мұнай өндіруде, машиналарды жөндеуде немесе құрастыруда, ауыл шаруашылығында т.б. кеңінен қолданылып жүр.
Еңбекті ғылыми ұйымдастырудың келесі бағыты - жұмыс орындарын неғұрлым ұйымдастыру. Жұмыс орны - жұмысшының немесе жұмысшылар тобыныңеңбек ету аймағы, жұмыс орнын неғұрлым тиімді ұйымдастыру жұмысшының еңбек нәтижелігін, оның еңбек өнімділігін арттыруға, жұмыс уақытының өнімсіз шығынын азайтуға жағдай жасайды. Еңбекті ғылыми ұйымдастыру жөніндегі шаралар жүйесінже жұмыс орындарында қызмет етуді жетілдіру маңызды рөл атқарады. Кәсіпорындары мен дала жұмыстарында жұмыс уақытының смена ішіндегі шағынының кемінде үштен бірі материалдар, аспаптар құралсаймандардың жұмыс орнына уақытында жеткізілмеуінде, сондай-ақ жабдықты жөндеуді және реттеуді күтуге байланысты. Бұл ретте жұмысшыларды материалдармен қамтамасыз ету, оларға сменалық тапсырма беру, жабдықты реттеу және жөндеу, қалдықтарды жинау және дайын өнімді қабылдау - осының бәрі жұмысшыны бос тұрмайтындай немесе негізгі жұмысшынан алаңдамайтындай етіп тиімді ұйымдастырылуы тиіс.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыру мұнан соң ең тиімді еңбек тәсілдерін іріктеуді, зерттеуді, қорытуды және таратуды кездейді.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыру проблемаларының комплексінде жұмыс істейтіндер үшін қолайлы еңбек жағдайын туғызу маңызды орын алады. Бұған ең алдымен өндіріс процестерін механикаландыру мен автоматтандыру, адамның еңбегін жеңілдететін және оның өнімділігін арттыратын осы заманғы алуан түрлі техникалық құралдарын еңгізу арқылы жетуге болады. Алайда техниканың әрбір тиісті дәрежесінде қаржыны аз жұмсай отырып қызметкерлерге жемісті еңбек ету үшін ең қолайлы санитарлық гигиеналық және эстетикалық жағдайлар туғызуға болады.[2]
Өндіріс шуын азайту, жарықты жақсарту, ауа тазалығын сақтау, бір қалыпты ылғалдық пен температураны қамтамасыз ету әрбір жұмысшыға бүкіл смена бойына ең жоғарғы өнімділікпен еңбек етуіне, сөйтіп өнім мөлшерін арттыруға мүмкіндік береді. Ғылым мен практикалық тәжірибе адамдардың көңіл-күйі, демек жұмыс қабілеті тіпті машиналардың, аспаптардың, мебельдің, қабырғаның, төбенің сыртқы түрі мен бояуы сияқты ұсақ түйек болып көрінетін нәрселерге де байланысты екенін дәлелдеді.
Кәсіпорындарда басқа шаралар мен ұштастырылған өндірістік эстетиканы енгізу өндіріс мәдениетін өрге бастыруға көмектеседі.
Кейбір жағдайларда Еңбекті ғылми ұйымдастырудың еңбек пен демалыс тәртіптерін рационалдандыру сияқты бағыты да едәуір нәтиже береді. Еңбекті ғылми ұйымдастырудың қарапайым талабы - кәсіпорындардағы барлық қызметкерлердің жұмыс күнінің ортасында емін-еркін тамақтануына, сыртқа шығып тиісті уақытта дем алуына мүмкіндік туғызу. Сменада жұмыс пен демалыс тәртібін жақсарту еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бүкіл жұмыс күні (смена) бойына еңбек пен демалыс тәртібін жақсы жолға қою үшін ұзілістің қаншаға, қай уақытта жасалуын. оларды тиімді пайдалану жолдарын дұрыстап ойластырудың маңызы бар. Адамның жұмыс қабілеті мен еңбек өнімділігінің артуына гимнастика жасау да игі тигізеді.
Еңбекті ғылми ұйымдастыру неғұрлым кең мағынада, еңбек нормалауды жетілдіру, еңбек тәртібін нығайту сияқты проблемаларды да қамтиды. Өндірісте Еңбекті ғылми ұйымдастыру үшін оның жоспарын жасап, жүзеге асыру қажет. Бұл жоспар жұмыс орындарында бригадаларда, учаскелерде, цехтарда, бүтіндей кәсіпорындарда жүзеге асырылатын еңбекті ұйымдастыруды жақсарту жөніндегі шаралар комплексін қамтиды. Еңбекті ғылми ұйымдастыру жоспарын жасамас бұрын өндірістік процестің барлық буындарында еңбекті ұйымдастырудың жайы зерттеліп оған талдау жасалады. Мұнда еңбектің озық әдістері мен тәсілдерін енгізу жағдайларын, өндіріс озаттарының тәжірибесін зерттеу маңызды орын алады. Еңбекті ұйымдастыру жайын зерттеп, талдау негізінде оны жақсарту үшін ұсыныстар даярланады. Мұның өзі еңбекті ғылми ұйымдастыру жоспары болып табылады. Еңбекті ғылми ұйымдастыру жоспарындағы белгіленген шараларды орындау - жұмыстың ақырғы және ең жауапты кезеңі. Нақты алынған экономикалық пайданың мөлшері жоспардың қаншалықты сапалы болғанын, оның қалай орындалғанын толық бейнелейтін көрсеткіш табылады.
КОКП 24-съезінің шешімдерінде еңбекті ұйымдастыруды жетілдірудың, жұмыс уақытының әрбір минутын өнімді пайдаланудың қажеттігі атап көрсетілді, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудың шешуші факторларының бірі ретінде еңбекті ғылми ұйымдастыру әдісін кеңінен енгізуді қамтамасыз ету міндеті алға қойылған
Еңбек туралы ғылымның дамуы кеңес кезеңінің басында яғни ХХ ғасырдың 20-жылдармен сәйкес келеді. Ол уақыттағы ең атақты мекемелердің ішінде Время Лигасы, Орталық еңбек институты (ОЕИ) болды. Время журналы шығып тұрды. НОТ бойынша 1- Бүкілресейлік және 2-Бүкілодақтық конференциялары өткізіледі. 1966 жылы Бүкілодақтық Ғылыми-зерттеу және еңбекті жобалау институты(БҒИЖИ) құрылады.
Қазіргі жағдайдағы НОТ жетілдірілуі келесідей негізгі бағыттар бойынша өтеді: Еңбектің кооперативтенуі мен бөлінуінің рациональды формаларын ендіру.
1. Кадрларды дайындау және біліктілігін жоғарлату.
2.Еңбек процесін ұйымдастыру.
3.Жұмыс орындарына қызмет көрсету және ұйымдастыру.
4.Еңбек пен демалыстың рациональды күн тәртібін, қолайлы жағдаймен қамтамасыз ету.
5.Еңбекті жоспарлауды жетілдіру.
Еңбектің бөлінуі - бірлескен еңбек процесінде жұмыс істей тін жұмысшылар қызметінің шектелуі. Еңбек бөлінісі жалпы, жеке және дербес болып бөлінеді. Мұнымен бірге, еңбек бөлінісі келесідей түрлерге бөлінеді: қызметтік, кәсіби-технологиялық, біліктіліктік. Еңбек қызметінің бөлінісі (дифференциациясы) профессия (кәсіп) мамандық, біліктілік сияқты ұғымдардың туындауын анықтайды. Профессия(Кәсіп) жұмысшының қандай да бір еңбек қызметін анықтайды.
Мамандық кәсіп аймағындағы қызметтің нақты көлемін көрсетеді. Біліктілік - жалпы және арнайы дайындықтың, сол сияқты қандай да бір күрделі жұмыстардың орындалуына қажетті практикалық тәжірибенің жиынтығы. Еңбектің рациональды бөлінуі - орындаушылар арасындағы еңбек процестері мен операцияларының мейлінше мақсатты бөлінісі. Еңбек бөлінісінің рациональды түрлерін жасауда экономикалық, физиологиялық және әлеуметтік-психологиялық аспектілерін ескеру қажет. Еңбектің бөлінісі оның кооперацияларымен үзіліссіз байланысты.
Еңбек кооперациясы - өндіріс процесіндегі жұмысшылардың бірлескен қатысуының рациональды формаларының бекітілуі. Жұмысшы еңбегі кооперациясы келесідей түрлерге бөлінеді: өндірістік, цехтық, бригада ішілік және звеналық. Бригада-жұмысшы еңбегі кооперациясының негізгі формасы. Ол өндірістік тапсырмаларды бірлесіп орындау үшін біріккен бір немесе бірнеше кәсіптің түрліше біліктілігіндегі жұмысшылардың ұйымдасып ресімделген еңбек ұжымы.
Өндірістік тәжірибеде бригадалардың екі негізгі типі- мамандандырылған және кешендік түрлері қалыптасты.
Жұмыс орны деп жұмыс орындаушының еңбек қызметі жүргізілетін қажетті техникалық құралдармен қамтылған аймақты атайды. Жұмыс аймағы-өндіріс процесіндегі арнайы технологиялық тізбелікке сәйкес келетін жұмыс өндірісіне арналған өндіріс алаңы немесе құрылымдар, ғимараттардың бір бөлігі.Жұмыс майданы - арнайы жұмыс түріндегі өндіріске дайындалған жұмыс аймағы. Жұмыс орны өндірістік операцияларға сәйкес орындалу үшін қажетті жарықпен қамтылуы қажет.
Жұмыс орындарына рациональды қызмет көрсетуді қамтамасыз етудің маңызды бағыттары:
1)Жұмыс орындарын материалдармен, бөлшектермен және конструкциялармен кешенді және өз уақытында қамтамасыз ету.
2)Механизацияның құралдары мен құрал-жабдықтарына профилактикалық қызмет көрсету, сол сияқты құралдарды, оның қосымшаларын, инвентарлы құрылымын ауыстыру және түзету, жөндеу.
3) Жұмыс орындарына энергияны, суды, басқа ресурстарды және шығыс материалдарды үзіліссіз беру.
4)Жұмыс орындарында еңбектің қауіпсіз жағдайын жасау.
5)Жұмысшыларға санитарлы-гигиеналық қызмет көрсету.
6)Жұмысты орындаушыларға тапсырмалар мен техникалық құжаттарды уақытылы жеткізу.
7)Жұмыс сапасына бақылау жасау.
8)Еңбек эстетикасы(әсемдігі) талаптарын сақтау.
Жұмыс орындарының аттестациясы мен рационализациясы - еңбек ресурстары бар жұмыс орындарын баланстауды қамтамасыз ететін және еңбек өнімділігін жоғарылататын өндірістік әлеуетті тиімді қолдану бойынша резервтар әрекетіне бағытталған мер зімді ұйымдастырушылық іс-шаралардың жүргізілу жүйесі.
Жинақтау яғни еңбек процесінің рационализациясы мен оны үйрену (еңбек тәсілдері мен олардың қозғалысын құрайтын операциялар), сол сияқты олардың әдістерінің орындалуы ЕҒҰ негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Еңбектің озық әдістерін анықтауда келесідей талаптар басшылыққа алынады: Табиғи өлшенімдегі жоғары шығарылым жиынтығы мен оның тұрақтылығы.
Жұмыс орындары мен жұмыс аймағында санитарлық- гигиениалық жағдайлар мен техникалық қауіпсіздіктің сақталуы.
Орындаушының жоғары жұмыс қабілеттілігін сақтау және еңбекте сырқатты болдыртпау. Конструкциялар мен деталдар, материалдар шығындарының бекітілген нормаларын сақтау. Жұмысшылардың келесі оқытылуы үшін жобаланған және нұсқаулық-ақпараттық материалдарда (технологиялық карталарда, еңбек процестері карталарында, диафильмдерде(слайдтарда), кино және бейнефилмдерде) рационалданған еңбек процесі белгіленеді.
Жұмыс кадрларын дайындау мен біліктілігін жоғарылату процестерін шешетін негізгі міндеттер: Еңбек процестерін орындаудың қауіпсіз әдістері мен экономикасы, ұйымдастырылуы, технология аумағында қажетті практикалық тәжірибелер мен теориялық білімдер алу. Аз шаршататын мейлінше жоғары еңбек өнімділігін қамтамасыз ететін қарқын мен қалыпты өңдеу, тиімсіз және артық қозғалыстарды болдыртпау. Өндірістегі және кәсіби-техникалық білім жүйесіндегі жұмысшы кадрларды дайындаудың негізгі екі тәсілі кездеседі. Өндірістегі жұмысшыларды дайындауды негізгі формалары - жеке, бригадалық және курстық.
Жұмысшылардың біліктілігін жоғарлатудың негізгі формаларына өндірістік-техникалық курстар, жұмысшыларды екінші және араласқан кәсіптерге оқыту бойынша курстар, мақсатты курстар,сол сияқты озық тәжірибелі мектептер жатады. Ұсынылатын кәсіптегі жұмысшының талаптарындағы психофизиологиялық сапаға сәйкес жүргізілу үшін ЕҒҰ Кәсіп таңдау және кәсіпке бағыттау әдістері қолданылады. Арнайы біліктілігі бар кадрлардың талаптарын қамтамасыз ету үшін еңбек ресурстарының баланстық есебі қолданылады, кадрларды қайта дайындау және олардың біліктілігін жоғарылату жоспарланады.
Еңбек жағдайлары - еңбек процесіндегі адамдардың жұмыс қабілеттілігі мен денсаулығына әсер ететін өндіріс ортасындағы факторлар жиынтығы.
Еңбек жағдайларын реттейтін нормативті құжаттар мен заңдар жүйесі келесідей құрылымдық бөліктерді құрайды:
Үкімет және кәсіподақтың қаулылары.
Еңбек қауіпсіздігі стандарттарының жүйесі (ЕҚСЖ).
Адам-машина жүйесінің стандарттары (АМЖС).
Санитарлық нормалар мен ережелер.
Құрылыстық нормалар мен ережелер (ҚНжЕ).
Жұмыс қауіпсіздігін бақылайтын ұйымдар шығарған ережелер.
Салалық стандарттар және нормативті материалдар.
Адамдар өндіріс жағдайларында түрліше факторлардың әсеріне ие болады. Бұлар келесідей біріккен топтардан құралады:
психофизиологиялық, санитарлық-гигиеналық, эстетикалық және әлеуметтік психологиялық.
Санитарлық-гигиеналық жағдайлардың маңыздыларының бірі өндіріс ортасының элементтері - жарық, өндірістік шу және діріл болып табылады.
Кәсіпорындардажарықтың үш жүйесі қолданылады: жалпы, жергілікті және араласқан. Өндірістік жарық табиғи және жасанды болуы мүмкін. Шу - тегіс ортаның толқын түріндегі механикалық айналатын қозғалыс бөлігі. Шудың зиянды және шаршататын әсері оның жиілігімен пропорциялы болып келеді. Организмге тиетін зиян әсер есту органдарының өзіндік зақымдануы түрінде, сол сияқты көптеген басқа да органдар мен жүйелердің қызметтерінің бұзылуына,бірінші кезекте орталық нерв жүйесінің бұзылуымен көрінеді.
Шуды оның туындау көзінде әлсіреті және жою. Өте шулы құралдарды жекелеген бокстарға орналастыру. Дыбыс естіртпейтін және дыбыс шығармайтын материалдар қолдану. Діріл өндіріс жағдайларының зиянды факторы ретінде бұлшық еттер мен буындардың ауруына, ба қозғалыс аппаратының бұзылуына, орталық нерв жүйесінің бұзылуына әкеледі. Діріл жұмыс істеушінің организміне әсер ету мінездемесіне қарай жалпы және жергілікті болып бөлінеді.
Дірілмен күрес шаралары:
Құралдар мен құрал-жабдықтардың техникалық рационализациясы. Жұмыс істеушілердің дірілдемейтіндей құралдар қолдануына әрекет ету. Жеке қорғауыш құралдарын қолдану. Еңбек тәртібінің маңызды көрсеткіштері өз ретінде еңбек ауырлығына және физикалық жүкке байланысты ауырлық болып табылады. Физикалық жүк өндірістік процестегі жұмыс істеушінің жұмсаған күшінің өлшемімен анықталады. Еңбек қысымы жұмыстың орындалу уақытындағы нервтік- психологиялық қысымның дәрежесіне байланысты болады.
1.2. Еңбекті қалыпты етуді ұйымдастыру
Еңбекті техникалық қалыпты ету - жұмыс уақыттын қолдануды жақсарту бойынша іс-шаралар мен еңбек шығындары нормаларын жобалау мақсаттары бар уақыт шығынын зерттеудің ғылыми жүйесі. Нормативті қадағалау төмендегідей жұмыстардан құралатын өндіріс процесін бір реттік (ұзақтығы жарты ауысымнан аспайтын)үйрену: Машинаны қолдану уақытын немесе жұмысшының жұмыс уақытын өлшеу(есептеу). Қадағалау уақытында өндірілген өнімдерді өлшеу(есептеу). Қадағалау нәтижелерін алғашқы өңдеу.
Техникалық нормалау жұмыс уақыты шығынын зерттеудің дәстүрлі әдістерін тарату:фотолық есепке алу,хронометраж,техноесеп. Фотоесеп - өндірістік процестерді жүргізудегі уақыт шығынының барлық түрлерінің тұтастай өлшемі(ағымдағы уақыт бойынша) үшінқолданылатын нормативті қадағалау түрі. Фотоесеп - қадағалау тәсілі және ағымдағы уақыттың жазбасы бойынша Графикалық,араласқан және цифрлық б олып бөлінеді,ал мінездемесіне қарай қадағалау жеке және топтық болады.
Техникалық негізделген нормалардың жобалануы процесс нормаларының құрастырылуында еңбек шығынын нормаландыратын түрлі элементтердің есебінен (оперативті және дайындықтық-аяқт алудағы жұмыста), жұмысшы звенолары құрамының жобала нуы мен еңбек шығынының толық көлемінен,жұмыстағы шектелген үзілістің нормаларының анықталуынан құралады.Тұтастай алғанда барлық жұмыс процесі бойынша еңбек шығыны көлемі элемент өнімдерінің өлшенуіндегі еңбек шығынын жұмыс процесіндегі өнімнің басты өлшеміне әкелетін және еңбек шығынына қосылуымен анықталады.Зерттелінетін процестің басты өлшеміндегі еңбек шығынына әкеленуі норма синтезі деп аталады және К өткізгіші коэффициентін қолдану арқылы жүргізіледі:
Басқарушылар санының нормативі кәсіпорындарды басқару бойынша жұмыстардың еңбек сыйымдылығына түрліше факторлардың әсерін үйрену негізінде бекітіледі. Еңбекті нормаландыруды ендіру тиімділігі басқару қызметтерінің және еңбек процесінің,сол сияқты ұйымдар мен олардың бөлімшелері қызметінің нәтижелерін жақсарту есебіндегі жалпы еңбек өнімділігін жоғарылатуды орындаудағы еңбек шығынының қысқаруында көрінеді. Нормалау тиімділігі жоғарыда аталған бағыттар бойынша және еңбекті нормалауды ендіру шығынымен алынған үнемдеу арасындағы айырма есебінде есептеледі.
Еңбекті нормалау әдістемесін жетілдірудің негізгі бағыттары:
Техникалық даму талаптары мен экономикалық мәні,олардыңқатысымдылығы есебіндегі нормалардың номенклатурасын жақсарту. Ғылыми негізделген дәрежені жоғарылату жолымен еңбектің қоғамдық-қажетті шығындарының орташа өлшеміндегі норма деңгейіне жақындау. Өндіріске нормаларды ендіру және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қажетті көрсеткіштер мен мәліметтер нормалары тармағына кірісу.
Нормаларды қолдануды қарапайымдату(жеңілдету). Жаңа техникалық негізделген нормаларды(ғылыми) ендіру,жасау процестерін жеделдету.
Жұмыс уақытының анық тұтасауысымдық шығынына еңбек тәртібінің бұзылуындағы және т.б. уақыт шығыны,машинаның кездейсоқ тоқтауы және ұйымдасқан түрлері жатады.Жұмыс уақытының жасырын шығыны еңбектің өндірілмейтін шығындарын туғызатын өндірісті ұйымдастыру жеткіліксіздігінде орын алады. Уақыттың анық шығыны жұмыста жасырын болатын машинаның тоқтауы немесе жұмысшылардың әрекетсіз формаларында пайда болады.Олардың қағидалы айырмашылығы да осында.
Хронометраж - жұмысшылар мен машиналардың яғни механизацияланған айналымдық және айналымсыз процестердің негізгі жұмысының элементтерінің ұзақтылығын зерттеу. Хронометражда уақыт өлшемінің екі тәсілі кездеседі:үзіліссіз(тұтастай) және таңдаулы. Техноесеп - 5-10 минуттық нақты уақыт жазбасындағы еңбек пен уақыт шығынының топтық жазбасын сипаттайтын элементтердің(уақыттың барлық шығынын екі топқа бөлінуі - нормаланған және нормаланбаған шығындар) күшейтілген номенклатурасы бойынша визуальды қадағалануы.Техноесеп орындалған нормалардың деңгейлерін тексеру үшін ғана қолданылады.
Нормативті қадағалауды жүргізудегі ұйымдастырушылық дайындық жұмыстары келесідей кезеңдерді қамтиды:
Зерттеуші топтарды ұйымдастыру.
Зерттелінетін процестермен алдын-ала танысу.
Процесс нормаларын бекіту.
Процестерді ұйымдастырудағы қажетті нақтылауларды ендіру және қадағалау нысандарын таңдау. Қадағалау ұзақтығы мен санын анықтау,қадағалау нормативтері түрлерін таңдау. Тұтас процестің және әрбір элементтің өнімдерін өлшеудің бірліктері және фиксажды нүктелерді бекіту,процестердің элементтерге мүшеленуі. Процесс нормалы - өндірістік процестерді жүргізу жағдайындағы және маңызды факторлардың жиынтығы. Кез-келген нормативті қадағалау алдында процесс мінездемесін жасау - зерттелінетін жұмыс процесі орындалатын барлық ұйымдастырушылық- техникалық жағдайлардың (факторлардың)толық сипаттамасын,қажет.
Барлық ұйымдастырушылық-дайындық іс-шаралары жүргізілгеннен кейін нормативті қадағалауға кірісуге болады.
Айналымсыз процестегі нормативті қадағалауды алғашқы өңдеу екі кезеңнен құралады: Тұтас қадағалау уақыты (ФГС және Ц бланктері негізіндегі) мен әрбір элемент бойынша өнімдер мен уақытты немесе еңбек шығынын алдын-ала есептеу.
Еңбек пен уақытты өлшеудің нәтижелерін,сол сияқты қадағалау процесінің ОН арнайы бланкінде белгіленуі,барлық элементтер бойыншаөнімдерді өлшеудің нәтижелерін ауыстыру. Бланктерде толтырылған айналымдық процестегі қадағалау нәтижелерін өңдеуде ХВ тұтас айналым мен әрбір элемент бойынша уақыт шығыны өлшемінің нормативті қатарына ие болады.
Жұмыс уақытының жойылуының жабық түрдегі зерттелуінің мәнінде өнімсіз шығын еңбегі мөлшері сол мекеменің нақты жоспарлы еңбектері негізінде салыстырылып, қорытынды жасалған. Зерттелген өнімсіз шығынның уақытымен орындалатын ЖКС негізінде және талдаулардың құжаттармен сәйкес келуі керек.
Өндірістік материалдардың шығыс мөлшері қамтамасыз ету мен толықтыру үшін, сол сияқты материалдардың шығысына бақылау өндіріс мекемесінің өзінен жасалуына лайықталған.
Материал шығысының мөлшері шығындалған өнімнің өлшемінің бірлігіне есептеледі, сол сияқты қалдықтар мен зияндардың нақтылы мүмкіндігін ескереді.
Материалдардың қалдығы оның туу себебіне байланысты, орнына келтіруге болатын және қиындықты түрде орнына келтірілетіне қарай бөлінеді.
Тез орнына келтіруге болатын қалдықтарға, қалыпты жағдайда өндірісте болуы тиіс еместері жатады.
Қиындықты қалдықтар, барлық жағдайы толық пайдаланылған материалдардың нақ осы кезеңдегі қиындығынан шығады.
Еңбекақы- бұл жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті жалпыұлттық қордың қолданымындағы бөліс. Еңбекақының құрылымының негізгі бөлігі (тарифті жүктеме және лауазымдық) жәнеқосымша бөлігі (түрлі қорлардан түскен сыйлықтар мен басқа да ақша көздері). Негізгі еңбекақы пішіні уақытша және келісімді болады. Қалғандары осы екеудің түрленуінен шығады.
Уақытша еңбекақының түрінің бірі мезгілді және мезглді- сыйақылы болады. Келісімді еңбекақы келісімді-сыйақы, қосымша-келім бойынша, аккордты, келісімді-ілгерішіл, сабақты-сыйақылы және басқа да жүйелі төлем жатады. Мекемелерде негізгі төлем тарифті жүйе. Тарифті жүйенің маңзды бөлшегі ретінде тарифті-анықтамалық, нақты жұмыс негінде төлемдеу сәйкестілігін қамтиды. ҚР Министрлер Кабинетінің 20.09.92 ж. № 888 шешімі бойынша бірдей тарифті жүйе негізінде барлық дәрежедегі ұлттық экономиканың жұмыскерлеріне еңбекақы төлеу бекітілген. Оның тобында 21 разряд бар, оған арнайы белгіленген тарифтік коэффициент бар. Онда ең кіші мөлшердегі ҚР еңбекақы мөлшері белгіленген.
Еңбекке қатысу коэфициенті (ЕҚК) жалпылық шамасында, әрқайсысының жалпы жұмысқа көрсеткен нақты қатысын қамтиды, ең қиын тапсырмаларды орындағанына, жұмыс көлемінің ұлғаюына, қалыс қалған жұмысшыға көмек еткенде, басқа бригадаға көмектескенде, еңбек тәртібін сақтағанда және өндірістік тәртіпті орындағанда тағайындалады. ЕҚК есебімен сыйақы мөлшері және келісімді жұмысақы есептеледі. Тарифті еңбекақының ЕҚК-ге қатысы болмайды. ЕҚК демалыс және мереке күндеріндегі қосымша түнгі және жұмыс уақытынан тыс жұмысқа қатысты емес. Жәрдемақыға да ЕҚУ-дің қатысы жоқ. Қосымша төлемнің жүйесінде, жеңілдік және жұмыс күшін бағалаудың қиын климатты жағдайда, жұмыстың қиындығына, сол сияқты зиянды болғанда және т.б. жағдайларды қолданылады.
Ең бастысы мекеменің еңбек ету дәрежесін шынай күйде бағалау қажет. Сондықтан бірыңғайлы болу үшін Әдістемелік негізгі бағалау деңгейі ұйымдастырылған. Басқару жұмысындағы еңбек бөлінісін дұрыс ұйымжастырудың, жұмыс орындарын қамтамасыз етудің, еңбек тәртібін сақтаудың, қалыпты еңбек жағдайын жасаудың көрсеткіштері кіреді.
ІІ-БӨЛІМ. ЕҢБЕКТІ ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МІНДЕТТЕРІ
2.1. Еңбек өнімділігінің экономикалық мәні және ұйымдастырылуы
Еңбек Өнімділігі - алынған өнім көлемінің оны дайындауға жұмсалған еңбекке қатынасы (еңбектің өндіріс үдерісіндегі тиімділігі). Уақыт өлшемінде өндірілген өнімнің мөлшерімен (өндіріммен) немесе өнім өлшеміне жұмсалған уақыт шығынымен (еңбек сыйымдылығымен) тұлғаланады. Жеке және қоғамдық еңбек өнімділігі түрлеріне бөлінеді. Біріншісі нақты еңбек шығынын, екіншісі нақты және өткендегі (затандырылған) еңбек шығынын көрсетеді. Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар жанды еңбек шығындары мен өндірісқұрал-жабдықтарының шығындарынан тұрады. Ал соңғыларда, өз уақытында, соларды жасауға жұмсалған еңбек шығындары болып табылған. Сондықтан экономикалық теорияда өнімнің қандайына болмасын жанды (нақты) және зат түріндегі еңбек жұмсалады деп тұжырымдалады. Өткен (зат түріндегі) еңбек білім, информация т.с.с. түрде жинақталады.
Өнімділік -- осы жүйенің берілген уақыт мерзімінде өндірген өнімдерінің сол мерзімде жасалған, немесе еңдірілген өнімдер үшін тұтынылған ресурстардың санына арақатынасы. Егер ресурстардың аталған бір түрінің (еңбек, капитал, қуат, информация, материалдар) өнімділігін есептеу қажет болса, онда бұл есеп өнімділіктің жеке көрсеткіші болып табылады. Мысалы:
ЕӨ = Өнім көлеміТірі еңбек шығындары
Басқа көп түсініктер сияқты, өнімділік тиімділіктің көрсеткіштер жүйесін құруымен бірге көптеген сан көрсеткіштермен белгіленеді.
Өнімділіктің шағын және кең мағынасы болады. Өнімділіктің шағын мағынасы деп, өндірістің негізгі мақсатына көзқарас бағыты нанөндірістік процестің тиімділігін сипаттайтын, бір көрсеткіш түсініледі. Негізгі мақсат осы өндірістік процестен тыс өткізілуге тағайындалған енімдермен және бір немесе бірнеше негізгі ресурстардың арасалмағы түрін алады. Бұндай көрсеткіште өндіріс шарттары (тапсырманың уақытында орындалуы, жұмысшылардың жарақаттарының саны және басқалар) көрсетілмейді.
Өнімділікті өлшеудің негізгі екі тобы бар.
Біріншіге өнімділіктің статикалық коэффициенттері жатады. Бұл жабайы тілмен айтсақ, белгілі уақыт мерзімінде жасалғаншығындардын өлшеміне бөлінген өнімнің өлшемі.
Екіншіге өнімділіктің динамикалық индексі жатады. Бұл өткен мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффициентіне бөлінген, белгілі мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффициенті.
Егер әңгіме ресурстардың бір түрі туралы болса (еңбек, капитал қуат, информация, материалдар)бұл өнімділіктің жеке көрсеткіші(немесе ішінара өнімділіктің көрсеткіші). Еңбек өнімділігінің жеке көрсеткішінің формуласы:
ЕӨ = Өнім көлемі Жанды еңбек шығындары
Бұның көп тараған формалары:
еңбектің бір сағатында немесе ақы төленген бір сағатта шығарылған өнім;
еңбек еткен бір адамның шығарғаны.
Өнімділіктің жеке көрсеткіштері өндіріс процесінің тиімділігіне жалпы сипаттама береді, бірақ көбінесе әр түрлі бағытталған болмаса да, сонда да динамикасы ұқсамайтын. Мысалы, капитал қайтарымы темендейді, ал материал қайтарымы өседі:
Капитал қайтарымы = - Өнім көлемі Негізгі капитал шығындар
Материал қайтарымы = - Өнім көлемі Агымаагы материалдық шығындар
Көпфакторлы еңбек өнімділігі көрсеткішінің бөлімінде мыналар болады:
ағымдағы шығындар (жұмысшы күшіне, шикізат, материалдар сатып алуға т.б.);
аралас бағалау (осы және басқалар).
Еңбек өнімділігінң көпфакторлық және жалпы көрсеткіштерін есептеудің бастапқы формуласының түрі:
МФ = Q f(x)
немесе:
МФ = ΔМФ МФ¤
Бұнда x -- МФ көрсеткішін есептегенде есепке алынатын факторлар;
Өнімділікті жоғарылату басқару процесіне және өнімді, немесе, еңбекті өзгерту (қайта жасау) процестеріне кірісудің нәтижесі болып табылады. Төменде аталған жағдайлардың (шарттардың) жеке біреуі (қандайы болмасын) орын алса, онда өнімділік өседі:
1. Өнім көбейеді, шығындар азаяды.
2. Өнім көбейеді, шығындар өзгермейді.
3. Өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ өсу қарқыны төмен болады.
4. Өнім көлемі өзгермейді, шығындар төмендейді.
5. Өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ мұның төмендеу қарқыны жоғары болады.
Басқа салаларда шығындардың айырмашылығын дүниеге әкелетін жағдайлар -- жаңа бұйымдарды, технологияларды енгізу, ұйымдық формаларды құруға, өндіруге, дамытуға және сапалық жетілдіруге бағытталған жағдайлар енгізу, еңбек ресурстарының сапасы мен квалификациясы және т.б. жағдайлар. Өндіріс шығындарының құрылымында ресурстардың қандай түрі басым болуына байланысты салалар мына түрлерге бөлінеді: еңбек сіңіргіш, материал сіңіргіш, қуат сіңіргіш.
Әдетте, материалдық шығындардың үлес салмағының өсуі өндірістің мамандануымен, онда кебінесе кешендік бұйымдарды пайдаланумен байланысты болады. Бүгінгі заманда, салалар масштабында, шығындардың динамикасын екі қарама-қарсы тенденциялардың сайысы белгілейді.
Біріншісі, өндіріс шығындарын өсіреді. Осы жағдайға әкелетін факторлар:
тұтынудың, сондықтан өндірістің жекеленуін (индивидуалдық болуын) көздеу;
шығарылымдардың (шығарылатын өнімнің) ассортиментінің жиі-жиі өзгертіліп тұруын, алмасуының қажеттігі;
НИОКР шығындарының өсуі, қызметкерлердің білім дәрежесін жоғарылату, жарнама т.б.
Екіншісі, тенденция жаңа технологиялардың алдымен ресурстарды үнемдеуді көздейтінімен байланысты. Қазіргі заманда, ілгері дамыған елдерде, көп өнімдер бойынша өндіріс дәрежесінің дамығаны сонша, тіпті оны одан әрі өсіру тиімді емес болып отыр. Бұлжағдайларда өндірісті сапа жағынан жетілдіру мақсатталады. Жаңа өнімдердің сапасының жоғарылауы, көбінесе, олардың бағасының осүіне емес, кемуіне, проценттеп емес, еселеп, әкеліп соғады. Ассортименттің күрделі алмасып жаңаруы әр 5-10 жылда, жаңа технологияға көшу -- әр 3 жылда жүріп отырады.
Жеке региондардың (және елдердің) орналасуының табиғи географиялық жөне демографиялық айырмашылықтары өндіріс шығындарының регионалдық (елдераралық) дифференциациясын тудырады. Бұдан көп бұрын А.Смит былай деп жазған: Егер кейбір бөтен ел бізді кейбір тауармен, біздегі бағадан арзан бағамен қамтамасыз ете алса, онда олардан сол тауарларды біздің өндірістің артық өндірген өнеркэсіп өнімдеріне сатып алған жөн. Бұл көзқарас абсолюттік артықшылык теориясы деп аталды. Д.Рикардо өзара пайдалы сауда мен еңбектің халықаралық мамандалуының жалпы принциптерін тұжырымдаған.
2.2. Еңбек өнімділігі және оны анықтайтың факторлар жүйесін Қазақстанда пайдалану қажеттілігі
Әлем елдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
І-БӨЛІМ. ЕҢБЕКТІҢ ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАСТЫРУ 4
1.1. Еңбектің ғылыми ұйымдастырылуы және оның даму тарихы 4
1.2. Еңбекті қалыпты етуді ұйымдастыру 10
ІІ-БӨЛІМ. ЕҢБЕКТІ ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МІНДЕТТЕРІ 14
2.1. Еңбек өнімділігінің экономикалық мәні және ұйымдастырылуы 14
2.2. Еңбек өнімділігі және оны анықтайтың факторлар жүйесін Қазақстанда пайдалану қажеттілігі 16
2.3. Еңбектің капиталмен қарулану деңгейі 17
ІІІ-БӨЛІМ. КӘСІПОРЫНДА ЕҢБЕКТІ НОРМАЛАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУ 23
3.1. Еңбекті нормалауға арналған нормативтік материалдарды әзірлеу. 23
3.2. Нормаларды жобалауға дайындау және бастапқы деректерді жинау 25
ҚОРЫТЫНДЫ 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 30
КІРІСПЕ
Еңбек - адамның мақсатқа құрылған саналы қоғамдық- пайдалы қызметі нәтижесінде шығарылған материалды адамдық қажеттілікке қолайлы ету болып табылады. Осы негізде тұтынушылық баға жасалады.
Нақты еңбекті ұйымдастыру келесідей міндеттерді шешу мақсатына ие болады: экономикалық, психофизиологиялық, техникалық және әлеуметтік.
Еңбектің нормалануы мен ұйымдастырылуының ғылыми негіздемесін келесідей үш топқа бөлуге болады: әлеуметтік- экономикалық, техника-техникалық және психофизиологиялық.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыруды(ЕҒҰ) ендіруде пайда болуы ғылыми-техникалық дамумен шарттас келген, еңбек психологиясы мен физиологиясымен тығыз байланысты жаңа ғылыми пәндердің қорытындылары мен жетістіктері ескерілуі керек. Бұлар: биомеханика, эргономика, инженерлік психология, өндірістік эстетика және басқалар.
Жұмысқа қабілеттілік - еңбектің жеке өнімділігінің физиологиялық негізі. Физиологиялық және экономикалық көзқарас жағынан жұмысқа қабілеттілік ұғымымен еңбек тиімділігі ұғымы байланысты. Адамның жұмысқа қабілеттілігіне еңбектің ауырлығы мен бір сарындылығы әсер етеді.
Еңбектің нормалануы - арнайы жұмысты орындау үшін қажетті тірі еңбектің санын анықтау. Жұмысшылардың уақыт нормасы - өнім бірліктерін орындауға бекітілген уақыт саны.
Еңбек шығыны нормасы - өнім бірліктерін орындауға бекітілген еңбек шығыны саны.
Шығарылу нормасы - уақыт бірліктерінде өндірілуі қажет өнім саны. Машинаның уақыт нормасы - өнім бірліктеріне бекітілген машиналарды қолдану ұзақтығы.
Машина өнімділігінің нормасы - уақыт бірліктерінде машина өндіретін өнімдер саны. Норма элементарлы және іріленген болып келуі мүмкін. Еңбектің тура нормалануы уақыт нормасы негізінде жүргізілмеген жағдайда жиынтық санның нормативтері мен қызмет көрсетілу нормалары белгіленеді. Қызмет көрсету нормасы - арнайы ұйымдастырушылық- технологиялық жағдайында ауысым ағымында біліктілігі сәйкес қызметкермен қызмет етілетін құралдар бірліктерінің шартты саны. Қызмет көрсету уақытының нормасы - арнайы өндірістік жағдайлардағы құралдар бірліктерінің ауысым (бір айда) ағымында қызмет көрсетуіне қажет уақыт саны. Жұмыс істейтіндердің сандық нормативтері - арнайы ұйымдастырушылық-технологиялық жағд айлардағы персоналдар санының бұл жұмысты орындау үшін қажет персонал еңбегі шығынының жиынтық өлшемі.
Өнеркәсіптің әртүрлі салаларында нормалар мен бағалаудың түрлі жүйесі әрекетте болады. Құрылыста орындалатын жұмыстарда көбінесе бірыңғай, ведомствалық, жергілікті және типтік нормалар мен бағалаулар болады.
І-БӨЛІМ. ЕҢБЕКТІҢ ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1. Еңбектің ғылыми ұйымдастырылуы және оның даму тарихы
Еңбектің ғылыми ұйымдастырылуы(ЕҒҰ) - бұл техника мен адамдарды бірыңғай өндірістік процесте мейлінше тиімді байланыстыратын және еңбек өнімділігін жоғарылату мен адам денсаулығын қамтамасыз ететін өндіріске жүйелі ендірілген ғылым жетістігі мен тәжірибе алмасу негізіндегі еңбектің ұйымдастырылуы.
Еңбек туралы ғылымның даму тарихы Деля-Гир, Амонтон, Бернулли, Эйлер, Де-Камюс және т.б. француз оқымыстыларының атымен тығыз байланысты ХVІІ ғасырдың екінші жартысында басталады.
ХІХ ғасырдың соңында АҚШ-та Тейлор жүйесі деп аталатын жұмыс процесін рациональды ұйымдастыру жүйесі пайда болды. Франк Джильберт осы бағыттағы жұмысты жалғастырушы болып табылды.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыру -- өндіріске жүйелі тірде үздіксіз енгізілетін ғылым мен озат тәжірибе жетістіктері негізінде материалдық еңбек ресурстарының тиімді пайдаланылуын, еңбек өнімділігнің үздіксіз артуын, адамның денсаулығын сақтауды, еңбекті бірте-бірте ең бірінші өмірлік қажетке айналдыруды қамтамасыз етеін шаралардың жиынтығы. Еңбекті ғылми ұйымдастырудың негізінде кәсіпорында, оның бөлімшелерінде және жұмыс орындарында жұмыс күші мен еңбек құралдарын мейлінше тиімді пайдалану қамтамасыз етіледі. Еңбекті ғылми ұйымдастыру әрбір кәсіпорында өндіріс мәдениетінің жоғары болуын, ауыр еңбектің жойылуын, кңбек жағдайының мықтап жақсаруын, санитарлық-гигиеналық және эстетикалық жағынан қолайлы жағдай жасалуын талап етеді.
Ғылми-техникалық революция жағдайында жаңа жұмыс орындарын ұйымдастыруға және маман жұмысшыларды даярлауға жұмсалатын шығын үздіксіз артып отырады. Сондықтан еңбекті ғылми негізінде ұйымдастырудың маңызы артады.
Социалист кәсіпорындарда Еңбекті ғылми ұйымдастыру В.И.Ленин белгілеген принциптік теориялық қағидалар негізінде дамытып отырды. Еңбекті ғылми ұйымдастырудың міндеттерін тұжырымдай келіп: ... біздің Тейлор системасын және еңбек өнімділігін арттырудың американдық ғылми системасын бүкіл Ресейге таныстырумыз тиіс, бұл системаны жұмыс уақытын қысқартумен ұштастыруымыз қажет, еңбекші халықтың жұмыс күшіне ешқандай нұқсан келтірместен [[өндірістің және еңбек ұйымдастырудың жаңа тәсілдерін пайдалануымыз керек, - деді.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыру - комплексті, сан қырлы процесс. Ол өндірістің барлық сатысын - жұмыс орнынан бастап тұтасынан алғанда, кәсіпорынға дейінгі бүкіл аралық буындарды қамтиды. Мұндағы Еңбекті ғылми ұйымдастыруқамтитын мәселелрді негізінен техника-экономикалық және әлеуметтік мәселелер деп екі топқа біріктіруге болады. Техника-экономикалық міндеттер еңбек өнімділігін арттыру, техниканы тиімді пайдалану, материал мен еңбекті барынша үнемдеп, жұмыстың көлемі мен түрлерін ұлғайту, атқарылатын жұмыстың санын арттыру, еңбектің үрдіс қарқындылығын қамтамасыз ету мәселелерін қамтиды. Ал әлеуметтік міндеттерге еңбекті ең бірінші өмірлік қажеттілікке айналдыру, жеке адамды жан-жақты жетілдіру, еңбектің мән-мағынасын және тартымдылығын арттыру, қолайлы еңбек жағдайын жасау және оның мәдениетін көтеру, адамдарды еңбекке деген саналы көзқараста тәрбиелеу және творчестволық инициативаны кең өрістеу мәселелері кіреді.
Еңбекті ғылыми ұйымдастырудың басты бағыты - кәсіпорындарда өніс жасаумен тікелей шұғылданатын негізгі жұмысшылар мен негізгі өндірістің бірқалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етеін көмекші жұмысшылардың арасында дұрыс арақатынас орнатудың маңызы зор. Әдетте көмекші жұмысшылардың еңбегін механикаландырудың негізінде бұл жұмысшылардың үлесі азайып отыруға тиіс. Еңбекті ғылыми ұйымдастырудың нәтижесінде көмекші жұмысшылар жоғары мамандықты талап етпейтін операциялардан негізгі жұмысшыларды бастуға мүмкіндік береді.
Негізгі жұмысшылардың арасында да еңбекті операция бойынша бөлу тәсілі қолданылып жүрді. Мұның өзі әр адамға жұмысты тезірек меңгеруіне мүмкіндік беріп, бір операцияданекінші операцияға ауысқан кезде сөзсіз орын алатын уақыт шығындарын болдырмайды.
Сондықтан кәсіпорындарда еңбек бөлудің ақылға қонымды шегін іөздеуге, ал кейбір жағдайларда операцияларды біріктіруге немесе оларды кезектестіруге жұмысшылардың жапсарлас бірнеше мамандықты меңгеруіне қамқорлық жасалынып отырады.
Еңбекті кооперациялаудың тиімді формаларының бірі - жұмыстың алуан түрін орындауды қамтамасыз ететін комплексті бригадаларға біріктіру. Бұл форма әсіресе металлургияда, мұнай өндіруде, машиналарды жөндеуде немесе құрастыруда, ауыл шаруашылығында т.б. кеңінен қолданылып жүр.
Еңбекті ғылыми ұйымдастырудың келесі бағыты - жұмыс орындарын неғұрлым ұйымдастыру. Жұмыс орны - жұмысшының немесе жұмысшылар тобыныңеңбек ету аймағы, жұмыс орнын неғұрлым тиімді ұйымдастыру жұмысшының еңбек нәтижелігін, оның еңбек өнімділігін арттыруға, жұмыс уақытының өнімсіз шығынын азайтуға жағдай жасайды. Еңбекті ғылыми ұйымдастыру жөніндегі шаралар жүйесінже жұмыс орындарында қызмет етуді жетілдіру маңызды рөл атқарады. Кәсіпорындары мен дала жұмыстарында жұмыс уақытының смена ішіндегі шағынының кемінде үштен бірі материалдар, аспаптар құралсаймандардың жұмыс орнына уақытында жеткізілмеуінде, сондай-ақ жабдықты жөндеуді және реттеуді күтуге байланысты. Бұл ретте жұмысшыларды материалдармен қамтамасыз ету, оларға сменалық тапсырма беру, жабдықты реттеу және жөндеу, қалдықтарды жинау және дайын өнімді қабылдау - осының бәрі жұмысшыны бос тұрмайтындай немесе негізгі жұмысшынан алаңдамайтындай етіп тиімді ұйымдастырылуы тиіс.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыру мұнан соң ең тиімді еңбек тәсілдерін іріктеуді, зерттеуді, қорытуды және таратуды кездейді.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыру проблемаларының комплексінде жұмыс істейтіндер үшін қолайлы еңбек жағдайын туғызу маңызды орын алады. Бұған ең алдымен өндіріс процестерін механикаландыру мен автоматтандыру, адамның еңбегін жеңілдететін және оның өнімділігін арттыратын осы заманғы алуан түрлі техникалық құралдарын еңгізу арқылы жетуге болады. Алайда техниканың әрбір тиісті дәрежесінде қаржыны аз жұмсай отырып қызметкерлерге жемісті еңбек ету үшін ең қолайлы санитарлық гигиеналық және эстетикалық жағдайлар туғызуға болады.[2]
Өндіріс шуын азайту, жарықты жақсарту, ауа тазалығын сақтау, бір қалыпты ылғалдық пен температураны қамтамасыз ету әрбір жұмысшыға бүкіл смена бойына ең жоғарғы өнімділікпен еңбек етуіне, сөйтіп өнім мөлшерін арттыруға мүмкіндік береді. Ғылым мен практикалық тәжірибе адамдардың көңіл-күйі, демек жұмыс қабілеті тіпті машиналардың, аспаптардың, мебельдің, қабырғаның, төбенің сыртқы түрі мен бояуы сияқты ұсақ түйек болып көрінетін нәрселерге де байланысты екенін дәлелдеді.
Кәсіпорындарда басқа шаралар мен ұштастырылған өндірістік эстетиканы енгізу өндіріс мәдениетін өрге бастыруға көмектеседі.
Кейбір жағдайларда Еңбекті ғылми ұйымдастырудың еңбек пен демалыс тәртіптерін рационалдандыру сияқты бағыты да едәуір нәтиже береді. Еңбекті ғылми ұйымдастырудың қарапайым талабы - кәсіпорындардағы барлық қызметкерлердің жұмыс күнінің ортасында емін-еркін тамақтануына, сыртқа шығып тиісті уақытта дем алуына мүмкіндік туғызу. Сменада жұмыс пен демалыс тәртібін жақсарту еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бүкіл жұмыс күні (смена) бойына еңбек пен демалыс тәртібін жақсы жолға қою үшін ұзілістің қаншаға, қай уақытта жасалуын. оларды тиімді пайдалану жолдарын дұрыстап ойластырудың маңызы бар. Адамның жұмыс қабілеті мен еңбек өнімділігінің артуына гимнастика жасау да игі тигізеді.
Еңбекті ғылми ұйымдастыру неғұрлым кең мағынада, еңбек нормалауды жетілдіру, еңбек тәртібін нығайту сияқты проблемаларды да қамтиды. Өндірісте Еңбекті ғылми ұйымдастыру үшін оның жоспарын жасап, жүзеге асыру қажет. Бұл жоспар жұмыс орындарында бригадаларда, учаскелерде, цехтарда, бүтіндей кәсіпорындарда жүзеге асырылатын еңбекті ұйымдастыруды жақсарту жөніндегі шаралар комплексін қамтиды. Еңбекті ғылми ұйымдастыру жоспарын жасамас бұрын өндірістік процестің барлық буындарында еңбекті ұйымдастырудың жайы зерттеліп оған талдау жасалады. Мұнда еңбектің озық әдістері мен тәсілдерін енгізу жағдайларын, өндіріс озаттарының тәжірибесін зерттеу маңызды орын алады. Еңбекті ұйымдастыру жайын зерттеп, талдау негізінде оны жақсарту үшін ұсыныстар даярланады. Мұның өзі еңбекті ғылми ұйымдастыру жоспары болып табылады. Еңбекті ғылми ұйымдастыру жоспарындағы белгіленген шараларды орындау - жұмыстың ақырғы және ең жауапты кезеңі. Нақты алынған экономикалық пайданың мөлшері жоспардың қаншалықты сапалы болғанын, оның қалай орындалғанын толық бейнелейтін көрсеткіш табылады.
КОКП 24-съезінің шешімдерінде еңбекті ұйымдастыруды жетілдірудың, жұмыс уақытының әрбір минутын өнімді пайдаланудың қажеттігі атап көрсетілді, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудың шешуші факторларының бірі ретінде еңбекті ғылми ұйымдастыру әдісін кеңінен енгізуді қамтамасыз ету міндеті алға қойылған
Еңбек туралы ғылымның дамуы кеңес кезеңінің басында яғни ХХ ғасырдың 20-жылдармен сәйкес келеді. Ол уақыттағы ең атақты мекемелердің ішінде Время Лигасы, Орталық еңбек институты (ОЕИ) болды. Время журналы шығып тұрды. НОТ бойынша 1- Бүкілресейлік және 2-Бүкілодақтық конференциялары өткізіледі. 1966 жылы Бүкілодақтық Ғылыми-зерттеу және еңбекті жобалау институты(БҒИЖИ) құрылады.
Қазіргі жағдайдағы НОТ жетілдірілуі келесідей негізгі бағыттар бойынша өтеді: Еңбектің кооперативтенуі мен бөлінуінің рациональды формаларын ендіру.
1. Кадрларды дайындау және біліктілігін жоғарлату.
2.Еңбек процесін ұйымдастыру.
3.Жұмыс орындарына қызмет көрсету және ұйымдастыру.
4.Еңбек пен демалыстың рациональды күн тәртібін, қолайлы жағдаймен қамтамасыз ету.
5.Еңбекті жоспарлауды жетілдіру.
Еңбектің бөлінуі - бірлескен еңбек процесінде жұмыс істей тін жұмысшылар қызметінің шектелуі. Еңбек бөлінісі жалпы, жеке және дербес болып бөлінеді. Мұнымен бірге, еңбек бөлінісі келесідей түрлерге бөлінеді: қызметтік, кәсіби-технологиялық, біліктіліктік. Еңбек қызметінің бөлінісі (дифференциациясы) профессия (кәсіп) мамандық, біліктілік сияқты ұғымдардың туындауын анықтайды. Профессия(Кәсіп) жұмысшының қандай да бір еңбек қызметін анықтайды.
Мамандық кәсіп аймағындағы қызметтің нақты көлемін көрсетеді. Біліктілік - жалпы және арнайы дайындықтың, сол сияқты қандай да бір күрделі жұмыстардың орындалуына қажетті практикалық тәжірибенің жиынтығы. Еңбектің рациональды бөлінуі - орындаушылар арасындағы еңбек процестері мен операцияларының мейлінше мақсатты бөлінісі. Еңбек бөлінісінің рациональды түрлерін жасауда экономикалық, физиологиялық және әлеуметтік-психологиялық аспектілерін ескеру қажет. Еңбектің бөлінісі оның кооперацияларымен үзіліссіз байланысты.
Еңбек кооперациясы - өндіріс процесіндегі жұмысшылардың бірлескен қатысуының рациональды формаларының бекітілуі. Жұмысшы еңбегі кооперациясы келесідей түрлерге бөлінеді: өндірістік, цехтық, бригада ішілік және звеналық. Бригада-жұмысшы еңбегі кооперациясының негізгі формасы. Ол өндірістік тапсырмаларды бірлесіп орындау үшін біріккен бір немесе бірнеше кәсіптің түрліше біліктілігіндегі жұмысшылардың ұйымдасып ресімделген еңбек ұжымы.
Өндірістік тәжірибеде бригадалардың екі негізгі типі- мамандандырылған және кешендік түрлері қалыптасты.
Жұмыс орны деп жұмыс орындаушының еңбек қызметі жүргізілетін қажетті техникалық құралдармен қамтылған аймақты атайды. Жұмыс аймағы-өндіріс процесіндегі арнайы технологиялық тізбелікке сәйкес келетін жұмыс өндірісіне арналған өндіріс алаңы немесе құрылымдар, ғимараттардың бір бөлігі.Жұмыс майданы - арнайы жұмыс түріндегі өндіріске дайындалған жұмыс аймағы. Жұмыс орны өндірістік операцияларға сәйкес орындалу үшін қажетті жарықпен қамтылуы қажет.
Жұмыс орындарына рациональды қызмет көрсетуді қамтамасыз етудің маңызды бағыттары:
1)Жұмыс орындарын материалдармен, бөлшектермен және конструкциялармен кешенді және өз уақытында қамтамасыз ету.
2)Механизацияның құралдары мен құрал-жабдықтарына профилактикалық қызмет көрсету, сол сияқты құралдарды, оның қосымшаларын, инвентарлы құрылымын ауыстыру және түзету, жөндеу.
3) Жұмыс орындарына энергияны, суды, басқа ресурстарды және шығыс материалдарды үзіліссіз беру.
4)Жұмыс орындарында еңбектің қауіпсіз жағдайын жасау.
5)Жұмысшыларға санитарлы-гигиеналық қызмет көрсету.
6)Жұмысты орындаушыларға тапсырмалар мен техникалық құжаттарды уақытылы жеткізу.
7)Жұмыс сапасына бақылау жасау.
8)Еңбек эстетикасы(әсемдігі) талаптарын сақтау.
Жұмыс орындарының аттестациясы мен рационализациясы - еңбек ресурстары бар жұмыс орындарын баланстауды қамтамасыз ететін және еңбек өнімділігін жоғарылататын өндірістік әлеуетті тиімді қолдану бойынша резервтар әрекетіне бағытталған мер зімді ұйымдастырушылық іс-шаралардың жүргізілу жүйесі.
Жинақтау яғни еңбек процесінің рационализациясы мен оны үйрену (еңбек тәсілдері мен олардың қозғалысын құрайтын операциялар), сол сияқты олардың әдістерінің орындалуы ЕҒҰ негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Еңбектің озық әдістерін анықтауда келесідей талаптар басшылыққа алынады: Табиғи өлшенімдегі жоғары шығарылым жиынтығы мен оның тұрақтылығы.
Жұмыс орындары мен жұмыс аймағында санитарлық- гигиениалық жағдайлар мен техникалық қауіпсіздіктің сақталуы.
Орындаушының жоғары жұмыс қабілеттілігін сақтау және еңбекте сырқатты болдыртпау. Конструкциялар мен деталдар, материалдар шығындарының бекітілген нормаларын сақтау. Жұмысшылардың келесі оқытылуы үшін жобаланған және нұсқаулық-ақпараттық материалдарда (технологиялық карталарда, еңбек процестері карталарында, диафильмдерде(слайдтарда), кино және бейнефилмдерде) рационалданған еңбек процесі белгіленеді.
Жұмыс кадрларын дайындау мен біліктілігін жоғарылату процестерін шешетін негізгі міндеттер: Еңбек процестерін орындаудың қауіпсіз әдістері мен экономикасы, ұйымдастырылуы, технология аумағында қажетті практикалық тәжірибелер мен теориялық білімдер алу. Аз шаршататын мейлінше жоғары еңбек өнімділігін қамтамасыз ететін қарқын мен қалыпты өңдеу, тиімсіз және артық қозғалыстарды болдыртпау. Өндірістегі және кәсіби-техникалық білім жүйесіндегі жұмысшы кадрларды дайындаудың негізгі екі тәсілі кездеседі. Өндірістегі жұмысшыларды дайындауды негізгі формалары - жеке, бригадалық және курстық.
Жұмысшылардың біліктілігін жоғарлатудың негізгі формаларына өндірістік-техникалық курстар, жұмысшыларды екінші және араласқан кәсіптерге оқыту бойынша курстар, мақсатты курстар,сол сияқты озық тәжірибелі мектептер жатады. Ұсынылатын кәсіптегі жұмысшының талаптарындағы психофизиологиялық сапаға сәйкес жүргізілу үшін ЕҒҰ Кәсіп таңдау және кәсіпке бағыттау әдістері қолданылады. Арнайы біліктілігі бар кадрлардың талаптарын қамтамасыз ету үшін еңбек ресурстарының баланстық есебі қолданылады, кадрларды қайта дайындау және олардың біліктілігін жоғарылату жоспарланады.
Еңбек жағдайлары - еңбек процесіндегі адамдардың жұмыс қабілеттілігі мен денсаулығына әсер ететін өндіріс ортасындағы факторлар жиынтығы.
Еңбек жағдайларын реттейтін нормативті құжаттар мен заңдар жүйесі келесідей құрылымдық бөліктерді құрайды:
Үкімет және кәсіподақтың қаулылары.
Еңбек қауіпсіздігі стандарттарының жүйесі (ЕҚСЖ).
Адам-машина жүйесінің стандарттары (АМЖС).
Санитарлық нормалар мен ережелер.
Құрылыстық нормалар мен ережелер (ҚНжЕ).
Жұмыс қауіпсіздігін бақылайтын ұйымдар шығарған ережелер.
Салалық стандарттар және нормативті материалдар.
Адамдар өндіріс жағдайларында түрліше факторлардың әсеріне ие болады. Бұлар келесідей біріккен топтардан құралады:
психофизиологиялық, санитарлық-гигиеналық, эстетикалық және әлеуметтік психологиялық.
Санитарлық-гигиеналық жағдайлардың маңыздыларының бірі өндіріс ортасының элементтері - жарық, өндірістік шу және діріл болып табылады.
Кәсіпорындардажарықтың үш жүйесі қолданылады: жалпы, жергілікті және араласқан. Өндірістік жарық табиғи және жасанды болуы мүмкін. Шу - тегіс ортаның толқын түріндегі механикалық айналатын қозғалыс бөлігі. Шудың зиянды және шаршататын әсері оның жиілігімен пропорциялы болып келеді. Организмге тиетін зиян әсер есту органдарының өзіндік зақымдануы түрінде, сол сияқты көптеген басқа да органдар мен жүйелердің қызметтерінің бұзылуына,бірінші кезекте орталық нерв жүйесінің бұзылуымен көрінеді.
Шуды оның туындау көзінде әлсіреті және жою. Өте шулы құралдарды жекелеген бокстарға орналастыру. Дыбыс естіртпейтін және дыбыс шығармайтын материалдар қолдану. Діріл өндіріс жағдайларының зиянды факторы ретінде бұлшық еттер мен буындардың ауруына, ба қозғалыс аппаратының бұзылуына, орталық нерв жүйесінің бұзылуына әкеледі. Діріл жұмыс істеушінің организміне әсер ету мінездемесіне қарай жалпы және жергілікті болып бөлінеді.
Дірілмен күрес шаралары:
Құралдар мен құрал-жабдықтардың техникалық рационализациясы. Жұмыс істеушілердің дірілдемейтіндей құралдар қолдануына әрекет ету. Жеке қорғауыш құралдарын қолдану. Еңбек тәртібінің маңызды көрсеткіштері өз ретінде еңбек ауырлығына және физикалық жүкке байланысты ауырлық болып табылады. Физикалық жүк өндірістік процестегі жұмыс істеушінің жұмсаған күшінің өлшемімен анықталады. Еңбек қысымы жұмыстың орындалу уақытындағы нервтік- психологиялық қысымның дәрежесіне байланысты болады.
1.2. Еңбекті қалыпты етуді ұйымдастыру
Еңбекті техникалық қалыпты ету - жұмыс уақыттын қолдануды жақсарту бойынша іс-шаралар мен еңбек шығындары нормаларын жобалау мақсаттары бар уақыт шығынын зерттеудің ғылыми жүйесі. Нормативті қадағалау төмендегідей жұмыстардан құралатын өндіріс процесін бір реттік (ұзақтығы жарты ауысымнан аспайтын)үйрену: Машинаны қолдану уақытын немесе жұмысшының жұмыс уақытын өлшеу(есептеу). Қадағалау уақытында өндірілген өнімдерді өлшеу(есептеу). Қадағалау нәтижелерін алғашқы өңдеу.
Техникалық нормалау жұмыс уақыты шығынын зерттеудің дәстүрлі әдістерін тарату:фотолық есепке алу,хронометраж,техноесеп. Фотоесеп - өндірістік процестерді жүргізудегі уақыт шығынының барлық түрлерінің тұтастай өлшемі(ағымдағы уақыт бойынша) үшінқолданылатын нормативті қадағалау түрі. Фотоесеп - қадағалау тәсілі және ағымдағы уақыттың жазбасы бойынша Графикалық,араласқан және цифрлық б олып бөлінеді,ал мінездемесіне қарай қадағалау жеке және топтық болады.
Техникалық негізделген нормалардың жобалануы процесс нормаларының құрастырылуында еңбек шығынын нормаландыратын түрлі элементтердің есебінен (оперативті және дайындықтық-аяқт алудағы жұмыста), жұмысшы звенолары құрамының жобала нуы мен еңбек шығынының толық көлемінен,жұмыстағы шектелген үзілістің нормаларының анықталуынан құралады.Тұтастай алғанда барлық жұмыс процесі бойынша еңбек шығыны көлемі элемент өнімдерінің өлшенуіндегі еңбек шығынын жұмыс процесіндегі өнімнің басты өлшеміне әкелетін және еңбек шығынына қосылуымен анықталады.Зерттелінетін процестің басты өлшеміндегі еңбек шығынына әкеленуі норма синтезі деп аталады және К өткізгіші коэффициентін қолдану арқылы жүргізіледі:
Басқарушылар санының нормативі кәсіпорындарды басқару бойынша жұмыстардың еңбек сыйымдылығына түрліше факторлардың әсерін үйрену негізінде бекітіледі. Еңбекті нормаландыруды ендіру тиімділігі басқару қызметтерінің және еңбек процесінің,сол сияқты ұйымдар мен олардың бөлімшелері қызметінің нәтижелерін жақсарту есебіндегі жалпы еңбек өнімділігін жоғарылатуды орындаудағы еңбек шығынының қысқаруында көрінеді. Нормалау тиімділігі жоғарыда аталған бағыттар бойынша және еңбекті нормалауды ендіру шығынымен алынған үнемдеу арасындағы айырма есебінде есептеледі.
Еңбекті нормалау әдістемесін жетілдірудің негізгі бағыттары:
Техникалық даму талаптары мен экономикалық мәні,олардыңқатысымдылығы есебіндегі нормалардың номенклатурасын жақсарту. Ғылыми негізделген дәрежені жоғарылату жолымен еңбектің қоғамдық-қажетті шығындарының орташа өлшеміндегі норма деңгейіне жақындау. Өндіріске нормаларды ендіру және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қажетті көрсеткіштер мен мәліметтер нормалары тармағына кірісу.
Нормаларды қолдануды қарапайымдату(жеңілдету). Жаңа техникалық негізделген нормаларды(ғылыми) ендіру,жасау процестерін жеделдету.
Жұмыс уақытының анық тұтасауысымдық шығынына еңбек тәртібінің бұзылуындағы және т.б. уақыт шығыны,машинаның кездейсоқ тоқтауы және ұйымдасқан түрлері жатады.Жұмыс уақытының жасырын шығыны еңбектің өндірілмейтін шығындарын туғызатын өндірісті ұйымдастыру жеткіліксіздігінде орын алады. Уақыттың анық шығыны жұмыста жасырын болатын машинаның тоқтауы немесе жұмысшылардың әрекетсіз формаларында пайда болады.Олардың қағидалы айырмашылығы да осында.
Хронометраж - жұмысшылар мен машиналардың яғни механизацияланған айналымдық және айналымсыз процестердің негізгі жұмысының элементтерінің ұзақтылығын зерттеу. Хронометражда уақыт өлшемінің екі тәсілі кездеседі:үзіліссіз(тұтастай) және таңдаулы. Техноесеп - 5-10 минуттық нақты уақыт жазбасындағы еңбек пен уақыт шығынының топтық жазбасын сипаттайтын элементтердің(уақыттың барлық шығынын екі топқа бөлінуі - нормаланған және нормаланбаған шығындар) күшейтілген номенклатурасы бойынша визуальды қадағалануы.Техноесеп орындалған нормалардың деңгейлерін тексеру үшін ғана қолданылады.
Нормативті қадағалауды жүргізудегі ұйымдастырушылық дайындық жұмыстары келесідей кезеңдерді қамтиды:
Зерттеуші топтарды ұйымдастыру.
Зерттелінетін процестермен алдын-ала танысу.
Процесс нормаларын бекіту.
Процестерді ұйымдастырудағы қажетті нақтылауларды ендіру және қадағалау нысандарын таңдау. Қадағалау ұзақтығы мен санын анықтау,қадағалау нормативтері түрлерін таңдау. Тұтас процестің және әрбір элементтің өнімдерін өлшеудің бірліктері және фиксажды нүктелерді бекіту,процестердің элементтерге мүшеленуі. Процесс нормалы - өндірістік процестерді жүргізу жағдайындағы және маңызды факторлардың жиынтығы. Кез-келген нормативті қадағалау алдында процесс мінездемесін жасау - зерттелінетін жұмыс процесі орындалатын барлық ұйымдастырушылық- техникалық жағдайлардың (факторлардың)толық сипаттамасын,қажет.
Барлық ұйымдастырушылық-дайындық іс-шаралары жүргізілгеннен кейін нормативті қадағалауға кірісуге болады.
Айналымсыз процестегі нормативті қадағалауды алғашқы өңдеу екі кезеңнен құралады: Тұтас қадағалау уақыты (ФГС және Ц бланктері негізіндегі) мен әрбір элемент бойынша өнімдер мен уақытты немесе еңбек шығынын алдын-ала есептеу.
Еңбек пен уақытты өлшеудің нәтижелерін,сол сияқты қадағалау процесінің ОН арнайы бланкінде белгіленуі,барлық элементтер бойыншаөнімдерді өлшеудің нәтижелерін ауыстыру. Бланктерде толтырылған айналымдық процестегі қадағалау нәтижелерін өңдеуде ХВ тұтас айналым мен әрбір элемент бойынша уақыт шығыны өлшемінің нормативті қатарына ие болады.
Жұмыс уақытының жойылуының жабық түрдегі зерттелуінің мәнінде өнімсіз шығын еңбегі мөлшері сол мекеменің нақты жоспарлы еңбектері негізінде салыстырылып, қорытынды жасалған. Зерттелген өнімсіз шығынның уақытымен орындалатын ЖКС негізінде және талдаулардың құжаттармен сәйкес келуі керек.
Өндірістік материалдардың шығыс мөлшері қамтамасыз ету мен толықтыру үшін, сол сияқты материалдардың шығысына бақылау өндіріс мекемесінің өзінен жасалуына лайықталған.
Материал шығысының мөлшері шығындалған өнімнің өлшемінің бірлігіне есептеледі, сол сияқты қалдықтар мен зияндардың нақтылы мүмкіндігін ескереді.
Материалдардың қалдығы оның туу себебіне байланысты, орнына келтіруге болатын және қиындықты түрде орнына келтірілетіне қарай бөлінеді.
Тез орнына келтіруге болатын қалдықтарға, қалыпты жағдайда өндірісте болуы тиіс еместері жатады.
Қиындықты қалдықтар, барлық жағдайы толық пайдаланылған материалдардың нақ осы кезеңдегі қиындығынан шығады.
Еңбекақы- бұл жұмысшылар мен қызметкерлерге тиісті жалпыұлттық қордың қолданымындағы бөліс. Еңбекақының құрылымының негізгі бөлігі (тарифті жүктеме және лауазымдық) жәнеқосымша бөлігі (түрлі қорлардан түскен сыйлықтар мен басқа да ақша көздері). Негізгі еңбекақы пішіні уақытша және келісімді болады. Қалғандары осы екеудің түрленуінен шығады.
Уақытша еңбекақының түрінің бірі мезгілді және мезглді- сыйақылы болады. Келісімді еңбекақы келісімді-сыйақы, қосымша-келім бойынша, аккордты, келісімді-ілгерішіл, сабақты-сыйақылы және басқа да жүйелі төлем жатады. Мекемелерде негізгі төлем тарифті жүйе. Тарифті жүйенің маңзды бөлшегі ретінде тарифті-анықтамалық, нақты жұмыс негінде төлемдеу сәйкестілігін қамтиды. ҚР Министрлер Кабинетінің 20.09.92 ж. № 888 шешімі бойынша бірдей тарифті жүйе негізінде барлық дәрежедегі ұлттық экономиканың жұмыскерлеріне еңбекақы төлеу бекітілген. Оның тобында 21 разряд бар, оған арнайы белгіленген тарифтік коэффициент бар. Онда ең кіші мөлшердегі ҚР еңбекақы мөлшері белгіленген.
Еңбекке қатысу коэфициенті (ЕҚК) жалпылық шамасында, әрқайсысының жалпы жұмысқа көрсеткен нақты қатысын қамтиды, ең қиын тапсырмаларды орындағанына, жұмыс көлемінің ұлғаюына, қалыс қалған жұмысшыға көмек еткенде, басқа бригадаға көмектескенде, еңбек тәртібін сақтағанда және өндірістік тәртіпті орындағанда тағайындалады. ЕҚК есебімен сыйақы мөлшері және келісімді жұмысақы есептеледі. Тарифті еңбекақының ЕҚК-ге қатысы болмайды. ЕҚК демалыс және мереке күндеріндегі қосымша түнгі және жұмыс уақытынан тыс жұмысқа қатысты емес. Жәрдемақыға да ЕҚУ-дің қатысы жоқ. Қосымша төлемнің жүйесінде, жеңілдік және жұмыс күшін бағалаудың қиын климатты жағдайда, жұмыстың қиындығына, сол сияқты зиянды болғанда және т.б. жағдайларды қолданылады.
Ең бастысы мекеменің еңбек ету дәрежесін шынай күйде бағалау қажет. Сондықтан бірыңғайлы болу үшін Әдістемелік негізгі бағалау деңгейі ұйымдастырылған. Басқару жұмысындағы еңбек бөлінісін дұрыс ұйымжастырудың, жұмыс орындарын қамтамасыз етудің, еңбек тәртібін сақтаудың, қалыпты еңбек жағдайын жасаудың көрсеткіштері кіреді.
ІІ-БӨЛІМ. ЕҢБЕКТІ ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕХНИКАЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МІНДЕТТЕРІ
2.1. Еңбек өнімділігінің экономикалық мәні және ұйымдастырылуы
Еңбек Өнімділігі - алынған өнім көлемінің оны дайындауға жұмсалған еңбекке қатынасы (еңбектің өндіріс үдерісіндегі тиімділігі). Уақыт өлшемінде өндірілген өнімнің мөлшерімен (өндіріммен) немесе өнім өлшеміне жұмсалған уақыт шығынымен (еңбек сыйымдылығымен) тұлғаланады. Жеке және қоғамдық еңбек өнімділігі түрлеріне бөлінеді. Біріншісі нақты еңбек шығынын, екіншісі нақты және өткендегі (затандырылған) еңбек шығынын көрсетеді. Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар жанды еңбек шығындары мен өндірісқұрал-жабдықтарының шығындарынан тұрады. Ал соңғыларда, өз уақытында, соларды жасауға жұмсалған еңбек шығындары болып табылған. Сондықтан экономикалық теорияда өнімнің қандайына болмасын жанды (нақты) және зат түріндегі еңбек жұмсалады деп тұжырымдалады. Өткен (зат түріндегі) еңбек білім, информация т.с.с. түрде жинақталады.
Өнімділік -- осы жүйенің берілген уақыт мерзімінде өндірген өнімдерінің сол мерзімде жасалған, немесе еңдірілген өнімдер үшін тұтынылған ресурстардың санына арақатынасы. Егер ресурстардың аталған бір түрінің (еңбек, капитал, қуат, информация, материалдар) өнімділігін есептеу қажет болса, онда бұл есеп өнімділіктің жеке көрсеткіші болып табылады. Мысалы:
ЕӨ = Өнім көлеміТірі еңбек шығындары
Басқа көп түсініктер сияқты, өнімділік тиімділіктің көрсеткіштер жүйесін құруымен бірге көптеген сан көрсеткіштермен белгіленеді.
Өнімділіктің шағын және кең мағынасы болады. Өнімділіктің шағын мағынасы деп, өндірістің негізгі мақсатына көзқарас бағыты нанөндірістік процестің тиімділігін сипаттайтын, бір көрсеткіш түсініледі. Негізгі мақсат осы өндірістік процестен тыс өткізілуге тағайындалған енімдермен және бір немесе бірнеше негізгі ресурстардың арасалмағы түрін алады. Бұндай көрсеткіште өндіріс шарттары (тапсырманың уақытында орындалуы, жұмысшылардың жарақаттарының саны және басқалар) көрсетілмейді.
Өнімділікті өлшеудің негізгі екі тобы бар.
Біріншіге өнімділіктің статикалық коэффициенттері жатады. Бұл жабайы тілмен айтсақ, белгілі уақыт мерзімінде жасалғаншығындардын өлшеміне бөлінген өнімнің өлшемі.
Екіншіге өнімділіктің динамикалық индексі жатады. Бұл өткен мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффициентіне бөлінген, белгілі мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффициенті.
Егер әңгіме ресурстардың бір түрі туралы болса (еңбек, капитал қуат, информация, материалдар)бұл өнімділіктің жеке көрсеткіші(немесе ішінара өнімділіктің көрсеткіші). Еңбек өнімділігінің жеке көрсеткішінің формуласы:
ЕӨ = Өнім көлемі Жанды еңбек шығындары
Бұның көп тараған формалары:
еңбектің бір сағатында немесе ақы төленген бір сағатта шығарылған өнім;
еңбек еткен бір адамның шығарғаны.
Өнімділіктің жеке көрсеткіштері өндіріс процесінің тиімділігіне жалпы сипаттама береді, бірақ көбінесе әр түрлі бағытталған болмаса да, сонда да динамикасы ұқсамайтын. Мысалы, капитал қайтарымы темендейді, ал материал қайтарымы өседі:
Капитал қайтарымы = - Өнім көлемі Негізгі капитал шығындар
Материал қайтарымы = - Өнім көлемі Агымаагы материалдық шығындар
Көпфакторлы еңбек өнімділігі көрсеткішінің бөлімінде мыналар болады:
ағымдағы шығындар (жұмысшы күшіне, шикізат, материалдар сатып алуға т.б.);
аралас бағалау (осы және басқалар).
Еңбек өнімділігінң көпфакторлық және жалпы көрсеткіштерін есептеудің бастапқы формуласының түрі:
МФ = Q f(x)
немесе:
МФ = ΔМФ МФ¤
Бұнда x -- МФ көрсеткішін есептегенде есепке алынатын факторлар;
Өнімділікті жоғарылату басқару процесіне және өнімді, немесе, еңбекті өзгерту (қайта жасау) процестеріне кірісудің нәтижесі болып табылады. Төменде аталған жағдайлардың (шарттардың) жеке біреуі (қандайы болмасын) орын алса, онда өнімділік өседі:
1. Өнім көбейеді, шығындар азаяды.
2. Өнім көбейеді, шығындар өзгермейді.
3. Өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ өсу қарқыны төмен болады.
4. Өнім көлемі өзгермейді, шығындар төмендейді.
5. Өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ мұның төмендеу қарқыны жоғары болады.
Басқа салаларда шығындардың айырмашылығын дүниеге әкелетін жағдайлар -- жаңа бұйымдарды, технологияларды енгізу, ұйымдық формаларды құруға, өндіруге, дамытуға және сапалық жетілдіруге бағытталған жағдайлар енгізу, еңбек ресурстарының сапасы мен квалификациясы және т.б. жағдайлар. Өндіріс шығындарының құрылымында ресурстардың қандай түрі басым болуына байланысты салалар мына түрлерге бөлінеді: еңбек сіңіргіш, материал сіңіргіш, қуат сіңіргіш.
Әдетте, материалдық шығындардың үлес салмағының өсуі өндірістің мамандануымен, онда кебінесе кешендік бұйымдарды пайдаланумен байланысты болады. Бүгінгі заманда, салалар масштабында, шығындардың динамикасын екі қарама-қарсы тенденциялардың сайысы белгілейді.
Біріншісі, өндіріс шығындарын өсіреді. Осы жағдайға әкелетін факторлар:
тұтынудың, сондықтан өндірістің жекеленуін (индивидуалдық болуын) көздеу;
шығарылымдардың (шығарылатын өнімнің) ассортиментінің жиі-жиі өзгертіліп тұруын, алмасуының қажеттігі;
НИОКР шығындарының өсуі, қызметкерлердің білім дәрежесін жоғарылату, жарнама т.б.
Екіншісі, тенденция жаңа технологиялардың алдымен ресурстарды үнемдеуді көздейтінімен байланысты. Қазіргі заманда, ілгері дамыған елдерде, көп өнімдер бойынша өндіріс дәрежесінің дамығаны сонша, тіпті оны одан әрі өсіру тиімді емес болып отыр. Бұлжағдайларда өндірісті сапа жағынан жетілдіру мақсатталады. Жаңа өнімдердің сапасының жоғарылауы, көбінесе, олардың бағасының осүіне емес, кемуіне, проценттеп емес, еселеп, әкеліп соғады. Ассортименттің күрделі алмасып жаңаруы әр 5-10 жылда, жаңа технологияға көшу -- әр 3 жылда жүріп отырады.
Жеке региондардың (және елдердің) орналасуының табиғи географиялық жөне демографиялық айырмашылықтары өндіріс шығындарының регионалдық (елдераралық) дифференциациясын тудырады. Бұдан көп бұрын А.Смит былай деп жазған: Егер кейбір бөтен ел бізді кейбір тауармен, біздегі бағадан арзан бағамен қамтамасыз ете алса, онда олардан сол тауарларды біздің өндірістің артық өндірген өнеркэсіп өнімдеріне сатып алған жөн. Бұл көзқарас абсолюттік артықшылык теориясы деп аталды. Д.Рикардо өзара пайдалы сауда мен еңбектің халықаралық мамандалуының жалпы принциптерін тұжырымдаған.
2.2. Еңбек өнімділігі және оны анықтайтың факторлар жүйесін Қазақстанда пайдалану қажеттілігі
Әлем елдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz