Жеке тұлғаның дүниетанымын еңбек қызметі арқылы қалыптастыру жолдары (Автоматика негіздері бойынша)
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 6
1 ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жеке тұлға туралы түсінік
1.2 Дүниетанымның еңбек қызметіндегі рөлі
1.3 Автоматика элементтерінің қолдану ерекшеліктері 30
2 ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану мазмұны 33
2.2Автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану мүмкіндіктері 40
2.3. Автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану жолдары 44
Қорытынды 60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 62
Қосымша
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 6
1 ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жеке тұлға туралы түсінік
1.2 Дүниетанымның еңбек қызметіндегі рөлі
1.3 Автоматика элементтерінің қолдану ерекшеліктері 30
2 ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану мазмұны 33
2.2Автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану мүмкіндіктері 40
2.3. Автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану жолдары 44
Қорытынды 60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 62
Қосымша
Елімізде оқушыларды тәрбиелеуде, оларды еңбекке баулуда, өмірге бейімдеуде тың жолдарды, тиімді шығармашылық жұмыстарды іздестіру қажеттілігі бүгінгі күн тәртібінде тұрған негізгі мәселе.
Дамыған елімізде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияның қолданылуына байланысты жаңа технологиялық революция басталды. Сондықтан адамдардың алдына жаңа функцияналдық талаптар қойыла бастады. Жұмыскер өндірістік міндеттерді жақсы атқарып қана қоймай, оған қосымша жобалай алуы, шешім қабылдай білуі және шығармашылық жұмыстарды да орындай білуі керек. Осы қасиеттер баланың жас кезеңнен қалыптасып, оқу және еңбек әрекеттерін орындау кездерінде әрі қарай дамиды.
Бүгінгі таңда мектеп қабырғасында және жоғары оқу орындарында оқып білім алып жатқан жас ұрпақ алдында «Қазақстан-2030» бағдарламасында көрсетілген «Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әлауқатының артуы» сияқты ұзақ мерзімдік стратегиясын үшінші мыңжылдықта жүзеге асыру міндеті тұр [1]. Демек, бұл қоғамдық саладағы өзгерістерге сай жоғары талаптар қоя отырып, экономикалық бәсекелестік жағдайында сапалы мамандар даярлау қажеттігін алға тартады.
Қазіргі ғылым мен техниканың кең қанат жайған кезеңінде ғылыми- таным әдіснамасы өте зор маңызға ие. Білім ауқымы адам айтқысыз кеңейді, технология дамып, ақпаратты таңдай білу мәселесі алдыңғы қатарға шықты. Ендеше мұғалім алдында «Жаңа технологияны ғылыми негізде меңгеру және терең білімді, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу» мәселесі тұр.
Дамыған елімізде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияның қолданылуына байланысты жаңа технологиялық революция басталды. Сондықтан адамдардың алдына жаңа функцияналдық талаптар қойыла бастады. Жұмыскер өндірістік міндеттерді жақсы атқарып қана қоймай, оған қосымша жобалай алуы, шешім қабылдай білуі және шығармашылық жұмыстарды да орындай білуі керек. Осы қасиеттер баланың жас кезеңнен қалыптасып, оқу және еңбек әрекеттерін орындау кездерінде әрі қарай дамиды.
Бүгінгі таңда мектеп қабырғасында және жоғары оқу орындарында оқып білім алып жатқан жас ұрпақ алдында «Қазақстан-2030» бағдарламасында көрсетілген «Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әлауқатының артуы» сияқты ұзақ мерзімдік стратегиясын үшінші мыңжылдықта жүзеге асыру міндеті тұр [1]. Демек, бұл қоғамдық саладағы өзгерістерге сай жоғары талаптар қоя отырып, экономикалық бәсекелестік жағдайында сапалы мамандар даярлау қажеттігін алға тартады.
Қазіргі ғылым мен техниканың кең қанат жайған кезеңінде ғылыми- таным әдіснамасы өте зор маңызға ие. Білім ауқымы адам айтқысыз кеңейді, технология дамып, ақпаратты таңдай білу мәселесі алдыңғы қатарға шықты. Ендеше мұғалім алдында «Жаңа технологияны ғылыми негізде меңгеру және терең білімді, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу» мәселесі тұр.
1 Назарбаев Н.А. Қазақстан - 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел
Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - 1997. - 11 қазан.
2 Тәжібаев Т.Т. Жалпы психология. Алматы: «Қазақ университеті», 1993.
3 Аймауытов Ж. Психология, 1995.
4 Жарықбаев Қ.Б. Психология. Алматы, Білім, 2005.
5 Жарықбаев Қ.Б. Психология негіздері. Алматы: «Эверо», 2005.
6 Джакупов С.М. Психология позновательной деятельности. Алма-Ата, 1992г.
7 Жақыпов С., Бердібаева С.Психологиялық зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілдері. - Алматы, 1998.
8 Алдамұратов Ә. Қызықты психология. - Алматы; Қазақ Университеті, 1992.
9 Сейтәлиев Қ. Жалпы психология. Алматы, Білім, 2007.
10 Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 2001.
11 Немов Р.С. Психология: Учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений: В 3-х кн. Кн.1: Общие основы психологии.- 2-е изд.-М.: Владос, 1998
12 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - СПб.: Питер, 1990
13 Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию: Курс лекции: Учебное пособие для вузов.-М.: ЧеРо, 1997
14 Балабатыров С.Б. Электр техникасының теориялық негіздері- Алматы РБК-2176
15 Балабатыров С.Б. Таралған параметрлі тізбектер - Алматы. АЭжБИ, 1996- 74б
16 Балабатыров С.Б. Жиілікті электр сүзгілері. - Алматы АЭжБИ 1997-776
17 Балабатыров С.Б. , Тобаяқов Ж.О, Қожаспаев Н.Қ. Электр техникасының теориялық негіздері. 3-6. Электромагнит өрісі. Алматы РБК 1995 217-6
18 Андриевский С. К., Бартновский А. Л.. Электротехникалық практикум. Алматы, 1961 ж.
19 Поляков В. А. Электротехникалық практикум. Алматы, «Мектеп» баспасы, 1970ж
20 Тұрғындарға электр қауіпсіздігінен ескерткіш. Мәскеу, «Энергия» баспасы, 1979ж
21 Галактионов В. А. Абайлаңыз электричество, Мәскеу, «Колос» баспасы 1981ж
22 Касаткин А. С. Электротехника негіздері, Мәскеу, «Высшая школа» баспасы 1982ж
23 Каминский Е. А. Жұлдызша, үшбұрыш және ирек, Мәскеу, «Энергоатомиздат» баспасы 1984ж
24 Каминский Е. А. Сызбаларды оқудың тәжірибелік тәсілдері, Мәскеу, «Энергоатом издат» баспасы 1988ж
25 Каминский Е. А. Пәтерлік электр сымдары, Мәскеу, «Энергоатомиздат» баспасы 1984ж
26 Бакалов В.П, Игнатов, Крук. Основы теории электрических цепей и электроники. Учебник для высших учебных заведений. М: «Радио и связь». 1989-525с.
27 Теоретические основы электротехники. Т.2 / под ред. П.А.Ионкина М. «Высшая школа», 1978, 528-с
28 Неймон Л.Р, Демирчан К.С. Теоретические основы электротехники Т.1. Энергоиздат 1981, 536-с
29 Атабеков Г.И. Теоретические основы электротехники. Ч.1.М. Энергия, 1978 595-с
30 Бессонов Л.А. Теоретические основы электротехники. Электрические цепи. Ч. 1. М. «Высшая школа», 1985, 236-с
31 Автоматизация шахт и обогатительных фабрик. Скалка Б. Издательство Москва «Наука» 1977.-35 стр.
32Проектирование электрических установок и автоматизации горно- обогатительных предприятий. Декопов Б.И. Тимовеев А.В.-98 стр. 33Системы и средства автоматизации обогатительных фабрик. Головков Б.Ю. -213 стр.
34Ерғалиев І, Телібаев Ғ. Қазақ дүниетанымының негізгі ұғымдары.// Ақиқат, 1994 №9, 83-84 бет
35 Орынбеков М. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. - Алматы: Ғылым, 1996 75-б
36 Алтаев Ж. Қазақ философиясының қалыптасуы: Философия ғылымының докторы диссертац. - Алматы; 1997.
37 Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым, 1999, -200 б.
38 Қазақ совет энциклопедиясы.-Алматы, 1974.-670 б.
39 Жұмабаев М. Таңдамалы - Алматы: Ғылым 1992 -272 б.
40 Қоянбаев Р.М. Педагогика.Алматы-2000, 207-2096.
41 Баласағүн Ж. Құтты білік. - Алматы:Жазушы, 1986. - 616 6.
42 Абай.Энциклопедия. Алматы: Атамүра, 1995. - 720 6.
43 Уалиханов Ш. Таңдамалы. - Алматы: Жазушы, 1986. - 560 6.
44 Устемиров К.У., Адамкулов Н.М., Кенжебеков Б.Т., Кутпанбаев А.К., Каимова Р.Т., Жоламанова К.К., Товченик И.А., Сыздыков О.С., Алибаева Л.А., Нуралиева С.К. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық- гуманитарлық бағыттағы 10-11-сыныптарына арналған «Технология» оқу бағдарламасы.- Астана,
2010. - 34 6.
45 Еркибаева Г.Ғ., Бисеитова А. Жеке тұлғаның дүниетанымын еңбек қызметі арқылы қалыптастыру жолдары (автоматика негіздері бойынша): әдістемелік құрал. - Алматы: ГиГа:ТРЭЙД, 2014. - 50 6.
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел
Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - 1997. - 11 қазан.
2 Тәжібаев Т.Т. Жалпы психология. Алматы: «Қазақ университеті», 1993.
3 Аймауытов Ж. Психология, 1995.
4 Жарықбаев Қ.Б. Психология. Алматы, Білім, 2005.
5 Жарықбаев Қ.Б. Психология негіздері. Алматы: «Эверо», 2005.
6 Джакупов С.М. Психология позновательной деятельности. Алма-Ата, 1992г.
7 Жақыпов С., Бердібаева С.Психологиялық зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілдері. - Алматы, 1998.
8 Алдамұратов Ә. Қызықты психология. - Алматы; Қазақ Университеті, 1992.
9 Сейтәлиев Қ. Жалпы психология. Алматы, Білім, 2007.
10 Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 2001.
11 Немов Р.С. Психология: Учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений: В 3-х кн. Кн.1: Общие основы психологии.- 2-е изд.-М.: Владос, 1998
12 Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. - СПб.: Питер, 1990
13 Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию: Курс лекции: Учебное пособие для вузов.-М.: ЧеРо, 1997
14 Балабатыров С.Б. Электр техникасының теориялық негіздері- Алматы РБК-2176
15 Балабатыров С.Б. Таралған параметрлі тізбектер - Алматы. АЭжБИ, 1996- 74б
16 Балабатыров С.Б. Жиілікті электр сүзгілері. - Алматы АЭжБИ 1997-776
17 Балабатыров С.Б. , Тобаяқов Ж.О, Қожаспаев Н.Қ. Электр техникасының теориялық негіздері. 3-6. Электромагнит өрісі. Алматы РБК 1995 217-6
18 Андриевский С. К., Бартновский А. Л.. Электротехникалық практикум. Алматы, 1961 ж.
19 Поляков В. А. Электротехникалық практикум. Алматы, «Мектеп» баспасы, 1970ж
20 Тұрғындарға электр қауіпсіздігінен ескерткіш. Мәскеу, «Энергия» баспасы, 1979ж
21 Галактионов В. А. Абайлаңыз электричество, Мәскеу, «Колос» баспасы 1981ж
22 Касаткин А. С. Электротехника негіздері, Мәскеу, «Высшая школа» баспасы 1982ж
23 Каминский Е. А. Жұлдызша, үшбұрыш және ирек, Мәскеу, «Энергоатомиздат» баспасы 1984ж
24 Каминский Е. А. Сызбаларды оқудың тәжірибелік тәсілдері, Мәскеу, «Энергоатом издат» баспасы 1988ж
25 Каминский Е. А. Пәтерлік электр сымдары, Мәскеу, «Энергоатомиздат» баспасы 1984ж
26 Бакалов В.П, Игнатов, Крук. Основы теории электрических цепей и электроники. Учебник для высших учебных заведений. М: «Радио и связь». 1989-525с.
27 Теоретические основы электротехники. Т.2 / под ред. П.А.Ионкина М. «Высшая школа», 1978, 528-с
28 Неймон Л.Р, Демирчан К.С. Теоретические основы электротехники Т.1. Энергоиздат 1981, 536-с
29 Атабеков Г.И. Теоретические основы электротехники. Ч.1.М. Энергия, 1978 595-с
30 Бессонов Л.А. Теоретические основы электротехники. Электрические цепи. Ч. 1. М. «Высшая школа», 1985, 236-с
31 Автоматизация шахт и обогатительных фабрик. Скалка Б. Издательство Москва «Наука» 1977.-35 стр.
32Проектирование электрических установок и автоматизации горно- обогатительных предприятий. Декопов Б.И. Тимовеев А.В.-98 стр. 33Системы и средства автоматизации обогатительных фабрик. Головков Б.Ю. -213 стр.
34Ерғалиев І, Телібаев Ғ. Қазақ дүниетанымының негізгі ұғымдары.// Ақиқат, 1994 №9, 83-84 бет
35 Орынбеков М. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы. - Алматы: Ғылым, 1996 75-б
36 Алтаев Ж. Қазақ философиясының қалыптасуы: Философия ғылымының докторы диссертац. - Алматы; 1997.
37 Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым, 1999, -200 б.
38 Қазақ совет энциклопедиясы.-Алматы, 1974.-670 б.
39 Жұмабаев М. Таңдамалы - Алматы: Ғылым 1992 -272 б.
40 Қоянбаев Р.М. Педагогика.Алматы-2000, 207-2096.
41 Баласағүн Ж. Құтты білік. - Алматы:Жазушы, 1986. - 616 6.
42 Абай.Энциклопедия. Алматы: Атамүра, 1995. - 720 6.
43 Уалиханов Ш. Таңдамалы. - Алматы: Жазушы, 1986. - 560 6.
44 Устемиров К.У., Адамкулов Н.М., Кенжебеков Б.Т., Кутпанбаев А.К., Каимова Р.Т., Жоламанова К.К., Товченик И.А., Сыздыков О.С., Алибаева Л.А., Нуралиева С.К. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық- гуманитарлық бағыттағы 10-11-сыныптарына арналған «Технология» оқу бағдарламасы.- Астана,
2010. - 34 6.
45 Еркибаева Г.Ғ., Бисеитова А. Жеке тұлғаның дүниетанымын еңбек қызметі арқылы қалыптастыру жолдары (автоматика негіздері бойынша): әдістемелік құрал. - Алматы: ГиГа:ТРЭЙД, 2014. - 50 6.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедра меңгерушісі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК
ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ (АВТОМАТИКА
НЕГІЗДЕРІ БОЙЫНША).
5В012000 Кәсіптік оқыту мамандығы
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ (АВТОМАТИКА НЕГІЗДЕРІ
БОЙЫНША).
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 Кәсіптік оқыту мамандығы
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедра меңгерушісі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК
ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ (АВТОМАТИКА
НЕГІЗДЕРІ БОЙЫНША).
5В012000 Кәсіптік оқыту мамандығы
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Аннотация
В дипломной работе рассматриваются пути формирования мировоззрения личности через трудовую деятельность (согласно основам автоматики).
Дается анализ содержания программы обучения автоматике в общеобразовательных школах, анализи руется понятие личность,
предлагаются методы и приемы обучения курсу электротехники и автоматики в общеобразовательных школах.
Как результат этих методов и приемов, предлагается учебно- методическое пособие Пути формирования мировоззрения личности через трудовую деятельность (согласно основам автоматики)
Мазмұны
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 6
ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Жеке тұлға туралы
түсінік 9
Дүниетанымның еңбек қызметіндегі рөлі 19
Автоматика элементтерінің қолдану ерекшеліктері 30
ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану мазмұны 33
2.2Автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану мүмкіндіктері 40
2.3. Автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану жолдары 44
Қорытынды 60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 62
64
Қосымша НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1 .Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
АНЫҚТАМАЛАР
Автоматика деп техникалық киберниканың бір бөлімі. Ол автоматикалық жүйелер мен сол жүйелер үшін қажетті техникалық жарықтарды құру және жасау үшін қолданылатын автоматты басқару теориясы. Грек тілінен аударғанда автомат деген сөз өздігінен қозғалатын деген сөзді білдіреді. Автоматты реттеу жүйесі (АРЖ) - бір-біріне әсері бар нысаннан және реттегіштен тұрады.
Реттеу нысандары - технологиялық, техникалық процестер жүріп жатқан әртүрлі машиналар, аппараттар және басқа да техниалық құрылымдар. Автоматтаты реттегіш - адамның қатысуынсыз белгілі бір өлшемді ұстап тұратын аспап немесе құрылым.
Автоматтандыру - өндірістік процестерді адамның қатысуынсыз басқару мен қадағалау.
Келісімдшктің бүзылуы - деңгейдің берілген деңгейден ауытқуы. Сигналдар - АРЖ-не тигізілетін барлық әсерлер, тек бір ғана бағытта беріледі.
Реттелетін параметрлер - тұрландыруларға тиісті сигналдар. Сезгіш элемент - реттелетін шаманы өлщейтін және осы өлшемді басқару сигналына айналдыратын негізгі өлшеуіш орган.
Күшейткіш - салыстырушы органнан шығатын айырма сигналды күшейту. Орындаушы элемент - реттегіш қадағаланатын шаманы белгілі бір мөлщерде ұстап тұру.
Басцарушы әсер - бұл реттегіштен шығатын, реттелетін нысанды басқару үшін қажетті бір мөлшерде ұстап тұру.
Кері байланыс сигналы - бұл реттелуге тиісті нысанның қайыра реттегіштің өзіне тигізетін әсері.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО -жоғары оқу орны
ХҚТУ - Халықаралық қазақ-түрік университеті
АТИФ - Ақпараттық технологиялар және инженерлік факультеті
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Елімізде оқушыларды тәрбиелеуде, оларды еңбекке баулуда, өмірге бейімдеуде тың жолдарды, тиімді шығармашылық жұмыстарды іздестіру қажеттілігі бүгінгі күн тәртібінде тұрған негізгі мәселе.
Дамыған елімізде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияның қолданылуына байланысты жаңа технологиялық революция басталды. Сондықтан адамдардың алдына жаңа функцияналдық талаптар қойыла бастады. Жұмыскер өндірістік міндеттерді жақсы атқарып қана қоймай, оған қосымша жобалай алуы, шешім қабылдай білуі және шығармашылық жұмыстарды да орындай білуі керек. Осы қасиеттер баланың жас кезеңнен қалыптасып, оқу және еңбек әрекеттерін орындау кездерінде әрі қарай дамиды.
Бүгінгі таңда мектеп қабырғасында және жоғары оқу орындарында оқып білім алып жатқан жас ұрпақ алдында Қазақстан-2030 бағдарламасында көрсетілген Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әлауқатының артуы сияқты ұзақ мерзімдік стратегиясын үшінші мыңжылдықта жүзеге асыру міндеті тұр [1]. Демек, бұл қоғамдық саладағы өзгерістерге сай жоғары талаптар қоя отырып, экономикалық бәсекелестік жағдайында сапалы мамандар даярлау қажеттігін алға тартады.
Қазіргі ғылым мен техниканың кең қанат жайған кезеңінде ғылыми- таным әдіснамасы өте зор маңызға ие. Білім ауқымы адам айтқысыз кеңейді, технология дамып, ақпаратты таңдай білу мәселесі алдыңғы қатарға шықты. Ендеше мұғалім алдында Жаңа технологияны ғылыми негізде меңгеру және терең білімді, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу мәселесі тұр. Міне осы мәселені өз жұмысына арқау еткен мұғалімнің мақсаты мына төмендегідей болуы тиіс;
озық тәжірибелерді, түрлі педагогикалық әдістерді, жаңа педагогикалық технологияны ұтымды пайдаланудың соңғы нәтижелерін дамыту;
білімін жетілдіру негізінде оқутттының жеке тұлға болуына ықпал ету;
оқушының маңызды мәселелерді өздері талдап, қорытындылауына жол
ашу;
оқушы өзінің ғылыми-таным әдістерін саралай отырып, ойлауын дамыту және бүгінгі көзқарастың қалыптасуына негіз салу, т.б.
Білім беру мақсаты, оның ұйымдастырушылық құрылымы, технологиялық жағынан жабдықталуы, оқыту әдістемесі қоғамның әлеуметтік сұранысынан туындайды.
Педагогтар оқушылардың оқуға деген ынтасының және танымдық қызығушылықтарының дамуының төмендігін ескере отырып, оқытудың моделін, тиімді әдістері мен формаларын құрастыруға тырысуда.
Педагог кадрлардың күнделікті тұрмысындағы ұсақ түйек жетіспеушілікті қамтамасыз етуден бастап, мектептердің материалдық базасын нығайта түсуге дейін жан-жақты қамқорлық жасауды көздеп отыр.
Бүгінгі таңдағы мақсат, мүдделердің баршасы өмір практикасына дендеп кіре қойған жоқ. Халыққа білім беру жүйесіндегі кейбір жаңалықтарды педагог мамандардың барлығы ұғып, біліп алды және нық сенімділікпен табан тіреп іске кірісуде деп айту да артығырақ.
Технология пәнін өту барысында автоматика негіздерін оқытады. Ал сол автоматика негіздерін оқыту барысында жеке тұлғаның (оқушының)
дүниетанымын қалыптастыру мәселесі келесі ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған: Тәжібаев Т.Т.(Жалпы психология) [2]; Аймауытов Ж. (Психология) [3]; Жарықбаев Қ.Б. (Психология, Психология негіздері) [4-5]; Джакупов С.М. (Психология познавательной деятельности) [6]; Жақыпов С., Бердібаева С.(Психологиялық зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілдері) [7]; Алдамұратов Ә. (Қызықты психология) [8]; Сейтәлиев Қ. (Жалпы психология) [9]; Бап-Баба С. (Жантану негіздері) [10]; Немов Р.С. (Психология) [11]; Рубинштейн С.Л.(Основы общей психологии) [12]; Гиппенрейтер Ю.Б. (Введение в общую психологию) [13].
Автоматика және электротехника негіздері бойынша С.Б. Балабатыровтың Электр техникасының теориялық негіздері, Таралған параметрлі
тізбектер, Жиілікті электр сүзгілері, Электр техникасының теориялық негіздері [14-17]; С.К.Андриевский, А.Л. Бартновский. Электротехникалық практикум [18]; В.А.Поляков. Электротехникалық практикум,
Тұрғындарға электр қауіпсіздігінен ескерткіш [19]; Тұрғындарға электр қауіпсіздігінен ескерткіш [20]; В.А.Галактионов. Абайлаңыз электричество [21]; А.С.Касаткин. Электротехника негіздері [22]; Е.А.Каминский Жұлдызша, үшбұрыш және ирек, Сызбаларды оқудың тәжірибелік тәсілдері, Пәтерлік электр сымдары [23-25]; В.П.Бакалов, Игнатов, Крук. Основы теории электрических цепей и электроники [26]; П.А.Ионкин Теоретические основы электротехники [27]; Л.Р.Неймон, К.С. Демирчан Теоретические основы электротехники [28] ; Г.И.Атабеков Теоретические основы электротехники [29] ; Л.А.Бессонов Теоретические основы
электротехники [30].
Автоматикаға байланысты мынадай еңбектер жарық көрген: Автоматизация шахт и обогатительных фабрик [31]; Проектирование электрических установок и автоматизации горно-обогатительных
предприятий [32]; Системы и средства автоматизации обогатительных фабрик [33] және де басқа еңбектер. Бірақ бұл еңбектерде автоматика мен электротехника негізінде жеке тұлғаның дүниетанымын еңбек қызметі арқылы қалыптастыру жолдары қарастырылмаған.
Осы аталған ғылыми, зерттеу және арнайы әдебиеттерді зерделеу нәтижесінде біз өз тақырыбымызды көкейтесті дей келе: Жеке тұлғаның дүниетанымын еңбек қызметі арқылы қалыптастыру жолдары (автоматика негіздері бойынша).
Диплом жұмысымыздың мақсаты: Технология сабағында жеке тұлғаның дүниетанымын еңбек қызметі арқылы қалыптастырудың теориялық негіздері.
Зерттеу объектісі: Технология пәні
Зерттеу пәні: жеке тұлғаның дүниетанымын еңбек қызметі арқылы (автоматика негіздері арқылы) қалыптастыру процессі.
Зерттеу міндеттері:
жеке тұлғаның дүниетанымының еңбек қызметіндегі рөлін анықтау;
автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану мазмұны мен қолдану мүмкіндіктерін айқындау;
автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану жолдарының орнын белгілеу.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Жеке тұлғаның дүниетанымын еңбек қызметі арқылы
қалыптастырудың теориялық негіздері
Жеке тұлға туралы түсінік
Адам -- бұл, бір жағынан, биологиялық құбылыс, санасы бар жануар, қоршаған дүниені тануға және оны белсенді өзгертуге қабілетті. Жоғары ұйымдасқан жануар ретінде адамға денесімен тік жүру, дүниені тану және өзгерту құралы ретінде қолдың дамуы, ерекше дамыған ми сияқты дене ерекшеліктері тән.
Екінші жағынан, адам-қоғамдық құбылыс. Бұл оның негізгі сипаты, себебі қоғамдық өмір және қоғамдық қатынастар, ұжымдық еңбек адамның биологиялық, дене құрлымын өзгертіп және өзіне бағындырды. Адам туралы айтқанда, психология және философия ғылымдары "жеке тұлға" ұғымымен түсіндіреді.
Жеке тұлға адамға қарағанда тар мағында қолданылады. Жеке тұлға -- бұл сол адам, бірақ тек ғана қоғамдық, әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда зерттеушілер оның биологиялық, табиғи жағын ескермей, адамды қоғамдық қатынастардың нәтижесі, коғамдық дамудың белсенді қайраткері ретінде қарастырады.
Психологияда "адам" және "жеке тұлға" ұғымдарымен қатар даралық ұғымы да қолданылады. Әрбір адамның, мәні, оның өмірі мен қызметі жағдайларының өзіндік қайталанбайтын ерекшелігі бар, сондықтан да тіптен екі бірдей жеке тұлға болмайды және болуы да мүмкін емес.
Даралық дегеніміз жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктерінің қайталанбас қиысуы түрінде байқалатын нақты өзгешелігі айтылады.
Жеке тұлға-тек тарих, философия, социология, этика, эстетика, психология, педагогика және т.б. сияқты қоғамдық ғылымдардың зерттеу нысаны.
Жеке адам - қоғамдық дамудың қайраткері, қоғамда белгілі жағдайда тұратын саналы индивид және белгілі қоғамдық ролді атқарады [2,15].
Жеке тұлғаның 3 ерекшеліктерін атап өткен жөн: Біріншіден, жеке тұлғаның қасиеттерінің тұрақтылығы. Жеке тұлғаның психикалық көріністерінің өзгермелілігіне қарамастан, оның психикалық келбетінің салыстырмалы тұрақтылығы анық байқалады.
Екіншіден, бұл-жеке тұлғаның бірлігі, жеке тұлғаның психикалық үрдістерінің, психикалық қалыптың және психикалық қасиеттердің тығыз байланысы мен өзара тәуелділігі. Жеке тұлға біртұтас бірлікті білдіреді, әрбір қасиет басқалармен тығыз байланысты. Мәселен, табандылық мақсатқа жету ептілігі ретінде қиындықтар мен кедергілерді жеңе отырып, жоғары моралдық сезімдермен, дамыған ұжымдық сезімдермен бірлікте ғана жағымды мәнге ие болады. Сондықтан да жеке тұлға "жеке бөліктерге" бөлініп қалыптаспайды, тәрбиеленбейді, әруақытта да жеке тұлға тұтас, бірлікте қалыптасады, тәрбиеленеді.
Үшіншіден, бұл - жеке тұлғаның белсенділігі, қоршаған дүниені өзгеруге, түрлендіруге бағытталған көптеген және жан-жақты іс-әрекетке бейнеленеді
[3].
Психологияның басқа ғылымдардан ерекшелігі (философия, этика, заң ғылымдары және т.б) жеке тұлғаның рухани бейнесін, оның қылықтары мен мінез-құлқын зерттейді. Психология ең алдымен жеке тұлғаның себептерін, сезімін, қажеттілігін, қызығуын зерттейді. Психология іс-әрекетті ойдағыдай орындаудың психологиялық алғышарттарын жеке темпераменті мен мінез- құлқының психологиялық ерекшеліктерін қарастырады. Сонымен қатар психология жеке тұлғаның қалыптасу және даму үрдісін зерттейді.
Кез -келген құбылыс сияқты жеке тұлғаның психикалық өмірі белгілі құрылымнан тұрады. Адамның дара психологиялық ерекшеліктеріне байланысты және жеке тұлғаның өзіне тән құрылымын белгілеуге болады. Жеке тұлғаның құрылымының бірінші бөлігі оның бағыттылығын сипаттайды немесе адамның шындық дүниеге таңдамалы қатынасы. Бағыттылық әртүрлі қасиеттерлің өзара байланысты қажеттіліктер мен қызығулардың, идеялар мен тәжірибелік ұстанымдардың жүйесін қамтиды [4,23].
Ондай жағдайда бағыттылық бөліктерінің бірі үстемдік етеді және басты мәнге ие болады, сол уақытта басқалары тірек қызметін атқарады. Үстемдік ететін бағыттылық жеке тұлғаның бүкіл психикалық қызметін анықтайды. Мәселен, танымдық қажеттіліктің үстемдік етуі соған сәйкес еріктік және эмоциялық көңіл-күйдің көтерілуіне алып келеді, ол өз кезегімен интеллектуалдық іс-әрекеттің белсенділігін арттырады. Бір уақытта табиғи қажеттіліктер біршама тежеліп, күнделікті тіршілік күйді кейінге, екінші кезекке ығыстырады.
Жеке тұлға өзінің айналысқан қызығуының мақсаттылығын негіздей бастайды, оған ерекше қоғамдық және жеке мән береді.
Жеке тұлғаның психологиялық құрылымының екінші бөлігі жеке тұлғаның мүмкіншілігін айқындайды және белгілі бір іс-әрекетті нәтижелі қамтамасыз ету үшін қабілеттіктерді қамтиды. Қабілеттіліктер өзара байланысты және бір-бірімен өзара әрекет етеді. Тәртіп бойынша қабілеттіктердің бірі үстемдік етеді, жетекшілік етеді, басқалары оған бағынады. Мәселен, А.С.Пушкинде ақындық өнер үстемдік етті, бірақ ол өзін тарихшы және талантты суретші ретінде де таныта білді. Сол сияқты М.Ю. Лермонтов туралы да айтуға болады. Қабілеттіктердің арақатынасының сипатына бағыттылықтың құрылымы әсер етеді. Өз кезегімен қабілеттіктерді даралау жеке тұлғаның шындыққа қатынасының таңдамалығына әсер етеді.
Жеке тұлғаның құрылымының үшінші бөлігі мінез болып табылады немесе әлеуметтік ортадағы адамның мінез-құлық стилі. Мінез күрделі синтетикалық құрылым, адамның рухани өмірінде мазмұн мен түр бірлігінде аңғарылады. Мінез жеке тұлғаны тұтас көрсете алмағанмен, бірақ оның қасиеттерінің, бағыттылығы мен ерік-жігерінің, интеллектуалдық және
эмоциялық сапаларының, темпераментте байқалатын типологиялық ерекшеліктерінің күрделі жүйесін білдіреді.
Мінез жүйесінде сонымен қатар басты қасиеттерді бөліп көрсетуге болады. Оларға ең алдымен -- моралдық, екіншіден -- ерік-жігер сапалары жатады, олар белгілі мінез-құлық стилін және практикалық міндеттерді шешу тәсілін қамтамасыз етеді. Сондықтан да моралдық -- ерік-жігер сапаларын мінездің негізін құрайды деп айта аламыз.
Төртінші бөлігі басқару жүйесі болып табылады, көп жағдайда "мен" деген ұғымды білдіреді. "Мен" -- жеке тұлғаның өзіндік сапа құрылымы, ол өзін-өзі реттеп отыруды іске асырады: іс-әрекетті күшейту немесе бәсеңдету, өзін-өзі бақылау және іс-әрекет пен қылықты басқару, іс-әрекетті жоспарлап отыру, сонымен, өзін-өзі басқару жеке тұлғаның мақсаты ұйымдасқан өмірі мен қызметінде ерекше маңызы зор. Жеке тұлғаның құрылымы егер психикалық үрдістер мен қалыпты алып тастағанда толық болмай шығар еді [6].
Психикалық үрдістер - психикалық құбылыстардың әртүрлі түрлерінде шындықты динамикалық тұрғыда бейнелеу. Психикалық үрдістер жеке тұлғаның шындықпен байланысын қамтамасыз етеді. Олар арқылы жеке тұлғаның қасиеттері қалыптасады. Ұйымдасқан қасиеттер өз кезегімен үрдістің жүруіне әсер етеді. Мәселен, түйсіктер үрдісінде нақтылы сенсорлық қасиеттер және одан әрі түйсіктердің сандық сапалық сипатын анықтайтын жеке тұлғаның тұтас сенсорлық құрылымы қалыптасады. Теориялық және практикалық міндеттерді шешу үрдісінде жеке тұлғаның ерік-жігер құрылымы қалыптасады.
Жеке тұлғаның ұйымдасқан бағыттылығы қабылдаудың және оған байланысты эмоциялық реакцияның таңдауына әкеледі.
Психикалық үрдістердің негізінде психикалық қасиеттер ұйымдасады. Жеке тұлғаның психикалық қасиеттері бұл индивидке тән психикалық іс-әрекет пен мінез-құлықтың белгілі сандық-сапалық деңгейін қамтамасыз ететін тұрақты құрылым.
Психикалық үрдістердің жүру сипаты, қасиеттердің көрінуі жеке тұлғаның психикалық белсенділігінің жағдайына байланысты.
Психикалық қалып дегеніміз жеке тұлғаның көтеріңкі немесе түсіңкі белсенділігі түрінде көрінетін психологиялық іс-әрекеттің тұрақты деңгейін айтады. Кез-келген оқиғаны бейнелеу - күрделі құбылыс. Ол өз құрамына біршама үрдістерді кіргізеді: түйсіну мен қабылдау, қайта жаңғыру, ойлау, сезім және т.б. қоғамдық және жеке мәні бар ықпал мен ой түйінін түсіну, соған сәйкес сезім туғызады, оның сипатына қарай жеке тұлғаның жалпы белсенділік деңгейін төмендетеді немесе арттырады. Психикалық іс- әрекеттің қалыптасқан деңгейі белгілі бір уақытқа жалғасуы сақталады.
Барлық кейінгі психикалық белсенділігі пайда болған жағдайға сәйкес жүріп отырады.
Психикалық қалып сыртқы және ішкі жағдайлардың себептеріне байланысты, бірақ оның динамикасы мен сипаты жеке тұлғаның қасиетіне
байланысты. Мәселен, жүйке қызметі ынжық типтегі адамдарда психикалық қалпы қозғалғыш типтегі адамдармен салыстырғанда тұрақты келеді. Кейбір адамдардың атына жасалған сын-ескертпелер олардың күш-жігерін жұмылдырады, сын-ескертпелерден қорытынды шығаруға ұмтылады, ал осындай сын-ескертпелер кейбіреулер дің белсенділігін әлсіретеді,
депрессивтік психикалық жағдайдың пайда болуына алып келеді. Осындай жағдай мінез-құлқының жағымсыз қасиеттеріне (өркөкірек, өзімшіл, өзін басқадан жоғары ұстайтын) ерік-жігері әлсіз, сезімнің ерекшелігіне байланысты.
Демек, жеке тұлғаның психикалық құрылымы өте күрделі, жан-жақты және сан-қырлы. Оның барлық компоненттері өзара байланысты және өзара тәуелді. Жеке тұлғаның дамуымен оның құрылымы да өзгеріп отырады. Сонымен қатар әрбір жеке тұлғаның құрылымы салыстырмалы түрде тұрақты. Әрбір адам тұрақтылық пен өзгермеліктің бірлігі, тек қана сондай құрылым адамға өзімен өзі болуға, икемділік көрсетуге, өмір салтын сол жағдайларына сай жүргізуге көмектеседі [7].
Жеке тұлғаның бағыттылығы. Жеке тұлғаның негізгі сипаты оның бағыттылығы болып табылады. Бағыттылық адам алдына қойған мақсатты анықтайды, сол мақсатын орындауға ұмтылысы тән, түрткілер арқылы адам іс-әрекеттер жасайды, қызығуларды адам іс-әрекетте басшылыққа алады.
Белсенділік -- жеке тұлғаның басты жалпы қасиеті, ол іс-әрекетте, қоршаған ортамен қарым-қатынас үрдісінде байқалады. Адамды белгілі бір жағдайда әрекет етуге, алдына, мақсат қоюға және оны орыңдауға итермелейтін не? Осындай итермелейтін себепке қажеттілік жатады. Қажеттілік адам тарапынан белгілі бір затқа мұқтаждық, бір нәрсенің жетіспеуі, белгілі бір нәрсеге қанағаттанбау тұрғысында іске асады, ал жеке тұлғаның белсенділігі қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады.
Адам қажеттілігі әртүрлі. Ең алдымен адамның өмір сүруін тікелей қамтамасыз ететін табиғи қажеттіліктерді атап өтуге болады: тамаққа, ұйқыға, киімге, суықтан және ыстықтан сақтау құралы ретінде тұрғын үйге қажеттілік. Бұл негізінен биологиялық қажеттіліктер, сонымен қатар олар
жануарлардың қажеттіліктерінен түбірлі айырмашылықтары бар. Оның ішінде, біз оны қанағаттаңдырудың әлеуметтік сипаты туралы айтып отырмыз.
Адамда табиғи қажеттіліктермен қатар таза адами, рухани немесе әлеуметтік қажеттіліктер болады. Басқа адамдармен сөздік қарым-қатынас қажеттілігі, еңбекке деген қажеттілік, мәдени қажеттіліктер (кітап және ұнқағаз оқу, радио, теледидар тыңдау, музыка тыңдау, киноға және театрға бару) болады.
Адам қажеттілігі -- адамзат қоғамының қоғамдық-тарихи дамуының жемісі. Осы даму үрдісінде адамдардың табиғи және рухани қажеттіліктері пайда болды, өзгерістерге ұшырады және күрделене түсті.
Жеке тұлғаның белсенділігінің қайнар көзі, оның қажеттілігі болып табылады. Тек қана қажеттілік адамды белгілі бағытта әрекет етуге итермелейді.
Қажеттілік -- бұл өмір сүрудің нақты жағдайларына тәуелділігін білдіретін жеке тұлғаның қалпы. Қажеттілік -- жеке тұлғаның белсенділігінің қайнар көзі. Қажеттілік жалпы түрде байқалады.
Адамның нақты қылығы, ісі, белгілі іс-әрекеті туралы айтқанымызда, түрткілері (мотивтері) немесе нақтылы қылығы, іс-әрекетті итермелейтін себептері туралы деп түсінеміз.
Түрткілер -- қажеттіліктің нақты көрінуі.
Түрткілер (мотивтер) - бұл қажеттіліктерді қанағаттандырумен байланысты іс-әрекетке итермелеу [8]. Егер де қажеттілік адам белсенділігінің барлық түрлерінің мәнін, қызметін құрайтын болса, ал түрткілер бұл қажеттіліктің нақты көрінуі болып табылады.
Адамның мінез-құлқын қарастыра отырып, оның қылығын талдай келіп, оның түрткілерін дұрыс түсіну қажет. Түрткілер бір-бірінен онда іске асатын қажеттіліктердің түріне, аумағына, іс-әрекеттің мазмұнына (еңбек әрекетінің түрткілері, оқу әрекетің түрткілері) байланысты ерекшеленеді. Түрткілер мақсатты (саналы) және мақсатсыз (санасыз) болып бөлінеді. Ғылыми психология осы түрткілердің бір-бірімен жеке тұлға дамуының қоғамдық- тарихи жағдайы бір-бірімен байланысты екендігін атап көрсетеді.
Адамның танымдық қажеттіліктерінің көрінісі қызығу деп аталады. Қызығу - бұл адамның белгілі бір затқа, құбылысқа немесе іс-әрекетке, жағымды эмоциялық қатынасқа байланысты белсенді танымдық бағыттылығы [9, 25]. Қызығудың мәні орасан зор: білімді меңгеруге, ой- өрісін кеңейтуге, адамды терең білімді меңгеруде оның белсенді жолдары мен тәсілдерін іздестіруге, қиындықтар мен кедергілерді жоюға итермелейді.
Қызығулар өзінің мазмұны, ауқымы, тереңдігі, тұрақтылығы және тиімділігі бойынша сипатталады.
Мазмұны жағынан қызығулар бағытталған нысанына қарай анықталады (техникаға, химияға, спортқа, өнерге, суретке, шахматқа т.б. қызығу). Мазмұны жағынан әртүрлі қызығулар қоғамдық мәніне қарай: біреулері, егер де қоғамдық және жеке мүдделер дұрыс ұштасқанда жағымды бағаланады, басқалары жағымсыз бағаланады (өздерінің ұсақ сезімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты).
Жан-жақты, ауқымды және тар қызығулар болып бөлінеді. Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту үлкен ауқымды және жан-жақты қызығуды қажет етеді. Қызығудың тарлығы адамда бір немесе екі шектеулі және тұйықталған қызығу ғана болады.
Терең қызығу нысанды, оның барлық бөліктерін жеткілікті зерттеу қажеттілігі болып табылады. Ол атүсті, жеңіл-желпі қызығуға қарсы бағытталады, адам құбылыстарды атүсті қарастырады, зерттеу нысанын терең пайымдамайды.
Тұрақты қызығулар (олар ұзақ сақталады, адамның өмірі мен іс- әрекетінде мәнді рөл атқарады, жеке тұлғаның салыстырмалы түрде бекітілген ерекшеліктері болып табылады) және тұрақсыз қызығулар салыстырмалы түрде қысқа мерзімді құбылыстар сипатында және тез пайда болады, тез сөніп қалады.
Адам тұрақсыз қызығулармен жеңіл әуестенеді және тез суып қалады.
Тиімді қызығулар дегеніміз адамның өмірі мен қызметіне терең ықпал ететін, белгілі бағытта біржүйелі және мақсатты іс-әрекетке, белсенді және ынталы ізденістер көздерін қанағаттандыруға итермелейтін қызығуды айтады. Бейжай қызығулар -- осындай іс-әрекеттің түрлеріне итермелейтін қызығуларды айтады.
Сонымен қатар тура және жанама қызығулар болады. Тура қызығулар білімнің немесе іс-әрекеттің белгілі бір саласында мазмұнымен пайда болады.
Жанама қызығулар -- нысанның мазмұнымен пайда болмайды, болашақ басқа нысанмен, адам қызығуымен (мәселен, мектеп оқушысы үшін математикаға қызығуы, оның сүйіп айналысатын авиамоделдеу ісімен) байланысты. Жеке тұлғаның қылығы моралдық түрткілермен, борыш сезімімен, қоғамдық тапсырмалармен реттеледі және анықталады. Адам қылығының моралдық түрткілері идеалдарда байқалады.
Моралдық немесе адамгершілік идеал -- бұл адамның өз іс-әрекеті мен қылығының үлгісі. Әрбір тарихи кезеңде идеал, үлгі болатын адамдар аз болған жоқ. Қазақ халқының тарихы мен мәдени өмірінде идеал, үлгі боларлық қайраткерлер ғылымда академик Қаныш Сатпаев, әдебиет пен өнерде Абай, Мұхтар, Махамбет, Құрманғазы т.б. есімдерін ерекше атауға тұрарлық. Жеке тұлғаның қылығының негізгі түрткісі сенімдер болып табылады.
Сенімдер - бұл өздерінің көзқарасына, қағидаларына, дүниетанымына сәйкес итермелейтін жеке тұлғаның мақсатты қажеттіліктер жүйесі. Сенімдер түрінде байқалатын қажеттіліктер мазмүны - бұл қоршаған дүние табиғат пен қоғам туралы білімдер, оларды түсіну. Бүл білімдер ішкі үйымдасқан көзқарастар жүйесін қүрайды (философиялық, эстетикалық, этикалық, ғылыми-жаратылыстану және т.б.), ол адам дүниетанымы болып қарастырылады.
Ұмтылу -- мінез-қүлық түрткілері (мотивтер), онда қажеттілік түрінде аңғарылады, қазіргі жағдайда берілмеген, бірақ жеке түлғаның арнайы үйымдасқан іс-әрекетінің нәтижесі түрінде жасалуы мүмкін. Ұмтылу түрінде берілген қажеттілік ерекше үйымдасқан іс-әрекет арқылы қанағаттандыра алмайды, бүл түрткілер категориясы үзақ мерзімге жеке түлғаның белсенділігін қолдауға қабілетті.
Мәселен, бір топ студент қайықпен серуенге шығу туралы жоспар жасап, пайда болған үмтылу нәтижесінде жоспарды іске асыруда өзінің іс-әрекетінің белсенділігін арттырады, сол жоспарды орындауда студенттер әртүрлі даярлық жұмыстарын жүргізеді. Ұмтылу әртүрлі психологиялық түрде іске асады.
Барлық түрткілер туралы айтқанымызда (қызығу, сендіру, ұмтылу) ең алдымен олар саналы, мақсатты түрде сипатталады. Басқа сөзбен айтқанымызда, адамда ол пайда болғанда, өзіне-өзі есеп береді, іс-әрекетке итермелейді, оның қажеттілігінің мазмұны болып табылады. Сонымен қатар бұл категорияға түрткілердің барлығы кіре бермейді. Адамдардың іс- әрекеттері мен қылықтарының ерекше саласына саналы емес талпынулар жатады. Саналы емес талпынуларды психологияда зерттеу XX ғасырдың 20- 30-жылдары қолға алынды.
Жеке тұлғаның қалыптасуы. Жеке тұлға адамның қоғамдық, тарихи- нақтылы жағдайыңда, оны оқыту және тәрбелеуде қалыптасады. Жеке тұлғаның дамуының, сонымен қатар барлық психикалық сапалар мен үрдістердің қозғаушы күштері не?
Психология тарихында бұл мәселені шешуде екі бағыт қалыптасты: биогенетикалық және социогенетикалық.[9]
Биогенетикалық бағыттың түсіндіруінше, жеке тұлғаның дамуы биологиялық, тұқым қуалау факторымен анықталады.
Сондықтан да жеке тұлғаның дамуы спонтандық (өз еркімен) сипатта болады. Биогенетиктердің айтуынша, адам табиғатынан эмоциялық реакциясы жүруінің кейбір ерекшеліктеріне бейімділік аңғартып ғана қоймайды, сонымен қатар белгілі түрткілер жиынтығы бейімдік береді. (біреулер қылмыс істеуге бейім келеді, кейбіреулер ұйымдастырушылық қабілетке бейімділік аңғартады және т.б.). Адамдарда табиғатынан психикалық іс-әрекетінің түрлері бағдарламаланып қана қоймайды, сонымен қатар оның мазмұны, психикалық даму кезеңдері және оның пайда болу тәртібі алдын ала анықталады. Биогенетикалық көзқарас бойынша жеке тұлғаны өзінің белсенділігінен айырылған биологиялық факторлардың әрекет етуінің жемісі ретінде қарастырады.
Социогенетикалық көзқарас бойынша жеке тұлғаның дамуы қоршаған әлеуметтік ортаның тікелей ықпалының нәтижесі ретінде қарастырылады. Социогенетиктер биогенетиктер сияқты даму үстіндегі адамның өзіндік белсенділігін жоққа шығарады, оған селқос рөл беріледі, тек қоршаған ортаға бейімделушілік қызметін ескереді. Егер де социогенетикалық
тұжырымдаманың айтқанына жүгінсек, онда мынадай мәселе түсініксіз болып қалады, неге бір әлеуметтік ортада әртүрлі адамдар қалыптасады, оның себебі неде?
Сонымен, биогенетикалық та, социогенетикалық тұжырымдама да жеке тұлғаның дамуы зандылықтарын түсіндіруге негіз етіп алуға болмайды. Биогенетикалық та, социогенетикалық та психикалық дамудың қозғаушы күштерін анықтауға қабілетті емес [11].
Жеке тұлғаның дамуы туралы шет елде қабылданған белгілі теориялардың қателігі жеке тұлғаның дамуында тұқым қуалау мен ортаның мәнін түсіңдіруде емес, онда жеке тұлғаға әртүрлі ықпалдарды механикалық
түрде тұжырымдайды, ол "ойыншық" ретінде қарастырылады. Соған сәйкес жеке тұлғаның белсенділігі жоққа шығарылады.
Жеке тұлғаның белсенділігі түрткілер жүйесі арқылы адамдарды іс әрекетке итермелейтін қажеттіліктер жиынтығымен байланысты.
Қажеттіліктер тәртіп бойынша, пайда болғаннан кейін тез арада қанағаттандырылмайды.
Оны қанағаттандыру үшін материалдық құралдар қажет, іс-әрекетке, білімге, ептілікке және т.б. жеке тұлғаның белгілі даярлық деңгейі қажет.
Жеке тұлғаның психикалық дамуының қозғаушы күштері адамның өзгермелі іс-әрекетіндегі қажеттіліктермен және қанағаттандырудың шын мүмкіншіліктерінің арасындағы қарама-қайшылықта анықталады.
Жеке тұлғаның қалыптасуында тұқым қуалау мен ортаның негізгі факторлар ретіндегі рөлін жоққа шығаруға болмайды.
Педагогтің оқу-тәрбие жұмысында жұртшылықтың арасыңда өте кең тараған тұқым қуалаудың жеке тұлғаның психологиялық қасиеттерінің пайда болуында шешуші рөлі туралы пікірімен санасуға тура келеді.
Қазіргі кезде тұқым арқылы берілетін қасиеттерге мидың құрылымы мен жұмыс істеуінің кейбір ерекшеліктері жататындығы туралы негіз бар. Сонымен қатар жоғары жүйке қызметінің типтері (жүйке үрдістерінің күші, тепе-теңдігі және қозғалғыштығы) тұқым арқылы беріледі. Тұқым қуалаудың белгілі дәрежеде жеке тұлғаның қалыптасуында рөлі бар, бірақ оны асыра бағалауға болмайды, әлеуметтік факторлардың да рөлін ескерген жөн.
Бір жұмыртқалы егіздердің психикалық дамуының барысын зерттеу нәтижесінде өте маңызды қажетті мәліметтер алынған болатын. Оларда тұқым қуалау бір жұмыртқадан дамығандықтан бірдей екендігін аңғаруға болады. Тіпті бірдей жағдайда өмір сүрген бір жасушалы егіздердің бір- бірінен ерекше айырмашылығы бар. Егіздердің жеке тұлға құрылымында айырмашылығы анық байқалады, ал сыртқы түрі ұқсас болғанмен, психологиялық ерекшелігінде айырмашылықты аңғаруға болады.
Егіздердің даралық ерешеліктерінде айырмашылықтарды қалай түсіндіруге болады? Бұл айырмашылықтар оларда басқа адамдармен және өзара қалыптасқан әртүрлі қатынастармен, рөлдермен, нақтылы ахуал жағдайларымен түсіндіріледі. Осының барлығы көрсеткеңдей, жеке тұлғаның қалыптасуында даралық ахуалды қарастыру қажет. Баланы белгілі ортада бейжай нысан түрінде емес, ал оны белсенді субъект ретінде оған тән қажеттіліктермен қарастырамыз. Денсаулығына немесе мінез-құлқына байланысты егіздердің бірі ортадағы бірдей жағдайда оның психологиялық қасиеттері екіншіге қарағанда мүлде өзгеше болып келеді. Мәселен, ауру егіздердің бірі басқаларға қосылмай, өздігінен оқшауланып жүреді, ал екіншісі керісінше, көпшіл келеді, сол үйден немесе одан тыс жерден жолдас іздейді, дені сауы спортпен көбірек айналысады. Демек, егіздердің әрқайсысы осы ортақ ортаның шеңберінде өздерінің даралық микроортасын іздейді [12].
Жеке тұлғаның әлеуметтенуі. Егер де іштей жеке тұлға ортаға мәнді тәуелді болса, әлеуметтік психологияда суреттелетін және түсіндірілетін адамдардың қарым-қатынасымен және өзара іс-әрекетімен байланысты оның мінез-құлқының түрлеріне жатады.
Әлеуметгік психологияда кең тараған теориялардың ішінде әлеуметтік үйрету теориясы жатады. Ол әлеуметтік психологияның бөлімі және пәні ретінде жеке тұлғаның әлеуметтенуін қарастырады.
Әлеуметтенуді қоғамдық тәжірибені индивидтің меңгеру және белсенді өндіру үрдісі, соның нәтижесінде ол жеке тұлға болып қалыптасады және өмірге қажетті білімді, дағдыны, ептілікті меңгереді, демек, белгілі міндеттерді шешу барысында олармен қарым-қатынас және іс-әрекет жасау қабілеттілігі деп түсінеміз.
Әлеуметтену -- бұл адамның қоғамдық өмірдің тәжірибесін меңгеруінің жан-жақты үрдісі. Әлеуметтену адамның әртүрлі адамдармен өзара тиімді қарым-қатынасқа қажетті адамзаттық қатынастардың мәдениетін, әлеуметтік нормаларды меңгеруін қамтиды. Сонымен қатар ол адамның қоршаған әлеуметтік шындықты белсенді танып білуін, дара және топтық жұмыстың дағдыларын меңгеруді, ол үшін қажетті қабілеттіктерді дамытуды қажет етеді.
Әлеуметтену ұғымы адамның әлеуметтік тәжірибені меңгеру нәтижесі, сонымен қатар қызметі болып табылады. Индивидтің әлеуметтенуінің негізгі қайнар көздеріне жанұя, мектеп, қоғамдық институттар мен ұйымдар, баспасөз, радио, теледидар, білім беру жүйесі жатады. Әлеуметтену үрдісі негізінен бір-бірімен қарым-қатынас арқылы іске асады.
Әлеуметтенудің жеке, бірақ өте қажетті қызметі -идентификация. Балалар өсу және дамумен қатар ата-аналарына, жора-жолдастарына, қоршаған ортадағы адамдарға тән әртүрлі ережелерді, қатынастарды және мінез-құлық түрлерін көптеп меңгереді. Сол адамдардан олардың көзқарасын және өмір тәжірибесін қабылдайды. Идентификация арқылы бала әлеуметтік және жыныстық мінез-құлықтың әр түрлерін бойына сіңіреді.
Ата-аналар алғашқы сәбилік кезеңдегі балалар үшін идентификацияның негізгі қайнар көзі болып табылады. Одан әрі оларға жора-жолдастары, жоғары жастағы балалар және басқа үлкендер қосылады. Идентификацияның қайнар көзі не бойындағы бағалы қасиеттері мен жағымды мінез-құлық түрлері үлгі болатын басқа адамдар жатады.
Ерлер мен әйелдердің жеке тұлғасының қалыптасуында негізгі идентификациялық үрдістердің бірі жыныстық - рөлдік жіктелу жатады. Жыныстық-рөлдік жіктелу дегеніміз бір жынысты адамдардың психологиясы мен мінез-құлқына тән ерекшеліктерді меңгеру үрдісі.
Жыныстық-рөлдік жіктелуде негізгі қызметті ата-аналар атқарады. Отбасында жыныстық-рөлдік мінез-құлық тәрбиесінде балалар үшін үлгі- өнегенің көзі - ата-аналар болып табылады. Балаларға ата-аналарынан олардың жыныстық-рөлдік ұстанымдары, соған сәйкес талаптары мен мінез- құлық үлгілері беріледі. Отбасында, әсіресе, ананың рөлі орасан зор. Қыз балаларға оның үлгісі, ер балаларға әкенің жеке басының өнегесі ерекше әсер етеді. Әкелеріне негізінен ер балалардың жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру жүктеледі, олардан қыз балаларға қарағанда, ер балалар тәрбиесіне ерекше көңіл бөлу талап етіледі. Қыз балалар тәрбиесімен негізінен анасы айналысады.
Осындай әлеуметтену жағдайында мерзімді басылым, бұқаралық ақпарат құралдары ерекше рөл атқарады. Сонымен, қазіргі қоғамда жыныстық-рөлдік тұрақты көзқарастар мен мінез-құлық түрлерін балаларда қалыптастыру үшін құралдар жеткілікті, екі-үш жас шамасында балаларды белгілі бір жынысқа тән мінез-құлық белгілері мен түрлері, көзқарастары мен бағалар анық аңғарыла бастайды.
Кейбір жүргізілген эксперименттерде белгілі бір адамдар мен балаларды идентификациялауға мүмкіншілік жасайтын тетіктер мен шарттар ашып көрсетілді. Мәселен, идентификацияның нысаны көп жағдайда үлкендер болатындығы, оларға негізінен балалар көп еліктейтіндігі атап көрсетіледі.
Отбасында ана ықпалды болған жағдайда, қыз балалар негізінен әкесіне емес, анасындай болуға еліктейді, ал ер балаларда ерлердің мінез-құлқы мен қасиеттерін алуда қайшы келетін дамудың белгілі қиындықтары пайда болуы мүмкін. Ал әкенің беделі басым болса, керісінше, қыздар көп жағдайда өздерінің әкелеріне ұқсауға ұмтылады. Сонымен қатар бір уақытта қыз балалардың бойларында анасына тән көптеген мінез белгілері қалыптасады.
Әлеуметтенудің басқа да факторлары -- еліктеу, сендіру, әлеуметтік фацилитация, басқаның айтқанына көнгіштік (конформизм).
Еліктеу - бұл басқа адамдардың тәжірибесін жеке тұлғаның саналы немесе санасыз қайта жаңғыртуы, оның ішінде мұның қозғалысы, қылығы, сырт пішіні және іс-әрекеті.
Еліктеу тетігі туа біткен болып табылады. Еліктеу қозғалысының әртүрлі түрлерін жоғары сатыдағы жануарларда, аддымен адам тәріздес маймылдарда аңғаруға болады. Адамдарда бөбектік және мектепке дейін жас кезеңдерінде ерекше анық байқалады. Ересек адамдарда басқалармен салыстырғанда дамуда қосымша рөл атқарады.
Сендіруді үрдіс ретінде қарастыра отырып, оның нәтижесінде адамның қатынас жасайтын басқа жолдардың ішкі тәжірибесін, ойларын, сезімдерін, психикалық жағдайларын санасыз қайта жаңғырту іске асады. Сендіру тетігі арқылы басқа адамдардың көңіл-күйін білеміз, дұрыс түсінеміз.
Әлеуметтік фацилитация - бұл бір адамдардың мінез-құлқының басқа адамдардың іс-әрекетіне ынталандырушылық ықпалы, оның нәтижесінде іс- әрекет ерікті, белсенді және интенсивті іске асады (фацилитация -жеңілдету мағынасында қолданылады). Еліктеу және сендіру фацилитациямен бірге жүреді, ол көптеген жағдайда таныс, жақын адамдардың төңірегінде көрінеді.
Таныс емес, шет адамдардың арасында қолайсыздық, берекеті кету сияқты балаларда қарама-қарсы құбылыс-әлеуметтік ингибиция аңғарылады (ингибиция - тежелу деген мағынаны білдіреді).
Әлеуметтік ингибиция жеке тұлғаға жаңа әлеуметтік тәжірибені меңгеруін кедергі келтіреді және әлеуметтенуге қарсылық білдіреді.
Әлеуметтік психологияда басқаның айтқанына көнгіштік (конформизм) сияқты әлеуметтену тетігіне ерекше мән беріледі.
Конформизм дегеніміз адам мінез-құлқының бір түрі. Ол саналы түрде қоршаған ортадағы адамдардың көзқарасымен алшақтық байқағанына қарамастан іштей олармен келісімге барады [13]. Конформизм -- басқаның айтқанына көнгіштік, қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынастың өзіне артық қиындық туғызбау үшін басқаның айтқанына көну, келісімге келу.
Әрбір адамның бойында жеке тұлға ретінде жалпылық, ерекшелік және даралық қасиеттердің болуы зерттеу жұмысын ұйымдастыруда талдау- жинақтау қағидасын басшылыққа алуды қажет етеді. Күнделікті өмірдің әртүрлілігіне қарамастан, әрбір адам өзіне тән даралық психикалық қасиетін сол күйінде сақтайды. Осы жағдай жеке тұлғаны талдау-жинақтау тұрғысынан зерттеуді қажетсінеді. Адамды талдау тұрғысынан зерттеу жеке тұлғаны әртүрлі өмір жағдайлары мен іс-әрекетте психиканың элементтерін тануға көмектеседі, ал жинақтау -- барлық жекелеген құбылыстардың өзара байланысын анықтауға мүмкіндік береді.
Дүниетанымның еңбек қызметіңдегі рөлі
Қазіргі уақытта адамзат қазақ халқының алғашқы рухани бастауларына қайтып орала бастады. Шаруашылық пен тұрмыс ұйымдастырудан, сәулеткерлік пен кәсіпшіліктен, бейнелеу өнері мен киім-кешектен, суырып салма ақындық пен әуезден, әншілік пен билеу машығынан, қоғамның имандылық ізгілік дәстүрінен көрінетін қазақ жасампаздығы мен шығармашылығының әлі де болса ашыла қоймаған тұстары жеткілікті.
Қазіргі ұрпақтың негізгі мақсаты - осы мәселені шешу. Өйткені қазақтың рухани байлығының әсері адамның парасатты, білімді болуына
дүниетанымдық көзқарасының жоғарғы деңгейде дамуына әсері ерекше болып табылады. Осындай үрдісте қазақ халқының музыкасының әсері өзгеше, осыны ескере отырып, біз ең алдымен "дүниетаным" ұғымына және адам баласының ежелден дүниеге деген көзқарасын қарастырып отырмыз.
Дүниетанымның басты категориясы ретінде, дүние мен адам
алынады, өйткені, әлемді танушы адам. Дүние - араб сөзі. Ол көптеген ұғымды білдіреді, ең негізгісі - дүние өмір, тіршілік ретінде түсіндірілсе, енді бірде дүние ұғымы-қоршаған орта, табиғат, әлем ретінде қарастыруға болады.
Философ -ғалымдар І.Ерғалиев пен Ғ.Телібаев өз еңбектерінде ұлттық дүниетаным туралы: ... Адамның дүниемен байланысы, оны тануы белгілі ұлттық жағдайда қалыптасқандықтан, дүниетанымның ұлттық белгілері болады, - дей келе, ежелгі қазақ дүниетанымының түрлеріне: мақал-
мәтелдер, жырлар, дастандар, аңыздар, ертегілер, термелер, жоқтауларды жатқызды [34,83].
Жалпы, философтардың Дүниетаным туралы айтқан ой-пікірлеріне сүйенсек, дүниетаным сыртқы дүниенің адам санасындағы жай ғана көрінісі емес, тұлғаның дүниеге қарым-қатынасы деп қорытындылауға болады. Қарым-қатынас тек білім түрінде емес, наным, идея, құндылық, адамның ынта-талабы, іс-әрекеттің танымдық және тәжірибелік ұстанымдары нысанында да көрініс береді. Бұл-адамның қоғамдық сана-сезімінің құрылымы. Дүниетаным адам сана-сезімінің құбылысы ретінде, оның қызметі мен дамып-өрістеуіне тәуелді болады [35;36; 37].
Қазақ совет энциклопедиясында: Дүниеге көзцарас - бізді қоршаған табиғи және қоғамдық болмыс, адам оның өмірде алатын орны туралы түсінік жиынтығы, - деп жазады [38, 50].
Сонымен, жоғарыда келтірілген анықтамаларға сүйене отырып, біз Дүниетанымды әрбір жеке тұлғаның көзқарасынан, сенімі мен мұратынан байқалып, ол адамның өзін қоршаған табиғат пен әлеуметтік болмысы, яғни тұрмыс-салты, өмір тәжірибесі мен эмоциялық сезім күйі, бағыт-бағдары, қоғамдық қарым-қатынастар жүйесінен тарихи орын алып, жеке тұлға дүниетанымының бүкіл өмір мұратын құрап, оның іс-әрекеті мен мінез- құлқында байқалынады. Жеке тұлғаның дүниетаным көлемі, жеке басының ерекшелігі мен өмір сүріп отырған қоғамдық жағдайының дамуына байланысты болады.
Жеке тұлғаның тұтас даму процесінде әлеуметтік орта мен тәрбиелік тәжірибе ерекшеліктеріне орай, оның дербес өмірлік белсенділігінің арқасында, дүниетаным көлемі де тереңдеп арта бермек. Сонымен бірге, жеке тұлғаның ішкі жан дүниесінің қалыптасуына қоғамның рухани-мәдениетінің даму деңгейі мен салт-санасы ықпал етеді. Адам баласы сыртқы дүниедегі барлық құбылысты сезіне білуі дүниетанымның шексіздігінде.
Дүниетаным - адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі. Адамдардың ұжымшылдықты, гуманизмді (еңбек адамын құрметтей білу) оптимизмді (жарқын болашаққа сену) дәріптеп қана қоймай, әр адамды дүниені қайта құру жолындағы жан қиярлық күреске баулиды. Дүниетанымның негізі бастауыш мектептің өзінде қаланады да бала кәмілетке келгенде оның дүниетанымы біршама қалыптасады. Адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен байланыстылығы берік сенімнен туады. Сенім мен дүниетаным қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана түседі. Өйткені бұл екеуі, құстың қос қанатындай, адамның ең асыл қасиеттері болып табылады. Дүниетанымды қалыптастыру үшін адамға бәрінен бұрын білім негіздерін меңгеру қажет. Өйткені білім дүниетанымды қалыптастыратын негізгі құрылыс материалы.
Адам ойы кеңістігіндегі дүниетаным негізгі және аса күрделі түсініктердің бірі. Дүниетаным негізін салуда грек философтары Демокрит, Платон, Аристотель үлкен роль атқарды. Олар дүниетанымның негізі ретінде ақылды пайдаланды. Өйткені адам баласы қоршаған дүниесін сана арқылы қабылдайтыны мәлім.
Дүниетаным - ақиқатты рухани қажетті игеру жүйесі, оның ішінде тұтастай алғанда білімі мен нанымы, ар-ождан мұраттары мен әлеуметтік қулықтың реттеушісі, қоршаған ортаға психологиялық және эстетикалық көзқарасы - деп көрсетеді италияның ұлы сүретшісі Леонардо да Винчи. Ол дүниетаным ұғымын қалыптастырып, оны жалпы адамзаттық мәдени құбылысқа айналдыруда қосқан үлесі зор болды. Ол сурет өнері саласында сынның мазмүны туралы пікір айтып, эстетикалық талғамның қалыптасуына үлкен әсер етті - деп зерделейді өз еңбегінде Р.А. Арцышевский [39, 45 ].
Дүниетаным - гетерогенді жасалым- деп есептейді И.Кант. Дүниетанымның жеке түлғаның эстетикалы, шығармашылық аспектілерімен өзара қатынастары жайлы, оның ой-пікірі ерекше қүнды болып табылады. Осы пікірді қолдай және дамыта отырып, философтар кейінгі уақыттарда да жеке түлғаның дүниетанымдық санасының осы көп жоспарлылығын, полифониялылығын (көп дауыстылылығын), оның тек теориялық қана емес, сонымен қатар рухани-практикалық сипатқа ие екендігін баса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедра меңгерушісі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК
ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ (АВТОМАТИКА
НЕГІЗДЕРІ БОЙЫНША).
5В012000 Кәсіптік оқыту мамандығы
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ (АВТОМАТИКА НЕГІЗДЕРІ
БОЙЫНША).
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 Кәсіптік оқыту мамандығы
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедра меңгерушісі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК
ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ (АВТОМАТИКА
НЕГІЗДЕРІ БОЙЫНША).
5В012000 Кәсіптік оқыту мамандығы
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Аннотация
В дипломной работе рассматриваются пути формирования мировоззрения личности через трудовую деятельность (согласно основам автоматики).
Дается анализ содержания программы обучения автоматике в общеобразовательных школах, анализи руется понятие личность,
предлагаются методы и приемы обучения курсу электротехники и автоматики в общеобразовательных школах.
Как результат этих методов и приемов, предлагается учебно- методическое пособие Пути формирования мировоззрения личности через трудовую деятельность (согласно основам автоматики)
Мазмұны
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 6
ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Жеке тұлға туралы
түсінік 9
Дүниетанымның еңбек қызметіндегі рөлі 19
Автоматика элементтерінің қолдану ерекшеліктері 30
ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ЕҢБЕК ҚЫЗМЕТІ АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану мазмұны 33
2.2Автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану мүмкіндіктері 40
2.3. Автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану жолдары 44
Қорытынды 60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 62
64
Қосымша НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1 .Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
АНЫҚТАМАЛАР
Автоматика деп техникалық киберниканың бір бөлімі. Ол автоматикалық жүйелер мен сол жүйелер үшін қажетті техникалық жарықтарды құру және жасау үшін қолданылатын автоматты басқару теориясы. Грек тілінен аударғанда автомат деген сөз өздігінен қозғалатын деген сөзді білдіреді. Автоматты реттеу жүйесі (АРЖ) - бір-біріне әсері бар нысаннан және реттегіштен тұрады.
Реттеу нысандары - технологиялық, техникалық процестер жүріп жатқан әртүрлі машиналар, аппараттар және басқа да техниалық құрылымдар. Автоматтаты реттегіш - адамның қатысуынсыз белгілі бір өлшемді ұстап тұратын аспап немесе құрылым.
Автоматтандыру - өндірістік процестерді адамның қатысуынсыз басқару мен қадағалау.
Келісімдшктің бүзылуы - деңгейдің берілген деңгейден ауытқуы. Сигналдар - АРЖ-не тигізілетін барлық әсерлер, тек бір ғана бағытта беріледі.
Реттелетін параметрлер - тұрландыруларға тиісті сигналдар. Сезгіш элемент - реттелетін шаманы өлщейтін және осы өлшемді басқару сигналына айналдыратын негізгі өлшеуіш орган.
Күшейткіш - салыстырушы органнан шығатын айырма сигналды күшейту. Орындаушы элемент - реттегіш қадағаланатын шаманы белгілі бір мөлщерде ұстап тұру.
Басцарушы әсер - бұл реттегіштен шығатын, реттелетін нысанды басқару үшін қажетті бір мөлшерде ұстап тұру.
Кері байланыс сигналы - бұл реттелуге тиісті нысанның қайыра реттегіштің өзіне тигізетін әсері.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО -жоғары оқу орны
ХҚТУ - Халықаралық қазақ-түрік университеті
АТИФ - Ақпараттық технологиялар және инженерлік факультеті
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Елімізде оқушыларды тәрбиелеуде, оларды еңбекке баулуда, өмірге бейімдеуде тың жолдарды, тиімді шығармашылық жұмыстарды іздестіру қажеттілігі бүгінгі күн тәртібінде тұрған негізгі мәселе.
Дамыған елімізде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияның қолданылуына байланысты жаңа технологиялық революция басталды. Сондықтан адамдардың алдына жаңа функцияналдық талаптар қойыла бастады. Жұмыскер өндірістік міндеттерді жақсы атқарып қана қоймай, оған қосымша жобалай алуы, шешім қабылдай білуі және шығармашылық жұмыстарды да орындай білуі керек. Осы қасиеттер баланың жас кезеңнен қалыптасып, оқу және еңбек әрекеттерін орындау кездерінде әрі қарай дамиды.
Бүгінгі таңда мектеп қабырғасында және жоғары оқу орындарында оқып білім алып жатқан жас ұрпақ алдында Қазақстан-2030 бағдарламасында көрсетілген Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әлауқатының артуы сияқты ұзақ мерзімдік стратегиясын үшінші мыңжылдықта жүзеге асыру міндеті тұр [1]. Демек, бұл қоғамдық саладағы өзгерістерге сай жоғары талаптар қоя отырып, экономикалық бәсекелестік жағдайында сапалы мамандар даярлау қажеттігін алға тартады.
Қазіргі ғылым мен техниканың кең қанат жайған кезеңінде ғылыми- таным әдіснамасы өте зор маңызға ие. Білім ауқымы адам айтқысыз кеңейді, технология дамып, ақпаратты таңдай білу мәселесі алдыңғы қатарға шықты. Ендеше мұғалім алдында Жаңа технологияны ғылыми негізде меңгеру және терең білімді, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу мәселесі тұр. Міне осы мәселені өз жұмысына арқау еткен мұғалімнің мақсаты мына төмендегідей болуы тиіс;
озық тәжірибелерді, түрлі педагогикалық әдістерді, жаңа педагогикалық технологияны ұтымды пайдаланудың соңғы нәтижелерін дамыту;
білімін жетілдіру негізінде оқутттының жеке тұлға болуына ықпал ету;
оқушының маңызды мәселелерді өздері талдап, қорытындылауына жол
ашу;
оқушы өзінің ғылыми-таным әдістерін саралай отырып, ойлауын дамыту және бүгінгі көзқарастың қалыптасуына негіз салу, т.б.
Білім беру мақсаты, оның ұйымдастырушылық құрылымы, технологиялық жағынан жабдықталуы, оқыту әдістемесі қоғамның әлеуметтік сұранысынан туындайды.
Педагогтар оқушылардың оқуға деген ынтасының және танымдық қызығушылықтарының дамуының төмендігін ескере отырып, оқытудың моделін, тиімді әдістері мен формаларын құрастыруға тырысуда.
Педагог кадрлардың күнделікті тұрмысындағы ұсақ түйек жетіспеушілікті қамтамасыз етуден бастап, мектептердің материалдық базасын нығайта түсуге дейін жан-жақты қамқорлық жасауды көздеп отыр.
Бүгінгі таңдағы мақсат, мүдделердің баршасы өмір практикасына дендеп кіре қойған жоқ. Халыққа білім беру жүйесіндегі кейбір жаңалықтарды педагог мамандардың барлығы ұғып, біліп алды және нық сенімділікпен табан тіреп іске кірісуде деп айту да артығырақ.
Технология пәнін өту барысында автоматика негіздерін оқытады. Ал сол автоматика негіздерін оқыту барысында жеке тұлғаның (оқушының)
дүниетанымын қалыптастыру мәселесі келесі ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған: Тәжібаев Т.Т.(Жалпы психология) [2]; Аймауытов Ж. (Психология) [3]; Жарықбаев Қ.Б. (Психология, Психология негіздері) [4-5]; Джакупов С.М. (Психология познавательной деятельности) [6]; Жақыпов С., Бердібаева С.(Психологиялық зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілдері) [7]; Алдамұратов Ә. (Қызықты психология) [8]; Сейтәлиев Қ. (Жалпы психология) [9]; Бап-Баба С. (Жантану негіздері) [10]; Немов Р.С. (Психология) [11]; Рубинштейн С.Л.(Основы общей психологии) [12]; Гиппенрейтер Ю.Б. (Введение в общую психологию) [13].
Автоматика және электротехника негіздері бойынша С.Б. Балабатыровтың Электр техникасының теориялық негіздері, Таралған параметрлі
тізбектер, Жиілікті электр сүзгілері, Электр техникасының теориялық негіздері [14-17]; С.К.Андриевский, А.Л. Бартновский. Электротехникалық практикум [18]; В.А.Поляков. Электротехникалық практикум,
Тұрғындарға электр қауіпсіздігінен ескерткіш [19]; Тұрғындарға электр қауіпсіздігінен ескерткіш [20]; В.А.Галактионов. Абайлаңыз электричество [21]; А.С.Касаткин. Электротехника негіздері [22]; Е.А.Каминский Жұлдызша, үшбұрыш және ирек, Сызбаларды оқудың тәжірибелік тәсілдері, Пәтерлік электр сымдары [23-25]; В.П.Бакалов, Игнатов, Крук. Основы теории электрических цепей и электроники [26]; П.А.Ионкин Теоретические основы электротехники [27]; Л.Р.Неймон, К.С. Демирчан Теоретические основы электротехники [28] ; Г.И.Атабеков Теоретические основы электротехники [29] ; Л.А.Бессонов Теоретические основы
электротехники [30].
Автоматикаға байланысты мынадай еңбектер жарық көрген: Автоматизация шахт и обогатительных фабрик [31]; Проектирование электрических установок и автоматизации горно-обогатительных
предприятий [32]; Системы и средства автоматизации обогатительных фабрик [33] және де басқа еңбектер. Бірақ бұл еңбектерде автоматика мен электротехника негізінде жеке тұлғаның дүниетанымын еңбек қызметі арқылы қалыптастыру жолдары қарастырылмаған.
Осы аталған ғылыми, зерттеу және арнайы әдебиеттерді зерделеу нәтижесінде біз өз тақырыбымызды көкейтесті дей келе: Жеке тұлғаның дүниетанымын еңбек қызметі арқылы қалыптастыру жолдары (автоматика негіздері бойынша).
Диплом жұмысымыздың мақсаты: Технология сабағында жеке тұлғаның дүниетанымын еңбек қызметі арқылы қалыптастырудың теориялық негіздері.
Зерттеу объектісі: Технология пәні
Зерттеу пәні: жеке тұлғаның дүниетанымын еңбек қызметі арқылы (автоматика негіздері арқылы) қалыптастыру процессі.
Зерттеу міндеттері:
жеке тұлғаның дүниетанымының еңбек қызметіндегі рөлін анықтау;
автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану мазмұны мен қолдану мүмкіндіктерін айқындау;
автоматика мен электротехниканың элементтерін технология сабақтарында қолдану жолдарының орнын белгілеу.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Жеке тұлғаның дүниетанымын еңбек қызметі арқылы
қалыптастырудың теориялық негіздері
Жеке тұлға туралы түсінік
Адам -- бұл, бір жағынан, биологиялық құбылыс, санасы бар жануар, қоршаған дүниені тануға және оны белсенді өзгертуге қабілетті. Жоғары ұйымдасқан жануар ретінде адамға денесімен тік жүру, дүниені тану және өзгерту құралы ретінде қолдың дамуы, ерекше дамыған ми сияқты дене ерекшеліктері тән.
Екінші жағынан, адам-қоғамдық құбылыс. Бұл оның негізгі сипаты, себебі қоғамдық өмір және қоғамдық қатынастар, ұжымдық еңбек адамның биологиялық, дене құрлымын өзгертіп және өзіне бағындырды. Адам туралы айтқанда, психология және философия ғылымдары "жеке тұлға" ұғымымен түсіндіреді.
Жеке тұлға адамға қарағанда тар мағында қолданылады. Жеке тұлға -- бұл сол адам, бірақ тек ғана қоғамдық, әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда зерттеушілер оның биологиялық, табиғи жағын ескермей, адамды қоғамдық қатынастардың нәтижесі, коғамдық дамудың белсенді қайраткері ретінде қарастырады.
Психологияда "адам" және "жеке тұлға" ұғымдарымен қатар даралық ұғымы да қолданылады. Әрбір адамның, мәні, оның өмірі мен қызметі жағдайларының өзіндік қайталанбайтын ерекшелігі бар, сондықтан да тіптен екі бірдей жеке тұлға болмайды және болуы да мүмкін емес.
Даралық дегеніміз жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктерінің қайталанбас қиысуы түрінде байқалатын нақты өзгешелігі айтылады.
Жеке тұлға-тек тарих, философия, социология, этика, эстетика, психология, педагогика және т.б. сияқты қоғамдық ғылымдардың зерттеу нысаны.
Жеке адам - қоғамдық дамудың қайраткері, қоғамда белгілі жағдайда тұратын саналы индивид және белгілі қоғамдық ролді атқарады [2,15].
Жеке тұлғаның 3 ерекшеліктерін атап өткен жөн: Біріншіден, жеке тұлғаның қасиеттерінің тұрақтылығы. Жеке тұлғаның психикалық көріністерінің өзгермелілігіне қарамастан, оның психикалық келбетінің салыстырмалы тұрақтылығы анық байқалады.
Екіншіден, бұл-жеке тұлғаның бірлігі, жеке тұлғаның психикалық үрдістерінің, психикалық қалыптың және психикалық қасиеттердің тығыз байланысы мен өзара тәуелділігі. Жеке тұлға біртұтас бірлікті білдіреді, әрбір қасиет басқалармен тығыз байланысты. Мәселен, табандылық мақсатқа жету ептілігі ретінде қиындықтар мен кедергілерді жеңе отырып, жоғары моралдық сезімдермен, дамыған ұжымдық сезімдермен бірлікте ғана жағымды мәнге ие болады. Сондықтан да жеке тұлға "жеке бөліктерге" бөлініп қалыптаспайды, тәрбиеленбейді, әруақытта да жеке тұлға тұтас, бірлікте қалыптасады, тәрбиеленеді.
Үшіншіден, бұл - жеке тұлғаның белсенділігі, қоршаған дүниені өзгеруге, түрлендіруге бағытталған көптеген және жан-жақты іс-әрекетке бейнеленеді
[3].
Психологияның басқа ғылымдардан ерекшелігі (философия, этика, заң ғылымдары және т.б) жеке тұлғаның рухани бейнесін, оның қылықтары мен мінез-құлқын зерттейді. Психология ең алдымен жеке тұлғаның себептерін, сезімін, қажеттілігін, қызығуын зерттейді. Психология іс-әрекетті ойдағыдай орындаудың психологиялық алғышарттарын жеке темпераменті мен мінез- құлқының психологиялық ерекшеліктерін қарастырады. Сонымен қатар психология жеке тұлғаның қалыптасу және даму үрдісін зерттейді.
Кез -келген құбылыс сияқты жеке тұлғаның психикалық өмірі белгілі құрылымнан тұрады. Адамның дара психологиялық ерекшеліктеріне байланысты және жеке тұлғаның өзіне тән құрылымын белгілеуге болады. Жеке тұлғаның құрылымының бірінші бөлігі оның бағыттылығын сипаттайды немесе адамның шындық дүниеге таңдамалы қатынасы. Бағыттылық әртүрлі қасиеттерлің өзара байланысты қажеттіліктер мен қызығулардың, идеялар мен тәжірибелік ұстанымдардың жүйесін қамтиды [4,23].
Ондай жағдайда бағыттылық бөліктерінің бірі үстемдік етеді және басты мәнге ие болады, сол уақытта басқалары тірек қызметін атқарады. Үстемдік ететін бағыттылық жеке тұлғаның бүкіл психикалық қызметін анықтайды. Мәселен, танымдық қажеттіліктің үстемдік етуі соған сәйкес еріктік және эмоциялық көңіл-күйдің көтерілуіне алып келеді, ол өз кезегімен интеллектуалдық іс-әрекеттің белсенділігін арттырады. Бір уақытта табиғи қажеттіліктер біршама тежеліп, күнделікті тіршілік күйді кейінге, екінші кезекке ығыстырады.
Жеке тұлға өзінің айналысқан қызығуының мақсаттылығын негіздей бастайды, оған ерекше қоғамдық және жеке мән береді.
Жеке тұлғаның психологиялық құрылымының екінші бөлігі жеке тұлғаның мүмкіншілігін айқындайды және белгілі бір іс-әрекетті нәтижелі қамтамасыз ету үшін қабілеттіктерді қамтиды. Қабілеттіліктер өзара байланысты және бір-бірімен өзара әрекет етеді. Тәртіп бойынша қабілеттіктердің бірі үстемдік етеді, жетекшілік етеді, басқалары оған бағынады. Мәселен, А.С.Пушкинде ақындық өнер үстемдік етті, бірақ ол өзін тарихшы және талантты суретші ретінде де таныта білді. Сол сияқты М.Ю. Лермонтов туралы да айтуға болады. Қабілеттіктердің арақатынасының сипатына бағыттылықтың құрылымы әсер етеді. Өз кезегімен қабілеттіктерді даралау жеке тұлғаның шындыққа қатынасының таңдамалығына әсер етеді.
Жеке тұлғаның құрылымының үшінші бөлігі мінез болып табылады немесе әлеуметтік ортадағы адамның мінез-құлық стилі. Мінез күрделі синтетикалық құрылым, адамның рухани өмірінде мазмұн мен түр бірлігінде аңғарылады. Мінез жеке тұлғаны тұтас көрсете алмағанмен, бірақ оның қасиеттерінің, бағыттылығы мен ерік-жігерінің, интеллектуалдық және
эмоциялық сапаларының, темпераментте байқалатын типологиялық ерекшеліктерінің күрделі жүйесін білдіреді.
Мінез жүйесінде сонымен қатар басты қасиеттерді бөліп көрсетуге болады. Оларға ең алдымен -- моралдық, екіншіден -- ерік-жігер сапалары жатады, олар белгілі мінез-құлық стилін және практикалық міндеттерді шешу тәсілін қамтамасыз етеді. Сондықтан да моралдық -- ерік-жігер сапаларын мінездің негізін құрайды деп айта аламыз.
Төртінші бөлігі басқару жүйесі болып табылады, көп жағдайда "мен" деген ұғымды білдіреді. "Мен" -- жеке тұлғаның өзіндік сапа құрылымы, ол өзін-өзі реттеп отыруды іске асырады: іс-әрекетті күшейту немесе бәсеңдету, өзін-өзі бақылау және іс-әрекет пен қылықты басқару, іс-әрекетті жоспарлап отыру, сонымен, өзін-өзі басқару жеке тұлғаның мақсаты ұйымдасқан өмірі мен қызметінде ерекше маңызы зор. Жеке тұлғаның құрылымы егер психикалық үрдістер мен қалыпты алып тастағанда толық болмай шығар еді [6].
Психикалық үрдістер - психикалық құбылыстардың әртүрлі түрлерінде шындықты динамикалық тұрғыда бейнелеу. Психикалық үрдістер жеке тұлғаның шындықпен байланысын қамтамасыз етеді. Олар арқылы жеке тұлғаның қасиеттері қалыптасады. Ұйымдасқан қасиеттер өз кезегімен үрдістің жүруіне әсер етеді. Мәселен, түйсіктер үрдісінде нақтылы сенсорлық қасиеттер және одан әрі түйсіктердің сандық сапалық сипатын анықтайтын жеке тұлғаның тұтас сенсорлық құрылымы қалыптасады. Теориялық және практикалық міндеттерді шешу үрдісінде жеке тұлғаның ерік-жігер құрылымы қалыптасады.
Жеке тұлғаның ұйымдасқан бағыттылығы қабылдаудың және оған байланысты эмоциялық реакцияның таңдауына әкеледі.
Психикалық үрдістердің негізінде психикалық қасиеттер ұйымдасады. Жеке тұлғаның психикалық қасиеттері бұл индивидке тән психикалық іс-әрекет пен мінез-құлықтың белгілі сандық-сапалық деңгейін қамтамасыз ететін тұрақты құрылым.
Психикалық үрдістердің жүру сипаты, қасиеттердің көрінуі жеке тұлғаның психикалық белсенділігінің жағдайына байланысты.
Психикалық қалып дегеніміз жеке тұлғаның көтеріңкі немесе түсіңкі белсенділігі түрінде көрінетін психологиялық іс-әрекеттің тұрақты деңгейін айтады. Кез-келген оқиғаны бейнелеу - күрделі құбылыс. Ол өз құрамына біршама үрдістерді кіргізеді: түйсіну мен қабылдау, қайта жаңғыру, ойлау, сезім және т.б. қоғамдық және жеке мәні бар ықпал мен ой түйінін түсіну, соған сәйкес сезім туғызады, оның сипатына қарай жеке тұлғаның жалпы белсенділік деңгейін төмендетеді немесе арттырады. Психикалық іс- әрекеттің қалыптасқан деңгейі белгілі бір уақытқа жалғасуы сақталады.
Барлық кейінгі психикалық белсенділігі пайда болған жағдайға сәйкес жүріп отырады.
Психикалық қалып сыртқы және ішкі жағдайлардың себептеріне байланысты, бірақ оның динамикасы мен сипаты жеке тұлғаның қасиетіне
байланысты. Мәселен, жүйке қызметі ынжық типтегі адамдарда психикалық қалпы қозғалғыш типтегі адамдармен салыстырғанда тұрақты келеді. Кейбір адамдардың атына жасалған сын-ескертпелер олардың күш-жігерін жұмылдырады, сын-ескертпелерден қорытынды шығаруға ұмтылады, ал осындай сын-ескертпелер кейбіреулер дің белсенділігін әлсіретеді,
депрессивтік психикалық жағдайдың пайда болуына алып келеді. Осындай жағдай мінез-құлқының жағымсыз қасиеттеріне (өркөкірек, өзімшіл, өзін басқадан жоғары ұстайтын) ерік-жігері әлсіз, сезімнің ерекшелігіне байланысты.
Демек, жеке тұлғаның психикалық құрылымы өте күрделі, жан-жақты және сан-қырлы. Оның барлық компоненттері өзара байланысты және өзара тәуелді. Жеке тұлғаның дамуымен оның құрылымы да өзгеріп отырады. Сонымен қатар әрбір жеке тұлғаның құрылымы салыстырмалы түрде тұрақты. Әрбір адам тұрақтылық пен өзгермеліктің бірлігі, тек қана сондай құрылым адамға өзімен өзі болуға, икемділік көрсетуге, өмір салтын сол жағдайларына сай жүргізуге көмектеседі [7].
Жеке тұлғаның бағыттылығы. Жеке тұлғаның негізгі сипаты оның бағыттылығы болып табылады. Бағыттылық адам алдына қойған мақсатты анықтайды, сол мақсатын орындауға ұмтылысы тән, түрткілер арқылы адам іс-әрекеттер жасайды, қызығуларды адам іс-әрекетте басшылыққа алады.
Белсенділік -- жеке тұлғаның басты жалпы қасиеті, ол іс-әрекетте, қоршаған ортамен қарым-қатынас үрдісінде байқалады. Адамды белгілі бір жағдайда әрекет етуге, алдына, мақсат қоюға және оны орыңдауға итермелейтін не? Осындай итермелейтін себепке қажеттілік жатады. Қажеттілік адам тарапынан белгілі бір затқа мұқтаждық, бір нәрсенің жетіспеуі, белгілі бір нәрсеге қанағаттанбау тұрғысында іске асады, ал жеке тұлғаның белсенділігі қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады.
Адам қажеттілігі әртүрлі. Ең алдымен адамның өмір сүруін тікелей қамтамасыз ететін табиғи қажеттіліктерді атап өтуге болады: тамаққа, ұйқыға, киімге, суықтан және ыстықтан сақтау құралы ретінде тұрғын үйге қажеттілік. Бұл негізінен биологиялық қажеттіліктер, сонымен қатар олар
жануарлардың қажеттіліктерінен түбірлі айырмашылықтары бар. Оның ішінде, біз оны қанағаттаңдырудың әлеуметтік сипаты туралы айтып отырмыз.
Адамда табиғи қажеттіліктермен қатар таза адами, рухани немесе әлеуметтік қажеттіліктер болады. Басқа адамдармен сөздік қарым-қатынас қажеттілігі, еңбекке деген қажеттілік, мәдени қажеттіліктер (кітап және ұнқағаз оқу, радио, теледидар тыңдау, музыка тыңдау, киноға және театрға бару) болады.
Адам қажеттілігі -- адамзат қоғамының қоғамдық-тарихи дамуының жемісі. Осы даму үрдісінде адамдардың табиғи және рухани қажеттіліктері пайда болды, өзгерістерге ұшырады және күрделене түсті.
Жеке тұлғаның белсенділігінің қайнар көзі, оның қажеттілігі болып табылады. Тек қана қажеттілік адамды белгілі бағытта әрекет етуге итермелейді.
Қажеттілік -- бұл өмір сүрудің нақты жағдайларына тәуелділігін білдіретін жеке тұлғаның қалпы. Қажеттілік -- жеке тұлғаның белсенділігінің қайнар көзі. Қажеттілік жалпы түрде байқалады.
Адамның нақты қылығы, ісі, белгілі іс-әрекеті туралы айтқанымызда, түрткілері (мотивтері) немесе нақтылы қылығы, іс-әрекетті итермелейтін себептері туралы деп түсінеміз.
Түрткілер -- қажеттіліктің нақты көрінуі.
Түрткілер (мотивтер) - бұл қажеттіліктерді қанағаттандырумен байланысты іс-әрекетке итермелеу [8]. Егер де қажеттілік адам белсенділігінің барлық түрлерінің мәнін, қызметін құрайтын болса, ал түрткілер бұл қажеттіліктің нақты көрінуі болып табылады.
Адамның мінез-құлқын қарастыра отырып, оның қылығын талдай келіп, оның түрткілерін дұрыс түсіну қажет. Түрткілер бір-бірінен онда іске асатын қажеттіліктердің түріне, аумағына, іс-әрекеттің мазмұнына (еңбек әрекетінің түрткілері, оқу әрекетің түрткілері) байланысты ерекшеленеді. Түрткілер мақсатты (саналы) және мақсатсыз (санасыз) болып бөлінеді. Ғылыми психология осы түрткілердің бір-бірімен жеке тұлға дамуының қоғамдық- тарихи жағдайы бір-бірімен байланысты екендігін атап көрсетеді.
Адамның танымдық қажеттіліктерінің көрінісі қызығу деп аталады. Қызығу - бұл адамның белгілі бір затқа, құбылысқа немесе іс-әрекетке, жағымды эмоциялық қатынасқа байланысты белсенді танымдық бағыттылығы [9, 25]. Қызығудың мәні орасан зор: білімді меңгеруге, ой- өрісін кеңейтуге, адамды терең білімді меңгеруде оның белсенді жолдары мен тәсілдерін іздестіруге, қиындықтар мен кедергілерді жоюға итермелейді.
Қызығулар өзінің мазмұны, ауқымы, тереңдігі, тұрақтылығы және тиімділігі бойынша сипатталады.
Мазмұны жағынан қызығулар бағытталған нысанына қарай анықталады (техникаға, химияға, спортқа, өнерге, суретке, шахматқа т.б. қызығу). Мазмұны жағынан әртүрлі қызығулар қоғамдық мәніне қарай: біреулері, егер де қоғамдық және жеке мүдделер дұрыс ұштасқанда жағымды бағаланады, басқалары жағымсыз бағаланады (өздерінің ұсақ сезімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға байланысты).
Жан-жақты, ауқымды және тар қызығулар болып бөлінеді. Жеке тұлғаны жан-жақты дамыту үлкен ауқымды және жан-жақты қызығуды қажет етеді. Қызығудың тарлығы адамда бір немесе екі шектеулі және тұйықталған қызығу ғана болады.
Терең қызығу нысанды, оның барлық бөліктерін жеткілікті зерттеу қажеттілігі болып табылады. Ол атүсті, жеңіл-желпі қызығуға қарсы бағытталады, адам құбылыстарды атүсті қарастырады, зерттеу нысанын терең пайымдамайды.
Тұрақты қызығулар (олар ұзақ сақталады, адамның өмірі мен іс- әрекетінде мәнді рөл атқарады, жеке тұлғаның салыстырмалы түрде бекітілген ерекшеліктері болып табылады) және тұрақсыз қызығулар салыстырмалы түрде қысқа мерзімді құбылыстар сипатында және тез пайда болады, тез сөніп қалады.
Адам тұрақсыз қызығулармен жеңіл әуестенеді және тез суып қалады.
Тиімді қызығулар дегеніміз адамның өмірі мен қызметіне терең ықпал ететін, белгілі бағытта біржүйелі және мақсатты іс-әрекетке, белсенді және ынталы ізденістер көздерін қанағаттандыруға итермелейтін қызығуды айтады. Бейжай қызығулар -- осындай іс-әрекеттің түрлеріне итермелейтін қызығуларды айтады.
Сонымен қатар тура және жанама қызығулар болады. Тура қызығулар білімнің немесе іс-әрекеттің белгілі бір саласында мазмұнымен пайда болады.
Жанама қызығулар -- нысанның мазмұнымен пайда болмайды, болашақ басқа нысанмен, адам қызығуымен (мәселен, мектеп оқушысы үшін математикаға қызығуы, оның сүйіп айналысатын авиамоделдеу ісімен) байланысты. Жеке тұлғаның қылығы моралдық түрткілермен, борыш сезімімен, қоғамдық тапсырмалармен реттеледі және анықталады. Адам қылығының моралдық түрткілері идеалдарда байқалады.
Моралдық немесе адамгершілік идеал -- бұл адамның өз іс-әрекеті мен қылығының үлгісі. Әрбір тарихи кезеңде идеал, үлгі болатын адамдар аз болған жоқ. Қазақ халқының тарихы мен мәдени өмірінде идеал, үлгі боларлық қайраткерлер ғылымда академик Қаныш Сатпаев, әдебиет пен өнерде Абай, Мұхтар, Махамбет, Құрманғазы т.б. есімдерін ерекше атауға тұрарлық. Жеке тұлғаның қылығының негізгі түрткісі сенімдер болып табылады.
Сенімдер - бұл өздерінің көзқарасына, қағидаларына, дүниетанымына сәйкес итермелейтін жеке тұлғаның мақсатты қажеттіліктер жүйесі. Сенімдер түрінде байқалатын қажеттіліктер мазмүны - бұл қоршаған дүние табиғат пен қоғам туралы білімдер, оларды түсіну. Бүл білімдер ішкі үйымдасқан көзқарастар жүйесін қүрайды (философиялық, эстетикалық, этикалық, ғылыми-жаратылыстану және т.б.), ол адам дүниетанымы болып қарастырылады.
Ұмтылу -- мінез-қүлық түрткілері (мотивтер), онда қажеттілік түрінде аңғарылады, қазіргі жағдайда берілмеген, бірақ жеке түлғаның арнайы үйымдасқан іс-әрекетінің нәтижесі түрінде жасалуы мүмкін. Ұмтылу түрінде берілген қажеттілік ерекше үйымдасқан іс-әрекет арқылы қанағаттандыра алмайды, бүл түрткілер категориясы үзақ мерзімге жеке түлғаның белсенділігін қолдауға қабілетті.
Мәселен, бір топ студент қайықпен серуенге шығу туралы жоспар жасап, пайда болған үмтылу нәтижесінде жоспарды іске асыруда өзінің іс-әрекетінің белсенділігін арттырады, сол жоспарды орындауда студенттер әртүрлі даярлық жұмыстарын жүргізеді. Ұмтылу әртүрлі психологиялық түрде іске асады.
Барлық түрткілер туралы айтқанымызда (қызығу, сендіру, ұмтылу) ең алдымен олар саналы, мақсатты түрде сипатталады. Басқа сөзбен айтқанымызда, адамда ол пайда болғанда, өзіне-өзі есеп береді, іс-әрекетке итермелейді, оның қажеттілігінің мазмұны болып табылады. Сонымен қатар бұл категорияға түрткілердің барлығы кіре бермейді. Адамдардың іс- әрекеттері мен қылықтарының ерекше саласына саналы емес талпынулар жатады. Саналы емес талпынуларды психологияда зерттеу XX ғасырдың 20- 30-жылдары қолға алынды.
Жеке тұлғаның қалыптасуы. Жеке тұлға адамның қоғамдық, тарихи- нақтылы жағдайыңда, оны оқыту және тәрбелеуде қалыптасады. Жеке тұлғаның дамуының, сонымен қатар барлық психикалық сапалар мен үрдістердің қозғаушы күштері не?
Психология тарихында бұл мәселені шешуде екі бағыт қалыптасты: биогенетикалық және социогенетикалық.[9]
Биогенетикалық бағыттың түсіндіруінше, жеке тұлғаның дамуы биологиялық, тұқым қуалау факторымен анықталады.
Сондықтан да жеке тұлғаның дамуы спонтандық (өз еркімен) сипатта болады. Биогенетиктердің айтуынша, адам табиғатынан эмоциялық реакциясы жүруінің кейбір ерекшеліктеріне бейімділік аңғартып ғана қоймайды, сонымен қатар белгілі түрткілер жиынтығы бейімдік береді. (біреулер қылмыс істеуге бейім келеді, кейбіреулер ұйымдастырушылық қабілетке бейімділік аңғартады және т.б.). Адамдарда табиғатынан психикалық іс-әрекетінің түрлері бағдарламаланып қана қоймайды, сонымен қатар оның мазмұны, психикалық даму кезеңдері және оның пайда болу тәртібі алдын ала анықталады. Биогенетикалық көзқарас бойынша жеке тұлғаны өзінің белсенділігінен айырылған биологиялық факторлардың әрекет етуінің жемісі ретінде қарастырады.
Социогенетикалық көзқарас бойынша жеке тұлғаның дамуы қоршаған әлеуметтік ортаның тікелей ықпалының нәтижесі ретінде қарастырылады. Социогенетиктер биогенетиктер сияқты даму үстіндегі адамның өзіндік белсенділігін жоққа шығарады, оған селқос рөл беріледі, тек қоршаған ортаға бейімделушілік қызметін ескереді. Егер де социогенетикалық
тұжырымдаманың айтқанына жүгінсек, онда мынадай мәселе түсініксіз болып қалады, неге бір әлеуметтік ортада әртүрлі адамдар қалыптасады, оның себебі неде?
Сонымен, биогенетикалық та, социогенетикалық тұжырымдама да жеке тұлғаның дамуы зандылықтарын түсіндіруге негіз етіп алуға болмайды. Биогенетикалық та, социогенетикалық та психикалық дамудың қозғаушы күштерін анықтауға қабілетті емес [11].
Жеке тұлғаның дамуы туралы шет елде қабылданған белгілі теориялардың қателігі жеке тұлғаның дамуында тұқым қуалау мен ортаның мәнін түсіңдіруде емес, онда жеке тұлғаға әртүрлі ықпалдарды механикалық
түрде тұжырымдайды, ол "ойыншық" ретінде қарастырылады. Соған сәйкес жеке тұлғаның белсенділігі жоққа шығарылады.
Жеке тұлғаның белсенділігі түрткілер жүйесі арқылы адамдарды іс әрекетке итермелейтін қажеттіліктер жиынтығымен байланысты.
Қажеттіліктер тәртіп бойынша, пайда болғаннан кейін тез арада қанағаттандырылмайды.
Оны қанағаттандыру үшін материалдық құралдар қажет, іс-әрекетке, білімге, ептілікке және т.б. жеке тұлғаның белгілі даярлық деңгейі қажет.
Жеке тұлғаның психикалық дамуының қозғаушы күштері адамның өзгермелі іс-әрекетіндегі қажеттіліктермен және қанағаттандырудың шын мүмкіншіліктерінің арасындағы қарама-қайшылықта анықталады.
Жеке тұлғаның қалыптасуында тұқым қуалау мен ортаның негізгі факторлар ретіндегі рөлін жоққа шығаруға болмайды.
Педагогтің оқу-тәрбие жұмысында жұртшылықтың арасыңда өте кең тараған тұқым қуалаудың жеке тұлғаның психологиялық қасиеттерінің пайда болуында шешуші рөлі туралы пікірімен санасуға тура келеді.
Қазіргі кезде тұқым арқылы берілетін қасиеттерге мидың құрылымы мен жұмыс істеуінің кейбір ерекшеліктері жататындығы туралы негіз бар. Сонымен қатар жоғары жүйке қызметінің типтері (жүйке үрдістерінің күші, тепе-теңдігі және қозғалғыштығы) тұқым арқылы беріледі. Тұқым қуалаудың белгілі дәрежеде жеке тұлғаның қалыптасуында рөлі бар, бірақ оны асыра бағалауға болмайды, әлеуметтік факторлардың да рөлін ескерген жөн.
Бір жұмыртқалы егіздердің психикалық дамуының барысын зерттеу нәтижесінде өте маңызды қажетті мәліметтер алынған болатын. Оларда тұқым қуалау бір жұмыртқадан дамығандықтан бірдей екендігін аңғаруға болады. Тіпті бірдей жағдайда өмір сүрген бір жасушалы егіздердің бір- бірінен ерекше айырмашылығы бар. Егіздердің жеке тұлға құрылымында айырмашылығы анық байқалады, ал сыртқы түрі ұқсас болғанмен, психологиялық ерекшелігінде айырмашылықты аңғаруға болады.
Егіздердің даралық ерешеліктерінде айырмашылықтарды қалай түсіндіруге болады? Бұл айырмашылықтар оларда басқа адамдармен және өзара қалыптасқан әртүрлі қатынастармен, рөлдермен, нақтылы ахуал жағдайларымен түсіндіріледі. Осының барлығы көрсеткеңдей, жеке тұлғаның қалыптасуында даралық ахуалды қарастыру қажет. Баланы белгілі ортада бейжай нысан түрінде емес, ал оны белсенді субъект ретінде оған тән қажеттіліктермен қарастырамыз. Денсаулығына немесе мінез-құлқына байланысты егіздердің бірі ортадағы бірдей жағдайда оның психологиялық қасиеттері екіншіге қарағанда мүлде өзгеше болып келеді. Мәселен, ауру егіздердің бірі басқаларға қосылмай, өздігінен оқшауланып жүреді, ал екіншісі керісінше, көпшіл келеді, сол үйден немесе одан тыс жерден жолдас іздейді, дені сауы спортпен көбірек айналысады. Демек, егіздердің әрқайсысы осы ортақ ортаның шеңберінде өздерінің даралық микроортасын іздейді [12].
Жеке тұлғаның әлеуметтенуі. Егер де іштей жеке тұлға ортаға мәнді тәуелді болса, әлеуметтік психологияда суреттелетін және түсіндірілетін адамдардың қарым-қатынасымен және өзара іс-әрекетімен байланысты оның мінез-құлқының түрлеріне жатады.
Әлеуметгік психологияда кең тараған теориялардың ішінде әлеуметтік үйрету теориясы жатады. Ол әлеуметтік психологияның бөлімі және пәні ретінде жеке тұлғаның әлеуметтенуін қарастырады.
Әлеуметтенуді қоғамдық тәжірибені индивидтің меңгеру және белсенді өндіру үрдісі, соның нәтижесінде ол жеке тұлға болып қалыптасады және өмірге қажетті білімді, дағдыны, ептілікті меңгереді, демек, белгілі міндеттерді шешу барысында олармен қарым-қатынас және іс-әрекет жасау қабілеттілігі деп түсінеміз.
Әлеуметтену -- бұл адамның қоғамдық өмірдің тәжірибесін меңгеруінің жан-жақты үрдісі. Әлеуметтену адамның әртүрлі адамдармен өзара тиімді қарым-қатынасқа қажетті адамзаттық қатынастардың мәдениетін, әлеуметтік нормаларды меңгеруін қамтиды. Сонымен қатар ол адамның қоршаған әлеуметтік шындықты белсенді танып білуін, дара және топтық жұмыстың дағдыларын меңгеруді, ол үшін қажетті қабілеттіктерді дамытуды қажет етеді.
Әлеуметтену ұғымы адамның әлеуметтік тәжірибені меңгеру нәтижесі, сонымен қатар қызметі болып табылады. Индивидтің әлеуметтенуінің негізгі қайнар көздеріне жанұя, мектеп, қоғамдық институттар мен ұйымдар, баспасөз, радио, теледидар, білім беру жүйесі жатады. Әлеуметтену үрдісі негізінен бір-бірімен қарым-қатынас арқылы іске асады.
Әлеуметтенудің жеке, бірақ өте қажетті қызметі -идентификация. Балалар өсу және дамумен қатар ата-аналарына, жора-жолдастарына, қоршаған ортадағы адамдарға тән әртүрлі ережелерді, қатынастарды және мінез-құлық түрлерін көптеп меңгереді. Сол адамдардан олардың көзқарасын және өмір тәжірибесін қабылдайды. Идентификация арқылы бала әлеуметтік және жыныстық мінез-құлықтың әр түрлерін бойына сіңіреді.
Ата-аналар алғашқы сәбилік кезеңдегі балалар үшін идентификацияның негізгі қайнар көзі болып табылады. Одан әрі оларға жора-жолдастары, жоғары жастағы балалар және басқа үлкендер қосылады. Идентификацияның қайнар көзі не бойындағы бағалы қасиеттері мен жағымды мінез-құлық түрлері үлгі болатын басқа адамдар жатады.
Ерлер мен әйелдердің жеке тұлғасының қалыптасуында негізгі идентификациялық үрдістердің бірі жыныстық - рөлдік жіктелу жатады. Жыныстық-рөлдік жіктелу дегеніміз бір жынысты адамдардың психологиясы мен мінез-құлқына тән ерекшеліктерді меңгеру үрдісі.
Жыныстық-рөлдік жіктелуде негізгі қызметті ата-аналар атқарады. Отбасында жыныстық-рөлдік мінез-құлық тәрбиесінде балалар үшін үлгі- өнегенің көзі - ата-аналар болып табылады. Балаларға ата-аналарынан олардың жыныстық-рөлдік ұстанымдары, соған сәйкес талаптары мен мінез- құлық үлгілері беріледі. Отбасында, әсіресе, ананың рөлі орасан зор. Қыз балаларға оның үлгісі, ер балаларға әкенің жеке басының өнегесі ерекше әсер етеді. Әкелеріне негізінен ер балалардың жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру жүктеледі, олардан қыз балаларға қарағанда, ер балалар тәрбиесіне ерекше көңіл бөлу талап етіледі. Қыз балалар тәрбиесімен негізінен анасы айналысады.
Осындай әлеуметтену жағдайында мерзімді басылым, бұқаралық ақпарат құралдары ерекше рөл атқарады. Сонымен, қазіргі қоғамда жыныстық-рөлдік тұрақты көзқарастар мен мінез-құлық түрлерін балаларда қалыптастыру үшін құралдар жеткілікті, екі-үш жас шамасында балаларды белгілі бір жынысқа тән мінез-құлық белгілері мен түрлері, көзқарастары мен бағалар анық аңғарыла бастайды.
Кейбір жүргізілген эксперименттерде белгілі бір адамдар мен балаларды идентификациялауға мүмкіншілік жасайтын тетіктер мен шарттар ашып көрсетілді. Мәселен, идентификацияның нысаны көп жағдайда үлкендер болатындығы, оларға негізінен балалар көп еліктейтіндігі атап көрсетіледі.
Отбасында ана ықпалды болған жағдайда, қыз балалар негізінен әкесіне емес, анасындай болуға еліктейді, ал ер балаларда ерлердің мінез-құлқы мен қасиеттерін алуда қайшы келетін дамудың белгілі қиындықтары пайда болуы мүмкін. Ал әкенің беделі басым болса, керісінше, қыздар көп жағдайда өздерінің әкелеріне ұқсауға ұмтылады. Сонымен қатар бір уақытта қыз балалардың бойларында анасына тән көптеген мінез белгілері қалыптасады.
Әлеуметтенудің басқа да факторлары -- еліктеу, сендіру, әлеуметтік фацилитация, басқаның айтқанына көнгіштік (конформизм).
Еліктеу - бұл басқа адамдардың тәжірибесін жеке тұлғаның саналы немесе санасыз қайта жаңғыртуы, оның ішінде мұның қозғалысы, қылығы, сырт пішіні және іс-әрекеті.
Еліктеу тетігі туа біткен болып табылады. Еліктеу қозғалысының әртүрлі түрлерін жоғары сатыдағы жануарларда, аддымен адам тәріздес маймылдарда аңғаруға болады. Адамдарда бөбектік және мектепке дейін жас кезеңдерінде ерекше анық байқалады. Ересек адамдарда басқалармен салыстырғанда дамуда қосымша рөл атқарады.
Сендіруді үрдіс ретінде қарастыра отырып, оның нәтижесінде адамның қатынас жасайтын басқа жолдардың ішкі тәжірибесін, ойларын, сезімдерін, психикалық жағдайларын санасыз қайта жаңғырту іске асады. Сендіру тетігі арқылы басқа адамдардың көңіл-күйін білеміз, дұрыс түсінеміз.
Әлеуметтік фацилитация - бұл бір адамдардың мінез-құлқының басқа адамдардың іс-әрекетіне ынталандырушылық ықпалы, оның нәтижесінде іс- әрекет ерікті, белсенді және интенсивті іске асады (фацилитация -жеңілдету мағынасында қолданылады). Еліктеу және сендіру фацилитациямен бірге жүреді, ол көптеген жағдайда таныс, жақын адамдардың төңірегінде көрінеді.
Таныс емес, шет адамдардың арасында қолайсыздық, берекеті кету сияқты балаларда қарама-қарсы құбылыс-әлеуметтік ингибиция аңғарылады (ингибиция - тежелу деген мағынаны білдіреді).
Әлеуметтік ингибиция жеке тұлғаға жаңа әлеуметтік тәжірибені меңгеруін кедергі келтіреді және әлеуметтенуге қарсылық білдіреді.
Әлеуметтік психологияда басқаның айтқанына көнгіштік (конформизм) сияқты әлеуметтену тетігіне ерекше мән беріледі.
Конформизм дегеніміз адам мінез-құлқының бір түрі. Ол саналы түрде қоршаған ортадағы адамдардың көзқарасымен алшақтық байқағанына қарамастан іштей олармен келісімге барады [13]. Конформизм -- басқаның айтқанына көнгіштік, қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынастың өзіне артық қиындық туғызбау үшін басқаның айтқанына көну, келісімге келу.
Әрбір адамның бойында жеке тұлға ретінде жалпылық, ерекшелік және даралық қасиеттердің болуы зерттеу жұмысын ұйымдастыруда талдау- жинақтау қағидасын басшылыққа алуды қажет етеді. Күнделікті өмірдің әртүрлілігіне қарамастан, әрбір адам өзіне тән даралық психикалық қасиетін сол күйінде сақтайды. Осы жағдай жеке тұлғаны талдау-жинақтау тұрғысынан зерттеуді қажетсінеді. Адамды талдау тұрғысынан зерттеу жеке тұлғаны әртүрлі өмір жағдайлары мен іс-әрекетте психиканың элементтерін тануға көмектеседі, ал жинақтау -- барлық жекелеген құбылыстардың өзара байланысын анықтауға мүмкіндік береді.
Дүниетанымның еңбек қызметіңдегі рөлі
Қазіргі уақытта адамзат қазақ халқының алғашқы рухани бастауларына қайтып орала бастады. Шаруашылық пен тұрмыс ұйымдастырудан, сәулеткерлік пен кәсіпшіліктен, бейнелеу өнері мен киім-кешектен, суырып салма ақындық пен әуезден, әншілік пен билеу машығынан, қоғамның имандылық ізгілік дәстүрінен көрінетін қазақ жасампаздығы мен шығармашылығының әлі де болса ашыла қоймаған тұстары жеткілікті.
Қазіргі ұрпақтың негізгі мақсаты - осы мәселені шешу. Өйткені қазақтың рухани байлығының әсері адамның парасатты, білімді болуына
дүниетанымдық көзқарасының жоғарғы деңгейде дамуына әсері ерекше болып табылады. Осындай үрдісте қазақ халқының музыкасының әсері өзгеше, осыны ескере отырып, біз ең алдымен "дүниетаным" ұғымына және адам баласының ежелден дүниеге деген көзқарасын қарастырып отырмыз.
Дүниетанымның басты категориясы ретінде, дүние мен адам
алынады, өйткені, әлемді танушы адам. Дүние - араб сөзі. Ол көптеген ұғымды білдіреді, ең негізгісі - дүние өмір, тіршілік ретінде түсіндірілсе, енді бірде дүние ұғымы-қоршаған орта, табиғат, әлем ретінде қарастыруға болады.
Философ -ғалымдар І.Ерғалиев пен Ғ.Телібаев өз еңбектерінде ұлттық дүниетаным туралы: ... Адамның дүниемен байланысы, оны тануы белгілі ұлттық жағдайда қалыптасқандықтан, дүниетанымның ұлттық белгілері болады, - дей келе, ежелгі қазақ дүниетанымының түрлеріне: мақал-
мәтелдер, жырлар, дастандар, аңыздар, ертегілер, термелер, жоқтауларды жатқызды [34,83].
Жалпы, философтардың Дүниетаным туралы айтқан ой-пікірлеріне сүйенсек, дүниетаным сыртқы дүниенің адам санасындағы жай ғана көрінісі емес, тұлғаның дүниеге қарым-қатынасы деп қорытындылауға болады. Қарым-қатынас тек білім түрінде емес, наным, идея, құндылық, адамның ынта-талабы, іс-әрекеттің танымдық және тәжірибелік ұстанымдары нысанында да көрініс береді. Бұл-адамның қоғамдық сана-сезімінің құрылымы. Дүниетаным адам сана-сезімінің құбылысы ретінде, оның қызметі мен дамып-өрістеуіне тәуелді болады [35;36; 37].
Қазақ совет энциклопедиясында: Дүниеге көзцарас - бізді қоршаған табиғи және қоғамдық болмыс, адам оның өмірде алатын орны туралы түсінік жиынтығы, - деп жазады [38, 50].
Сонымен, жоғарыда келтірілген анықтамаларға сүйене отырып, біз Дүниетанымды әрбір жеке тұлғаның көзқарасынан, сенімі мен мұратынан байқалып, ол адамның өзін қоршаған табиғат пен әлеуметтік болмысы, яғни тұрмыс-салты, өмір тәжірибесі мен эмоциялық сезім күйі, бағыт-бағдары, қоғамдық қарым-қатынастар жүйесінен тарихи орын алып, жеке тұлға дүниетанымының бүкіл өмір мұратын құрап, оның іс-әрекеті мен мінез- құлқында байқалынады. Жеке тұлғаның дүниетаным көлемі, жеке басының ерекшелігі мен өмір сүріп отырған қоғамдық жағдайының дамуына байланысты болады.
Жеке тұлғаның тұтас даму процесінде әлеуметтік орта мен тәрбиелік тәжірибе ерекшеліктеріне орай, оның дербес өмірлік белсенділігінің арқасында, дүниетаным көлемі де тереңдеп арта бермек. Сонымен бірге, жеке тұлғаның ішкі жан дүниесінің қалыптасуына қоғамның рухани-мәдениетінің даму деңгейі мен салт-санасы ықпал етеді. Адам баласы сыртқы дүниедегі барлық құбылысты сезіне білуі дүниетанымның шексіздігінде.
Дүниетаным - адамның табиғат, қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі. Адамдардың ұжымшылдықты, гуманизмді (еңбек адамын құрметтей білу) оптимизмді (жарқын болашаққа сену) дәріптеп қана қоймай, әр адамды дүниені қайта құру жолындағы жан қиярлық күреске баулиды. Дүниетанымның негізі бастауыш мектептің өзінде қаланады да бала кәмілетке келгенде оның дүниетанымы біршама қалыптасады. Адамның алдына қойған мақсатының айқын болуы, дүниетанымның өмірмен байланыстылығы берік сенімнен туады. Сенім мен дүниетаным қатарласып жүрсе ғана адам санасы нұрлана түседі. Өйткені бұл екеуі, құстың қос қанатындай, адамның ең асыл қасиеттері болып табылады. Дүниетанымды қалыптастыру үшін адамға бәрінен бұрын білім негіздерін меңгеру қажет. Өйткені білім дүниетанымды қалыптастыратын негізгі құрылыс материалы.
Адам ойы кеңістігіндегі дүниетаным негізгі және аса күрделі түсініктердің бірі. Дүниетаным негізін салуда грек философтары Демокрит, Платон, Аристотель үлкен роль атқарды. Олар дүниетанымның негізі ретінде ақылды пайдаланды. Өйткені адам баласы қоршаған дүниесін сана арқылы қабылдайтыны мәлім.
Дүниетаным - ақиқатты рухани қажетті игеру жүйесі, оның ішінде тұтастай алғанда білімі мен нанымы, ар-ождан мұраттары мен әлеуметтік қулықтың реттеушісі, қоршаған ортаға психологиялық және эстетикалық көзқарасы - деп көрсетеді италияның ұлы сүретшісі Леонардо да Винчи. Ол дүниетаным ұғымын қалыптастырып, оны жалпы адамзаттық мәдени құбылысқа айналдыруда қосқан үлесі зор болды. Ол сурет өнері саласында сынның мазмүны туралы пікір айтып, эстетикалық талғамның қалыптасуына үлкен әсер етті - деп зерделейді өз еңбегінде Р.А. Арцышевский [39, 45 ].
Дүниетаным - гетерогенді жасалым- деп есептейді И.Кант. Дүниетанымның жеке түлғаның эстетикалы, шығармашылық аспектілерімен өзара қатынастары жайлы, оның ой-пікірі ерекше қүнды болып табылады. Осы пікірді қолдай және дамыта отырып, философтар кейінгі уақыттарда да жеке түлғаның дүниетанымдық санасының осы көп жоспарлылығын, полифониялылығын (көп дауыстылылығын), оның тек теориялық қана емес, сонымен қатар рухани-практикалық сипатқа ие екендігін баса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz