Сиырлардың желінсау ауруы
КІРІСПЕ
І. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Желіннің жалпы құрылым принципі
1.2 Желінсау классификациясы
1.3 Іріңді.катаральды желінсаудың этиологиясы, патогенезі
1.4 Іріңді.катаральды желінсаудың клиникалық белгілері
1.5 Диагноз және қолданылатын емдік шаралар
ІІ ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР
2.1 Жануарды тіркеу
2.2 Анамнез
2.3 Жануарды жалпы зерттеу
ҚОРЫТЫНДЫ
І. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Желіннің жалпы құрылым принципі
1.2 Желінсау классификациясы
1.3 Іріңді.катаральды желінсаудың этиологиясы, патогенезі
1.4 Іріңді.катаральды желінсаудың клиникалық белгілері
1.5 Диагноз және қолданылатын емдік шаралар
ІІ ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР
2.1 Жануарды тіркеу
2.2 Анамнез
2.3 Жануарды жалпы зерттеу
ҚОРЫТЫНДЫ
Сүт өнімділігінің төмендеуі мен сүттің санитариялық-технологиялық сапасын төмендеуіне әкеліп соғатын көптеген аурулар ішінде желінсаудың алатын орны ерекше. Бір мерзім аралығында желінсаумен 15-30 дан 50- 70% дейін жануарлар ауыруы ықтимал. Желінсауға шалдыққан сиырлардан қабыну үдерісінің ағымдық сипаты мен оның алдын алу жұмыстарының жасалмауына орай жылдық сүт өнімінің 15-20% одан да көп шамасын алынбай жатады. Зақымдалған сүт безі бөліктерінің сүтінде (секретінде) соматикалық жасушалар санының (басым түрде лейкоциттердің), ақуыздардың, хлоридтердің мөлшері ұлғаяды, сілтілігі, сүттің тығыздығы, бактериямен ластану деңгейі жоғарылайды, сүт майының, лактозаның, құрғақ майсызданған заттектерінің мөлшері азаяды, оның бактерицидтік белсенділігі төмендейді. Мұндай сүт тағамдық құндылығынан арылады, сүт қышқылды өнімдер мен ірімшіктер дайындауы үшін қажетті технологиялық қасиеттерін жоғалтады. Мұндай сүтті тұтыну жаңа туған бұзаулар арасында аурулардың көбеюіне, өлуіне және аллергиялық реакциялар дамуы мен адамдар арасында тағамдық токсикоздар байқалуына әкеліп соқтыруы әбден мүмкін. Еліміздің ауыл шаруашылық кәсіпорындарында жоғары сападағы, құнды санитарлық тұрғыдан талаптарға жауап беретін сүтті жеткілікті мөлшерде алу үшін Мемлекеттік стандарт пен Санитариялық Ережелер мен нормаларда қарастырылған талаптар ұсталынады, сонымен қатар азықтық базаны нығайтып, сүт фермаларын заманауи сауын аппараттарымен, тоңазыту қондырғыларымен жабдықтау, сауын аппаратымен саууға бейім, желінсау ауруына төзімді сиырлардың жарамдылығын арттыруға бағытталатын сұрыптау-асылдандыру жұмыстарын өткізу керек, мұнымен қатара, сүт безі ауруларын ерте диагностикалау мен алдын алуға, уақытында әрі тиімді емдеуге, зақымдалған желін бөліктерінің физиологиялық функцияларын қалпына келтіру мен сиырлардың жоғары сүт өнімділігін сақтауға бағытталған жұмыстарды жандандыру қажет.
Сиырлардың желінсау ауруы кең тараған және сүт өндірушілерге үлкен экономикалық нұқсан келтіретін залал, бұл нұқсан негізінен қажетті сүт мөлшерінің алынбауынан, оның сапасының төмендеуінен, сиырлардың уақытынан бұрын жарамсыз деп танылуынан, жаңа туылған бұзаулардың ауруларға жиі шалдығуынан және оларды емдеуге жұмсалатын шығындардан т.с.с. жинақталады. Сиырлар арасында желінсаудың кең таралуы мен оның малшаруашылығына тигізетін зор экономикалық кесірі қазіргі ветеринариялық ғылым алдына аталған мәселені шешу мен бірқатар маңызды мәселелердің шешімін табуды міндеттейді.
Сиырлардың желінсау ауруы кең тараған және сүт өндірушілерге үлкен экономикалық нұқсан келтіретін залал, бұл нұқсан негізінен қажетті сүт мөлшерінің алынбауынан, оның сапасының төмендеуінен, сиырлардың уақытынан бұрын жарамсыз деп танылуынан, жаңа туылған бұзаулардың ауруларға жиі шалдығуынан және оларды емдеуге жұмсалатын шығындардан т.с.с. жинақталады. Сиырлар арасында желінсаудың кең таралуы мен оның малшаруашылығына тигізетін зор экономикалық кесірі қазіргі ветеринариялық ғылым алдына аталған мәселені шешу мен бірқатар маңызды мәселелердің шешімін табуды міндеттейді.
1. Ш.Қ. Қалтаев, Б.Д. Жукин. Ветеринариялық акушерлік, гинекология және көбею биотехнологиясы. – Алматы, 2011.
2. М.Н. Жоланов, Қ.У. Қойбағаров. Мал акушерлігі және гинекологиясы. – Алматы, 2007.
3. В.Д. Соколов. Клиническая фармакология. – М.: Колос, 2002.
4. Б.В. Уша, М.А. Фельдштейн. Клиническое обследование животных. – М.: Агропромиздат, 1986.
5. Г.Г. Щербаков, А.В. Коробов. Внутренние болезни животных. – М.: Лань, 2002.
6. В.П. Гончаров. Акушерство, гинекология и биотехника размножения. – Москва, 2004.
7. А.П. Студенцов, В.С. Шипилов, В.Я. Никитин и др. Ветеринарное акушерство, гинекология и биотехника размножения. – М.: Колос, 1999.
8. Н.И. Полянцев, В.В. Подберезный. Ветеринарное акушерство и биотехника репродукции животных. – Растов-на-Дону: "Феникс" 2001.
9. З.Қ. Қожабеов. Мал дәрігерлік фармакология. – Алматы, 2000.
10. Ю.М. Назаров. Малдың жұқпалы емес аурулары. – Алматы, 1993.
11. М.А. Молдағұлов. Жануарлар ішкі аурулары. – Алматы. 2009.
12. А.Я. Батраков. Лечение и профилактика незаразных болезней на молочных фермах. – Л.: Колос, 1980.
13. Жаңабеков К., Мақашев Е. Жануарлар анатомиясы. – Алматы, 1996.
14. Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы. – Алматы, 2012.
15. Бұлашев А.Қ. Ветеринария негіздері. – Астана, 2009.
2. М.Н. Жоланов, Қ.У. Қойбағаров. Мал акушерлігі және гинекологиясы. – Алматы, 2007.
3. В.Д. Соколов. Клиническая фармакология. – М.: Колос, 2002.
4. Б.В. Уша, М.А. Фельдштейн. Клиническое обследование животных. – М.: Агропромиздат, 1986.
5. Г.Г. Щербаков, А.В. Коробов. Внутренние болезни животных. – М.: Лань, 2002.
6. В.П. Гончаров. Акушерство, гинекология и биотехника размножения. – Москва, 2004.
7. А.П. Студенцов, В.С. Шипилов, В.Я. Никитин и др. Ветеринарное акушерство, гинекология и биотехника размножения. – М.: Колос, 1999.
8. Н.И. Полянцев, В.В. Подберезный. Ветеринарное акушерство и биотехника репродукции животных. – Растов-на-Дону: "Феникс" 2001.
9. З.Қ. Қожабеов. Мал дәрігерлік фармакология. – Алматы, 2000.
10. Ю.М. Назаров. Малдың жұқпалы емес аурулары. – Алматы, 1993.
11. М.А. Молдағұлов. Жануарлар ішкі аурулары. – Алматы. 2009.
12. А.Я. Батраков. Лечение и профилактика незаразных болезней на молочных фермах. – Л.: Колос, 1980.
13. Жаңабеков К., Мақашев Е. Жануарлар анатомиясы. – Алматы, 1996.
14. Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы. – Алматы, 2012.
15. Бұлашев А.Қ. Ветеринария негіздері. – Астана, 2009.
КІРІСПЕ
Сүт өнімділігінің төмендеуі мен сүттің санитариялық-технологиялықсапасын төмендеуіне әкеліп соғатын көптеген аурулар ішінде желінсаудың алатын орны ерекше. Бір мерзім аралығында желінсаумен 15-30 дан 50-70% дейін жануарлар ауыруы ықтимал. Желінсауға шалдыққан сиырларданқабыну үдерісінің ағымдық сипаты мен оның алдын алу жұмыстарыныңжасалмауына орай жылдық сүт өнімінің 15-20% одан да көп шамасын алынбайжатады. Зақымдалған сүт безі бөліктерінің сүтінде (секретінде) соматикалық жасушалар санының (басым түрде лейкоциттердің), ақуыздардың, хлоридтердіңмөлшері ұлғаяды, сілтілігі, сүттің тығыздығы, бактериямен ластану деңгейіжоғарылайды, сүт майының, лактозаның, құрғақ майсызданған заттектерініңмөлшері азаяды, оның бактерицидтік белсенділігі төмендейді. Мұндай сүттағамдық құндылығынан арылады, сүтқышқылды өнімдер мен ірімшіктердайындауы үшін қажетті технологиялық қасиеттерін жоғалтады. Мұндай сүттітұтыну жаңа туған бұзаулар арасында аурулардың көбеюіне, өлуіне жәнеаллергиялық реакциялар дамуы мен адамдар арасында тағамдық токсикоздарбайқалуына әкеліп соқтыруы әбден мүмкін. Еліміздің ауыл шаруашылықкәсіпорындарында жоғары сападағы, құнды санитарлық тұрғыдан талаптарғажауап беретін сүтті жеткілікті мөлшерде алу үшін Мемлекеттік стандарт пен СанитариялықЕрежелер мен нормаларда қарастырылған талаптар ұсталынады, сонымен қатаразықтық базаны нығайтып, сүт фермаларын заманауи сауын аппараттарымен,тоңазыту қондырғыларымен жабдықтау, сауын аппаратымен саууға бейім,желінсау ауруына төзімді сиырлардың жарамдылығын арттыруға бағытталатынсұрыптау-асылдандыру жұмыстарын өткізу керек, мұнымен қатара, сүт безіауруларын ерте диагностикалау мен алдын алуға, уақытында әрі тиімдіемдеуге,зақымдалғанжелінбөлік терініңфизиологиялықфункцияларынқал пына келтіру мен сиырлардың жоғары сүт өнімділігін сақтауға бағытталған жұмыстарды жандандыру қажет.
Сиырлардың желінсау ауруы кең тараған және сүт өндірушілерге үлкенэкономикалық нұқсан келтіретін залал, бұл нұқсан негізінен қажетті сүтмөлшерініңалынбауынан,оныңсапасы ныңтөмендеуінен,сиырлардыңуақытынан бұрын жарамсыз деп танылуынан, жаңа туылған бұзаулардыңауруларға жиі шалдығуынан және оларды емдеуге жұмсалатын шығындардант.с.с. жинақталады. Сиырлар арасында желінсаудың кең таралуы мен оныңмалшаруашылығына тигізетін зор экономикалық кесірі қазіргі ветеринариялықғылым алдына аталған мәселені шешу мен бірқатар маңызды мәселелердіңшешімін табуды міндеттейді.
Желінсауға шалдыққан сиырларда лактация кезеңінде сауын деңгейі 150-200 килограммға төмендейді. Желінсаумен ауру сиырлардың сүтінде патогендімикроорганизмдер мен метаболизмнің уыттық өнімдері болады, әрине бұлоның адамдар тағамы мен бұзаулар азығы ретінде қолданылуын жарамсызетеді. Желінсаумен ауырып шығу өзге акушерлік-гинекологиялық ауруларменбедеулік пайда болуының себепші факторы болатыны мәлім.
Желінсау сүт безінің әртүрлі функционалдық кезеңдерінде байқалуыықтимал, дегенмен лактация кезеңінде ауруға шалдығу пайызы жоғары дақауіпті болатындығы дәлелденген.
Желінсаулардыдиагностикалаумақсатын дакаталаза,редуктазаменлизоцимды анықтау жиі қолданылып жатады. Алайда сиырлардың өзгеаурулары кезінде сүттің ферменттік белсенділігі зерттелмеген деп айтуғатолықнегіз бар.
Ауру сиырлардыңорганизмінде ферменттік реакциялар өзгерісін зерттеумаңызды себебі олардың көмегімен клиникалық белгілерді уақытынан бұрынаңғарып, клиникалық желінсауды дәлелдеу мүмкіндігі туындалады.
Желінсаудың байқалуында басты рөл патогенді және шартты патогендімикрофлора үлесіне келеді.
Қазіргі уақытта желінсаудың тиімді терапиясы ретінде антимикробтықпрепараттардыинтрацист ерналдыенгізуге,оныңмөлшерлемесі,ен гізумерзімдері, ретіне қатысты біркелкі тұщымды ой пікір қалыптаспаған.
Қазіргі уақытта отандық дәрі-дәрмек өндірушілері мен көршілес Ресейдежоғарытиімді,ыңғайлыдайындәр ілікзаттаршығарылмайтынықынжылтады.
Осыаталғанмәліметтергеорайсиырларды ңсіріжелінсауыныңэтиологиясын, диагностикасын, емдік әдістерін құру олардын салыстырмалытүріндегі тиімділігін анықтау аса өзекті мәселе екендігін тағы бір басаатағымыз келеді, аталған патологияны емдеу үшін жаңа кешенді құрамындапролангирленген диоксидин, липосомалды гентамицин, нитокс-200, мамифорт,мастисепт сықпамайы енгізелген кешенді ем қолдану болашағы бар тәріздіболап көрінді.
Өзіндік қорғаныс факторларымен қатар көптеген өзіндік емес факторлар даорганизмнің қорғаныс реакцияларына белсенді түрде қатынасатыны мәлім.
Мұнымен қатар, организмдегі иммунологиялық өзгерістерді зерттеу,желінсауларды алдын алуға бағытталатын шаралардың жалпы организмніңиммунологиялық күйіне тигізетін әсерін зерттеу де үлкен қызығушылықтудырады.
Сонымен,бізөзалдымызғасиырлардыңсір іжелінсауындиагностикалаудың жаңа әдістерімен қарастыра отырып, аталған кеселдіңалдын алу бойынша жасалатын шараларға сараптау жасап, тиімді жолынтаңдап,шаруашылыққанақтылыұсын ыстаржасаубойыншазерттеужұмыстарын өткізуді мақсат етіп, мәселелер қойдық [1].
І. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Желіннің жалпы құрылым принципі
Желін – сүттің түзілуін және бөлінін қамтамасыз ететін көпіршікті-түтікше безді орган. Сырт жағынан ол жұқа серпімді терімен қапталған. Желін май және тер бздері болмайтын, түгі жоқ терімен қапталған емдермен бітеді. Терінің астынан желінді құрсақтың сыртқы шандырының жалғасы болып табылатын беткей шандыр (фасция) қаптайды да, желіннің төменгі жағында ол терең шандырға (дәнекер ұлпалы жұқа қабыққа) айналады. Желіннің оң және сол бөліктерінің арасында серпімді дәнекер ұлпаның екі қабат қатпарынан тұратын аралық аспа байлам болады. желіннің астыңғы жағында ол ішкі фасцияға айналып, желіннің бүйіріне қарай тарамданады. Желіннің бүйір фасцияларын аралық аспа байламмен көптеген дәнекер ұлпалық перделер жалғастырады. Бұл перделер желінді белгілі бір пішінде ұстайды. Аралық аспа байлам желінді көтере демеп тұрады.
Сурет 1 – Сиыр желінінің көлденең қиындысының бейнесі
А — желіннің көлденең қиындысының бейнесі; Б — безді артқы бөлігі; В —ірі шығару өзегі; 1—тері; 2 — сытрқы фасция; 3—терең фасция; 4 — іліп тұратын байлам; 5—строма; 6 — соңғы бөліктер; 7 — ұсақ шығару өзектері; 8 — сүт жолдары; 9 — паренхима; 10 — сүт цистернасы; 11—үрпі арнасы; 12 — үрпі төңірегіндегі тегіс бұлшық ет торшалары; 13— сақиналы бұлшық еттер; 14 — тегіс бұлышқ ет байламдары; 15 —соңғы бөлімнің шығару өзектері миоэпителийі; 16 — жүйкелер; 16а — жүйке талшықтары; 17 — артерия және оның тармағы, бездің соңғы бөлігінде; 18 — желін венасы; 18а — үрпінің веналық өрімі; 19 — сүт элементтері; 20 — миоэпителий; 21 — шығу өзектері эпителийі.
Барлық малда желіннің құрылым принципі бірдей. Желіннің безді ұлпасы алвеолалар жиынтығынан құралған. Пішіні жағынан олар сопақша құрылым. Алвеолалар негіздік мембрана бетінде орналасқан безді эпителийдің бір қабат торшаларынан құралған. Олардың іші қуыс, сыртынан дәнекер ұлпалы қабықпен қапталған [2].
Альвеолалар топтаса келіп бөлімдер, ал олар өз кезегінде біріге отырып бөліктер құрайды. Аталған құрылымдар нәзік дәнекер ұлпамен қапталады. Альвеолалардан жалпақ эпителиймен астарланған жіңішке бірінші реттік өзекшелер басталады. Бұл өзекшелер тоғыса келе желін бөліктерінің өзектерін, олар – желін бөліктерінің арнасын (сүт арнасын) құрайды. Олардың диаметрі бірте-бірте кеңейе береді. Сүт арналарынаң бірігуі нәтижесінде сүт жолдары пайда болады.5-20 сүт жолдары желінні төменгі жағында орналасқан қуысқа – желін цистернасына ашылады.
Қуыс желіндік және емдік бөлімдерге бөлінеді. Сиырдың желіндік қуысының сыйымдылығы 2 литрге, ал ем қуысының мөлшері емнің көлеміне байланысты ауытқып отырады да, кейде 50 мл жетеді. Ем қуысы желін қуысынан көлденең қатпармен бөлінеді. Сүт жолдары мен желін қуысы екі қабат цилиндр пішінді эпителийден құралған кілегейлі қабықпен астарланған. Қуыстың кілегейлі қабығында көптеген қатпарлар болады.
Ем қуысы көп қабатты жалпақ эпителиймен астарланған ем арнасымен жалғасады. Оның ұзындығы сиырда 0,5-1,4 см шамасында. Бұл арнаның ем ұшында ашылған жерін үрпі деп атайды. Ем арнасы кілегейлі қабық қатпарымен жабылып жатады.
Желін альвеолалары сырт жағынан моэпителийлік торшалармен қапталған. Миоэпителийлік торшалар сүт өзектерінің бойында да орналасады. Жіңішке өзектер қабырғасында бойлай орналасқан бірыңғай салалы ет талшықтары, ал кеңірек өзектер қабырғасында бойлай және көлденең орналасқан ет талшықтары болады. Сүт өзектері сағасында көлденең бағытта орналасқан бірыңғай салалы ет талшықтары қысқыш (сфинктер) тәрізді буылтық құрайды.
Ем бойында да көлденең, сәулелі және аралас бағытта орналасқан бірыңғай салалы ет қабаттары болады. Көлденең бағытта орналасқан ет талшықтары ем арнасы тұссында жақсы дамиды да, сфинктер құрайды.
Жалқы немесе егіз төлдейтін жануарларда (сиыр, қой, ешкі, түйе, бие) шапта орналасқан 1-2 жұп без ғана дамиды. Ал көп төлді жануарларда (шошқа, ит, мысық, кеміргіштер) 10-16 без дамиды да, олар жұп құрап үйектің екі жағын ала тізбектеле орналасады.
Ем саны без санымен сәкес болады. мысалы: сиырда 4 без және соған сәйкес 4 ем болады; қой мен ешкіде 2 без, 2 ем; мегежінде 12-16 без дәл сонша ем. Дегенмен, бұл ережеден ауытқұлар да кездеседі. Мәселен, биеде 4 без дамығанымен 2 ем болады, бірақ әр без өзектері сол емдерге жеке-жеке ашылады да, әр емде екіден үрпі болады.
Сурет – 2 Желін құрылысының айырмашылықтары
А – ұсақ күйіс қайыратын малдар, Б – ІҚМ, В - жылқы 1 — безді бөлігі; 2— шығару өзектері; 3 — сүт цистернасы; 4 — үрпі өзегі.
Сиыр желіні үш жұп бездің бірігуі нәтижесінде пайда болады. Ол бездердің тек алдыңғы екеуі ғана өсіп-жетіледі де, артқы жұбы дамымай қалады. Желіннің артқы екі бөлігінің сыйымдылығынан көбірек болады. желінде сүт ем түбінде орналасқан мықты қысқыш ет көмегімен сақталады. Сүттің желінде сақталуына сүт өзектерінің құрылым ерекшеліктері, олардың желін бөліктері мен бөлімшелерін бөліп тұратын дәнекер ұлпалы перделердің жағдайына байланысты кеңейіп-тарылып отыруы, мүмкіндік береді [4].
Желінде сыртқы жыныстық және аралықтық артериялар көптеген қан тамырлар тармағын түзеді. Желін альвеолалары мен жіңішке өзекшелер сыртында артериолалар, капиллярлар және лимфа капиллярларының торы орналасады. Желін ертерияларымен қатарласа веналар орын тебеді де, олар өзара көпіршелермен жалғасады. Ем веналарында тұйық өсінділер кездеседі.
Вена қаны желіннен екі жолмен – сыртқы жыныстық және құрсақтың тері астылық венасы арқылы, ағып шығады. Желін ұлпасынан сөл ішкі лимфа тамырлары, ал желін терісі мен емдерден – беткейлік лимфа тамырлары арқылы ағады. Сүтті сиырларда вена жүйесі өте жақсы дамыған.
Желіннің безді ұлпасы сыртқы ұрықтық және мықын-шаптық жүййкелермен жүйкеленеді. Орталыққа бағытталған тітіркеністің көпшілігі сезімтал түйіндерге осы сыртқы ұрықтық жүйке арқылы өтеді. Желінге баратын симпатикалық жүйкелер бел мен құйымшақтық түйіндерден шығады. Олар аталған сыртқы ұрықтық және мықын-шаптық жүйкелер құрамына енеді.
Ем түбінде сезімтал жүйке талшықтары үлкен өрімдер түзеді және осы аймақта көтеген биологиялық белсенді нүктелер (ББН) пайда болады. Соңғы құрылымдардың маңызы әлі анықталған жо. Биологиялық белсенді нүктелер қан тамырлары мен жүйке ұштарынан құралған. ББН-г ауырсыну әсеріне сезімталдық, оттегіні көп сіңіргіштік, жақсы электр өткізгіштік қасиеттері тән. ББН-лер аймағында гомеостазды реттеуде маңызды рөл атқаратын шырлы торшалар топтасады. Бұл торшалар гепарин, гистамин, гиолурон қышқылы, серотонин түзу нәтижесінде зат алмасу процесіне, синапстар өткізгіштіген ықпал етіп, биологиялық реттегіш қызметін атқарады. ББН-дің бұл қасиеттерін желіннің түрлі ауруларын, соның ішінде желінсауды емдеуге пайдалануға болады (М.Г. Якубов).
Сурет 3 – Желін жүйкелері
1 – сезімтал жүйке ұштары; 2 – сыртқы ұрықтық жүйкенің төменгі тармақтары; 3 –шап асты жүйке; 4 – сыртқы ұрықтық жүйке; 5 – бірінші белл омыртқа; 6 – құйымшақ омыртқалар.
Желін қызметі ас қорыту, қан және лимфа айналым, тыныс алу жүйелері мен көптеген ішкі секреция бздерінің жұмысымен тығыз байланысты. Сүттің алғы заттары ас қорыту жүйесінде пайда болып, қан арқылы бүкіл ағзаға таралады да, желінге жеткізіледі. Күйісті малдар үшін сүт түзу процесінде мес қарында түзілетін ыдырау өнімдерінің маңызы зор. Қарында микробиологиялық процесстер нәтижесінде пайда болған ұшпалы май қышқылдары тек энергия көзі ретінде ғана емес, сүт майын түзу үшін пайдаланылады.
Мес қарын қабырғасыда ұшпалы май қышқылдарының алмасуы нәтижесінде сірке және майлы қышқылдардың біраз мөлшері кетонды заттарға (ацетон, ацетон-сірке, бета-оксимай қышқылы) айналады. Кетонды заттар негізінен бауырда түзіледі. Желін мен бүйрек ұлпаларына да кетонды заттар түзу қабілеті тән. Кетонды заттар қалыпты алмасу өнімдері ретінде дененің бауырдан басқа ұлпаларының барлығында энергия көзі болып пайдаланылады. Бета-май қышқылы сүт майының алғы затының бірі болып табылады.
Сау мал қанының құрамында 2-9 мг, сүтнде 3-8, ал зәрінде 9-18 мг кетонды заттар болады. қандағы кетонды заттардың 60-85 пайызын бета-оксимай қышқылы құрайды. Сүт пен зәр құрамында ацетон және ацетон-сірке қышқылының концентрациясы көбейіп, олардың бета-оксимай қышқылына қатынасы тиісінше, 1:2 және 1:1 шамасында сақталады [15].
1.2 Желінсау классификациясы
Желінсау – Mastitis – желіннің қабынуы, көбінесе жаңа туған малда, сиырларды суалтқан кезде, қойды қозысынан айырған кезде кездеседі.
Себептері. Желінсауды тудыратын себептер өте көп, кейде оның қайсысы негізгі себеп, қайсысы қосалқы себеп екендігін ажырату қиын болады.ғалымдар желінсаудың пайда болуына 80сжағдайда микробтар кінәлі деп есептейді. Микробтардың желінге келіп түсуі әр түрлі:
1. Желін үрпісі арқылы (галоктогенді жол) жатқан жері лас болса, желінді жуып-сүртетін шүберектер кір болса, сауыншының қолы және сауын агрегаты таза болмаса;
2. Қан арқылы – гематогенді жол (гастроэнтерит, ретикулоперитонит, эндометрит, вагинит т.б.) ауырған органдардың микробы желінге келіп түседі;
3. Желіннің терісі арқылы (лимфогенді жол) – тері жарақаттанғанда микроб сол жарадан ары қарай лимфа тамырлары арқылы тарайды.
Бірақ микроб барлық уақытта міндетті түрде ауру тудырады деуге болмайды, ол организмнің жалпы резистенттілігіе байланысты: организм резистенттілгін төмендетін факторларға, малдың күтімінің, азықтандырудың нашарлауы, сауу ережесінің бұзылуы, желін гигиенасының сақталмауы жатады.
Желінсаудың пайда болуына желіннің зақымдалуы тікелей себепкер фактор, яғни сыртқы жарақат (ұрылып-соғылуы, сырылып езілуі, жыртылып тесілуі), немесе ішкі жарақат (альвеолалар мен сүт жолдарының жыртылуы) микробтар ену үшшн ашық қақпа болып саналады. Ішкі жарақаттар сауу агрегаттарын дұрыс пайдаланбаудан немесе желінге ауа үрлеген кезде қысымның көбеюінен болуы мүмкін.
Сауылып жүрген сиырда дұрыстап суалтудың да желінсаудың алдын алу үшін маңызы бар. Туар алдындадағы желінде пайда болған ісіктер суыққа ұрынып немесе зақымданатын болса, тез желінсауға ұшыратады.
Көктемдегі кезде бірден көк шөпке шығып кеткен малда желінсау орыын алады. Желінсау көбінесе, сүтті сиырларда кездеседі, оны желін қызметінің, зат алмасу құбылыстары мен лактация процессінің өте қарқынды жүруімен түсіндіруге болады [5].
Желінсауды жіктеу. Организмнің резистенттілгіне байланысты желіндегі қабыну үрдісі әр түрлі деңгейде өтуі мүмкін.
А. П. Студенцов қабыну үдірістерін сипаттай келіп желінсауды былай жіктейді:
1. Серозды желінсау;
2. Катаральді желінсау:
а. Цистерна мен сүт жолдарының катары;
б. Альвеола катары.
3.Фибринозды желінсау;
4. Іріңді желінсау:
а. Іріңді-катаральді желінсау;
б. Желін абсцессі;
в. Желін флегмонасы.
5. Геморрагиялық желінсау;
6. Кейбір ауруларға тән желінсаулар:
а. Желін аусылы;
б. Желін актиномикозы;
в. Желін туберкулезі.
7. Желінсаудың асқынулары:
а. Желін индурациясы;
б. Желін гангренасы.
Клиникалық өтуіне қарай желінсауды жіті (acuto) – 10 тәулікке дейінгі; созылмалы (chronica) – 2-3 аптадан асып кеткенде; жасырын (latentus) – субклиникалық деп бөледі.
Бұл жіктеудің негізіне келесі факторлар жатқызылады:
• Сүт безіндегі қабыну процессі жергілікті реакция ғана емес, сонымен қатар ағзаның жалпы жауап реакциясы болып табылады;
• Індетті аурулар (аусыл, актиномикоз, туберкулез, шешек, ботриомикоз, микоздар) себебінен болатын желіннің қабыну процесстері желінсаудың сецификалық формаларына жатады;
• Морфологиялық жағынан бір топқа жататын қоздырғыштар, сүт безі ұлпасының патогендігіне және реактивтілігіне байланысты желінсаудың әр түрлі формаларын туғызуы мүмкін.
Кесте 1 – Желінсауды басқа аурулардан ажырату
№
Қабыну үрдісінің клиникалық белгілері
Дистамин немесе мастидинге реакциясы
Тұндыру арқылы тексеру
Бактериологиялық зерттеу
Қорытныды диагноз
1
+
+
+
+
Желінсау
2
+
Желіннің тітіркенуі
3
+
Микроб тасығыш мал
4
Дені сау мал
1.3 Іріңді-катаральды желінсаудың этиологиясы, патогенезі
Іріңді-катаральды желінсау деп – іріңдеткіш микрофлораның қатынасуымен өтетін, желіннің сүтті жолдары мен алвеолдардың қабынуын айтады.
Іріңді-катаральды мастит, желінге сыртқы ортадан сүтті канал арқылы немесе енетін патогенді микрофлораның ықпалымен немесе сүтті қойма мен өзектердегі вирулентті микробтардың күшеюінің нәтижесінде пайда болады. Айрықша жиі маститті стрептококкалар пайда болғыздырады. Жекелеген сиыр отарларында стрептококкалы маститтің этиологиясы жоғарыөнімдік сиырлардың 62-64%-ын қамтып, кең етек алады. Іріңді-катаральді мастит стафилоккалар, іріңді және ішек таяқшаларының ықпалымен де жиі пайда болады.
Маститтің қоздырғыш-бактериялармен қатар туберкулез, бруцеллез, аусыл, шешек секілді арнаулы инфекциялар мен Аткиномицет, Аспергиллюс, Мукор, Кандид және тағы да басқа тұқымына жататын қарапайым саңырауқұлақшалар да болуы мүмкін.
Мал шаруашылығы мен ветеринариядағы антибиотикатарды зерттеудегі микозды шығу тегіндегі маститтердің таралуы.
Ауру қоздырушылар сыртқы ортадан үрпі каналы арқылы енетін галактогенді жол негізгі рөлді атқарады. Бұған желін терісінің микроорганизмдерге бай болуы қолайлы жағдай жасайды. Микрофлораның негізгі көзі болып, ластанған төсеме, еден, ағынды астау, желінді жуған кездегі су мен оны сүртуге қолданатын сүлгі, сауушылардың кір қолдары, нашар күйдегі сауу аппараттары және де үрпі терісі мен үрпі каналының тесігімен тікелей жанасатын басқа да заттар болуы мүмкін [6].
Үрпі арқыла желіннің инфекциялану еден мен төсеменің үстіне қағанақтың кідіруі, эндометриттар, жатырдың субинволюциясы, жыныс органдарынан шыққан патологиялық бөлінулер түсуі кезінде, мастит кезіндегі экссудаттар, алғашқы сүт сауу жерге бағыттылған кезде, ашылған абцесстердің жаралары мен тілімдерінде іріңнің болуы әсіресе жоғары болады.
Үрпі каналы арқылы микробтардың ішке енуіне үрпі қысқыштарының босауы, тұрақсыз сауу, тас желіндік кезінде катетерді үрпіде ұзақ уақытқа қалдыру арқылы катетеризация ережелерінің бұзылуы, сонымен қатар үрпі каналының тарылуы мен бітелуі, туғаннан кейінгі талықсу кезіндегі асептика мен антисептика ережелерін бұзу арқылы жеоінге көп мөлшерде ауаның өткізілуі, сауу кезіндегі желінді қатты тарту секілді әрекеттер жақсы жағдай жасайды. Сауу кезінде үрпі ұшында болған бактериялардың желінге механикалық тасымалдау жүзеге асуы мүмкін. Бұл сауу аппарты дұрыс орнатылмаған кезде болады. Сүт безіне микробтардың галактогенді түрде енуі кезінде бір ширек қана зақымданады.
Микрофлораның патогенді ерекшеліктерінің қалыптасуы мен жұқпалы маститтің пайда болуы үшін итермелеуші шарттар қажет. Бұл шарттар жануарларды толымсыз азықтандыру, күтім мен асыраудың нашар болуы, желінді аса суытып жіберу, толымсыз және тұрақсыз сауу, сиырларды дұрыс кіргізбеу, мал тұратын және мал жайылатын жерлердегі санитарлық нормалардың сақталмауы, саууға арналған стақандардың кір болуы, желінді жуу процесі салқын және кір сумен өткізілу секілді жағдайлар мен жануар ағзасының және желін тіндерінің қорғаныш факторларын және сүттің бактериостатикалық қасиеттерін төмендететін жағдайлар орын алған кезде болады[14].
Патогенезі. Желінсауды қоздырғыш микробтар қан арқылы басқа органдардан келіп түскенде қабыну үрдісі желінді түгелдей қамтуы мүмкін, әрі өте ауыр өтеді. Егер де инфекция лимфогенді жолмен тараған болса, патологиялық үрдіс тері асты ұлпасы мен альвеола аралық дәнекер ұлпадан серозды желінсау ретінде басталып, кейіннен желінсаудан флегмонаға ауысады.
Инфекция лактогенді жолмен өткенде немесе цистернада бұрыннан болған сапрофитті микрофлора өзінің уыттылығынын көрсете бастаса, қабыну үрдісі цистерна мен сүт жолдарының, одан кейін альвеолдардың кілегейлі қабатының қабынуымен сипатталады. Әдетте мұндай жағдайда қабыну үрдісі желіннің бір ширегімен ғана шектеледі.
Желінсау кезінде патологиялық үрдіс бір түрден екінші түрге тез ауысып, өте жылдам өзгеріп дамып отырады. Басқа органдағыдай мұнда қан да қан айналу үрдісі бұзылып, қан тамырдларының тығыздығы нашарланатындықтан әрі тамыр ішіндегі қысым күшейгендіктен қанның сұйық бөлігі тамыр сыртындағы дәнекер ұлпаға біртіндеп шыға бастайды, сол жерде лейкоциттер жиналады, ұлпаның қалыпты жағдайдағы биохимиялық үрдістері бұзылады, онкотикалық және осмостық қысым көтеріледі, жүйке талшықтары қысылады. Сөйтіп қабыну үрдісінің негізгі белгілері (ісіну, қызару, ыстығы көтеріліп, ауырсынуы) біліне бастайды. Лимфа түйіндері алғашқы кезде өзінің қорғаныс қызметін атқарғанымен, патологиялық үрдістің қарқынды күшіне шыдай алмай, оның өзі инфекцияның таралу көзіне айналады. Патологиялық үрдіс альвеолдар мен сүт жолдарын қамтыған кезде сүттін физикалық химиялық қасиеттері өзгереді, оның құрамында әртүрлі қоспалар, лейкоциттер және эпителий торшалары көбейіп кетеді.
Ағзаның қорғаныш күшін төмендететін қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларының әсерлерімен, бір-бірінен ерекшеліктері әр түрлі маститтер бір түрден екінше түрге оңай ауысып кете алады.
Кез келген маститтің патогенезіне, яғни даму қарқынына қабыну реакциясының ортақ заңдылықтары тән. Мысалға айтқанда, өткір мастит кезінде және де кез келген басқа да жұмсақ тіндердің қабынуы кезінде, желіннің зақымданған бөлігінде қан айналым нашарлайды, қан тамырларының қанның сұйық құрамдас бөліктері және жасушалық элементтерге деген өткізгіштік деңгейі жоғарылайды. Осыған байланысты желіннің зақымданған тіндерінде ісінген экссудат пен жасушалы инфильтрат пада болады, олардың ерекшеліктері қабынудың түрін анықтайды. Сонымен бәрге желіннің жүйке ұштарының тітіркендіргіштігі жоғарылап, оның функциялары бұзылады. Көрсетілген мастит кезіндегі желін тіндеріндегі өзгеріс пен ауру жануардың жалпы күйі әр түрлі шекте теңселеді – клиникалық сәл байқалатын белгілерден бастап, ауыр іріңді-шірікті және гангренозды процестерге дейін [7].
1.4 Іріңді-катаральды желінсаудың клиникалық белгілері
Іріңді-катаральды мастит негізінде цистерна және сүтті жолдардың катары немесе альвеолдар катарымен басталады. Алайда уақыт өте келе ол өзіне тән ерекшеліктерді және өткір немесе созылмалы түрді қабылдайды.
Іріңді-катаральды мастит жиі кездерде желіннің бңр ширегінің қабынуымен шектеледі, сирек кездерді бір уақытта 2 не одан да көп бөліктер қабынады. Маститтің өткір өтуінің кезінде желіннің зақымданған ширегінің цистернасы мен сүтті жолдарының шырышты қабығында гиперемия, ісінулер, жасушалы инфильтрация, жабын эпителийнің қайта жасалуы мен түсуі пайда болады. Аыльвеолдар мен сүтті өзектерде құрамында гематогенді жасушалар, іріңді денешіктер, гистиоциттер, зақымданған тіндерді жасушалары мен гистиоциттерін бар экссудаттар жиналады. Альвеолдардың жеке топтары қайта туылады, өледі. Осы бөліктердің айналасында лейкоциттердің көп мөлщердегі жиналуы болады.
Желін тінінің өзгеруі жануар дене температурасының 40-40,5◦С-қа дейін көтерілуімен қатар болады, сонымен бірге жануардың жалпы жәбірлі болады, оның тәбеті нашарлайды немесе азықтан мүлде бас тартады. Сүт секрециясы бұл кезде қатты нашарлап кетеді, немесе мүлде тоқтатылады. Бұл белгілер кейбір кездерде, желін тінінің сыртқы патологиялық өзгерістерінің пайда болуына дейін қалыптасады. Алайды көп кездерде, жануардың жалпы күйінің нашарлауымен бірге желіннің зақымданған бөлігіндегі клиникалық белгілер бірге байқалады. Қабынудан ісіну нәтижесінде желіннің бұл бөлігінің көлемі ұлғаяды. Терісінің түсі қызарады. Ісінуден басқа, зақымданған желін ширегінің пальпациясы кезінде, оның тінінің ошақтық немесе диффузиоздық тығыздалуы, сол жердің аурусезгіштігінің және температурасының жоғарылауы, сонымен қатар сәйкес келетін жақтын желінүстілік лимфа түйінінің ұлғаюы бақалады.
Зақымданған ширектен шыққан сүт жиі кездерде ерекше сары түстіге айналады, кейбір еһкездерде оның қызыл реңі болады немес сулы болып қалады. Аурудың басындағы қабынуы кезінде сүттің құрамында ұсақ, одан кейін ұлғайған казеинніғ борпылдақ ұйыстары пайда болады.
Іріңді-катаральды мастит кезіндегі қабынудың өткір белгілері алғашқы 2-3 күн бойы созылады. Содан кейін олар жоқ болып кетеді, яғни ауру тоқтайды немесе созылмалы қалыпқа енеді [8].
Созылмалы іріңді-катаральді мастит жиі кездерде өткір маститтің салдары болады. Алайда көп уақытта іріңді-катаральды маститтің созылмалы өтуі ауру басталғаннан бастап басталады.
Созылмалы іріңді-катаральды мастит кезінде жануардың жалпы күйінің нормадан ауытқулары негізінен болмайды. Желіннің зақымданған бөлігінің аурусезгіштігі мен температурасы негізінен әлсіз байқалады. Сонымен бірге зақымданған желін ширегінің сүтті өзектерінің альвеолдары уақыт өте келе дәнекер тінмен алмасып, бірте-бірте бүтіндей жаңарады. Желіннің зақымданған ширегінің мөлшері кішірейеді. Оның тіні бірқалыпсыз тығыз болады. Сүтті жолдардың кейбір бөлігі тығыз тәждер қалыптастырып, бірігіп кетеді. Жекелеген сүтті өзектерде уақыт өте келе дәнекер тінімен қапталатын және сонында тығыз жүгендерге, кейбіркездерде шірікке айналатын ретенционды білезіктер қалыптасады. Зақымданған желін ширегіндегі сүт секрециясы прогрессивті түрде төмендейді, ал оның секреті қабынудың жетілуінің уақытымен анық байқалатын шырышты-іріңді сипатты қабылдайды. Осы секреттердең дайындалған жағуларды микроскопиялағанда, көп мөлшердегі іріңдң денешіктердің, стрептококкалар тізбегі және басқа да микробтардың түрін байқауға болады.
Болжам. Іріңді катарльды мастит күтудің және сауудың санитарлы-гигиеналық шарттарын сақтамаған кезде жиі кезде кең ауқымды таралады. Созылмалы түрге өткенде ол желіннің қайтымсыз өзгерістерін қалыптастырады. Сондықтан да зақымданған ширектегі сүт секрециясы ауруды толық жойғаннан кейін де толығымен қалпына келмейді. Кезекті сүтею кезіңде маститтің рецидивтері болуы мүмкін [10].
Кесте2 – Желінсау түрлерін ажыратып балау
Желінсау сипаты
Жануардың жалпы күйі
Зақымданған желін бөлігіндегі тіннің өзгерістері
Зақымданған ширектегі сүттін өзгерістері
Серозды
Сәл жәбірлеу, температураның болмашы көтерілуі, сауынның төмендеуі
Желіннің бір ширегі (немесе жартысы) қамырлы немсес тығыздалған консистенциялы ұлғайған, жергілікті температура көтерілген, тері гипермирланған, ісінген
Аурудың басында сырттай қалыпты, содан кейін казеиннің сулы қауыздарымен болады
Сүтті жолдар мен цистернаның катары
Кейбір кездерде сәл абыржу, температураның көтерілуі, тәбеттің төмендеуі, сауынның төмендеуі
Желіннің бір кейде екі немесе үш ширегі орынды ұлғайған, температура мен аурушаңдық әлсіз білінеді немесе мүлде болмайды, төменгі үштен бірінің тығыздалуы, жиі ошақтық
Сауудың басында казеиннің сулы қауыздарымен, содан кейін қалыпты
Альвеолдар катары
Жиі кездерде сәл абыржу, дене температурасының көтерілуі, сауынның төмендеуі
Желін көлемінің орынды ұлғаюы, диффузиозды немесе ошақты тығыздалу, аурушаңдық және жергілікті температура әлсіз білінеді
Сауудың басынан соңына дейін казеиннің сулы қауыздары болады
2 кестенің жалғасы
Фибринозды
Жәбірленушілік, тәбеттің төмендеуі немесе толық жойылуы, температураның жоғарылауы, кейбір кездерде ауру ширек жаққа ақсау, сауынның кенеттен төмендеуі
Желін ширегінің немесе жартысының көлемінің ұлғаюы, терінің гиперемиясы және әлсіз ісінуі, көтеріңкі температура, тіндердің аурушаңдылығы және қатты тығыздалуы, жиі сықырлау, ару бөліктің желінүстілік түйіннің ұлғаюы
Казеиннан сары түсі мен үлкен тығыздылығымен ерекшеленетін фибриннің үгінділері мен қабықшалары бар сары түсті лай сұйықтық
Іріңді-каральді
Жәбірленушілік, тәбеттің төмендеуі немесе толғымен жойылуы, алғашқы 2-3 күндері температураның жоғары болуы, сауынның кенеттен төмендеуі
Желін ширегінің анық байқалатын немесе орынды ұлғаюы, жергілікті температураның көтерілуі, орташа немесе жоғары аурушаңдылық, желінүстілік лимфалық түйіннің ошақтық немесе жалпы тығыздалуы
Қауыз бен іріңнің, кейбір кезде қанмен бірге болатын ақшыл-сұр немесе сарғыш түсті сүт
Желін абцессі (абцедирланған мастит)
Жәбірленушілік, тәбеттің төмендеуі, температураның жоғарылауы, көптеген абцесстар кезіңіндегі ремитирланатын температура
Абцесстің мөлшеріне байланысты ширектің орында немесе едәуір ұлғаюы, абцесстердің көп мөлшері кезінде ұлкен. Беткі абцесстердің терісі гиперемирланған, ісінген, қатайған. Тіндердің ұлғаюы ошақтық немесе диффузиялық, көп кездерде флюктация. Аурушаңдылық жоғары. Жергілікті температура көтеріңкі, желінүстілік лимфалық түйін ұлғайған
Даралық абцесс кезінде сүттің түрі өзгермейді, көптік абцесс кезінде - жалқық пен іріңнің қоспасымен келген сулы
Желін флегмонасы
Қатты жәбірленушілік, тәбеттің төмендеуі немесе азықтан бас тарту, температураның көтерілуі, жиі ақсақтық
Желін ширегінің немесе жартысының айтарлықтай ұлғаюы, тері құйылған немесе жолақты гиперемиямен қатайған. Тіндердін кенеттен тығыздалуы (тастануы) мен қатты аурушаңдылық. Жергілікті температура көтерілген, желінүстілік лимфалық түйін ұлғайған
Аурудың бастапқы кезінде сулы сүт, содан кейін қауыздары бар сұр түсті лай сұйықтық
Гемморрагиялық
Жәбірленушілік, тәбеттің төмендеуі, температураның едәуір көтерілуі
Желіннің ширегі немесе жартысы едәуір ұлғайған, терісі ісінген әрі қызыл немесе боз дақтары бар, кейбір кездерде диффузды гиперемирланған, тіндер ұлғайған, аурушаңды, жергілікті температура көтеріңкі, желінүстілік түйін ұлғайған
Сулы қызылдау немесе қауыздары бар қызыл
1.5Диагноз және қолданылатын емдік шаралар
Клиникалық белгілеріне қарап.
Желінсаудың клиникалық диагностикасы көпқырлы. Сүт безінің ауруының этиологиясын, сипатын және пайда болған уақытыны білу үшін анамнез жинау керек, жануарды клиникалық қарау жүргізу қажет.
Анамнез деректернінің негізгі мақсаты – патологиялық процесстің басталуын, алғашқы клиникалық белгілерін, мүмкін болатын себебін анықтау.
Желінді зерттеу. Қарап көру, ұстап көру және сауып көру сияқты тәсілдерден тұрады. Желінді сиырдың артқы жағынан және жанынан келіп қарайды. Желіннің оң жақ бөлігі мен сол жақ бөлігін салыстырады: көлемі, терісінің түсі, бүтіндігі, тығыздығы, температурасы, малдың реакциясы, сүттің түсіі, иісі, т.б. сонымен қатар желін үсті лимфа түйінін зерттейді.
Зертханалық зерттеу. Аурудың диагнозын дұрыс қою үшін клиникалық зерттеулерге қосымша сүтті немесе желіннің басқа секретін зертханалық зерттеуден өткізеді.
Мастидинмен сынау келесі түрде өтеді. Әрбір пластинканың шұңқырына сәйкес желін ширегінен 1 мл сүт сауып оған дайындалған 1 мл ерітіндіні қосады. Реактив пен сүттің қоспасын әрбір шұңқырында кезек-кезек 10-15 секунд бойы араластырып, реакцияны байқайды.
Теріс реакция кезінде бірқалыпты қоспа пайда болады, күмәнді реакция кезінде – пластинканың айналу уақытында шұңқыр түбінде ұйыс пайда болуынсыз болатын жұқа қауыздар байқалады. Оң реакция – әлсіз немесе тез пайда болатын тығыз ұйсытын анық пайда болуы.
Тұну сынауыңбеткі активту заттардан жасалған реактивтерге оң әсер еткен ширектен шыққан сүтті бөлу арқылы өткізеді.
Оны келесі түрде жүзеге асырады. Сауудың сонында пробиркаға 10 мл сүт алып, оны ашып кетуден сақтау үшін, тоңазытқышқа немесе басқа бір салқын жерге 16-18 сағатқа қояды. Екінше күні сынаманы байқап нәтижелерін белгілейді. Бұны күндізгі жарықта жасаған дұрыс. Сонымен қатар бұл кезде тұнбаның болуын, қаймақтың мөлшері мен сипаты және сүттің түсіне назар аударады.
Сау сиырлардың сүті ақ немесе сәл көкшіл түсті, тұнба түзбейді. Маститпен ауыратын сиырлардың сүті сулы, қаймақтың консистенциясы өзгерген. Сынаманың нәтижелерін анықтаған кездегі негізгі диагностикалық белгі тұнба болып табылады. Тұрып қалған сүттегі оның пайда болуы немесе қауызды созылмалы жалқақтық қаймақтардың бар болуы тұну сынауының оң нәтижесін көрсетеді.
Бромтильді сынау. Сиырларды маститке жаппай зерттеу үшін сүзгіш қағаздан жасалған арнаулы қағаз карточкаларды қолданады. Карточкаларда индикаторлар сіңірілген арнаулы төрт дөңгелек бар. Әрбір дөңгелекке сәйкес ширектен алынған 1-2 тамшы сүт жағады және содан түстің өзгеруін бақылайды. Дөңгелектердің түсі сүт реакциясына байланысты әр түрлі түстерге ие болады, соның іщінде егер сүт әлсіз қышқылдық реакциялы болса, ол сары немесе сарғыш-жасыл түске боялады. Сілтілі сүт жасыл немесе көкшіл-сары түске айналады.
Диагнозды нақтылау үшін сүттің микроскопиялық зерттеуінің маңызы зор. Созылмалы іріңді-катаральды мастит үшін келесідей белгілер тән: сүттің шырышты күйі және сары түсі, зақымданған желін ширегі мен үрпісінің мөлшерінің кішіреюі. Өткір қабыну кезінде – сүт құрамында қысқа, ал созылмалы қабыну кезінде – стрептококкалардың ұзын тізбектері тән [4].
Желінсауды емдеуге неғұрлым тез кірісу керек, себебі патологиялық үрдіс өте жіті қарқынды өтетіндіктен 1-2 тәуліктің өзінде-ақ желін паренхимасында қайтып, бұрыңғы қалпына келмейтін өзгерістер болуы мүмкін.
Ауру малды бөлектеп алып, оған қажетті жағдайларды жасау керек: тыныштық, жайлап қолмен сауу, тұрған жерін таза, құрғақ, жылы, рациондағы жем, шырынды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сүт өнімділігінің төмендеуі мен сүттің санитариялық-технологиялықсапасын төмендеуіне әкеліп соғатын көптеген аурулар ішінде желінсаудың алатын орны ерекше. Бір мерзім аралығында желінсаумен 15-30 дан 50-70% дейін жануарлар ауыруы ықтимал. Желінсауға шалдыққан сиырларданқабыну үдерісінің ағымдық сипаты мен оның алдын алу жұмыстарыныңжасалмауына орай жылдық сүт өнімінің 15-20% одан да көп шамасын алынбайжатады. Зақымдалған сүт безі бөліктерінің сүтінде (секретінде) соматикалық жасушалар санының (басым түрде лейкоциттердің), ақуыздардың, хлоридтердіңмөлшері ұлғаяды, сілтілігі, сүттің тығыздығы, бактериямен ластану деңгейіжоғарылайды, сүт майының, лактозаның, құрғақ майсызданған заттектерініңмөлшері азаяды, оның бактерицидтік белсенділігі төмендейді. Мұндай сүттағамдық құндылығынан арылады, сүтқышқылды өнімдер мен ірімшіктердайындауы үшін қажетті технологиялық қасиеттерін жоғалтады. Мұндай сүттітұтыну жаңа туған бұзаулар арасында аурулардың көбеюіне, өлуіне жәнеаллергиялық реакциялар дамуы мен адамдар арасында тағамдық токсикоздарбайқалуына әкеліп соқтыруы әбден мүмкін. Еліміздің ауыл шаруашылықкәсіпорындарында жоғары сападағы, құнды санитарлық тұрғыдан талаптарғажауап беретін сүтті жеткілікті мөлшерде алу үшін Мемлекеттік стандарт пен СанитариялықЕрежелер мен нормаларда қарастырылған талаптар ұсталынады, сонымен қатаразықтық базаны нығайтып, сүт фермаларын заманауи сауын аппараттарымен,тоңазыту қондырғыларымен жабдықтау, сауын аппаратымен саууға бейім,желінсау ауруына төзімді сиырлардың жарамдылығын арттыруға бағытталатынсұрыптау-асылдандыру жұмыстарын өткізу керек, мұнымен қатара, сүт безіауруларын ерте диагностикалау мен алдын алуға, уақытында әрі тиімдіемдеуге,зақымдалғанжелінбөлік терініңфизиологиялықфункцияларынқал пына келтіру мен сиырлардың жоғары сүт өнімділігін сақтауға бағытталған жұмыстарды жандандыру қажет.
Сиырлардың желінсау ауруы кең тараған және сүт өндірушілерге үлкенэкономикалық нұқсан келтіретін залал, бұл нұқсан негізінен қажетті сүтмөлшерініңалынбауынан,оныңсапасы ныңтөмендеуінен,сиырлардыңуақытынан бұрын жарамсыз деп танылуынан, жаңа туылған бұзаулардыңауруларға жиі шалдығуынан және оларды емдеуге жұмсалатын шығындардант.с.с. жинақталады. Сиырлар арасында желінсаудың кең таралуы мен оныңмалшаруашылығына тигізетін зор экономикалық кесірі қазіргі ветеринариялықғылым алдына аталған мәселені шешу мен бірқатар маңызды мәселелердіңшешімін табуды міндеттейді.
Желінсауға шалдыққан сиырларда лактация кезеңінде сауын деңгейі 150-200 килограммға төмендейді. Желінсаумен ауру сиырлардың сүтінде патогендімикроорганизмдер мен метаболизмнің уыттық өнімдері болады, әрине бұлоның адамдар тағамы мен бұзаулар азығы ретінде қолданылуын жарамсызетеді. Желінсаумен ауырып шығу өзге акушерлік-гинекологиялық ауруларменбедеулік пайда болуының себепші факторы болатыны мәлім.
Желінсау сүт безінің әртүрлі функционалдық кезеңдерінде байқалуыықтимал, дегенмен лактация кезеңінде ауруға шалдығу пайызы жоғары дақауіпті болатындығы дәлелденген.
Желінсаулардыдиагностикалаумақсатын дакаталаза,редуктазаменлизоцимды анықтау жиі қолданылып жатады. Алайда сиырлардың өзгеаурулары кезінде сүттің ферменттік белсенділігі зерттелмеген деп айтуғатолықнегіз бар.
Ауру сиырлардыңорганизмінде ферменттік реакциялар өзгерісін зерттеумаңызды себебі олардың көмегімен клиникалық белгілерді уақытынан бұрынаңғарып, клиникалық желінсауды дәлелдеу мүмкіндігі туындалады.
Желінсаудың байқалуында басты рөл патогенді және шартты патогендімикрофлора үлесіне келеді.
Қазіргі уақытта желінсаудың тиімді терапиясы ретінде антимикробтықпрепараттардыинтрацист ерналдыенгізуге,оныңмөлшерлемесі,ен гізумерзімдері, ретіне қатысты біркелкі тұщымды ой пікір қалыптаспаған.
Қазіргі уақытта отандық дәрі-дәрмек өндірушілері мен көршілес Ресейдежоғарытиімді,ыңғайлыдайындәр ілікзаттаршығарылмайтынықынжылтады.
Осыаталғанмәліметтергеорайсиырларды ңсіріжелінсауыныңэтиологиясын, диагностикасын, емдік әдістерін құру олардын салыстырмалытүріндегі тиімділігін анықтау аса өзекті мәселе екендігін тағы бір басаатағымыз келеді, аталған патологияны емдеу үшін жаңа кешенді құрамындапролангирленген диоксидин, липосомалды гентамицин, нитокс-200, мамифорт,мастисепт сықпамайы енгізелген кешенді ем қолдану болашағы бар тәріздіболап көрінді.
Өзіндік қорғаныс факторларымен қатар көптеген өзіндік емес факторлар даорганизмнің қорғаныс реакцияларына белсенді түрде қатынасатыны мәлім.
Мұнымен қатар, организмдегі иммунологиялық өзгерістерді зерттеу,желінсауларды алдын алуға бағытталатын шаралардың жалпы организмніңиммунологиялық күйіне тигізетін әсерін зерттеу де үлкен қызығушылықтудырады.
Сонымен,бізөзалдымызғасиырлардыңсір іжелінсауындиагностикалаудың жаңа әдістерімен қарастыра отырып, аталған кеселдіңалдын алу бойынша жасалатын шараларға сараптау жасап, тиімді жолынтаңдап,шаруашылыққанақтылыұсын ыстаржасаубойыншазерттеужұмыстарын өткізуді мақсат етіп, мәселелер қойдық [1].
І. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Желіннің жалпы құрылым принципі
Желін – сүттің түзілуін және бөлінін қамтамасыз ететін көпіршікті-түтікше безді орган. Сырт жағынан ол жұқа серпімді терімен қапталған. Желін май және тер бздері болмайтын, түгі жоқ терімен қапталған емдермен бітеді. Терінің астынан желінді құрсақтың сыртқы шандырының жалғасы болып табылатын беткей шандыр (фасция) қаптайды да, желіннің төменгі жағында ол терең шандырға (дәнекер ұлпалы жұқа қабыққа) айналады. Желіннің оң және сол бөліктерінің арасында серпімді дәнекер ұлпаның екі қабат қатпарынан тұратын аралық аспа байлам болады. желіннің астыңғы жағында ол ішкі фасцияға айналып, желіннің бүйіріне қарай тарамданады. Желіннің бүйір фасцияларын аралық аспа байламмен көптеген дәнекер ұлпалық перделер жалғастырады. Бұл перделер желінді белгілі бір пішінде ұстайды. Аралық аспа байлам желінді көтере демеп тұрады.
Сурет 1 – Сиыр желінінің көлденең қиындысының бейнесі
А — желіннің көлденең қиындысының бейнесі; Б — безді артқы бөлігі; В —ірі шығару өзегі; 1—тері; 2 — сытрқы фасция; 3—терең фасция; 4 — іліп тұратын байлам; 5—строма; 6 — соңғы бөліктер; 7 — ұсақ шығару өзектері; 8 — сүт жолдары; 9 — паренхима; 10 — сүт цистернасы; 11—үрпі арнасы; 12 — үрпі төңірегіндегі тегіс бұлшық ет торшалары; 13— сақиналы бұлшық еттер; 14 — тегіс бұлышқ ет байламдары; 15 —соңғы бөлімнің шығару өзектері миоэпителийі; 16 — жүйкелер; 16а — жүйке талшықтары; 17 — артерия және оның тармағы, бездің соңғы бөлігінде; 18 — желін венасы; 18а — үрпінің веналық өрімі; 19 — сүт элементтері; 20 — миоэпителий; 21 — шығу өзектері эпителийі.
Барлық малда желіннің құрылым принципі бірдей. Желіннің безді ұлпасы алвеолалар жиынтығынан құралған. Пішіні жағынан олар сопақша құрылым. Алвеолалар негіздік мембрана бетінде орналасқан безді эпителийдің бір қабат торшаларынан құралған. Олардың іші қуыс, сыртынан дәнекер ұлпалы қабықпен қапталған [2].
Альвеолалар топтаса келіп бөлімдер, ал олар өз кезегінде біріге отырып бөліктер құрайды. Аталған құрылымдар нәзік дәнекер ұлпамен қапталады. Альвеолалардан жалпақ эпителиймен астарланған жіңішке бірінші реттік өзекшелер басталады. Бұл өзекшелер тоғыса келе желін бөліктерінің өзектерін, олар – желін бөліктерінің арнасын (сүт арнасын) құрайды. Олардың диаметрі бірте-бірте кеңейе береді. Сүт арналарынаң бірігуі нәтижесінде сүт жолдары пайда болады.5-20 сүт жолдары желінні төменгі жағында орналасқан қуысқа – желін цистернасына ашылады.
Қуыс желіндік және емдік бөлімдерге бөлінеді. Сиырдың желіндік қуысының сыйымдылығы 2 литрге, ал ем қуысының мөлшері емнің көлеміне байланысты ауытқып отырады да, кейде 50 мл жетеді. Ем қуысы желін қуысынан көлденең қатпармен бөлінеді. Сүт жолдары мен желін қуысы екі қабат цилиндр пішінді эпителийден құралған кілегейлі қабықпен астарланған. Қуыстың кілегейлі қабығында көптеген қатпарлар болады.
Ем қуысы көп қабатты жалпақ эпителиймен астарланған ем арнасымен жалғасады. Оның ұзындығы сиырда 0,5-1,4 см шамасында. Бұл арнаның ем ұшында ашылған жерін үрпі деп атайды. Ем арнасы кілегейлі қабық қатпарымен жабылып жатады.
Желін альвеолалары сырт жағынан моэпителийлік торшалармен қапталған. Миоэпителийлік торшалар сүт өзектерінің бойында да орналасады. Жіңішке өзектер қабырғасында бойлай орналасқан бірыңғай салалы ет талшықтары, ал кеңірек өзектер қабырғасында бойлай және көлденең орналасқан ет талшықтары болады. Сүт өзектері сағасында көлденең бағытта орналасқан бірыңғай салалы ет талшықтары қысқыш (сфинктер) тәрізді буылтық құрайды.
Ем бойында да көлденең, сәулелі және аралас бағытта орналасқан бірыңғай салалы ет қабаттары болады. Көлденең бағытта орналасқан ет талшықтары ем арнасы тұссында жақсы дамиды да, сфинктер құрайды.
Жалқы немесе егіз төлдейтін жануарларда (сиыр, қой, ешкі, түйе, бие) шапта орналасқан 1-2 жұп без ғана дамиды. Ал көп төлді жануарларда (шошқа, ит, мысық, кеміргіштер) 10-16 без дамиды да, олар жұп құрап үйектің екі жағын ала тізбектеле орналасады.
Ем саны без санымен сәкес болады. мысалы: сиырда 4 без және соған сәйкес 4 ем болады; қой мен ешкіде 2 без, 2 ем; мегежінде 12-16 без дәл сонша ем. Дегенмен, бұл ережеден ауытқұлар да кездеседі. Мәселен, биеде 4 без дамығанымен 2 ем болады, бірақ әр без өзектері сол емдерге жеке-жеке ашылады да, әр емде екіден үрпі болады.
Сурет – 2 Желін құрылысының айырмашылықтары
А – ұсақ күйіс қайыратын малдар, Б – ІҚМ, В - жылқы 1 — безді бөлігі; 2— шығару өзектері; 3 — сүт цистернасы; 4 — үрпі өзегі.
Сиыр желіні үш жұп бездің бірігуі нәтижесінде пайда болады. Ол бездердің тек алдыңғы екеуі ғана өсіп-жетіледі де, артқы жұбы дамымай қалады. Желіннің артқы екі бөлігінің сыйымдылығынан көбірек болады. желінде сүт ем түбінде орналасқан мықты қысқыш ет көмегімен сақталады. Сүттің желінде сақталуына сүт өзектерінің құрылым ерекшеліктері, олардың желін бөліктері мен бөлімшелерін бөліп тұратын дәнекер ұлпалы перделердің жағдайына байланысты кеңейіп-тарылып отыруы, мүмкіндік береді [4].
Желінде сыртқы жыныстық және аралықтық артериялар көптеген қан тамырлар тармағын түзеді. Желін альвеолалары мен жіңішке өзекшелер сыртында артериолалар, капиллярлар және лимфа капиллярларының торы орналасады. Желін ертерияларымен қатарласа веналар орын тебеді де, олар өзара көпіршелермен жалғасады. Ем веналарында тұйық өсінділер кездеседі.
Вена қаны желіннен екі жолмен – сыртқы жыныстық және құрсақтың тері астылық венасы арқылы, ағып шығады. Желін ұлпасынан сөл ішкі лимфа тамырлары, ал желін терісі мен емдерден – беткейлік лимфа тамырлары арқылы ағады. Сүтті сиырларда вена жүйесі өте жақсы дамыған.
Желіннің безді ұлпасы сыртқы ұрықтық және мықын-шаптық жүййкелермен жүйкеленеді. Орталыққа бағытталған тітіркеністің көпшілігі сезімтал түйіндерге осы сыртқы ұрықтық жүйке арқылы өтеді. Желінге баратын симпатикалық жүйкелер бел мен құйымшақтық түйіндерден шығады. Олар аталған сыртқы ұрықтық және мықын-шаптық жүйкелер құрамына енеді.
Ем түбінде сезімтал жүйке талшықтары үлкен өрімдер түзеді және осы аймақта көтеген биологиялық белсенді нүктелер (ББН) пайда болады. Соңғы құрылымдардың маңызы әлі анықталған жо. Биологиялық белсенді нүктелер қан тамырлары мен жүйке ұштарынан құралған. ББН-г ауырсыну әсеріне сезімталдық, оттегіні көп сіңіргіштік, жақсы электр өткізгіштік қасиеттері тән. ББН-лер аймағында гомеостазды реттеуде маңызды рөл атқаратын шырлы торшалар топтасады. Бұл торшалар гепарин, гистамин, гиолурон қышқылы, серотонин түзу нәтижесінде зат алмасу процесіне, синапстар өткізгіштіген ықпал етіп, биологиялық реттегіш қызметін атқарады. ББН-дің бұл қасиеттерін желіннің түрлі ауруларын, соның ішінде желінсауды емдеуге пайдалануға болады (М.Г. Якубов).
Сурет 3 – Желін жүйкелері
1 – сезімтал жүйке ұштары; 2 – сыртқы ұрықтық жүйкенің төменгі тармақтары; 3 –шап асты жүйке; 4 – сыртқы ұрықтық жүйке; 5 – бірінші белл омыртқа; 6 – құйымшақ омыртқалар.
Желін қызметі ас қорыту, қан және лимфа айналым, тыныс алу жүйелері мен көптеген ішкі секреция бздерінің жұмысымен тығыз байланысты. Сүттің алғы заттары ас қорыту жүйесінде пайда болып, қан арқылы бүкіл ағзаға таралады да, желінге жеткізіледі. Күйісті малдар үшін сүт түзу процесінде мес қарында түзілетін ыдырау өнімдерінің маңызы зор. Қарында микробиологиялық процесстер нәтижесінде пайда болған ұшпалы май қышқылдары тек энергия көзі ретінде ғана емес, сүт майын түзу үшін пайдаланылады.
Мес қарын қабырғасыда ұшпалы май қышқылдарының алмасуы нәтижесінде сірке және майлы қышқылдардың біраз мөлшері кетонды заттарға (ацетон, ацетон-сірке, бета-оксимай қышқылы) айналады. Кетонды заттар негізінен бауырда түзіледі. Желін мен бүйрек ұлпаларына да кетонды заттар түзу қабілеті тән. Кетонды заттар қалыпты алмасу өнімдері ретінде дененің бауырдан басқа ұлпаларының барлығында энергия көзі болып пайдаланылады. Бета-май қышқылы сүт майының алғы затының бірі болып табылады.
Сау мал қанының құрамында 2-9 мг, сүтнде 3-8, ал зәрінде 9-18 мг кетонды заттар болады. қандағы кетонды заттардың 60-85 пайызын бета-оксимай қышқылы құрайды. Сүт пен зәр құрамында ацетон және ацетон-сірке қышқылының концентрациясы көбейіп, олардың бета-оксимай қышқылына қатынасы тиісінше, 1:2 және 1:1 шамасында сақталады [15].
1.2 Желінсау классификациясы
Желінсау – Mastitis – желіннің қабынуы, көбінесе жаңа туған малда, сиырларды суалтқан кезде, қойды қозысынан айырған кезде кездеседі.
Себептері. Желінсауды тудыратын себептер өте көп, кейде оның қайсысы негізгі себеп, қайсысы қосалқы себеп екендігін ажырату қиын болады.ғалымдар желінсаудың пайда болуына 80сжағдайда микробтар кінәлі деп есептейді. Микробтардың желінге келіп түсуі әр түрлі:
1. Желін үрпісі арқылы (галоктогенді жол) жатқан жері лас болса, желінді жуып-сүртетін шүберектер кір болса, сауыншының қолы және сауын агрегаты таза болмаса;
2. Қан арқылы – гематогенді жол (гастроэнтерит, ретикулоперитонит, эндометрит, вагинит т.б.) ауырған органдардың микробы желінге келіп түседі;
3. Желіннің терісі арқылы (лимфогенді жол) – тері жарақаттанғанда микроб сол жарадан ары қарай лимфа тамырлары арқылы тарайды.
Бірақ микроб барлық уақытта міндетті түрде ауру тудырады деуге болмайды, ол организмнің жалпы резистенттілігіе байланысты: организм резистенттілгін төмендетін факторларға, малдың күтімінің, азықтандырудың нашарлауы, сауу ережесінің бұзылуы, желін гигиенасының сақталмауы жатады.
Желінсаудың пайда болуына желіннің зақымдалуы тікелей себепкер фактор, яғни сыртқы жарақат (ұрылып-соғылуы, сырылып езілуі, жыртылып тесілуі), немесе ішкі жарақат (альвеолалар мен сүт жолдарының жыртылуы) микробтар ену үшшн ашық қақпа болып саналады. Ішкі жарақаттар сауу агрегаттарын дұрыс пайдаланбаудан немесе желінге ауа үрлеген кезде қысымның көбеюінен болуы мүмкін.
Сауылып жүрген сиырда дұрыстап суалтудың да желінсаудың алдын алу үшін маңызы бар. Туар алдындадағы желінде пайда болған ісіктер суыққа ұрынып немесе зақымданатын болса, тез желінсауға ұшыратады.
Көктемдегі кезде бірден көк шөпке шығып кеткен малда желінсау орыын алады. Желінсау көбінесе, сүтті сиырларда кездеседі, оны желін қызметінің, зат алмасу құбылыстары мен лактация процессінің өте қарқынды жүруімен түсіндіруге болады [5].
Желінсауды жіктеу. Организмнің резистенттілгіне байланысты желіндегі қабыну үрдісі әр түрлі деңгейде өтуі мүмкін.
А. П. Студенцов қабыну үдірістерін сипаттай келіп желінсауды былай жіктейді:
1. Серозды желінсау;
2. Катаральді желінсау:
а. Цистерна мен сүт жолдарының катары;
б. Альвеола катары.
3.Фибринозды желінсау;
4. Іріңді желінсау:
а. Іріңді-катаральді желінсау;
б. Желін абсцессі;
в. Желін флегмонасы.
5. Геморрагиялық желінсау;
6. Кейбір ауруларға тән желінсаулар:
а. Желін аусылы;
б. Желін актиномикозы;
в. Желін туберкулезі.
7. Желінсаудың асқынулары:
а. Желін индурациясы;
б. Желін гангренасы.
Клиникалық өтуіне қарай желінсауды жіті (acuto) – 10 тәулікке дейінгі; созылмалы (chronica) – 2-3 аптадан асып кеткенде; жасырын (latentus) – субклиникалық деп бөледі.
Бұл жіктеудің негізіне келесі факторлар жатқызылады:
• Сүт безіндегі қабыну процессі жергілікті реакция ғана емес, сонымен қатар ағзаның жалпы жауап реакциясы болып табылады;
• Індетті аурулар (аусыл, актиномикоз, туберкулез, шешек, ботриомикоз, микоздар) себебінен болатын желіннің қабыну процесстері желінсаудың сецификалық формаларына жатады;
• Морфологиялық жағынан бір топқа жататын қоздырғыштар, сүт безі ұлпасының патогендігіне және реактивтілігіне байланысты желінсаудың әр түрлі формаларын туғызуы мүмкін.
Кесте 1 – Желінсауды басқа аурулардан ажырату
№
Қабыну үрдісінің клиникалық белгілері
Дистамин немесе мастидинге реакциясы
Тұндыру арқылы тексеру
Бактериологиялық зерттеу
Қорытныды диагноз
1
+
+
+
+
Желінсау
2
+
Желіннің тітіркенуі
3
+
Микроб тасығыш мал
4
Дені сау мал
1.3 Іріңді-катаральды желінсаудың этиологиясы, патогенезі
Іріңді-катаральды желінсау деп – іріңдеткіш микрофлораның қатынасуымен өтетін, желіннің сүтті жолдары мен алвеолдардың қабынуын айтады.
Іріңді-катаральды мастит, желінге сыртқы ортадан сүтті канал арқылы немесе енетін патогенді микрофлораның ықпалымен немесе сүтті қойма мен өзектердегі вирулентті микробтардың күшеюінің нәтижесінде пайда болады. Айрықша жиі маститті стрептококкалар пайда болғыздырады. Жекелеген сиыр отарларында стрептококкалы маститтің этиологиясы жоғарыөнімдік сиырлардың 62-64%-ын қамтып, кең етек алады. Іріңді-катаральді мастит стафилоккалар, іріңді және ішек таяқшаларының ықпалымен де жиі пайда болады.
Маститтің қоздырғыш-бактериялармен қатар туберкулез, бруцеллез, аусыл, шешек секілді арнаулы инфекциялар мен Аткиномицет, Аспергиллюс, Мукор, Кандид және тағы да басқа тұқымына жататын қарапайым саңырауқұлақшалар да болуы мүмкін.
Мал шаруашылығы мен ветеринариядағы антибиотикатарды зерттеудегі микозды шығу тегіндегі маститтердің таралуы.
Ауру қоздырушылар сыртқы ортадан үрпі каналы арқылы енетін галактогенді жол негізгі рөлді атқарады. Бұған желін терісінің микроорганизмдерге бай болуы қолайлы жағдай жасайды. Микрофлораның негізгі көзі болып, ластанған төсеме, еден, ағынды астау, желінді жуған кездегі су мен оны сүртуге қолданатын сүлгі, сауушылардың кір қолдары, нашар күйдегі сауу аппараттары және де үрпі терісі мен үрпі каналының тесігімен тікелей жанасатын басқа да заттар болуы мүмкін [6].
Үрпі арқыла желіннің инфекциялану еден мен төсеменің үстіне қағанақтың кідіруі, эндометриттар, жатырдың субинволюциясы, жыныс органдарынан шыққан патологиялық бөлінулер түсуі кезінде, мастит кезіндегі экссудаттар, алғашқы сүт сауу жерге бағыттылған кезде, ашылған абцесстердің жаралары мен тілімдерінде іріңнің болуы әсіресе жоғары болады.
Үрпі каналы арқылы микробтардың ішке енуіне үрпі қысқыштарының босауы, тұрақсыз сауу, тас желіндік кезінде катетерді үрпіде ұзақ уақытқа қалдыру арқылы катетеризация ережелерінің бұзылуы, сонымен қатар үрпі каналының тарылуы мен бітелуі, туғаннан кейінгі талықсу кезіндегі асептика мен антисептика ережелерін бұзу арқылы жеоінге көп мөлшерде ауаның өткізілуі, сауу кезіндегі желінді қатты тарту секілді әрекеттер жақсы жағдай жасайды. Сауу кезінде үрпі ұшында болған бактериялардың желінге механикалық тасымалдау жүзеге асуы мүмкін. Бұл сауу аппарты дұрыс орнатылмаған кезде болады. Сүт безіне микробтардың галактогенді түрде енуі кезінде бір ширек қана зақымданады.
Микрофлораның патогенді ерекшеліктерінің қалыптасуы мен жұқпалы маститтің пайда болуы үшін итермелеуші шарттар қажет. Бұл шарттар жануарларды толымсыз азықтандыру, күтім мен асыраудың нашар болуы, желінді аса суытып жіберу, толымсыз және тұрақсыз сауу, сиырларды дұрыс кіргізбеу, мал тұратын және мал жайылатын жерлердегі санитарлық нормалардың сақталмауы, саууға арналған стақандардың кір болуы, желінді жуу процесі салқын және кір сумен өткізілу секілді жағдайлар мен жануар ағзасының және желін тіндерінің қорғаныш факторларын және сүттің бактериостатикалық қасиеттерін төмендететін жағдайлар орын алған кезде болады[14].
Патогенезі. Желінсауды қоздырғыш микробтар қан арқылы басқа органдардан келіп түскенде қабыну үрдісі желінді түгелдей қамтуы мүмкін, әрі өте ауыр өтеді. Егер де инфекция лимфогенді жолмен тараған болса, патологиялық үрдіс тері асты ұлпасы мен альвеола аралық дәнекер ұлпадан серозды желінсау ретінде басталып, кейіннен желінсаудан флегмонаға ауысады.
Инфекция лактогенді жолмен өткенде немесе цистернада бұрыннан болған сапрофитті микрофлора өзінің уыттылығынын көрсете бастаса, қабыну үрдісі цистерна мен сүт жолдарының, одан кейін альвеолдардың кілегейлі қабатының қабынуымен сипатталады. Әдетте мұндай жағдайда қабыну үрдісі желіннің бір ширегімен ғана шектеледі.
Желінсау кезінде патологиялық үрдіс бір түрден екінші түрге тез ауысып, өте жылдам өзгеріп дамып отырады. Басқа органдағыдай мұнда қан да қан айналу үрдісі бұзылып, қан тамырдларының тығыздығы нашарланатындықтан әрі тамыр ішіндегі қысым күшейгендіктен қанның сұйық бөлігі тамыр сыртындағы дәнекер ұлпаға біртіндеп шыға бастайды, сол жерде лейкоциттер жиналады, ұлпаның қалыпты жағдайдағы биохимиялық үрдістері бұзылады, онкотикалық және осмостық қысым көтеріледі, жүйке талшықтары қысылады. Сөйтіп қабыну үрдісінің негізгі белгілері (ісіну, қызару, ыстығы көтеріліп, ауырсынуы) біліне бастайды. Лимфа түйіндері алғашқы кезде өзінің қорғаныс қызметін атқарғанымен, патологиялық үрдістің қарқынды күшіне шыдай алмай, оның өзі инфекцияның таралу көзіне айналады. Патологиялық үрдіс альвеолдар мен сүт жолдарын қамтыған кезде сүттін физикалық химиялық қасиеттері өзгереді, оның құрамында әртүрлі қоспалар, лейкоциттер және эпителий торшалары көбейіп кетеді.
Ағзаның қорғаныш күшін төмендететін қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларының әсерлерімен, бір-бірінен ерекшеліктері әр түрлі маститтер бір түрден екінше түрге оңай ауысып кете алады.
Кез келген маститтің патогенезіне, яғни даму қарқынына қабыну реакциясының ортақ заңдылықтары тән. Мысалға айтқанда, өткір мастит кезінде және де кез келген басқа да жұмсақ тіндердің қабынуы кезінде, желіннің зақымданған бөлігінде қан айналым нашарлайды, қан тамырларының қанның сұйық құрамдас бөліктері және жасушалық элементтерге деген өткізгіштік деңгейі жоғарылайды. Осыған байланысты желіннің зақымданған тіндерінде ісінген экссудат пен жасушалы инфильтрат пада болады, олардың ерекшеліктері қабынудың түрін анықтайды. Сонымен бәрге желіннің жүйке ұштарының тітіркендіргіштігі жоғарылап, оның функциялары бұзылады. Көрсетілген мастит кезіндегі желін тіндеріндегі өзгеріс пен ауру жануардың жалпы күйі әр түрлі шекте теңселеді – клиникалық сәл байқалатын белгілерден бастап, ауыр іріңді-шірікті және гангренозды процестерге дейін [7].
1.4 Іріңді-катаральды желінсаудың клиникалық белгілері
Іріңді-катаральды мастит негізінде цистерна және сүтті жолдардың катары немесе альвеолдар катарымен басталады. Алайда уақыт өте келе ол өзіне тән ерекшеліктерді және өткір немесе созылмалы түрді қабылдайды.
Іріңді-катаральды мастит жиі кездерде желіннің бңр ширегінің қабынуымен шектеледі, сирек кездерді бір уақытта 2 не одан да көп бөліктер қабынады. Маститтің өткір өтуінің кезінде желіннің зақымданған ширегінің цистернасы мен сүтті жолдарының шырышты қабығында гиперемия, ісінулер, жасушалы инфильтрация, жабын эпителийнің қайта жасалуы мен түсуі пайда болады. Аыльвеолдар мен сүтті өзектерде құрамында гематогенді жасушалар, іріңді денешіктер, гистиоциттер, зақымданған тіндерді жасушалары мен гистиоциттерін бар экссудаттар жиналады. Альвеолдардың жеке топтары қайта туылады, өледі. Осы бөліктердің айналасында лейкоциттердің көп мөлщердегі жиналуы болады.
Желін тінінің өзгеруі жануар дене температурасының 40-40,5◦С-қа дейін көтерілуімен қатар болады, сонымен бірге жануардың жалпы жәбірлі болады, оның тәбеті нашарлайды немесе азықтан мүлде бас тартады. Сүт секрециясы бұл кезде қатты нашарлап кетеді, немесе мүлде тоқтатылады. Бұл белгілер кейбір кездерде, желін тінінің сыртқы патологиялық өзгерістерінің пайда болуына дейін қалыптасады. Алайды көп кездерде, жануардың жалпы күйінің нашарлауымен бірге желіннің зақымданған бөлігіндегі клиникалық белгілер бірге байқалады. Қабынудан ісіну нәтижесінде желіннің бұл бөлігінің көлемі ұлғаяды. Терісінің түсі қызарады. Ісінуден басқа, зақымданған желін ширегінің пальпациясы кезінде, оның тінінің ошақтық немесе диффузиоздық тығыздалуы, сол жердің аурусезгіштігінің және температурасының жоғарылауы, сонымен қатар сәйкес келетін жақтын желінүстілік лимфа түйінінің ұлғаюы бақалады.
Зақымданған ширектен шыққан сүт жиі кездерде ерекше сары түстіге айналады, кейбір еһкездерде оның қызыл реңі болады немес сулы болып қалады. Аурудың басындағы қабынуы кезінде сүттің құрамында ұсақ, одан кейін ұлғайған казеинніғ борпылдақ ұйыстары пайда болады.
Іріңді-катаральды мастит кезіндегі қабынудың өткір белгілері алғашқы 2-3 күн бойы созылады. Содан кейін олар жоқ болып кетеді, яғни ауру тоқтайды немесе созылмалы қалыпқа енеді [8].
Созылмалы іріңді-катаральді мастит жиі кездерде өткір маститтің салдары болады. Алайда көп уақытта іріңді-катаральды маститтің созылмалы өтуі ауру басталғаннан бастап басталады.
Созылмалы іріңді-катаральды мастит кезінде жануардың жалпы күйінің нормадан ауытқулары негізінен болмайды. Желіннің зақымданған бөлігінің аурусезгіштігі мен температурасы негізінен әлсіз байқалады. Сонымен бірге зақымданған желін ширегінің сүтті өзектерінің альвеолдары уақыт өте келе дәнекер тінмен алмасып, бірте-бірте бүтіндей жаңарады. Желіннің зақымданған ширегінің мөлшері кішірейеді. Оның тіні бірқалыпсыз тығыз болады. Сүтті жолдардың кейбір бөлігі тығыз тәждер қалыптастырып, бірігіп кетеді. Жекелеген сүтті өзектерде уақыт өте келе дәнекер тінімен қапталатын және сонында тығыз жүгендерге, кейбіркездерде шірікке айналатын ретенционды білезіктер қалыптасады. Зақымданған желін ширегіндегі сүт секрециясы прогрессивті түрде төмендейді, ал оның секреті қабынудың жетілуінің уақытымен анық байқалатын шырышты-іріңді сипатты қабылдайды. Осы секреттердең дайындалған жағуларды микроскопиялағанда, көп мөлшердегі іріңдң денешіктердің, стрептококкалар тізбегі және басқа да микробтардың түрін байқауға болады.
Болжам. Іріңді катарльды мастит күтудің және сауудың санитарлы-гигиеналық шарттарын сақтамаған кезде жиі кезде кең ауқымды таралады. Созылмалы түрге өткенде ол желіннің қайтымсыз өзгерістерін қалыптастырады. Сондықтан да зақымданған ширектегі сүт секрециясы ауруды толық жойғаннан кейін де толығымен қалпына келмейді. Кезекті сүтею кезіңде маститтің рецидивтері болуы мүмкін [10].
Кесте2 – Желінсау түрлерін ажыратып балау
Желінсау сипаты
Жануардың жалпы күйі
Зақымданған желін бөлігіндегі тіннің өзгерістері
Зақымданған ширектегі сүттін өзгерістері
Серозды
Сәл жәбірлеу, температураның болмашы көтерілуі, сауынның төмендеуі
Желіннің бір ширегі (немесе жартысы) қамырлы немсес тығыздалған консистенциялы ұлғайған, жергілікті температура көтерілген, тері гипермирланған, ісінген
Аурудың басында сырттай қалыпты, содан кейін казеиннің сулы қауыздарымен болады
Сүтті жолдар мен цистернаның катары
Кейбір кездерде сәл абыржу, температураның көтерілуі, тәбеттің төмендеуі, сауынның төмендеуі
Желіннің бір кейде екі немесе үш ширегі орынды ұлғайған, температура мен аурушаңдық әлсіз білінеді немесе мүлде болмайды, төменгі үштен бірінің тығыздалуы, жиі ошақтық
Сауудың басында казеиннің сулы қауыздарымен, содан кейін қалыпты
Альвеолдар катары
Жиі кездерде сәл абыржу, дене температурасының көтерілуі, сауынның төмендеуі
Желін көлемінің орынды ұлғаюы, диффузиозды немесе ошақты тығыздалу, аурушаңдық және жергілікті температура әлсіз білінеді
Сауудың басынан соңына дейін казеиннің сулы қауыздары болады
2 кестенің жалғасы
Фибринозды
Жәбірленушілік, тәбеттің төмендеуі немесе толық жойылуы, температураның жоғарылауы, кейбір кездерде ауру ширек жаққа ақсау, сауынның кенеттен төмендеуі
Желін ширегінің немесе жартысының көлемінің ұлғаюы, терінің гиперемиясы және әлсіз ісінуі, көтеріңкі температура, тіндердің аурушаңдылығы және қатты тығыздалуы, жиі сықырлау, ару бөліктің желінүстілік түйіннің ұлғаюы
Казеиннан сары түсі мен үлкен тығыздылығымен ерекшеленетін фибриннің үгінділері мен қабықшалары бар сары түсті лай сұйықтық
Іріңді-каральді
Жәбірленушілік, тәбеттің төмендеуі немесе толғымен жойылуы, алғашқы 2-3 күндері температураның жоғары болуы, сауынның кенеттен төмендеуі
Желін ширегінің анық байқалатын немесе орынды ұлғаюы, жергілікті температураның көтерілуі, орташа немесе жоғары аурушаңдылық, желінүстілік лимфалық түйіннің ошақтық немесе жалпы тығыздалуы
Қауыз бен іріңнің, кейбір кезде қанмен бірге болатын ақшыл-сұр немесе сарғыш түсті сүт
Желін абцессі (абцедирланған мастит)
Жәбірленушілік, тәбеттің төмендеуі, температураның жоғарылауы, көптеген абцесстар кезіңіндегі ремитирланатын температура
Абцесстің мөлшеріне байланысты ширектің орында немесе едәуір ұлғаюы, абцесстердің көп мөлшері кезінде ұлкен. Беткі абцесстердің терісі гиперемирланған, ісінген, қатайған. Тіндердің ұлғаюы ошақтық немесе диффузиялық, көп кездерде флюктация. Аурушаңдылық жоғары. Жергілікті температура көтеріңкі, желінүстілік лимфалық түйін ұлғайған
Даралық абцесс кезінде сүттің түрі өзгермейді, көптік абцесс кезінде - жалқық пен іріңнің қоспасымен келген сулы
Желін флегмонасы
Қатты жәбірленушілік, тәбеттің төмендеуі немесе азықтан бас тарту, температураның көтерілуі, жиі ақсақтық
Желін ширегінің немесе жартысының айтарлықтай ұлғаюы, тері құйылған немесе жолақты гиперемиямен қатайған. Тіндердін кенеттен тығыздалуы (тастануы) мен қатты аурушаңдылық. Жергілікті температура көтерілген, желінүстілік лимфалық түйін ұлғайған
Аурудың бастапқы кезінде сулы сүт, содан кейін қауыздары бар сұр түсті лай сұйықтық
Гемморрагиялық
Жәбірленушілік, тәбеттің төмендеуі, температураның едәуір көтерілуі
Желіннің ширегі немесе жартысы едәуір ұлғайған, терісі ісінген әрі қызыл немесе боз дақтары бар, кейбір кездерде диффузды гиперемирланған, тіндер ұлғайған, аурушаңды, жергілікті температура көтеріңкі, желінүстілік түйін ұлғайған
Сулы қызылдау немесе қауыздары бар қызыл
1.5Диагноз және қолданылатын емдік шаралар
Клиникалық белгілеріне қарап.
Желінсаудың клиникалық диагностикасы көпқырлы. Сүт безінің ауруының этиологиясын, сипатын және пайда болған уақытыны білу үшін анамнез жинау керек, жануарды клиникалық қарау жүргізу қажет.
Анамнез деректернінің негізгі мақсаты – патологиялық процесстің басталуын, алғашқы клиникалық белгілерін, мүмкін болатын себебін анықтау.
Желінді зерттеу. Қарап көру, ұстап көру және сауып көру сияқты тәсілдерден тұрады. Желінді сиырдың артқы жағынан және жанынан келіп қарайды. Желіннің оң жақ бөлігі мен сол жақ бөлігін салыстырады: көлемі, терісінің түсі, бүтіндігі, тығыздығы, температурасы, малдың реакциясы, сүттің түсіі, иісі, т.б. сонымен қатар желін үсті лимфа түйінін зерттейді.
Зертханалық зерттеу. Аурудың диагнозын дұрыс қою үшін клиникалық зерттеулерге қосымша сүтті немесе желіннің басқа секретін зертханалық зерттеуден өткізеді.
Мастидинмен сынау келесі түрде өтеді. Әрбір пластинканың шұңқырына сәйкес желін ширегінен 1 мл сүт сауып оған дайындалған 1 мл ерітіндіні қосады. Реактив пен сүттің қоспасын әрбір шұңқырында кезек-кезек 10-15 секунд бойы араластырып, реакцияны байқайды.
Теріс реакция кезінде бірқалыпты қоспа пайда болады, күмәнді реакция кезінде – пластинканың айналу уақытында шұңқыр түбінде ұйыс пайда болуынсыз болатын жұқа қауыздар байқалады. Оң реакция – әлсіз немесе тез пайда болатын тығыз ұйсытын анық пайда болуы.
Тұну сынауыңбеткі активту заттардан жасалған реактивтерге оң әсер еткен ширектен шыққан сүтті бөлу арқылы өткізеді.
Оны келесі түрде жүзеге асырады. Сауудың сонында пробиркаға 10 мл сүт алып, оны ашып кетуден сақтау үшін, тоңазытқышқа немесе басқа бір салқын жерге 16-18 сағатқа қояды. Екінше күні сынаманы байқап нәтижелерін белгілейді. Бұны күндізгі жарықта жасаған дұрыс. Сонымен қатар бұл кезде тұнбаның болуын, қаймақтың мөлшері мен сипаты және сүттің түсіне назар аударады.
Сау сиырлардың сүті ақ немесе сәл көкшіл түсті, тұнба түзбейді. Маститпен ауыратын сиырлардың сүті сулы, қаймақтың консистенциясы өзгерген. Сынаманың нәтижелерін анықтаған кездегі негізгі диагностикалық белгі тұнба болып табылады. Тұрып қалған сүттегі оның пайда болуы немесе қауызды созылмалы жалқақтық қаймақтардың бар болуы тұну сынауының оң нәтижесін көрсетеді.
Бромтильді сынау. Сиырларды маститке жаппай зерттеу үшін сүзгіш қағаздан жасалған арнаулы қағаз карточкаларды қолданады. Карточкаларда индикаторлар сіңірілген арнаулы төрт дөңгелек бар. Әрбір дөңгелекке сәйкес ширектен алынған 1-2 тамшы сүт жағады және содан түстің өзгеруін бақылайды. Дөңгелектердің түсі сүт реакциясына байланысты әр түрлі түстерге ие болады, соның іщінде егер сүт әлсіз қышқылдық реакциялы болса, ол сары немесе сарғыш-жасыл түске боялады. Сілтілі сүт жасыл немесе көкшіл-сары түске айналады.
Диагнозды нақтылау үшін сүттің микроскопиялық зерттеуінің маңызы зор. Созылмалы іріңді-катаральды мастит үшін келесідей белгілер тән: сүттің шырышты күйі және сары түсі, зақымданған желін ширегі мен үрпісінің мөлшерінің кішіреюі. Өткір қабыну кезінде – сүт құрамында қысқа, ал созылмалы қабыну кезінде – стрептококкалардың ұзын тізбектері тән [4].
Желінсауды емдеуге неғұрлым тез кірісу керек, себебі патологиялық үрдіс өте жіті қарқынды өтетіндіктен 1-2 тәуліктің өзінде-ақ желін паренхимасында қайтып, бұрыңғы қалпына келмейтін өзгерістер болуы мүмкін.
Ауру малды бөлектеп алып, оған қажетті жағдайларды жасау керек: тыныштық, жайлап қолмен сауу, тұрған жерін таза, құрғақ, жылы, рациондағы жем, шырынды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz