Кәсіптік мектептерде электротехника курсын оқытудың әдіс- тәсілдері
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 6
1 КӘСІПТІК МЕКТЕПТЕРДЕ ЭЛЕКТРОТЕХНИКА КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіптік мектептерде электротехника курсының мазмұны 9
1.2 Тұрақты тоқтың электр тізбектері туралы жалпы мағлұматтар 14
1.3 Электротехниканы кәсіптік мектептерде қолдануда қауіпсіздік
техникасын сақтау ережелері 31
2 КӘСІПТІК МЕКТЕПТЕРДЕ ЭЛЕКТРОТЕХНИКА КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Кәсіптік мектептерде техникалық электр өлшеуіш құралдарды оқыту
әдіс.тәсілдері 35
2.2. Кәсіптік мектептерде трансформаторларды оқыту жолдары 44
2.3 Кәсіптік мектептерде электротехниканы оқытудың әдіс.тәсілдері 55
Қорытынды 67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 69
Қосымша
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 6
1 КӘСІПТІК МЕКТЕПТЕРДЕ ЭЛЕКТРОТЕХНИКА КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіптік мектептерде электротехника курсының мазмұны 9
1.2 Тұрақты тоқтың электр тізбектері туралы жалпы мағлұматтар 14
1.3 Электротехниканы кәсіптік мектептерде қолдануда қауіпсіздік
техникасын сақтау ережелері 31
2 КӘСІПТІК МЕКТЕПТЕРДЕ ЭЛЕКТРОТЕХНИКА КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Кәсіптік мектептерде техникалық электр өлшеуіш құралдарды оқыту
әдіс.тәсілдері 35
2.2. Кәсіптік мектептерде трансформаторларды оқыту жолдары 44
2.3 Кәсіптік мектептерде электротехниканы оқытудың әдіс.тәсілдері 55
Қорытынды 67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 69
Қосымша
Елімізде оқушыларды тәрбиелеуде, оларды еңбекке баулуда, өмірге бейімдеуде тың жолдарды, тиімді шығармашылық жұмыстарды іздестіру қажеттілігі бүгінгі күн тәртібінде тұрған негізгі мәселе.
Дамыған елімізде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияның қолданылуына байланысты жаңа технологиялық революция басталды. Сондықтан адамдардың алдына жаңа функцияналдық талаптар қойыла бастады. Жұмыскер өндірістік міндеттерді жақсы атқарып қана қоймай, оған қосымша жобалай алуы, шешім қабылдай білуі және шығармашылық жұмыстарды да орындай білуі керек. Осы қасиеттер баланың жас кезеңнен қалыптасып, оқу және еңбек әрекеттерін орындау кездерінде әрі қарай дамиды.
Бүгінгі таңда мектеп қабырғасында және жоғары оқу орындарында оқып білім алып жатқан жас ұрпақ алдында «Қазақстан-2030» бағдарламасында көрсетілген «Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әлауқатының артуы» сияқты ұзақ мерзімдік стратегиясын үшінші мыңжылдықта жүзеге асыру міндеті тұр [1]. Демек, бұл қоғамдық саладағы өзгерістерге сай жоғары талаптар қоя отырып, экономикалық бәсекелестік жағдайында сапалы мамандар даярлау қажеттігін алға тартады.
Қазіргі ғылым мен техниканың кең қанат жайған кезеңінде ғылыми- таным әдіснамасы өте зор маңызға ие. Білім ауқымы адам айтқысыз кеңейді, технология дамып, ақпаратты таңдай білу мәселесі алдыңғы қатарға шықты. Ендеше мұғалім алдында «Жаңа технологияны ғылыми негізде меңгеру және терең білімді, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу» мәселесі тұр.
Дамыған елімізде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияның қолданылуына байланысты жаңа технологиялық революция басталды. Сондықтан адамдардың алдына жаңа функцияналдық талаптар қойыла бастады. Жұмыскер өндірістік міндеттерді жақсы атқарып қана қоймай, оған қосымша жобалай алуы, шешім қабылдай білуі және шығармашылық жұмыстарды да орындай білуі керек. Осы қасиеттер баланың жас кезеңнен қалыптасып, оқу және еңбек әрекеттерін орындау кездерінде әрі қарай дамиды.
Бүгінгі таңда мектеп қабырғасында және жоғары оқу орындарында оқып білім алып жатқан жас ұрпақ алдында «Қазақстан-2030» бағдарламасында көрсетілген «Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әлауқатының артуы» сияқты ұзақ мерзімдік стратегиясын үшінші мыңжылдықта жүзеге асыру міндеті тұр [1]. Демек, бұл қоғамдық саладағы өзгерістерге сай жоғары талаптар қоя отырып, экономикалық бәсекелестік жағдайында сапалы мамандар даярлау қажеттігін алға тартады.
Қазіргі ғылым мен техниканың кең қанат жайған кезеңінде ғылыми- таным әдіснамасы өте зор маңызға ие. Білім ауқымы адам айтқысыз кеңейді, технология дамып, ақпаратты таңдай білу мәселесі алдыңғы қатарға шықты. Ендеше мұғалім алдында «Жаңа технологияны ғылыми негізде меңгеру және терең білімді, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу» мәселесі тұр.
1 Назарбаев Н.А. Қазақстан - 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел
Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. -1997. - 11 қазан.
2 Балабатыров С.Б. Электр техникасының теориялық негіздері- Алматы РБК- 217б
ЗБалабатыров С.Б. Таралған параметрлі тізбектер - Алматы. АЭжБИ, 1996- 74б
4 Балабатыров С.БЖиілікті электр сүзгілері. - Алматы АЭжБИ 1997-776
5 Балабатыров С.Б., Тобаяқов Ж.О, Қожаспаев Н.Қ. Электр техникасының теориялық негіздері. 3-6. Электромагнит өрісі. Алматы РБК 1995 217-6
6 АндриевскийС. К., БартновскийА. Л.. Электротехникалық практикум. Алматы, 1961ж.
7 ПоляковВ. А. Электротехникалық практикум. Алматы, «Мектеп» баспасы, 1970ж
8 Тұрғындарға электр қауіпсіздігінен ескерткіш. Мәскеу, «Энергия» баспасы, 1979ж
9 ГалактионовВ. А. Абайлаңыз электричество, Мәскеу, «Колос» баспасы 1981ж
10 КасаткинА. С. Электротехника негіздері, Мәскеу, «Высшая школа» баспасы 1982ж
11 КаминскийЕ. А. Жүлдызттта, үшбұрыш және ирек, Мәскеу, «Энергоатомиздат» баспасы 1984ж
12 КаминскийЕ. А. Сызбаларды оқудың тәжірибелік тәсілдері, Мәскеу, «Энергоатом издат» 6аспасы 1988ж
13 КаминскийЕ. А. Пәтерлік электр сымдары, Мәскеу, «Энергоатомиздат» баспасы 1984ж
14 Бакалов В.П, Игнатов, Крук. Основы теории электрических цепей и электроники. Учебник для высших учебных заведений. М: «Радио и связь». 1989-525с.
15 Теоретические основы электротехники. Т.2 / под ред. П.А.Ионкина М. «Высшая школа», 1978, 528-с
16 Неймон Л.Р, Демирчан К.С. Теоретические основы электротехники Т.1. Энергоиздат 1981, 536-с
17 Атабеков Г.И. Теоретические основы электротехники. Ч.1.М. Энергия, 1978 595-с
18Бессонов Л.А. Теоретические основы электротехники. Электрические цепи. Ч. 1. М. «Высшая школа», 1985, 236-с
19Қосыбаев Қ. Өндіріс мекемелерінің электр жабдықтарын жөндеу және қүрастыру. -Астана:Фолиант, 2010.-4006.
20 Өтешов Ө.Село электригінің серігі. -Алматы:Қайнар, 1958. 296 б.
21 Китаев В.Е., Шляпинтох А.С.Электротехника және өнеркәсіптік элетроника негіздері. -Алматы, 1985.- 410б.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. - Астана, 2007.- 132б.
22 «Қазақстан - 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты //Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жыл 14-желтоқсандағы Қазақстан халқына Жолдауы.
23 Бисенбаева А.А. Взаимодействие субъектов управленческого процесса в колледже на основе информационно-коммуникационных технологий: Автореферат // А.А.Бисенбаева. - Алматы, 2004. - 28 с.
24 Омельянеюк Б.Л. Профессионально-техническое образование в зарубежных странах. М.:Высшая школа, 1989. 224 с.
25 Қазақстан Республикасының «Электр энергетикасы туралы» Заңы //Егемен Қазақстан, 2004, 9 шілде
26 Нәдіров, С.Б. Балабатыров, ж.б. - Алматы: "Бастау" баспасы. - 2012 - 588 б.
27. Газалов В.С., Щербаева Л.П., Гладкая Э.В. Проектирование системы
освещения.-Алматы, 2006.
28. Симонов Е.В. Электричествло в квартире и на даче. СПб:Питер, 2010.- 132 с.
29. Бермаханов А., Китаев В.Е. Электротехника және өнеркәсіп электрондық негіздері.-ПАлматы:Қазақстан, 1991.-224 б.
30Еркибаева Г.Ғ.,Тәжібай Б. Кәсіби мектептерде электр желісі мен жүйесі бойынша үйірме жұмысын ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері: әдістемелік құрал. - Алматы: ГиГа:ТРЭЙД, 2014. - 52 б.
31.Еркибаева Г.Ғ.,Мейірбек Г. Кәсіптік мектептерде электротехника курсын оқытудың әдіс-тәсілдері: әдістемелік құрал. - Алматы: ГиГа:ТРЭЙД, 2014. - 52 б.
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел
Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. -1997. - 11 қазан.
2 Балабатыров С.Б. Электр техникасының теориялық негіздері- Алматы РБК- 217б
ЗБалабатыров С.Б. Таралған параметрлі тізбектер - Алматы. АЭжБИ, 1996- 74б
4 Балабатыров С.БЖиілікті электр сүзгілері. - Алматы АЭжБИ 1997-776
5 Балабатыров С.Б., Тобаяқов Ж.О, Қожаспаев Н.Қ. Электр техникасының теориялық негіздері. 3-6. Электромагнит өрісі. Алматы РБК 1995 217-6
6 АндриевскийС. К., БартновскийА. Л.. Электротехникалық практикум. Алматы, 1961ж.
7 ПоляковВ. А. Электротехникалық практикум. Алматы, «Мектеп» баспасы, 1970ж
8 Тұрғындарға электр қауіпсіздігінен ескерткіш. Мәскеу, «Энергия» баспасы, 1979ж
9 ГалактионовВ. А. Абайлаңыз электричество, Мәскеу, «Колос» баспасы 1981ж
10 КасаткинА. С. Электротехника негіздері, Мәскеу, «Высшая школа» баспасы 1982ж
11 КаминскийЕ. А. Жүлдызттта, үшбұрыш және ирек, Мәскеу, «Энергоатомиздат» баспасы 1984ж
12 КаминскийЕ. А. Сызбаларды оқудың тәжірибелік тәсілдері, Мәскеу, «Энергоатом издат» 6аспасы 1988ж
13 КаминскийЕ. А. Пәтерлік электр сымдары, Мәскеу, «Энергоатомиздат» баспасы 1984ж
14 Бакалов В.П, Игнатов, Крук. Основы теории электрических цепей и электроники. Учебник для высших учебных заведений. М: «Радио и связь». 1989-525с.
15 Теоретические основы электротехники. Т.2 / под ред. П.А.Ионкина М. «Высшая школа», 1978, 528-с
16 Неймон Л.Р, Демирчан К.С. Теоретические основы электротехники Т.1. Энергоиздат 1981, 536-с
17 Атабеков Г.И. Теоретические основы электротехники. Ч.1.М. Энергия, 1978 595-с
18Бессонов Л.А. Теоретические основы электротехники. Электрические цепи. Ч. 1. М. «Высшая школа», 1985, 236-с
19Қосыбаев Қ. Өндіріс мекемелерінің электр жабдықтарын жөндеу және қүрастыру. -Астана:Фолиант, 2010.-4006.
20 Өтешов Ө.Село электригінің серігі. -Алматы:Қайнар, 1958. 296 б.
21 Китаев В.Е., Шляпинтох А.С.Электротехника және өнеркәсіптік элетроника негіздері. -Алматы, 1985.- 410б.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. - Астана, 2007.- 132б.
22 «Қазақстан - 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты //Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жыл 14-желтоқсандағы Қазақстан халқына Жолдауы.
23 Бисенбаева А.А. Взаимодействие субъектов управленческого процесса в колледже на основе информационно-коммуникационных технологий: Автореферат // А.А.Бисенбаева. - Алматы, 2004. - 28 с.
24 Омельянеюк Б.Л. Профессионально-техническое образование в зарубежных странах. М.:Высшая школа, 1989. 224 с.
25 Қазақстан Республикасының «Электр энергетикасы туралы» Заңы //Егемен Қазақстан, 2004, 9 шілде
26 Нәдіров, С.Б. Балабатыров, ж.б. - Алматы: "Бастау" баспасы. - 2012 - 588 б.
27. Газалов В.С., Щербаева Л.П., Гладкая Э.В. Проектирование системы
освещения.-Алматы, 2006.
28. Симонов Е.В. Электричествло в квартире и на даче. СПб:Питер, 2010.- 132 с.
29. Бермаханов А., Китаев В.Е. Электротехника және өнеркәсіп электрондық негіздері.-ПАлматы:Қазақстан, 1991.-224 б.
30Еркибаева Г.Ғ.,Тәжібай Б. Кәсіби мектептерде электр желісі мен жүйесі бойынша үйірме жұмысын ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері: әдістемелік құрал. - Алматы: ГиГа:ТРЭЙД, 2014. - 52 б.
31.Еркибаева Г.Ғ.,Мейірбек Г. Кәсіптік мектептерде электротехника курсын оқытудың әдіс-тәсілдері: әдістемелік құрал. - Алматы: ГиГа:ТРЭЙД, 2014. - 52 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Мейрбек Гүлбану Сейфуллақызы
Кәсіптік мектептерде электротехника курсын оқытудың әдіс-
тәсілдері
ДИПЛОМДЫҚ ЖYenМЫС
5В012000-Кәсіптік оқыту мамандығы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кәсіптік оқыту технологиясы кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а. Күнпейіс Ж.Қ.
ДИПЛОМДЫҚ ЖYenМЫС
Тақырыбы: Кәсіптік мектептерде электротехника курсын оқытудың
әдіс-тәсілдері
5В012000-Кәсіптік оқыту мамандығы
Орындаған:
тобының студенті
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.д., профессор
Аннотация
В дипломной работе рассматриваются методы и приемы обучения курсу электротехники в профессиональных школах.
Дается анализ содержания программы обучения электротехнике в профессиональных школах, предлагаются методы и приемы обучения курсу электротехники в профессиональных школах.
Как результат этих методов и приемов, предлагается учебно - методическое пособие Методы и приемы обучения основ электротехники в профессиональной школе
Мазмұны
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 6
КӘСІПТІК МЕКТЕПТЕРДЕ ЭЛЕКТРОТЕХНИКА КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Кәсіптік мектептерде электротехника курсының мазмұны 9
Тұрақты тоқтың электр тізбектері туралы жалпы мағлұматтар 14
Электротехниканы кәсіптік мектептерде қолдануда қауіпсіздік
техникасын сақтау ережелері 31
КӘСІПТІК МЕКТЕПТЕРДЕ ЭЛЕКТРОТЕХНИКА КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Кәсіптік мектептерде техникалық электр өлшеуіш құралдарды оқыту
әдіс-тәсілдері 35
2.2. Кәсіптік мектептерде трансформаторларды оқыту жолдары 44
Кәсіптік мектептерде электротехниканы оқытудың әдіс-тәсілдері 55
Қорытынды 67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 69
Қосымша 71
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1 .Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
АНЫҚТАМАЛАР
Электротехника бұл - энергияны түрлендіру, заттардың түрленуі, информацияны өңделу үшін электрлік және магниттік құбылыстарды қолданылатын ғылым мен техниканың саласы.
Электр тоғы - электрмен зарядталған бөлшектердің бағытталған қозғалысы.
Тұрақты тоқ - Металлдарда - электрондар, ал сұйықтарда - иондар тоқтың жүруіне негіз болады. Уақыт аралығында шамасымен бағыты өзгермейтін тоқ.
Электр тізбегі - бір-бірімен жалғастырылған электр энергиясы көздерінен және оның қабылдағыштарынан тұратын тізбек.
Электр схемасы - электр тізбегін график түрінде көрсету.
Тармақ - бойымен бір ғана тоқ жүретін электр тізбегінің бөлігі.
Түйін - үш немесе оданда көп тармақтар тоғысатын электр тізбегінің нүктесі.
Контур - құрамына бір-бірден тармақпен түйін кіретін тұйық тізбек контурлардың тәуелді және тәуелсіз түрлері болады.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО -жоғары оқу орны
ХҚТУ - Халықаралық қазақ-түрік университеті
АТИФ - Ақпараттық технологиялар және инженерлік факультеті
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Елімізде оқушыларды тәрбиелеуде, оларды еңбекке баулуда, өмірге бейімдеуде тың жолдарды, тиімді шығармашылық жұмыстарды іздестіру қажеттілігі бүгінгі күн тәртібінде тұрған негізгі мәселе.
Дамыған елімізде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияның қолданылуына байланысты жаңа технологиялық революция басталды. Сондықтан адамдардың алдына жаңа функцияналдық талаптар қойыла бастады. Жұмыскер өндірістік міндеттерді жақсы атқарып қана қоймай, оған қосымша жобалай алуы, шешім қабылдай білуі және шығармашылық жұмыстарды да орындай білуі керек. Осы қасиеттер баланың жас кезеңнен қалыптасып, оқу және еңбек әрекеттерін орындау кездерінде әрі қарай дамиды.
Бүгінгі таңда мектеп қабырғасында және жоғары оқу орындарында оқып білім алып жатқан жас ұрпақ алдында Қазақстан-2030 бағдарламасында көрсетілген Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әлауқатының артуы сияқты ұзақ мерзімдік стратегиясын үшінші мыңжылдықта жүзеге асыру міндеті тұр [1]. Демек, бұл қоғамдық саладағы өзгерістерге сай жоғары талаптар қоя отырып, экономикалық бәсекелестік жағдайында сапалы мамандар даярлау қажеттігін алға тартады.
Қазіргі ғылым мен техниканың кең қанат жайған кезеңінде ғылыми- таным әдіснамасы өте зор маңызға ие. Білім ауқымы адам айтқысыз кеңейді, технология дамып, ақпаратты таңдай білу мәселесі алдыңғы қатарға шықты. Ендеше мұғалім алдында Жаңа технологияны ғылыми негізде меңгеру және терең білімді, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу мәселесі тұр. Міне осы мәселені өз жұмысына арқау еткен мұғалімнің мақсаты мына төмендегідей болуы тиіс:
озық тәжірибелерді, түрлі педагогикалық әдістерді, жаңа педагогикалық технологияны ұтымды пайдаланудың соңғы нәтижелерін дамыту;
білімін жетілдіру негізінде оқутттының жеке тұлға болуына ықпал ету;
оқушының маңызды мәселелерді өздері талдап, қорытындылауына жол ашу;
оқушы өзінің ғылыми-таным әдістерін саралай отырып, ойлауын дамыту және бүгінгі көзқарастың қалыптасуына негіз салу, т.б.
Білім беру мақсаты, оның ұйымдастырушылық құрылымы, технологиялық жағынан жабдықталуы, оқыту әдістемесі қоғамның әлеуметтік сұранысынан туындайды. Солардың ішінде кәсіптік мектептерде электротехника курсын оқытудың маңызы зор.
Электротехника, электроника және автоматика негіздері курсы базалық пәндердің бірі болып табылады. Сонымен қатар электроника электр тізбектерінің теориясы, электрлік тізбектер мен сигналдар, мағлұматты
8
тасымалдау теориясы секілді көптеген басқа пәндермен де тығыз сабақтастықта болып келеді. Кәсіптік мектеп білімгерінің электроникадан тыңғылықты білім алуы басқа физика-математикалық пәндерден терең білімнің болуына да тікелей байланысты.
Электротехника, электроника және автоматика жетістіктерінің ғылым және өндірістің және тұрмыстың барлық салаларына жан-жақты қолданыс табуы оқушылардың электрондық құралдарға, олардың тізбегіндегі физикалық процестермен танысуға деген қызығушылығын арттыруы заңды нәрсе. Білімгерлердің осы курсты толық меңгеруге бағытталған қабілетін ашу, оны армен қарай дамыту және алған білімін іс жүзінде қолдана білуге үйрету мәселесі қойылады.
Кәсіптік мектеп білімгерлерін еңбекке баулу міндеттері еліміздің қоғамдық - экономикалық дамуын онан әрі арттыру мүдделерімен және адамды қалыптастырудың жалпы мақсатымен анықталады. Бұл міндеттер, негізінен оларды еңбекті сүйюге тәрбиелеу, қоғам игілігі үшін еңбек ету, халық дәулетін көздің қарашығындай сақтау болып табылады. Мұның бәрі, сайып келгенде жеке адамның жан-жақты дамуына игі ықпалын тигізеді. Біздің диплом жұмыстың аясында мына ғалымдардың еңбектеріне тоқталдық:
С.Б.Балабатыровтың Электр техникасының теориялық негіздері, Таралған параметрлі тізбектер, Жиілікті электр сүзгілері, Электр техникасының теориялық негіздері [2-5], С. К. Андриевский, А. Л. Бартновский Электротехникалық практикум [6], В.А. Поляков Электротехникалық практикум [7], Тұрғындарға электр қауіпсіздігінен ескерткіш [8], В. А. Галактионов Абайлаңыз электричество [9], А. С. Касаткин Электротехника негіздері [10], Е. А. Каминский Жұлдызша, үшбұрыш және ирек, Сызбаларды оқудың тәжірибелік тәсілдері, Пәтерлік электр сымдары [11-13], В.П.Бакалов, Игнатов, Крук Основы теории электрических цепей и электроники [14], Л.Р.Неймон, К.С.Демирчан Теоретические основы электротехники [15], Г.И. Атабеков Теоретические основы электротехники [16], П.А.Ионкин Теоретические основы электротехники [17], Л.А.Бессонов Теоретические основы электротехники. Электрические цепи [18],Қ.Қосыбаев Өндіріс мекемелерінің электр жабдықтарын жөндеу және құрастыру [19], Ө.Өтешов Село электригінің серігі [20], В.Е.Китаев, А.С.Шляпинтох Электротехника және өнеркәсіптік элетроника негіздері [21] және де басқа еңбектер. Бірақ бұл еңбектерде элеткротехниканы кәсіптік мектептерде оқытудың әдіс-тәсілдері қарастырылмаған.
Осы аталған ғылыми, зерттеу және арнайы әдебиеттерді зерделеу нәтижесінде біз өз тақырыбымызды көкейтесті дей келе: Кәсіптік
мектептерде электротехника курсын оқытудың әдіс-тәсілдері деп
таңдап алдық.
Зерттеу мақсаты: кәсіптік мектепте электротехника курсын оқытудың әдіс-тәсілдері
Зерттеу пәні: Электротехника пәні
Зерттеу нысаны: Электротехника пәнін оқыту процессі.
Зерттеу міндеттері:
Кәсіптік мектептерде техникалық электротехниканы оқытудың теориялық негіздерін белгілеу;
Кәсіптік мектептерде трансформаторларды оқыту жолдарын айқындау;
Кәсіптік мектептерде электротехниканы оқытудың әдіс-тәсілдері.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Кәсіптік мектептерде электротехника курсын оқытудың теориялық негіздері
Кәсіптік мектептердегі электротехника курсының мазмұны
Бұл пәннің бағдарламасы білімгерлерге электротехника, электроника және автоматиканың бүгінгі күнгі даму дәрежесіне лайықты терең және жан- жақты білім беруге негізделген. Соған байланысты пәнді оқыту әдістемесі электрондық техниканың сапалы жаңа деңгейі мен бұрын-соңды қолданыста болмаған аяларын іздестіруге бағытталыпқұрылуы тиіс. Электротехника, электроника және автоматика - үздіксіз даму үстіндегі ғылым болғандықтан, білімгерлермен қарастырылатын әрбір мәселе шығармашылық, жаңашылдық және тапқырлық тұрғыдан талданып баяндалуы қажет. Электротехника, электроника және автоматиканы оқыту ісі оларға барлығы жаппай, бір мезгілде, жақсы жабдықталған материалдық-техникалық базаға негізделіп құралса, зертханалық жұмыстарды орындау барысында әрбір құрылғының жұмыс істеу принципін үйреніп қана қоймай, оның барлық режимдерін әртүрлі жағдайда тексеріліп, өлшеу нәтижелерін терең саралап, теориялық қағидалардан ауытқу себебін анықтап және оны зерттеу әдістерімен ұштастыра отырып қана жақсы нәтиже береді. Дегенменде, зертқаналық сабақтар теориялық қағидаларды тексерудің құралы болып емес, олардың ақиқатына жетудің бірден бір сара жолы түрінде өткізілуі міндет.
Қазақстан - 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жыл 14-желтоқсандағы Қазақстан халқына Жолдауында Ел басшымыз өнеркәсіптің дамуына, оның ішінде электротехниканың дамуына үлкен мән берген [22].
Электротехника, электроника және автоматикада талданатын барлық физикалық құбылыстар аналогты немесе цифрлық процестер түрінде бейнеленетін мағлұматтар. Аналогты мағлұмат дара бір процесті ғана өңдеп, суреттеумен шектеледі. Цифрлы мағлұмат үшін мұндай шек қойылмайды. Сондықтан көп жағдайда аналогты процесс алдымен цифрлы мағлұматқа тасымалданады, тек содан кейін ғана сандық мағлұмат түрінде өңдеуден өткізіледі. Цифрлы электрондық техника өңдеу әрекетін жоғарғы дәлдікпен және үлкен жылдамдықпен орындайды. Оның тағы бір ерекшелігі өңдеу нәтижесі сыртқы теріс әсерге тәуелсіз болып келеді. Сондықтан электроника пәнінің бағдарламасы аналогты электрониканың негіздерімен басталып, біртіндеп сандық электроникаға логикалық түрде жалғаса отырып ауысатындай болып құрылды.
Электротехника, электроника және автоматика негіздері пәні студенттердің математика және физика пәндері бойынша алған білімдеріне негізделеді. Атап айтқанда, физиканың электростатика, электромагнетизм, электромагниттік тербелістер және толқындар тарауларына, математиканың
11
матрицалық есептеулер тақырыбы, векторлық алгебра, комплекстік айнымалы функциялар теориясы, дифференциалды және интегралды есептеу тарауларына негізделген.
Кәсіптік мектептің студенттері осы пән бойынша электр қуатын өндіру, түрлендіру, тарату және қолдануды білу, автоматтандыру және басқару жүйелерінде қолданылатын электрондық және электрлік қондырғылар мен аспаптарда пайда болатын құбылыстарды теориялық тұрғыдан білу, практикада кездесетін электротехникалық проблемаларды ғылыми тұрғыдан түсіну, дұрыс шешімдерін таба білуі керек[23].
Студенттерге электромагнит өрісін және осы өрістің нәтижесінде автоматтандыру және басқару жүйелерінде қолданылатын электрондық және электрлік қондырғылар мен аспаптарда пайда болатын құбылыстарды теориялық тұрғыдан түсіндіру, оларда жүріп жататын электромагниттік үрдістерді модельдеуге, талдауға және есептеуге үйрету нәтижесінде болашақ мамандардың электротехника саласы бойынша ғылыми көзқарастарының қалыптасып, жетілуіне мүмкіншілік тудыру, практикада кездесетін электротехникалық проблемаларды ғылыми тұрғыдан түсініп, дұрыс шешімдерін таба білуге дағдыландыру.
Электрлік және электрондық қондырғылардағы электромагниттік толқындар мен тербелістерді оқып үйрену. Студенттер Электротехниканың теориялық негіздері курсын оқып-үйрену нәтижесінде электр тізбектеріне тұрақталған және өтпелі режимдер кезінде есептеу мен талдау тәсілдерін білулері тиіс[24]. Сонымен қатар, студенттер төртұштықтардың, электр сүзгіштер және тартылған параметрлі электр желілерінің негізгі түрлері мен әлпілерін, теңдеулері мен қасиеттерін, сипаттамалары мен есептеу жолдарын білулері, электромагнит өрісінің теориясын меңгерулері қажет. Студенттер әр түрлі электр тізбектер мен типтік электрлік қондырғылардың параметрлері мен сипаттамаларын тәжірибелік жолмен анықтауға, электр өлшеу аспаптарын дұрыс пайдалану мен қауіпсіздік техникасын сақтауға дағдылануы қажет.
Электротехника курсын кәсіптік мектепте оқитын білімгерлер мынадай нәтижеге жетеді:
білімі - Электротехника, электроника және автоматика негіздерін білу нәтижесінде тізбектерге қатысты негізгі ұғымдар мен түсініктемелерді, негізгі заңдардың орнықтылығын және өтпелі үрдістерді талдау әдістерін, тізбектерді синтездеуді білу арқылы электр құрылғыларын жұмыс істеу принциптерін меңгереді.
іскерлігі - Электротехника, электроника және автоматика негіздерінің негізгі заңдарын қолдана отырып электр және магнит құбылыстарының, электр құрылғылардағы сипаттамаларын анықтауда есептер шығаруда қолдана біледі.
дағдысы - алған білімдеріне сүйене отырып, электр және магниттік құбылыстарды тәжірибе жүзінде көрсете алу, осы құбылыс заңдылықтарын практикалық тұрғыда шығара білуге дағдыландыру.
құзыреттілігі - Студенттер Электротехника, электроника және автоматика негіздері курсын оқып-үйрену нәтижесінде тізбектерге қатысты негізгі ұғымдар мен түсініктемелерді, негізгі заңдарды орнықталған және өтпелі үрдістерді талдау әдістерін, тізбектерді синтезін білуі қажет. Тізбектің күйін сипаттайтын теңдеулерді құрастыру, тармақтардың тоғын, элементтердің кернеулерін есебін, синусоидалы, бейсинусоидалы ток тізбектерінің, өтпелі үрдістердің есебін жүргізе алу қажет. Дербес есептерді жүргізуде, яғни төртұштықтылардың негізгі әлпілерін, фильтрлардың синтезін, информация және сигналдарды бұрмаланбаған желі арқылы жеткізуде дағды керек.
Кәсіптік мектептерде электротехника курсының мазмұнынын талдайық.
Кәсіптік мектептерде электротехника курсына 15 сағат лекция, 30 сағат практика сабақтары қарастырылған.
Кәсіптік мектептерде электротехника курсының мазмүнын мына кесте ретінде беріп отырмыз[25].
Кесте №1. Кәсіптік мектептерде электротехника курсының мазмүны
ЛЕКЦИЯНЫҢ ЖОСПАРЫ
Лекция тақырыбы және оның жоспары
сағат
саны
Кіріспе. Электр қондырғыларын түр-түрге бөлу. Электр қүатын өндіру, беру және тарату. Электр стансаларының түрлері. Шекті кернеу, қуат және ток.
1
Электрдегі кауіпсіздік техникасы.Эл ектрден
зақымданудың себептері. Электрден зақымданудан сақтау. Электр тогы соққан кездегі алғашқы көмек көрсету тәртібі.
1
Техникалык электр өлшеуіш құралдар.
Техникалық электр өлшеуіш қүралдарды түр-түрге жіктеу. Ток күшін өлшеу, қуатты өлшеу, кернеуді өлшеу. Токтың жүмысын өлшеу.
1
Айнымалы ток жөніндегі ұгым. Айналушы магнит өрісі. Бір фазалы айнымалы ток қозғалтқышының жүмыс істеуі.
1
Бір фазалы ток қозғалтқышын тексеру, электр тізбегі.
1
Үш фазалы асинхронды қозғалтқыштард ың
құрылысы мен жұмыс істеуі.
1
Трансформаторлар.Бір фазалы трансформатор- ларды тексеру. Электр тізбегінің сипаттамасы.
1
Электр кондыргыларын баскару
аспаптары.Электр аспаптарының түрлері. Автоматтық айырғыштар. Магниттік жүргізгіштер. Электр
сақтандырғыштар.
Сымдар мен кабельдер. Сымдар мен кабельдер түрлері. Сымдарды есептеу.
1
Сызыкты тұракты ток тізбегі. Электр тізбектерінің негізгі ұғымдары. Электр тізбектерінің жіктелуі және олардың эксперименттері.
1
Сызыкты тұракты ток тізбектерінің негізгі
1
заңдары. Ом заңы. Кирхгофтың бірініші және екінші заңдары. Кедергілерді бірізді, параллель және аралас жалғанған тізбектерді баламалы түрлендіру және есептеу.
Сызыкты синусоидалы ток тізбектері.
1
Синусоидалы ток. Синусоидалы ток генераторы. Синусоидалы шамалардың мәндері.
Үш фазалы электр тізбектері.Үш фазалы симметриялы ЭҚК-тер жүктер жүйесін алу. Үш фазалы генератор құрылысы және жұмыс істеу принципі. Үш фазалы тізбектер.
1
Сызыкты электр тізбектеріндегі өтпелі урдістер.
1
Өтпелі үрдістер туралы ұғымдар. Коммутация заңдары. Электр тізбегіндегі өтпелі, еріксіз және еркін үрдістер.
Барлығы
15 сағат
Практикалық (семинарлық) сабақтардың жоспары
Сабақтың тақырыбы мен жоспары
сағат
саны
Тапсырмаларды тексеру түрі
Кіріспе. Қауіпсіздік техникасы бойынша қысқаша мәліметтер. Уіспаптардың жұмыстары мен танысу. Электр өлшеуіш
құралдарды түр-түрге жіктеу.
5
Жүмысты қабылдау,
бақылау сүрақтарына
ауызша жауап беру
Ток күшін, кернеуді, қуатты және токтың жүмысын өлшеу. Есептегішті тексеруге арналған тізбектің сипаттамасы.
5
Жүмысты қабылдау,бақылау сүрақтарына жазбаша
жауап беру
Айналушы магнит өрісі. Бір фазалы айнымалы ток
қозғалтқышының жүмыс істеуін зерттеу
5
Жүмысты қабылдау,бақылау сүрақтарына жазбаша
жауап беру
Үш фазалы асинхронды
қозғалтқыштардың қүрылысы мен жүмыс істеуі. Айнымалы ток қозғалтқыштарының қуат
коэффиценті
5
Жүмысты қабылдау,бақылау сүрақтарына жазбаша
жауап беру
Сымдар мен кабельдердің түрлерін есептеу. Бір фазалы ток қозғалтқышын тексеру. Электр тізбегі. Шамдарды үш фазалы ток көзіне жалғау. Электр тізбегінің сипаттамасы
5
Жүмысты қабылдау,бақылау сүрақтарына жазбаша
жауап беру
Асинхронды ток
қозғалтқышын тексеру. Электр тізбегінің сипаттамасы. Бір
фазалы трансформаторды тексеру.
5
Жүмысты қабылдау,
бақылау сүрақтарына
жазбаша жауап беру
Барлыгы:
30
Сонымен, кәсіптік мектептерде электротехника курсының мазмұнын таладау барысында біздің байқағанымыз: курстың мазмұнын келесі
таақырыптар қамтиды: электрдегі қауіпсіздік техникасы; техникалық электр өлшеуіш құралдар; айнымалы ток жөніндегі ұғым; трансформаторлар; электр қондырғыларын басқару аспаптары; сымдар мен кабельдер; сызықты тұрақты ток тізбегі; сызықты тұрақты ток тізбектерінің негізгі заңдары; сызықты синусоидалы ток тізбектері; үш фазалы электр тізбектері; сызықты электр тізбектеріндегі өтпелі үрдістер.
Кәсіптік мектептерде электротехника курсы лекциялар мен практика сабақтардан тұрады.
2Тұрақты тоқтың электр тізбектері туралы жалпы мағлүматтар
Электрмен зарядталған бөлшектердің бағытталған қозғалысы электр тоғы деп аталады. Металлдарда - электрондар, ал сұйықтарда - иондар тоқтың жүруіне негіз болады. Уақыт аралығында шамасымен бағыты өзгермейтін тоқты тұрақты тоқ деп атайды[26].
Электр тізбегі деп бір-бірімен жалғастырылған электр энергиясы көздерінен және оның қабылдағыштарынан тұратын тізбекті айтады. Сол сияқты, электр энергиясын энергия көздерінен қабылдағыштарға беру үшін арналған коммутациялық тетіктері, өлшеуіш аспаптар және жалғаушы сымдар электр тізбегіне жатады.
Электрэнергиясы көздерінде басқа энергия түрлері электрэнергиясына айналады.
Тұтынушыларда электрэнергиясы энергияның басқа (жылу, жарық, механикалықт.б.) түрлеріне айналады.
Электр тізбегін график түрінде көрсету - электр схемасы деп. аталады.
Шартты белгілер арқылы бейнеленген электр схемасы - принцип тік электрсхемасы депаталады.
Электр тізбегі тармақ,түйін және контур деген ұғымдар мен сипатталады.
Тармақ деп бойымен бір ғана тоқ жүретін электр тізбегінің бөлігін атайды.
Түйіндеп үш немесе оданда көп тармақтар тоғысатын электр тізбегінің нүктесін атайды.
Контур деп құрамына бір-бірден тармақ пен түйін кіретін тұйық тізбекті айтады. Контурлардың тәуелді және тәуелсіз түрлері болады.
Тәуелсіз контурна басқа контурлар құрамына кірмейтін кем дегенде бір тармақ болады.
Энергия көздерінде энергияның электрлі емес түрін электрлі түріне айналдыру процесінен электр қозғаушы күші (ЭҚК) Е пайда болады. Осы ЭҚК-і тұйық тізбекте электр тоғын тудырады.
1.1-а, б суретте ЭҚК - тің схемаларда шартты белгіленуі көрсетілген.
Энергияны өзгерту кезінде энергия көздерінде шығындар болады. Осы шығындар ішкі кедергілермен Ко анықталады.
Тоқ күші деп - уақыт бірлігінде өткізгіштің көлденең қимасы арқылы өтетін электр энергиясының мөлшеріне тең скалярлық шаманы атйды:
2
I I
мұндағы 2 - электрдің мөлшері; і - уақыт.
Тоқ ампермен өлшенеді, (А).
Электр тоғының бағыты үшін оң зарядтардың реттелген қозғалысы қабылданған.
Электр тоғының бағыты схемаларда жебемен (стрелкамен) көрсетіледі (1.2 сурет).
I
1 -- 2
-- сп -- +-
к
сурет
Берілген нүктедегі өрістің потенциалыср деп нүктелік оң зарядты шексіздіктен осы нүктеге алып келу үшін жасалатын жұмысқа тең шаманы айтады:
Р =
б)
А_
Я
Кернеу (кернеудің түсуі) деп нүктелік оң заряд тізбек бөлігі бойымен қозғалғанда жасалатын толық жұмысқа сандық мәні тең шаманы айтады:
сл -[Аі2]
12
ч Кернеу вольтпен өлшенеді, (В).
Тізбек бөліктерінің үштарындағы кернеу "1" және "2" нүктелеріндегі потенциалдар айырмасына тең:
^12 [ -- ] Фі ~ $2
Тізбек бөлігінің электр кедергісі (кедергі)К деп берілген тізбек бөлігіндегі зарядтардың реттелген қозғалысын анықтайтын қасиетті айтады.
Резистор деп кедергілік қасиеті бар электротехниалық қүрылғыны айтады.
Электр кедергісіне кері шаманы электр откізгіштігі (откізгіштік)С деп атайды:
0 = 1-. Я '
Өткізгіштік сименспен өлшенеді, (См).
і
Электр қуатыР деп оң зарядтың орын ауыстыруынан болатын жүмыстың осы жүмысқа кеткен уақытқа қатынасын айтады: Электр қуаты ваттпен өлшенеді,(Вт).
Электр қуатының мәні кернеуді тоққа көбейткенге тең:
Қуаттар балансы
Кез келген электр тізбегінде энергетикалық баланс сақталуы керек. Барлық энергия көздерінің қуаттарының алгебралық қосындысы барлық түтынушы қуаттарының арифметикалық қосындысына тең болады.
Егер тоқ пен ЭҚК бағыттары сәйкес болса, теңдеуде қуат оң (+) таңбамен, ал керісінше болса, теңдеуде қуат теріс (-) таңбаменжазылады:
Электр тізбектерінің жұмыс режимдері
Электр тізбектері төрт режимде жұмыс істеуі мүмкін.
Номинал режим - бұл электр тізбектерінің қорек көздерінде және қабылдағыштарда тоқтардың, кернеулердің және қуаттардың мәндері жасаушы - заводтардың белгілеген мәндерімен сәйкес келуі. Бұл мәндер Ін, Ин, Рн құрылғының құжатында (паспортында) немесе қалқанында (щитінде) көрсетіледі. Электр схемаларын есептеген кезде осы берілгендері негіз ретінде алынады. Ін - электр тізбегіндегі қабылдағыштардың рауалы шектік қызу шартын анықтайды. ^ - тоқ өткізгіш бөліктердің оқшауламасын анықтайды.
Бос жүріс режимі (б.ж) - жеке бөліктердегі тоқ нөлге тең болған кездегі режим.
Іс жүзінде бос жүріс режимін, тізбекке жалғанып тұрған элементтің бір сымын ажырату арқылы жүзеге асырылады. Бос жүріс режимінде I б.ж. [=] 0; Ц^б.ж. шах, Кб.ж.
Қысқа түйықталу режимі (қ.т.) (к.з)қысқа тұйықталған бөлікте кернеу нөлге ұмтылып, ал тоқ максимум мәніне дейін жетуімен сипатталады. Қысқа тұйықталу кезіндеЦ^. = 0, Іқ.т. = тах, К = 0.
Қалыптасқан режим тоқтардың, кернеулердің және потенциалдың тұрақты мәндерімен сипатталады.
Ескерту: Схеманың кез келген нүктесін жермен түйістірген (қосқан) кезде онда тоқтың таралуы өзгермейді.Жермен түйістірілген нүктенің потенциалын нөлге тең деп алады.
Түрақты тоқ электр тізбектерінің заңдары
Ом заңы
Тізбек болігі үшін Ом заңы (1.3 сурет). Тізбек бөлігіндегі "1-2" тоқ, сол бөліктегі кернеуге тура, ал кедергісіне кері пропорционал:
-^1
К
Ек-Ік I
[У]К Ч
к =1 к=1
К :: *к
I1 2
-:: [=1 ♦
Ғ
сурет 19
Құрамында ЭҚК - і бар тізбек бөліктері үшін Ом заңы.
ЭҚК - і бар тізбек бөліктері үшінтоқ келесі формула бойынша анықталады:
V
I
Егер тоқ пен ЭҚК бір бағытта болса "+" таңбамен, қарсы бағытта болса "- " таңбамен белгіленеді.
1.4 сурет
&\2 [+] Е\ -- ^2
I =
К\ + К01
Қ) 2
Мысалы, электр тізбегінің бір бөлігін қарастырайық(1.4 сурет) Кирхгофтың бірінші заңы. Электр тізбегінің кез келген түйінінде тоқтардың алгебралық қосындысы нөлге тең:
п
һ = о
к
1.5 сурет үшін Кирхгофтың бірінші заңы былай жазылады:
Һ [+І]2 ~Һ [+] Һ ~Һ [=0]
Кирхгофтыңекіншізаңы. Электр тізбегінің кез келген контурындағы ЭҚК[-]нің алгебралық қосындысы сол тізбекке кіретін кедергілерде кернеудің түсуінің алгебралық қосындысына тең:
т п
Ек Һ-Кк
к=1 к=1
контурды айналу бағытымен тоқ пен ЭҚК -тің бағыты бағыттас болса, "+" таңбамен жазылады. Контурды айналу бағыты сағат тілімен бір бағытта немесе қарсы болып еркін алынады.
Жазу үлгісі: контур берілген делік (1.6 сурет).
3
1.6 сурет
Е\ -Е2 -іх -Қ -і2-К2 +3-КЭлектр тізбектерін есептеу әдістері
Пассивті (сылбыр) тармақтарды түрлеңдіру әдістері Пассивті тармақ деп энергия көздері жоқ тармақты айтады.Кедергілер тізбектей және параллель жалғануы мүмкін.
Тізбектей жалғанған кезде барлық қабылдағыштардан (КІ5К2,К3) бір тоқ өтеді(1.7 сурет).
Кі Кг Кэ
& СИҺ-СП -- СИ} --
и і
&
1.7 сурет 21
Тізбектің қысқыштарындағы кернеу Икедергілердегі кернеулердің қосындысына тең болады:
и = ііт + ііК2 + іідз.
Алынған кернеуді тоққа мүшелеп бөле отырып, келесі өрнекті аламыз:
[[_^+[к+^к
I I I I
немесе
кж =Кі+К2+Кз
кж тізбектің жалпы кедергісі деп аталады. Тізбектің жалпы кедергісі - бұлтізбектің барлық кедергілерін сол кернеуде ауыстыра отырып, тоқ күшін алғандағы кедергіні айтады. Міне сондықтан, тізбектеліп жалғанған кедергілерден тұратын тізбектің жалпы кедергісі, осы тізбектің барлық кедергілерінің қосындысына тең:
Я..
Т*. 7 = 1
Параллель жалғанған кезде әркедергінің қысқышы бір түйінге қосылып, ал екінші кедергінің қысқышы басқа түйінге қосылады (1.8 сурет).
Кирхгофтың бірінші заңына сәйкес: I = І\ +І2 +Іи
немесе тоқтарды кернеулердің сәйкес кедергілеріне қатынасы арқылы өрнектей отырып, келесі теңдеуді аламыз:
онда
немесе Сж = Сг + С2 + С3
мұндағы Кж жалпы кедергі деп, ал Сж. жалпы өткізгіштік деп аталады. Міне, сондықтан, кедергілер параллель жалғанған кезінде, тізбектің жалпы өткізгіштігі жеке тармақтардың өткізгіштігінің қосындыларына тең болады:
т і т і
°ж = X немесе -- = 1 --
1=1 [К]ж і=1 [К]і
Тұрақты тоқтағы тізбектерді Кирхгофтың бірінші және екінші заңдарына құрылған теңдеулер әдісімен есептеу
Тізбектерді Кирхгофтың заңдары бойынша есептеу реттілігі төмендегідей:
а) тармақтардағы барлық тоқтардың (Іь І2,---Іт) бағыттары еркінше таңдалып,схемада көрсетіледі;
б) Кирхгофтың бірінші заңы бойынша (п -1) түйіндері үшін теңдеулер құрылады, мұндағы п - схемада түйіндердің саны;
в) Кирхгофтың екінші заңы бойынша белгісіз тоқтарды анықтау үшін [т- (п-1)] жетіспеген теңдеулерді құрады, мұндағы т - белгісіз тоқтардың саны.
Контурдың айналу бағыты еркінше алынады және схемада көрсетіледі. Теңдеулер жүйелерін шешу арқылы тоқтардың мәндерін ғана емес, олардың нақты бағыттарын да анықтауға мүмкіндік береді. Егер шешу кезінде қандай да бір тоқтың мәні теріс таңбамен шықса, онда бұл тоқтың нақты бағыты таңдалып алынған бағытына қарама-қарсы екенін білдіреді.
Кирхгофтың екінші заңы бойынша теңдеулер жүйесі тек тәуелсіз контурлар үшін құрылады.
Контурлық тоқтар әдісі
Контурлық тоқтар әдісімен есептеу кезінде схеманың әрбір тәуелсіз контурынан өзінің тоғы өтеді деп алады.
Контурлық тоқтар әдісімен есептеу реттілігі төмендегідей:
а) Таңдалған тәуелсіз контурлар үшін контурлық тоқтардың бағыттарын еркінше таңдайды және оларды Іц, І22, Ізз деп белгілейді.
Контурлық тоқтардың бағыттарын бірдей етіп алған дұрыс, мысалы сағат тілінің бағытымен бағыттас етіп алу керек;
б) Таңдалып алынған контурлер үшін Кирхгофтың екінші заңы бойынша контурлық тоқтардың теңдеулерін құрады.
Теңдеулер жүйелерін шеше отырып, контурлық тоқтарды табады.
Тармақтардағы тоқтарды келесі ереже бойынша анықтайды: сыртқы тармақтардың тоқтары контурлық тоқтардың шамасы мен бағыттарына тең болады, сыбайлас тармақтардың тоқтары контурлық тоқтардың алгебралық қосындысына тең болады.
Синусоидалы (айнымалы) тоқ деп синус заңдылығымен өзгеретін тоқты айтады:
і = Ітша
Айнымалы тоқтың тұрақты тоққа қарағанда ерекшелігі, оны алыс қашықтықтарға қарапайым айнымалы тоқ генератор құрылғысы мен қажетке пайдаланғанда сенімділігі жоғары қозғалтқыштары бар трансформаторлық қосалқы станцияларды пайдалана отырып, тарата алады. Электромагниттік ЭҚК шамасы магнит индукциясынан В, сымның активті кедергісінен I, өткізгішті қиып өтетін магнит күштік сызықтардың жылдамдығынан V және магнит индукциясының векторы мен жылдамдықтың векторының бағыттарының арасындағы синус бұрышына тәуелді болады. Электромагнитті ЭҚК -і келесі формуламен анықталады:
е-В-І-Ү-ша.
Электромагниттік индукцияның ЭҚК - нің а - дан тәуелділігін қарастырамыз:
а = 0, -е = 0;
а = 90°, -е = шх, е = В-1-Ұ:: 8Іп90° =В-1-Ұ = Ет\ а = 180°, -е = 0;
а = 270°, -е = тқ е = 5--Ғ-зіп270° =-В-1-У = -Ет
= 360°, -е-0.
Ет -В-І-Ү деп белгілей отырып, электр магниттік индукцияның ЭҚК анықтау формуласы төмендегідей болып анықталады:
е-Ет *зіпсг.
Егер рамканы кедергімен тұйықтаса, онда рамка мен кедергінің бойымен синус заңдылығымен өзгеретін тоқ өтеді:
і=Іт$та.
Бұрыштық жиілік ш уақыт бірлігінде рамканың бұрылу бұрышына тең: Ш = (ХІІ немесе (Х-(0`І.
Осы қатынасты есепке ала отырып, тоқтың қисығын пайдалана отырып, айнымалы тоқтың негізгі ұғымдарын анықтаймыз (1.9 сурет).
і=Іт8ш(а( + ч),
мұндағы і - тоқтың лездік мәні, А; Іт - тоқтың максимал мәні, А; (сог + і)- берілген уақыт ішіндегі і тербелістің күйін сипаттайтын фаза; ц - бастапқы фаза.
1.9 сурет
Период Т - бұл тоқтың толық өзгеруіне кететін уақыт, секундпен өлшенеді.
Периодқа керішаманы жиілік деп атайды, жиілік герцпен өлшенеді. Бұрыштың градустағы өлшем бірлігінің орнына радианды қолдануғаболады. Радиан деп доғасы радусқа тең бұрышты айтады. Шеңбердің ұзындығы С = 2яК тең болғандықтан, 360°толық бұрышқа27іК К радиан сәйкес келеді. 360[0]периодқа Т сәйкес келеді. Осы қатынасты пайдалана отырып, циклдік жиілікті бұрыштық жиіліктің формуласын табамыз:
ш = аІ1 = 2яІТ = 2 я.
= --
ор т2
ТІ2
\іш чтоясіі = -- І * п '
Синусоидалы тоқтың орташа мәні жарты периодпен анықталады: [Е]ор =~[Е]ш,
я
о,г=-о,
я
ЭҚК-тің және кернеудің орташа мәндері де дәл осылай табылады: Синусоидалы тоқтың әрекеттік мәні жылулық эффектпен бағаланады. Айнымалы тоқпен өндірілген жылулық әсерді бағалау үшін, оны тұрақты тоқтың жылулық әсерімен салыстырылуы керек. Бұл үшін бір кедергіде К алдымен тұрақты тоқты, сонан соң айнымалы тоқты жібереміз (1.10 а, б сурет) және Т периодқа тең уақытта бөлініп шыққан жылу мөлшерін теңдестіреміз. Жылу мөлшері Джоуль- Ленц формуласымен анықталады.
Тұрақты тоқ үшін жылу мөлшері ^) келесі формуламен анықталады:
0_ =К-І[2] -і = К-І[2]-Т.
+р
0
т
1
і
Ь[1]
II
и
к '
\
-Ь-
[а)]
(-
б)
2.10 сурет мүндағы - кедергіде Кбөлініп шығатын жылу мөлшері; I - кедергінің К бойымен ағатын тоқ ; 1 - кедергінің К бойымен тоқ өткендегі уақыт. Тұрақты тоқ үшін жылу мөлшері (0) келесі формуламен анықталады:
т т
О- і?ГЛ= 8ІП[2] Шсһ =
КІІТ
о о
2
0 ~ болғандықтан:
кгт = -
кгт
2
осыдан:
і-і.іТ
мүндағы I - айнымалы тоқтың әрекеттік мәні.
Синусоидалы тоқтың әр түрлі корсетілу тәсілдері (түрлері)
Синусоидалы тоқтың көрсетілулерінің негізгі үш тәсілі бар: тригонометриялық, графикалық және кешендік жазықтықта бейнеленуі.
1. Тригонометриялық тәсілде бейнеленуі:
і = Іш тоі
2. Графикалық тәсілде бейнеленуі:
3. Кешендік жазықтықта бейнеленуі:
Кешендік жазықтықта синусоидалы тоқтардың векторларының бірдей болып бейнеленуі мақсатында уақыт кезеңін соі = 0 тең деп алу қабылданған.
= ,„:: з ш(соі +- у) тоғының көрсеткіштік түрін Эйлер формуласын пайдалана отырып, анықтауға болады:
I
т
I -е[і{т]
[1] т
немесе соі: = 0 болғанда: мұндағы Іт - айнымалы тоқтың кешендік мэні; Іт - модулі; = 4^~\ - жорамал мәні.
Тоқтың кешенді шамасының жазылу үлгісін қарастырамыз. Тригонометрялық түрдегі жазылуы:
1. = 8зіп(б^ -- 20°) у4
Кешендік түрдегі жазылуы:
2.1„^.е-[р1г] А
Кешендік жазықтықта айнымалы тоқтың векторының бейнеленуі төмендегідей болады: ( 1.12 сурет):
Кешендік жазықтықта бір жиілікте уақыт функциясында синусоидалы өзгеріп бейнеленген жэне олардың фаза бойынша (Ч* бүрыттты) бір - бірінен сәйкестеліп тұрғызылған векторлардың жиынтығы векторлық диаграмма деп аталады. Барлық векторлардың бір бұрышқа бір мезгілде бұрылуы олардың өзара орналасуын өзгертпейді, осыдан бастапқы вектор деген ұғымды алуға болады.
Бастапқы вектор деп кешендік жазықтықта +1 осімен сәйкес келетін векторды айтады.
Кирхгофтың заңдарының кешендік түрлері
Кирхгофтың заңдарының кешендік түрде келесі түрде жазылады:
п
Кирхгофтың бірінші заңы: X-*= 0 ;
Кирхгофтың екінші заңы:
I т
к
к-1 к-1
к=\ Синусоидалы тоқ тізбегіндегі активті, индуктивті, сыйымдылықты кедергілер
Синусоидалы тоқ тізбегіндегі активтікедергі
п = ит 8іпал кернеу беріледі, осы кернеудің эсерінен тізбектің бойымен тоқ жүреді (1.13 сурет.):
I -иК- ІІт 8ІікоіК - Іт зіп о)і.
1.13 сурет
Активті кедергіде тоқ пен кернеу фаза бойынша сәйкес (бағыттас) болады. Фазасы бойынша сәйкес келуі векторлық диаграммада (1.14 сурет) жэне уақыттық диаграммада көрсетілген (1.15 сурет).
Кедергідегі тоқ пен кернеудің әрекеттік мәндері кешендік түрде келесі түрде жазылады:
Бұл тізбек үшін Ом заңының кешендік түрі төмендегідей жазылады:
Кк
к
Ік ~ ^к '[е]
и,
т]Yenи
■11К
Ік [=] Синусоидалы тоқ тізбегіндегі индуктивтілік. Айнымалы тоқ, өткізгіш арқылы өте отырып, айнымалы магнит ағынын тудырады. Бұл кезде тұйықталған орамда өздік индукцияның ЭҚК туады. Өздік индукцияның ЭҚК-і келесі формула бойынша анықталады:
т СІІ
мұндағы Ь - индуктивтілік деп аталатын коэффициент.
Индуктивтілік генримен (Гн) өлшенеді.
1 Ас тоқтың өзгеру жылдамдығында өзара индукцияның ЭҚК -і 1В туындатқанда электр тізбегінің 1 Гн индуктивтілігі болады.
Индуктивтілігі бар схеманы қарастырамыз.
= Ц. 8Іп(C)Гкернеу беріледі, осы кернеудің эсерінен тізбектің бойымен тоқ жүреді (1.16 сурет):
һ [= І]Ьп * [т(01]
1.16 сурет
Индуктивтіліктің орауышында өздік индукция ЭҚК-і тудырылады. Индуктивтіліктің орауышындағы кернеу келесі формуламен анықталады:
ТЗІГ I, 8ІП(C)? т т г т ■ , [71],
[І]һ =~[е]ь =[1]~г = [1] -- -1 = һсоІЬтсоші = ШЬт$тһоі + -).
аі аі 2
хь = соЬ деп белгілейміз, X, индуктивтіліктікедергі деп
аталады.Индуктивтілікте кернеу тоқтан 90[0] -қа (п2) озып отырады (1.17 сурет).
Индуктивтіліктегі тоқ пен кернеудің әрекеттік мәндерінің кешендік түрі келесі түрде жазылады:
болатындықтан,
.■(!,+Л-2)
тең болады. е[]ж2] = ] болса, онда кернеудің мэні:
Иь =1ХЬ -һ
мүндағы ]ХЬ - индуктивтілікті кедергінің кешенді түрі. Ом заңы кешенді түрде былай жазылады:
д,
Синусоидалы тоқ тізбегіндегі сыйымдылық.
Сыйымдылық қасиеті бар құрылғыны конденсатор деп атайды. Конденсатор диэлектриктермен бөлінген екі өткізгіштік пластиналардан түратын жүйені береді. Конденсатордың қабаттарында кернеудің әсерінен еркін зарядтар жиналады. Пластинаның зарядының д, олардың арасындағы кернеуге ^қатынасы электр сыйымдылығы С деп аталатын түрақты шама:
с =
ч
Сыйымдылық фарадамен өлшенеді. Бір фарададағы сыйымдылық - бұл потенциалдар айырымы бір вольт болғандағы бір кулон электрмен зарядталатын құрылғының сыйымдылығы. Конденсатордағы кернеудің өзгеруі кезінде конденсатордың қабатындағы зарядтардың мөлшерінің өзгерісіне алып келеді, бұл өз кезегінде тоқтың өзгеруін болдырады:
_ йис йі сһ
Сыйымдылығы бар айнымалы тоқ тізбегін қарастырайық (1.18 сурет)
1.18 сурет
и-11тш(оі кернеуі беріледі, осы кернеудің эсерінен тізбек бойымен тоқ іс жүреді. Бұл тоқтың мәні келесі өрнекпен анықталады:
С* = Д^Й
йі й( йі
Хс =1 Іо)С деп белгілейміз, Хс сыйымдылықты кедергі деп аталады.
Сыйымдылықта тоқ кернеуден 90° (л 2 -ге) озып отырады (1.19 сурет). Сыйымдылықтағы тоқ пен кернеудің әрекеттік мәндерінің кешендік түрі келесі түрде жазылады:
Іс-һе[т]11с^с^
IIс =ХС -Іс болатындықтан,
IIс е[ЗЦІ]' тең болады.
болса, онда кернеудің мәні:
]'жІ 2 ■
е[]] =]
мүндағы ]ХС - сыйымдылықты кедергінің кешенді түрі. Ом заңы кешенді түрде былай жазылады: -ІХС
=Лс
1.19 сурет
[1] Г -- Электротехниканы кәсіптік мектептерде қолдануда қауіпсіздік техникасын сақтау ережелері.
Электротехниканы кәсіптік мектептерде қолдануда қауіпсіздік техникасын сақтау ережелерімен танысайық.
Қауіпсіздік техникасы
Қауіпсіздік техникасы мен еңбекті қорғау бойынша барлық жүмыстар қауіпті өндіріс факторларының жүмысшыларына әсер етудің алдын алуға арналған үйымдастырушылық іс-шаралар мен техникалық қүралдар жүйесін қүруға бағытталады. Кәсіпорындарда еңбек қауіпсіздігі жөніндегі нүсқаулық әзірленеді және бекітіледі:
жүмысшылардың жекелеген санаттарына (электр дәнекерлеуші, станокта жүмыс істейтін жүмысшы, слесарьлер, электр -монтерлер, зертханашылар, тазалаушылар) байланысты;
жүмыстың жекелеген түріне байланысты (биіктікте орындалатын жүмыс, монтаждау, ретке келтіру, жөндеу, сынау).
Әрбір жұмысшы жұмыс орындарындағы жұмысты ұйымдастыруға және жабдықтарға қызмет көрсетуге қатысты еңбек қауіпсіздігінің талаптарын білуі және қатаң түрде орындауы қажет.
Энергетикалық кәсіпорындардағы қауіпсіздік техникасы бойынша жұмыстарды ұйымдастыру еңбек қауіпсіздігін басқару жүйесі туралы салалық ережеге сәйкес болуы тиіс.
Қауіпсіздік техникасы бойынша жұмыстарды жалпы басқару энергетикалық объектінің бірінші басшысына (жұмыс берушіге) жүктеледі.
Энергетикалық объектілер мен ұйымдардың басшысы мен лауазымды тұлғалары:
жұмыс орындарында, өндіріс орындарында энергетикалық объектілер мен ұйымдардың аумағында еңбек қауіпсіздігін және салауатты шарттарын қамтамасыз ету;
ұйымдар мен энергообъектілердің аумағында және өндіріс үй- жайларындағы жұмыс орындарын қауіпсіз және салауатты еңбек шарттарымен қамтамасыз ету;
оқытуды, білімдерін тексеруді, персоналға нұсқау беруді, олардың қауіпсіздік техникасының талаптарын сақтауын бақылауды дер кезінде ұйымдастыру қажет.
Энергия объектілерінің, ұйымдардың барлық персоналдарын алғашқы медициналық және тттүғыл реанимациялық көмек көрсетуге, сондай-ақ оқиға болған жерде зардап шеккендерге ТҚЕ-нің талаптарына сәйкес алғашқы көмек көрсету тәсілдеріне үйрету қажет.
Электр станцияларының әрбір цехтарында, кіші станцияларында, желі учаскелерінде, зертханаларында және басқа да объектілерде, сондай-ақ жылжымалы бригадалардың автомашиналарында дәрі-дәрмектер мен медициналық қүралдардың үнемі толық қоры бар алғашқы медициналық көмек көрсетудің дәрі қобдишалары немесе сөмкелері болуы тиіс. Энергия объектілерін барлық персоналдары жақын жерде орналасқан дәрі қобдишасын білуі тиіс. Әрбір бөлімшеде оны күтіп үстау үшін жауапты адам бүйрықпен тағайындалуы тиіс.
Персонал арнайы киімдермен, арнайы аяқ-киімдермен және орындалатын жүмыс сипатына және жүмыс барысында олардың үнемі пайдаланылуына байланысты жеке қорғаныштың басқа да қүралдарымен қамтамасыз ету қажет.
Экологиялық талаптарды сақтау
Энергетикалық қондырғылардың жүмысы кезінде атмосфераға лас заттар шығарындысының және су объектілеріне лақтырындылардың қоршаған ортаға зиянды әсерінің, шу, діріл, электр мен магнит өрісі мен өзге де зиянды физикалық әсерінің алдын алу немесе шектеу үшін, сондай-ақ суды түтыну көлемі мен қайтымсыз шығынын қысқарту бойынша шаралар
34
қабылданады.
Атмосфераға шығарылатын лас заттардың мөлшері жол берілетін норманың шегінен (лимитінен) аспауы тиіс, су объектілеріне төгілген лас заттардың мөлшері жол берілетін немесе уақытша келісілген норманың шегінен аспауы тиіс.
Электр және магнит өрісінің кернеулілігі осы факторлардың жол берілетін деңгейінің шегінен, шу әсері жабдықтың дыбыс кернеуінің нормасынан аспауы тиіс.
Әрбір жылу электр станциясы мен жылыту қазандығы қоршаған ортаны қорғаудың аумақтық басқармаларымен келісілген аса қолайсыз, метеорологиялық жағдайлар туралы хабарланған кезде атмосфераға шығарылатын зиянды қалдықтарды төмендету жөніндегі іс-шаралардың жоспары болуы тиіс.
Әрбір энергия объектісінде авариялық және өзге де күл қалдықтарының шығарылуының және қоршаған ортаға ластаушы заттардың төгілуінің алдын алу іс-шаралары әзірленеді.
Уытты қалдықтар пайда болатын энергия объектісін жергілікті немесе өңірлік әкімшілік өкімімен олардың уақытылы кәдеге жаратылуын, залалсыздандыру және мамандандырылған полигондарда көміл уін
қамтамасыз етілуі қажет. Энергия объектісінің айналасына қалдықтарды қаттап тастауға немесе көмуге жол берілмейді.
Белгіленген санитариялық нормалар мен табиғатты қорғау талаптарының сақталуын қамтамасыз етпейтін құрылғылары бар энергия қондырғыларды пайдалануға жол берілмейді.
Су объектілерін ластанудан сақтау мақсатында энергия
қондырғыларының негізгі және қосалқы жабдықтарын пайдалану кезінде экологиялық заңнама басшылыққа алынуы қажет.
Ластанған ағынды суларды тазалау мен өңдеуге арналған қондырғылары жылу-энергетикалық жабдықтың іске қосар алдындағы тазалауын бастағанға дейін пайдалануға беріледі.
Электр станциялары мен жылыту қазандықтарының газ тазалау және тозаңды ұстау жабдықтарын пайдалану кезінде экологиялық заңнама нормалары мен талаптары басшылыққа алынуы қажет.
Энергия объектілері ластанушы заттардың шығарындылары мен төгінділерін, су көздеріне ағатын және төгілетін су көлемін қадағалау және тіркеу, сондай-ақ электр қуатын жеткізудің әуе желілерінің санитариялық - қорғау аймағындағы электр және магнит өрісінің кернеулілігін қадағалау қажет.
Қоршаған ортаны ластайтын шығарылған заттарды, ағатын және төгілетін су көлемін бақылау үшін әрбір энергия объектісі үнемі жұмыс істеп тұратын автоматты құралдармен жабдықталады, ал олар болмаған немесе
35
оларды пайдалану мүмкін емес болған кезде кезеңділікті өлшеу мен есептеу әдістері қолданылады.
Электр желілері электр және магнит өрісінің кернеулілігін өлшеу құралдарымен жабдықталады.
Білімгерлер осы ережелерді қатаң сақтауы қажет.
2 Кәсіптік мектептерде электротехника курсын оқытудың әдістемесі
2.1 Кәсіптік мектептерде техникалық электр олшеуіш құралдарды оқыту әдіс-тәсілдері
"Ақпараттық өлшеуіш техникасы" бөліміэлектротехника курсы бойынша кәсіптік мектептерде оқитын студенттерге арналған.
Ақпараттық өлшеуіш техникасы материалды әлемнің түрлі объектілері туралы белгілі бір ақпаратты тәжірибелік жолмен алуға мүмкіндік береді.
Ақпараттық өлшеуіш техникасы адам өміріндегі үзіліссіз өсетін мағыналы және маңызды түсінік. Ол адамға немесе машинаға түрлі ақпаратты беру, сақтау, жинау, жеткізу, өңдеуге байланысты үлкен мәселелерді шешеді.
Әдістер мен өлшеу құралдарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Мейрбек Гүлбану Сейфуллақызы
Кәсіптік мектептерде электротехника курсын оқытудың әдіс-
тәсілдері
ДИПЛОМДЫҚ ЖYenМЫС
5В012000-Кәсіптік оқыту мамандығы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Кәсіптік оқыту технологиясы кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а. Күнпейіс Ж.Қ.
ДИПЛОМДЫҚ ЖYenМЫС
Тақырыбы: Кәсіптік мектептерде электротехника курсын оқытудың
әдіс-тәсілдері
5В012000-Кәсіптік оқыту мамандығы
Орындаған:
тобының студенті
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.д., профессор
Аннотация
В дипломной работе рассматриваются методы и приемы обучения курсу электротехники в профессиональных школах.
Дается анализ содержания программы обучения электротехнике в профессиональных школах, предлагаются методы и приемы обучения курсу электротехники в профессиональных школах.
Как результат этих методов и приемов, предлагается учебно - методическое пособие Методы и приемы обучения основ электротехники в профессиональной школе
Мазмұны
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 6
КӘСІПТІК МЕКТЕПТЕРДЕ ЭЛЕКТРОТЕХНИКА КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Кәсіптік мектептерде электротехника курсының мазмұны 9
Тұрақты тоқтың электр тізбектері туралы жалпы мағлұматтар 14
Электротехниканы кәсіптік мектептерде қолдануда қауіпсіздік
техникасын сақтау ережелері 31
КӘСІПТІК МЕКТЕПТЕРДЕ ЭЛЕКТРОТЕХНИКА КУРСЫН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Кәсіптік мектептерде техникалық электр өлшеуіш құралдарды оқыту
әдіс-тәсілдері 35
2.2. Кәсіптік мектептерде трансформаторларды оқыту жолдары 44
Кәсіптік мектептерде электротехниканы оқытудың әдіс-тәсілдері 55
Қорытынды 67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 69
Қосымша 71
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1 .Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
АНЫҚТАМАЛАР
Электротехника бұл - энергияны түрлендіру, заттардың түрленуі, информацияны өңделу үшін электрлік және магниттік құбылыстарды қолданылатын ғылым мен техниканың саласы.
Электр тоғы - электрмен зарядталған бөлшектердің бағытталған қозғалысы.
Тұрақты тоқ - Металлдарда - электрондар, ал сұйықтарда - иондар тоқтың жүруіне негіз болады. Уақыт аралығында шамасымен бағыты өзгермейтін тоқ.
Электр тізбегі - бір-бірімен жалғастырылған электр энергиясы көздерінен және оның қабылдағыштарынан тұратын тізбек.
Электр схемасы - электр тізбегін график түрінде көрсету.
Тармақ - бойымен бір ғана тоқ жүретін электр тізбегінің бөлігі.
Түйін - үш немесе оданда көп тармақтар тоғысатын электр тізбегінің нүктесі.
Контур - құрамына бір-бірден тармақпен түйін кіретін тұйық тізбек контурлардың тәуелді және тәуелсіз түрлері болады.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО -жоғары оқу орны
ХҚТУ - Халықаралық қазақ-түрік университеті
АТИФ - Ақпараттық технологиялар және инженерлік факультеті
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Елімізде оқушыларды тәрбиелеуде, оларды еңбекке баулуда, өмірге бейімдеуде тың жолдарды, тиімді шығармашылық жұмыстарды іздестіру қажеттілігі бүгінгі күн тәртібінде тұрған негізгі мәселе.
Дамыған елімізде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияның қолданылуына байланысты жаңа технологиялық революция басталды. Сондықтан адамдардың алдына жаңа функцияналдық талаптар қойыла бастады. Жұмыскер өндірістік міндеттерді жақсы атқарып қана қоймай, оған қосымша жобалай алуы, шешім қабылдай білуі және шығармашылық жұмыстарды да орындай білуі керек. Осы қасиеттер баланың жас кезеңнен қалыптасып, оқу және еңбек әрекеттерін орындау кездерінде әрі қарай дамиды.
Бүгінгі таңда мектеп қабырғасында және жоғары оқу орындарында оқып білім алып жатқан жас ұрпақ алдында Қазақстан-2030 бағдарламасында көрсетілген Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әлауқатының артуы сияқты ұзақ мерзімдік стратегиясын үшінші мыңжылдықта жүзеге асыру міндеті тұр [1]. Демек, бұл қоғамдық саладағы өзгерістерге сай жоғары талаптар қоя отырып, экономикалық бәсекелестік жағдайында сапалы мамандар даярлау қажеттігін алға тартады.
Қазіргі ғылым мен техниканың кең қанат жайған кезеңінде ғылыми- таным әдіснамасы өте зор маңызға ие. Білім ауқымы адам айтқысыз кеңейді, технология дамып, ақпаратты таңдай білу мәселесі алдыңғы қатарға шықты. Ендеше мұғалім алдында Жаңа технологияны ғылыми негізде меңгеру және терең білімді, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу мәселесі тұр. Міне осы мәселені өз жұмысына арқау еткен мұғалімнің мақсаты мына төмендегідей болуы тиіс:
озық тәжірибелерді, түрлі педагогикалық әдістерді, жаңа педагогикалық технологияны ұтымды пайдаланудың соңғы нәтижелерін дамыту;
білімін жетілдіру негізінде оқутттының жеке тұлға болуына ықпал ету;
оқушының маңызды мәселелерді өздері талдап, қорытындылауына жол ашу;
оқушы өзінің ғылыми-таным әдістерін саралай отырып, ойлауын дамыту және бүгінгі көзқарастың қалыптасуына негіз салу, т.б.
Білім беру мақсаты, оның ұйымдастырушылық құрылымы, технологиялық жағынан жабдықталуы, оқыту әдістемесі қоғамның әлеуметтік сұранысынан туындайды. Солардың ішінде кәсіптік мектептерде электротехника курсын оқытудың маңызы зор.
Электротехника, электроника және автоматика негіздері курсы базалық пәндердің бірі болып табылады. Сонымен қатар электроника электр тізбектерінің теориясы, электрлік тізбектер мен сигналдар, мағлұматты
8
тасымалдау теориясы секілді көптеген басқа пәндермен де тығыз сабақтастықта болып келеді. Кәсіптік мектеп білімгерінің электроникадан тыңғылықты білім алуы басқа физика-математикалық пәндерден терең білімнің болуына да тікелей байланысты.
Электротехника, электроника және автоматика жетістіктерінің ғылым және өндірістің және тұрмыстың барлық салаларына жан-жақты қолданыс табуы оқушылардың электрондық құралдарға, олардың тізбегіндегі физикалық процестермен танысуға деген қызығушылығын арттыруы заңды нәрсе. Білімгерлердің осы курсты толық меңгеруге бағытталған қабілетін ашу, оны армен қарай дамыту және алған білімін іс жүзінде қолдана білуге үйрету мәселесі қойылады.
Кәсіптік мектеп білімгерлерін еңбекке баулу міндеттері еліміздің қоғамдық - экономикалық дамуын онан әрі арттыру мүдделерімен және адамды қалыптастырудың жалпы мақсатымен анықталады. Бұл міндеттер, негізінен оларды еңбекті сүйюге тәрбиелеу, қоғам игілігі үшін еңбек ету, халық дәулетін көздің қарашығындай сақтау болып табылады. Мұның бәрі, сайып келгенде жеке адамның жан-жақты дамуына игі ықпалын тигізеді. Біздің диплом жұмыстың аясында мына ғалымдардың еңбектеріне тоқталдық:
С.Б.Балабатыровтың Электр техникасының теориялық негіздері, Таралған параметрлі тізбектер, Жиілікті электр сүзгілері, Электр техникасының теориялық негіздері [2-5], С. К. Андриевский, А. Л. Бартновский Электротехникалық практикум [6], В.А. Поляков Электротехникалық практикум [7], Тұрғындарға электр қауіпсіздігінен ескерткіш [8], В. А. Галактионов Абайлаңыз электричество [9], А. С. Касаткин Электротехника негіздері [10], Е. А. Каминский Жұлдызша, үшбұрыш және ирек, Сызбаларды оқудың тәжірибелік тәсілдері, Пәтерлік электр сымдары [11-13], В.П.Бакалов, Игнатов, Крук Основы теории электрических цепей и электроники [14], Л.Р.Неймон, К.С.Демирчан Теоретические основы электротехники [15], Г.И. Атабеков Теоретические основы электротехники [16], П.А.Ионкин Теоретические основы электротехники [17], Л.А.Бессонов Теоретические основы электротехники. Электрические цепи [18],Қ.Қосыбаев Өндіріс мекемелерінің электр жабдықтарын жөндеу және құрастыру [19], Ө.Өтешов Село электригінің серігі [20], В.Е.Китаев, А.С.Шляпинтох Электротехника және өнеркәсіптік элетроника негіздері [21] және де басқа еңбектер. Бірақ бұл еңбектерде элеткротехниканы кәсіптік мектептерде оқытудың әдіс-тәсілдері қарастырылмаған.
Осы аталған ғылыми, зерттеу және арнайы әдебиеттерді зерделеу нәтижесінде біз өз тақырыбымызды көкейтесті дей келе: Кәсіптік
мектептерде электротехника курсын оқытудың әдіс-тәсілдері деп
таңдап алдық.
Зерттеу мақсаты: кәсіптік мектепте электротехника курсын оқытудың әдіс-тәсілдері
Зерттеу пәні: Электротехника пәні
Зерттеу нысаны: Электротехника пәнін оқыту процессі.
Зерттеу міндеттері:
Кәсіптік мектептерде техникалық электротехниканы оқытудың теориялық негіздерін белгілеу;
Кәсіптік мектептерде трансформаторларды оқыту жолдарын айқындау;
Кәсіптік мектептерде электротехниканы оқытудың әдіс-тәсілдері.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 Кәсіптік мектептерде электротехника курсын оқытудың теориялық негіздері
Кәсіптік мектептердегі электротехника курсының мазмұны
Бұл пәннің бағдарламасы білімгерлерге электротехника, электроника және автоматиканың бүгінгі күнгі даму дәрежесіне лайықты терең және жан- жақты білім беруге негізделген. Соған байланысты пәнді оқыту әдістемесі электрондық техниканың сапалы жаңа деңгейі мен бұрын-соңды қолданыста болмаған аяларын іздестіруге бағытталыпқұрылуы тиіс. Электротехника, электроника және автоматика - үздіксіз даму үстіндегі ғылым болғандықтан, білімгерлермен қарастырылатын әрбір мәселе шығармашылық, жаңашылдық және тапқырлық тұрғыдан талданып баяндалуы қажет. Электротехника, электроника және автоматиканы оқыту ісі оларға барлығы жаппай, бір мезгілде, жақсы жабдықталған материалдық-техникалық базаға негізделіп құралса, зертханалық жұмыстарды орындау барысында әрбір құрылғының жұмыс істеу принципін үйреніп қана қоймай, оның барлық режимдерін әртүрлі жағдайда тексеріліп, өлшеу нәтижелерін терең саралап, теориялық қағидалардан ауытқу себебін анықтап және оны зерттеу әдістерімен ұштастыра отырып қана жақсы нәтиже береді. Дегенменде, зертқаналық сабақтар теориялық қағидаларды тексерудің құралы болып емес, олардың ақиқатына жетудің бірден бір сара жолы түрінде өткізілуі міндет.
Қазақстан - 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жыл 14-желтоқсандағы Қазақстан халқына Жолдауында Ел басшымыз өнеркәсіптің дамуына, оның ішінде электротехниканың дамуына үлкен мән берген [22].
Электротехника, электроника және автоматикада талданатын барлық физикалық құбылыстар аналогты немесе цифрлық процестер түрінде бейнеленетін мағлұматтар. Аналогты мағлұмат дара бір процесті ғана өңдеп, суреттеумен шектеледі. Цифрлы мағлұмат үшін мұндай шек қойылмайды. Сондықтан көп жағдайда аналогты процесс алдымен цифрлы мағлұматқа тасымалданады, тек содан кейін ғана сандық мағлұмат түрінде өңдеуден өткізіледі. Цифрлы электрондық техника өңдеу әрекетін жоғарғы дәлдікпен және үлкен жылдамдықпен орындайды. Оның тағы бір ерекшелігі өңдеу нәтижесі сыртқы теріс әсерге тәуелсіз болып келеді. Сондықтан электроника пәнінің бағдарламасы аналогты электрониканың негіздерімен басталып, біртіндеп сандық электроникаға логикалық түрде жалғаса отырып ауысатындай болып құрылды.
Электротехника, электроника және автоматика негіздері пәні студенттердің математика және физика пәндері бойынша алған білімдеріне негізделеді. Атап айтқанда, физиканың электростатика, электромагнетизм, электромагниттік тербелістер және толқындар тарауларына, математиканың
11
матрицалық есептеулер тақырыбы, векторлық алгебра, комплекстік айнымалы функциялар теориясы, дифференциалды және интегралды есептеу тарауларына негізделген.
Кәсіптік мектептің студенттері осы пән бойынша электр қуатын өндіру, түрлендіру, тарату және қолдануды білу, автоматтандыру және басқару жүйелерінде қолданылатын электрондық және электрлік қондырғылар мен аспаптарда пайда болатын құбылыстарды теориялық тұрғыдан білу, практикада кездесетін электротехникалық проблемаларды ғылыми тұрғыдан түсіну, дұрыс шешімдерін таба білуі керек[23].
Студенттерге электромагнит өрісін және осы өрістің нәтижесінде автоматтандыру және басқару жүйелерінде қолданылатын электрондық және электрлік қондырғылар мен аспаптарда пайда болатын құбылыстарды теориялық тұрғыдан түсіндіру, оларда жүріп жататын электромагниттік үрдістерді модельдеуге, талдауға және есептеуге үйрету нәтижесінде болашақ мамандардың электротехника саласы бойынша ғылыми көзқарастарының қалыптасып, жетілуіне мүмкіншілік тудыру, практикада кездесетін электротехникалық проблемаларды ғылыми тұрғыдан түсініп, дұрыс шешімдерін таба білуге дағдыландыру.
Электрлік және электрондық қондырғылардағы электромагниттік толқындар мен тербелістерді оқып үйрену. Студенттер Электротехниканың теориялық негіздері курсын оқып-үйрену нәтижесінде электр тізбектеріне тұрақталған және өтпелі режимдер кезінде есептеу мен талдау тәсілдерін білулері тиіс[24]. Сонымен қатар, студенттер төртұштықтардың, электр сүзгіштер және тартылған параметрлі электр желілерінің негізгі түрлері мен әлпілерін, теңдеулері мен қасиеттерін, сипаттамалары мен есептеу жолдарын білулері, электромагнит өрісінің теориясын меңгерулері қажет. Студенттер әр түрлі электр тізбектер мен типтік электрлік қондырғылардың параметрлері мен сипаттамаларын тәжірибелік жолмен анықтауға, электр өлшеу аспаптарын дұрыс пайдалану мен қауіпсіздік техникасын сақтауға дағдылануы қажет.
Электротехника курсын кәсіптік мектепте оқитын білімгерлер мынадай нәтижеге жетеді:
білімі - Электротехника, электроника және автоматика негіздерін білу нәтижесінде тізбектерге қатысты негізгі ұғымдар мен түсініктемелерді, негізгі заңдардың орнықтылығын және өтпелі үрдістерді талдау әдістерін, тізбектерді синтездеуді білу арқылы электр құрылғыларын жұмыс істеу принциптерін меңгереді.
іскерлігі - Электротехника, электроника және автоматика негіздерінің негізгі заңдарын қолдана отырып электр және магнит құбылыстарының, электр құрылғылардағы сипаттамаларын анықтауда есептер шығаруда қолдана біледі.
дағдысы - алған білімдеріне сүйене отырып, электр және магниттік құбылыстарды тәжірибе жүзінде көрсете алу, осы құбылыс заңдылықтарын практикалық тұрғыда шығара білуге дағдыландыру.
құзыреттілігі - Студенттер Электротехника, электроника және автоматика негіздері курсын оқып-үйрену нәтижесінде тізбектерге қатысты негізгі ұғымдар мен түсініктемелерді, негізгі заңдарды орнықталған және өтпелі үрдістерді талдау әдістерін, тізбектерді синтезін білуі қажет. Тізбектің күйін сипаттайтын теңдеулерді құрастыру, тармақтардың тоғын, элементтердің кернеулерін есебін, синусоидалы, бейсинусоидалы ток тізбектерінің, өтпелі үрдістердің есебін жүргізе алу қажет. Дербес есептерді жүргізуде, яғни төртұштықтылардың негізгі әлпілерін, фильтрлардың синтезін, информация және сигналдарды бұрмаланбаған желі арқылы жеткізуде дағды керек.
Кәсіптік мектептерде электротехника курсының мазмұнынын талдайық.
Кәсіптік мектептерде электротехника курсына 15 сағат лекция, 30 сағат практика сабақтары қарастырылған.
Кәсіптік мектептерде электротехника курсының мазмүнын мына кесте ретінде беріп отырмыз[25].
Кесте №1. Кәсіптік мектептерде электротехника курсының мазмүны
ЛЕКЦИЯНЫҢ ЖОСПАРЫ
Лекция тақырыбы және оның жоспары
сағат
саны
Кіріспе. Электр қондырғыларын түр-түрге бөлу. Электр қүатын өндіру, беру және тарату. Электр стансаларының түрлері. Шекті кернеу, қуат және ток.
1
Электрдегі кауіпсіздік техникасы.Эл ектрден
зақымданудың себептері. Электрден зақымданудан сақтау. Электр тогы соққан кездегі алғашқы көмек көрсету тәртібі.
1
Техникалык электр өлшеуіш құралдар.
Техникалық электр өлшеуіш қүралдарды түр-түрге жіктеу. Ток күшін өлшеу, қуатты өлшеу, кернеуді өлшеу. Токтың жүмысын өлшеу.
1
Айнымалы ток жөніндегі ұгым. Айналушы магнит өрісі. Бір фазалы айнымалы ток қозғалтқышының жүмыс істеуі.
1
Бір фазалы ток қозғалтқышын тексеру, электр тізбегі.
1
Үш фазалы асинхронды қозғалтқыштард ың
құрылысы мен жұмыс істеуі.
1
Трансформаторлар.Бір фазалы трансформатор- ларды тексеру. Электр тізбегінің сипаттамасы.
1
Электр кондыргыларын баскару
аспаптары.Электр аспаптарының түрлері. Автоматтық айырғыштар. Магниттік жүргізгіштер. Электр
сақтандырғыштар.
Сымдар мен кабельдер. Сымдар мен кабельдер түрлері. Сымдарды есептеу.
1
Сызыкты тұракты ток тізбегі. Электр тізбектерінің негізгі ұғымдары. Электр тізбектерінің жіктелуі және олардың эксперименттері.
1
Сызыкты тұракты ток тізбектерінің негізгі
1
заңдары. Ом заңы. Кирхгофтың бірініші және екінші заңдары. Кедергілерді бірізді, параллель және аралас жалғанған тізбектерді баламалы түрлендіру және есептеу.
Сызыкты синусоидалы ток тізбектері.
1
Синусоидалы ток. Синусоидалы ток генераторы. Синусоидалы шамалардың мәндері.
Үш фазалы электр тізбектері.Үш фазалы симметриялы ЭҚК-тер жүктер жүйесін алу. Үш фазалы генератор құрылысы және жұмыс істеу принципі. Үш фазалы тізбектер.
1
Сызыкты электр тізбектеріндегі өтпелі урдістер.
1
Өтпелі үрдістер туралы ұғымдар. Коммутация заңдары. Электр тізбегіндегі өтпелі, еріксіз және еркін үрдістер.
Барлығы
15 сағат
Практикалық (семинарлық) сабақтардың жоспары
Сабақтың тақырыбы мен жоспары
сағат
саны
Тапсырмаларды тексеру түрі
Кіріспе. Қауіпсіздік техникасы бойынша қысқаша мәліметтер. Уіспаптардың жұмыстары мен танысу. Электр өлшеуіш
құралдарды түр-түрге жіктеу.
5
Жүмысты қабылдау,
бақылау сүрақтарына
ауызша жауап беру
Ток күшін, кернеуді, қуатты және токтың жүмысын өлшеу. Есептегішті тексеруге арналған тізбектің сипаттамасы.
5
Жүмысты қабылдау,бақылау сүрақтарына жазбаша
жауап беру
Айналушы магнит өрісі. Бір фазалы айнымалы ток
қозғалтқышының жүмыс істеуін зерттеу
5
Жүмысты қабылдау,бақылау сүрақтарына жазбаша
жауап беру
Үш фазалы асинхронды
қозғалтқыштардың қүрылысы мен жүмыс істеуі. Айнымалы ток қозғалтқыштарының қуат
коэффиценті
5
Жүмысты қабылдау,бақылау сүрақтарына жазбаша
жауап беру
Сымдар мен кабельдердің түрлерін есептеу. Бір фазалы ток қозғалтқышын тексеру. Электр тізбегі. Шамдарды үш фазалы ток көзіне жалғау. Электр тізбегінің сипаттамасы
5
Жүмысты қабылдау,бақылау сүрақтарына жазбаша
жауап беру
Асинхронды ток
қозғалтқышын тексеру. Электр тізбегінің сипаттамасы. Бір
фазалы трансформаторды тексеру.
5
Жүмысты қабылдау,
бақылау сүрақтарына
жазбаша жауап беру
Барлыгы:
30
Сонымен, кәсіптік мектептерде электротехника курсының мазмұнын таладау барысында біздің байқағанымыз: курстың мазмұнын келесі
таақырыптар қамтиды: электрдегі қауіпсіздік техникасы; техникалық электр өлшеуіш құралдар; айнымалы ток жөніндегі ұғым; трансформаторлар; электр қондырғыларын басқару аспаптары; сымдар мен кабельдер; сызықты тұрақты ток тізбегі; сызықты тұрақты ток тізбектерінің негізгі заңдары; сызықты синусоидалы ток тізбектері; үш фазалы электр тізбектері; сызықты электр тізбектеріндегі өтпелі үрдістер.
Кәсіптік мектептерде электротехника курсы лекциялар мен практика сабақтардан тұрады.
2Тұрақты тоқтың электр тізбектері туралы жалпы мағлүматтар
Электрмен зарядталған бөлшектердің бағытталған қозғалысы электр тоғы деп аталады. Металлдарда - электрондар, ал сұйықтарда - иондар тоқтың жүруіне негіз болады. Уақыт аралығында шамасымен бағыты өзгермейтін тоқты тұрақты тоқ деп атайды[26].
Электр тізбегі деп бір-бірімен жалғастырылған электр энергиясы көздерінен және оның қабылдағыштарынан тұратын тізбекті айтады. Сол сияқты, электр энергиясын энергия көздерінен қабылдағыштарға беру үшін арналған коммутациялық тетіктері, өлшеуіш аспаптар және жалғаушы сымдар электр тізбегіне жатады.
Электрэнергиясы көздерінде басқа энергия түрлері электрэнергиясына айналады.
Тұтынушыларда электрэнергиясы энергияның басқа (жылу, жарық, механикалықт.б.) түрлеріне айналады.
Электр тізбегін график түрінде көрсету - электр схемасы деп. аталады.
Шартты белгілер арқылы бейнеленген электр схемасы - принцип тік электрсхемасы депаталады.
Электр тізбегі тармақ,түйін және контур деген ұғымдар мен сипатталады.
Тармақ деп бойымен бір ғана тоқ жүретін электр тізбегінің бөлігін атайды.
Түйіндеп үш немесе оданда көп тармақтар тоғысатын электр тізбегінің нүктесін атайды.
Контур деп құрамына бір-бірден тармақ пен түйін кіретін тұйық тізбекті айтады. Контурлардың тәуелді және тәуелсіз түрлері болады.
Тәуелсіз контурна басқа контурлар құрамына кірмейтін кем дегенде бір тармақ болады.
Энергия көздерінде энергияның электрлі емес түрін электрлі түріне айналдыру процесінен электр қозғаушы күші (ЭҚК) Е пайда болады. Осы ЭҚК-і тұйық тізбекте электр тоғын тудырады.
1.1-а, б суретте ЭҚК - тің схемаларда шартты белгіленуі көрсетілген.
Энергияны өзгерту кезінде энергия көздерінде шығындар болады. Осы шығындар ішкі кедергілермен Ко анықталады.
Тоқ күші деп - уақыт бірлігінде өткізгіштің көлденең қимасы арқылы өтетін электр энергиясының мөлшеріне тең скалярлық шаманы атйды:
2
I I
мұндағы 2 - электрдің мөлшері; і - уақыт.
Тоқ ампермен өлшенеді, (А).
Электр тоғының бағыты үшін оң зарядтардың реттелген қозғалысы қабылданған.
Электр тоғының бағыты схемаларда жебемен (стрелкамен) көрсетіледі (1.2 сурет).
I
1 -- 2
-- сп -- +-
к
сурет
Берілген нүктедегі өрістің потенциалыср деп нүктелік оң зарядты шексіздіктен осы нүктеге алып келу үшін жасалатын жұмысқа тең шаманы айтады:
Р =
б)
А_
Я
Кернеу (кернеудің түсуі) деп нүктелік оң заряд тізбек бөлігі бойымен қозғалғанда жасалатын толық жұмысқа сандық мәні тең шаманы айтады:
сл -[Аі2]
12
ч Кернеу вольтпен өлшенеді, (В).
Тізбек бөліктерінің үштарындағы кернеу "1" және "2" нүктелеріндегі потенциалдар айырмасына тең:
^12 [ -- ] Фі ~ $2
Тізбек бөлігінің электр кедергісі (кедергі)К деп берілген тізбек бөлігіндегі зарядтардың реттелген қозғалысын анықтайтын қасиетті айтады.
Резистор деп кедергілік қасиеті бар электротехниалық қүрылғыны айтады.
Электр кедергісіне кері шаманы электр откізгіштігі (откізгіштік)С деп атайды:
0 = 1-. Я '
Өткізгіштік сименспен өлшенеді, (См).
і
Электр қуатыР деп оң зарядтың орын ауыстыруынан болатын жүмыстың осы жүмысқа кеткен уақытқа қатынасын айтады: Электр қуаты ваттпен өлшенеді,(Вт).
Электр қуатының мәні кернеуді тоққа көбейткенге тең:
Қуаттар балансы
Кез келген электр тізбегінде энергетикалық баланс сақталуы керек. Барлық энергия көздерінің қуаттарының алгебралық қосындысы барлық түтынушы қуаттарының арифметикалық қосындысына тең болады.
Егер тоқ пен ЭҚК бағыттары сәйкес болса, теңдеуде қуат оң (+) таңбамен, ал керісінше болса, теңдеуде қуат теріс (-) таңбаменжазылады:
Электр тізбектерінің жұмыс режимдері
Электр тізбектері төрт режимде жұмыс істеуі мүмкін.
Номинал режим - бұл электр тізбектерінің қорек көздерінде және қабылдағыштарда тоқтардың, кернеулердің және қуаттардың мәндері жасаушы - заводтардың белгілеген мәндерімен сәйкес келуі. Бұл мәндер Ін, Ин, Рн құрылғының құжатында (паспортында) немесе қалқанында (щитінде) көрсетіледі. Электр схемаларын есептеген кезде осы берілгендері негіз ретінде алынады. Ін - электр тізбегіндегі қабылдағыштардың рауалы шектік қызу шартын анықтайды. ^ - тоқ өткізгіш бөліктердің оқшауламасын анықтайды.
Бос жүріс режимі (б.ж) - жеке бөліктердегі тоқ нөлге тең болған кездегі режим.
Іс жүзінде бос жүріс режимін, тізбекке жалғанып тұрған элементтің бір сымын ажырату арқылы жүзеге асырылады. Бос жүріс режимінде I б.ж. [=] 0; Ц^б.ж. шах, Кб.ж.
Қысқа түйықталу режимі (қ.т.) (к.з)қысқа тұйықталған бөлікте кернеу нөлге ұмтылып, ал тоқ максимум мәніне дейін жетуімен сипатталады. Қысқа тұйықталу кезіндеЦ^. = 0, Іқ.т. = тах, К = 0.
Қалыптасқан режим тоқтардың, кернеулердің және потенциалдың тұрақты мәндерімен сипатталады.
Ескерту: Схеманың кез келген нүктесін жермен түйістірген (қосқан) кезде онда тоқтың таралуы өзгермейді.Жермен түйістірілген нүктенің потенциалын нөлге тең деп алады.
Түрақты тоқ электр тізбектерінің заңдары
Ом заңы
Тізбек болігі үшін Ом заңы (1.3 сурет). Тізбек бөлігіндегі "1-2" тоқ, сол бөліктегі кернеуге тура, ал кедергісіне кері пропорционал:
-^1
К
Ек-Ік I
[У]К Ч
к =1 к=1
К :: *к
I1 2
-:: [=1 ♦
Ғ
сурет 19
Құрамында ЭҚК - і бар тізбек бөліктері үшін Ом заңы.
ЭҚК - і бар тізбек бөліктері үшінтоқ келесі формула бойынша анықталады:
V
I
Егер тоқ пен ЭҚК бір бағытта болса "+" таңбамен, қарсы бағытта болса "- " таңбамен белгіленеді.
1.4 сурет
&\2 [+] Е\ -- ^2
I =
К\ + К01
Қ) 2
Мысалы, электр тізбегінің бір бөлігін қарастырайық(1.4 сурет) Кирхгофтың бірінші заңы. Электр тізбегінің кез келген түйінінде тоқтардың алгебралық қосындысы нөлге тең:
п
һ = о
к
1.5 сурет үшін Кирхгофтың бірінші заңы былай жазылады:
Һ [+І]2 ~Һ [+] Һ ~Һ [=0]
Кирхгофтыңекіншізаңы. Электр тізбегінің кез келген контурындағы ЭҚК[-]нің алгебралық қосындысы сол тізбекке кіретін кедергілерде кернеудің түсуінің алгебралық қосындысына тең:
т п
Ек Һ-Кк
к=1 к=1
контурды айналу бағытымен тоқ пен ЭҚК -тің бағыты бағыттас болса, "+" таңбамен жазылады. Контурды айналу бағыты сағат тілімен бір бағытта немесе қарсы болып еркін алынады.
Жазу үлгісі: контур берілген делік (1.6 сурет).
3
1.6 сурет
Е\ -Е2 -іх -Қ -і2-К2 +3-КЭлектр тізбектерін есептеу әдістері
Пассивті (сылбыр) тармақтарды түрлеңдіру әдістері Пассивті тармақ деп энергия көздері жоқ тармақты айтады.Кедергілер тізбектей және параллель жалғануы мүмкін.
Тізбектей жалғанған кезде барлық қабылдағыштардан (КІ5К2,К3) бір тоқ өтеді(1.7 сурет).
Кі Кг Кэ
& СИҺ-СП -- СИ} --
и і
&
1.7 сурет 21
Тізбектің қысқыштарындағы кернеу Икедергілердегі кернеулердің қосындысына тең болады:
и = ііт + ііК2 + іідз.
Алынған кернеуді тоққа мүшелеп бөле отырып, келесі өрнекті аламыз:
[[_^+[к+^к
I I I I
немесе
кж =Кі+К2+Кз
кж тізбектің жалпы кедергісі деп аталады. Тізбектің жалпы кедергісі - бұлтізбектің барлық кедергілерін сол кернеуде ауыстыра отырып, тоқ күшін алғандағы кедергіні айтады. Міне сондықтан, тізбектеліп жалғанған кедергілерден тұратын тізбектің жалпы кедергісі, осы тізбектің барлық кедергілерінің қосындысына тең:
Я..
Т*. 7 = 1
Параллель жалғанған кезде әркедергінің қысқышы бір түйінге қосылып, ал екінші кедергінің қысқышы басқа түйінге қосылады (1.8 сурет).
Кирхгофтың бірінші заңына сәйкес: I = І\ +І2 +Іи
немесе тоқтарды кернеулердің сәйкес кедергілеріне қатынасы арқылы өрнектей отырып, келесі теңдеуді аламыз:
онда
немесе Сж = Сг + С2 + С3
мұндағы Кж жалпы кедергі деп, ал Сж. жалпы өткізгіштік деп аталады. Міне, сондықтан, кедергілер параллель жалғанған кезінде, тізбектің жалпы өткізгіштігі жеке тармақтардың өткізгіштігінің қосындыларына тең болады:
т і т і
°ж = X немесе -- = 1 --
1=1 [К]ж і=1 [К]і
Тұрақты тоқтағы тізбектерді Кирхгофтың бірінші және екінші заңдарына құрылған теңдеулер әдісімен есептеу
Тізбектерді Кирхгофтың заңдары бойынша есептеу реттілігі төмендегідей:
а) тармақтардағы барлық тоқтардың (Іь І2,---Іт) бағыттары еркінше таңдалып,схемада көрсетіледі;
б) Кирхгофтың бірінші заңы бойынша (п -1) түйіндері үшін теңдеулер құрылады, мұндағы п - схемада түйіндердің саны;
в) Кирхгофтың екінші заңы бойынша белгісіз тоқтарды анықтау үшін [т- (п-1)] жетіспеген теңдеулерді құрады, мұндағы т - белгісіз тоқтардың саны.
Контурдың айналу бағыты еркінше алынады және схемада көрсетіледі. Теңдеулер жүйелерін шешу арқылы тоқтардың мәндерін ғана емес, олардың нақты бағыттарын да анықтауға мүмкіндік береді. Егер шешу кезінде қандай да бір тоқтың мәні теріс таңбамен шықса, онда бұл тоқтың нақты бағыты таңдалып алынған бағытына қарама-қарсы екенін білдіреді.
Кирхгофтың екінші заңы бойынша теңдеулер жүйесі тек тәуелсіз контурлар үшін құрылады.
Контурлық тоқтар әдісі
Контурлық тоқтар әдісімен есептеу кезінде схеманың әрбір тәуелсіз контурынан өзінің тоғы өтеді деп алады.
Контурлық тоқтар әдісімен есептеу реттілігі төмендегідей:
а) Таңдалған тәуелсіз контурлар үшін контурлық тоқтардың бағыттарын еркінше таңдайды және оларды Іц, І22, Ізз деп белгілейді.
Контурлық тоқтардың бағыттарын бірдей етіп алған дұрыс, мысалы сағат тілінің бағытымен бағыттас етіп алу керек;
б) Таңдалып алынған контурлер үшін Кирхгофтың екінші заңы бойынша контурлық тоқтардың теңдеулерін құрады.
Теңдеулер жүйелерін шеше отырып, контурлық тоқтарды табады.
Тармақтардағы тоқтарды келесі ереже бойынша анықтайды: сыртқы тармақтардың тоқтары контурлық тоқтардың шамасы мен бағыттарына тең болады, сыбайлас тармақтардың тоқтары контурлық тоқтардың алгебралық қосындысына тең болады.
Синусоидалы (айнымалы) тоқ деп синус заңдылығымен өзгеретін тоқты айтады:
і = Ітша
Айнымалы тоқтың тұрақты тоққа қарағанда ерекшелігі, оны алыс қашықтықтарға қарапайым айнымалы тоқ генератор құрылғысы мен қажетке пайдаланғанда сенімділігі жоғары қозғалтқыштары бар трансформаторлық қосалқы станцияларды пайдалана отырып, тарата алады. Электромагниттік ЭҚК шамасы магнит индукциясынан В, сымның активті кедергісінен I, өткізгішті қиып өтетін магнит күштік сызықтардың жылдамдығынан V және магнит индукциясының векторы мен жылдамдықтың векторының бағыттарының арасындағы синус бұрышына тәуелді болады. Электромагнитті ЭҚК -і келесі формуламен анықталады:
е-В-І-Ү-ша.
Электромагниттік индукцияның ЭҚК - нің а - дан тәуелділігін қарастырамыз:
а = 0, -е = 0;
а = 90°, -е = шх, е = В-1-Ұ:: 8Іп90° =В-1-Ұ = Ет\ а = 180°, -е = 0;
а = 270°, -е = тқ е = 5--Ғ-зіп270° =-В-1-У = -Ет
= 360°, -е-0.
Ет -В-І-Ү деп белгілей отырып, электр магниттік индукцияның ЭҚК анықтау формуласы төмендегідей болып анықталады:
е-Ет *зіпсг.
Егер рамканы кедергімен тұйықтаса, онда рамка мен кедергінің бойымен синус заңдылығымен өзгеретін тоқ өтеді:
і=Іт$та.
Бұрыштық жиілік ш уақыт бірлігінде рамканың бұрылу бұрышына тең: Ш = (ХІІ немесе (Х-(0`І.
Осы қатынасты есепке ала отырып, тоқтың қисығын пайдалана отырып, айнымалы тоқтың негізгі ұғымдарын анықтаймыз (1.9 сурет).
і=Іт8ш(а( + ч),
мұндағы і - тоқтың лездік мәні, А; Іт - тоқтың максимал мәні, А; (сог + і)- берілген уақыт ішіндегі і тербелістің күйін сипаттайтын фаза; ц - бастапқы фаза.
1.9 сурет
Период Т - бұл тоқтың толық өзгеруіне кететін уақыт, секундпен өлшенеді.
Периодқа керішаманы жиілік деп атайды, жиілік герцпен өлшенеді. Бұрыштың градустағы өлшем бірлігінің орнына радианды қолдануғаболады. Радиан деп доғасы радусқа тең бұрышты айтады. Шеңбердің ұзындығы С = 2яК тең болғандықтан, 360°толық бұрышқа27іК К радиан сәйкес келеді. 360[0]периодқа Т сәйкес келеді. Осы қатынасты пайдалана отырып, циклдік жиілікті бұрыштық жиіліктің формуласын табамыз:
ш = аІ1 = 2яІТ = 2 я.
= --
ор т2
ТІ2
\іш чтоясіі = -- І * п '
Синусоидалы тоқтың орташа мәні жарты периодпен анықталады: [Е]ор =~[Е]ш,
я
о,г=-о,
я
ЭҚК-тің және кернеудің орташа мәндері де дәл осылай табылады: Синусоидалы тоқтың әрекеттік мәні жылулық эффектпен бағаланады. Айнымалы тоқпен өндірілген жылулық әсерді бағалау үшін, оны тұрақты тоқтың жылулық әсерімен салыстырылуы керек. Бұл үшін бір кедергіде К алдымен тұрақты тоқты, сонан соң айнымалы тоқты жібереміз (1.10 а, б сурет) және Т периодқа тең уақытта бөлініп шыққан жылу мөлшерін теңдестіреміз. Жылу мөлшері Джоуль- Ленц формуласымен анықталады.
Тұрақты тоқ үшін жылу мөлшері ^) келесі формуламен анықталады:
0_ =К-І[2] -і = К-І[2]-Т.
+р
0
т
1
і
Ь[1]
II
и
к '
\
-Ь-
[а)]
(-
б)
2.10 сурет мүндағы - кедергіде Кбөлініп шығатын жылу мөлшері; I - кедергінің К бойымен ағатын тоқ ; 1 - кедергінің К бойымен тоқ өткендегі уақыт. Тұрақты тоқ үшін жылу мөлшері (0) келесі формуламен анықталады:
т т
О- і?ГЛ= 8ІП[2] Шсһ =
КІІТ
о о
2
0 ~ болғандықтан:
кгт = -
кгт
2
осыдан:
і-і.іТ
мүндағы I - айнымалы тоқтың әрекеттік мәні.
Синусоидалы тоқтың әр түрлі корсетілу тәсілдері (түрлері)
Синусоидалы тоқтың көрсетілулерінің негізгі үш тәсілі бар: тригонометриялық, графикалық және кешендік жазықтықта бейнеленуі.
1. Тригонометриялық тәсілде бейнеленуі:
і = Іш тоі
2. Графикалық тәсілде бейнеленуі:
3. Кешендік жазықтықта бейнеленуі:
Кешендік жазықтықта синусоидалы тоқтардың векторларының бірдей болып бейнеленуі мақсатында уақыт кезеңін соі = 0 тең деп алу қабылданған.
= ,„:: з ш(соі +- у) тоғының көрсеткіштік түрін Эйлер формуласын пайдалана отырып, анықтауға болады:
I
т
I -е[і{т]
[1] т
немесе соі: = 0 болғанда: мұндағы Іт - айнымалы тоқтың кешендік мэні; Іт - модулі; = 4^~\ - жорамал мәні.
Тоқтың кешенді шамасының жазылу үлгісін қарастырамыз. Тригонометрялық түрдегі жазылуы:
1. = 8зіп(б^ -- 20°) у4
Кешендік түрдегі жазылуы:
2.1„^.е-[р1г] А
Кешендік жазықтықта айнымалы тоқтың векторының бейнеленуі төмендегідей болады: ( 1.12 сурет):
Кешендік жазықтықта бір жиілікте уақыт функциясында синусоидалы өзгеріп бейнеленген жэне олардың фаза бойынша (Ч* бүрыттты) бір - бірінен сәйкестеліп тұрғызылған векторлардың жиынтығы векторлық диаграмма деп аталады. Барлық векторлардың бір бұрышқа бір мезгілде бұрылуы олардың өзара орналасуын өзгертпейді, осыдан бастапқы вектор деген ұғымды алуға болады.
Бастапқы вектор деп кешендік жазықтықта +1 осімен сәйкес келетін векторды айтады.
Кирхгофтың заңдарының кешендік түрлері
Кирхгофтың заңдарының кешендік түрде келесі түрде жазылады:
п
Кирхгофтың бірінші заңы: X-*= 0 ;
Кирхгофтың екінші заңы:
I т
к
к-1 к-1
к=\ Синусоидалы тоқ тізбегіндегі активті, индуктивті, сыйымдылықты кедергілер
Синусоидалы тоқ тізбегіндегі активтікедергі
п = ит 8іпал кернеу беріледі, осы кернеудің эсерінен тізбектің бойымен тоқ жүреді (1.13 сурет.):
I -иК- ІІт 8ІікоіК - Іт зіп о)і.
1.13 сурет
Активті кедергіде тоқ пен кернеу фаза бойынша сәйкес (бағыттас) болады. Фазасы бойынша сәйкес келуі векторлық диаграммада (1.14 сурет) жэне уақыттық диаграммада көрсетілген (1.15 сурет).
Кедергідегі тоқ пен кернеудің әрекеттік мәндері кешендік түрде келесі түрде жазылады:
Бұл тізбек үшін Ом заңының кешендік түрі төмендегідей жазылады:
Кк
к
Ік ~ ^к '[е]
и,
т]Yenи
■11К
Ік [=] Синусоидалы тоқ тізбегіндегі индуктивтілік. Айнымалы тоқ, өткізгіш арқылы өте отырып, айнымалы магнит ағынын тудырады. Бұл кезде тұйықталған орамда өздік индукцияның ЭҚК туады. Өздік индукцияның ЭҚК-і келесі формула бойынша анықталады:
т СІІ
мұндағы Ь - индуктивтілік деп аталатын коэффициент.
Индуктивтілік генримен (Гн) өлшенеді.
1 Ас тоқтың өзгеру жылдамдығында өзара индукцияның ЭҚК -і 1В туындатқанда электр тізбегінің 1 Гн индуктивтілігі болады.
Индуктивтілігі бар схеманы қарастырамыз.
= Ц. 8Іп(C)Гкернеу беріледі, осы кернеудің эсерінен тізбектің бойымен тоқ жүреді (1.16 сурет):
һ [= І]Ьп * [т(01]
1.16 сурет
Индуктивтіліктің орауышында өздік индукция ЭҚК-і тудырылады. Индуктивтіліктің орауышындағы кернеу келесі формуламен анықталады:
ТЗІГ I, 8ІП(C)? т т г т ■ , [71],
[І]һ =~[е]ь =[1]~г = [1] -- -1 = һсоІЬтсоші = ШЬт$тһоі + -).
аі аі 2
хь = соЬ деп белгілейміз, X, индуктивтіліктікедергі деп
аталады.Индуктивтілікте кернеу тоқтан 90[0] -қа (п2) озып отырады (1.17 сурет).
Индуктивтіліктегі тоқ пен кернеудің әрекеттік мәндерінің кешендік түрі келесі түрде жазылады:
болатындықтан,
.■(!,+Л-2)
тең болады. е[]ж2] = ] болса, онда кернеудің мэні:
Иь =1ХЬ -һ
мүндағы ]ХЬ - индуктивтілікті кедергінің кешенді түрі. Ом заңы кешенді түрде былай жазылады:
д,
Синусоидалы тоқ тізбегіндегі сыйымдылық.
Сыйымдылық қасиеті бар құрылғыны конденсатор деп атайды. Конденсатор диэлектриктермен бөлінген екі өткізгіштік пластиналардан түратын жүйені береді. Конденсатордың қабаттарында кернеудің әсерінен еркін зарядтар жиналады. Пластинаның зарядының д, олардың арасындағы кернеуге ^қатынасы электр сыйымдылығы С деп аталатын түрақты шама:
с =
ч
Сыйымдылық фарадамен өлшенеді. Бір фарададағы сыйымдылық - бұл потенциалдар айырымы бір вольт болғандағы бір кулон электрмен зарядталатын құрылғының сыйымдылығы. Конденсатордағы кернеудің өзгеруі кезінде конденсатордың қабатындағы зарядтардың мөлшерінің өзгерісіне алып келеді, бұл өз кезегінде тоқтың өзгеруін болдырады:
_ йис йі сһ
Сыйымдылығы бар айнымалы тоқ тізбегін қарастырайық (1.18 сурет)
1.18 сурет
и-11тш(оі кернеуі беріледі, осы кернеудің эсерінен тізбек бойымен тоқ іс жүреді. Бұл тоқтың мәні келесі өрнекпен анықталады:
С* = Д^Й
йі й( йі
Хс =1 Іо)С деп белгілейміз, Хс сыйымдылықты кедергі деп аталады.
Сыйымдылықта тоқ кернеуден 90° (л 2 -ге) озып отырады (1.19 сурет). Сыйымдылықтағы тоқ пен кернеудің әрекеттік мәндерінің кешендік түрі келесі түрде жазылады:
Іс-һе[т]11с^с^
IIс =ХС -Іс болатындықтан,
IIс е[ЗЦІ]' тең болады.
болса, онда кернеудің мәні:
]'жІ 2 ■
е[]] =]
мүндағы ]ХС - сыйымдылықты кедергінің кешенді түрі. Ом заңы кешенді түрде былай жазылады: -ІХС
=Лс
1.19 сурет
[1] Г -- Электротехниканы кәсіптік мектептерде қолдануда қауіпсіздік техникасын сақтау ережелері.
Электротехниканы кәсіптік мектептерде қолдануда қауіпсіздік техникасын сақтау ережелерімен танысайық.
Қауіпсіздік техникасы
Қауіпсіздік техникасы мен еңбекті қорғау бойынша барлық жүмыстар қауіпті өндіріс факторларының жүмысшыларына әсер етудің алдын алуға арналған үйымдастырушылық іс-шаралар мен техникалық қүралдар жүйесін қүруға бағытталады. Кәсіпорындарда еңбек қауіпсіздігі жөніндегі нүсқаулық әзірленеді және бекітіледі:
жүмысшылардың жекелеген санаттарына (электр дәнекерлеуші, станокта жүмыс істейтін жүмысшы, слесарьлер, электр -монтерлер, зертханашылар, тазалаушылар) байланысты;
жүмыстың жекелеген түріне байланысты (биіктікте орындалатын жүмыс, монтаждау, ретке келтіру, жөндеу, сынау).
Әрбір жұмысшы жұмыс орындарындағы жұмысты ұйымдастыруға және жабдықтарға қызмет көрсетуге қатысты еңбек қауіпсіздігінің талаптарын білуі және қатаң түрде орындауы қажет.
Энергетикалық кәсіпорындардағы қауіпсіздік техникасы бойынша жұмыстарды ұйымдастыру еңбек қауіпсіздігін басқару жүйесі туралы салалық ережеге сәйкес болуы тиіс.
Қауіпсіздік техникасы бойынша жұмыстарды жалпы басқару энергетикалық объектінің бірінші басшысына (жұмыс берушіге) жүктеледі.
Энергетикалық объектілер мен ұйымдардың басшысы мен лауазымды тұлғалары:
жұмыс орындарында, өндіріс орындарында энергетикалық объектілер мен ұйымдардың аумағында еңбек қауіпсіздігін және салауатты шарттарын қамтамасыз ету;
ұйымдар мен энергообъектілердің аумағында және өндіріс үй- жайларындағы жұмыс орындарын қауіпсіз және салауатты еңбек шарттарымен қамтамасыз ету;
оқытуды, білімдерін тексеруді, персоналға нұсқау беруді, олардың қауіпсіздік техникасының талаптарын сақтауын бақылауды дер кезінде ұйымдастыру қажет.
Энергия объектілерінің, ұйымдардың барлық персоналдарын алғашқы медициналық және тттүғыл реанимациялық көмек көрсетуге, сондай-ақ оқиға болған жерде зардап шеккендерге ТҚЕ-нің талаптарына сәйкес алғашқы көмек көрсету тәсілдеріне үйрету қажет.
Электр станцияларының әрбір цехтарында, кіші станцияларында, желі учаскелерінде, зертханаларында және басқа да объектілерде, сондай-ақ жылжымалы бригадалардың автомашиналарында дәрі-дәрмектер мен медициналық қүралдардың үнемі толық қоры бар алғашқы медициналық көмек көрсетудің дәрі қобдишалары немесе сөмкелері болуы тиіс. Энергия объектілерін барлық персоналдары жақын жерде орналасқан дәрі қобдишасын білуі тиіс. Әрбір бөлімшеде оны күтіп үстау үшін жауапты адам бүйрықпен тағайындалуы тиіс.
Персонал арнайы киімдермен, арнайы аяқ-киімдермен және орындалатын жүмыс сипатына және жүмыс барысында олардың үнемі пайдаланылуына байланысты жеке қорғаныштың басқа да қүралдарымен қамтамасыз ету қажет.
Экологиялық талаптарды сақтау
Энергетикалық қондырғылардың жүмысы кезінде атмосфераға лас заттар шығарындысының және су объектілеріне лақтырындылардың қоршаған ортаға зиянды әсерінің, шу, діріл, электр мен магнит өрісі мен өзге де зиянды физикалық әсерінің алдын алу немесе шектеу үшін, сондай-ақ суды түтыну көлемі мен қайтымсыз шығынын қысқарту бойынша шаралар
34
қабылданады.
Атмосфераға шығарылатын лас заттардың мөлшері жол берілетін норманың шегінен (лимитінен) аспауы тиіс, су объектілеріне төгілген лас заттардың мөлшері жол берілетін немесе уақытша келісілген норманың шегінен аспауы тиіс.
Электр және магнит өрісінің кернеулілігі осы факторлардың жол берілетін деңгейінің шегінен, шу әсері жабдықтың дыбыс кернеуінің нормасынан аспауы тиіс.
Әрбір жылу электр станциясы мен жылыту қазандығы қоршаған ортаны қорғаудың аумақтық басқармаларымен келісілген аса қолайсыз, метеорологиялық жағдайлар туралы хабарланған кезде атмосфераға шығарылатын зиянды қалдықтарды төмендету жөніндегі іс-шаралардың жоспары болуы тиіс.
Әрбір энергия объектісінде авариялық және өзге де күл қалдықтарының шығарылуының және қоршаған ортаға ластаушы заттардың төгілуінің алдын алу іс-шаралары әзірленеді.
Уытты қалдықтар пайда болатын энергия объектісін жергілікті немесе өңірлік әкімшілік өкімімен олардың уақытылы кәдеге жаратылуын, залалсыздандыру және мамандандырылған полигондарда көміл уін
қамтамасыз етілуі қажет. Энергия объектісінің айналасына қалдықтарды қаттап тастауға немесе көмуге жол берілмейді.
Белгіленген санитариялық нормалар мен табиғатты қорғау талаптарының сақталуын қамтамасыз етпейтін құрылғылары бар энергия қондырғыларды пайдалануға жол берілмейді.
Су объектілерін ластанудан сақтау мақсатында энергия
қондырғыларының негізгі және қосалқы жабдықтарын пайдалану кезінде экологиялық заңнама басшылыққа алынуы қажет.
Ластанған ағынды суларды тазалау мен өңдеуге арналған қондырғылары жылу-энергетикалық жабдықтың іске қосар алдындағы тазалауын бастағанға дейін пайдалануға беріледі.
Электр станциялары мен жылыту қазандықтарының газ тазалау және тозаңды ұстау жабдықтарын пайдалану кезінде экологиялық заңнама нормалары мен талаптары басшылыққа алынуы қажет.
Энергия объектілері ластанушы заттардың шығарындылары мен төгінділерін, су көздеріне ағатын және төгілетін су көлемін қадағалау және тіркеу, сондай-ақ электр қуатын жеткізудің әуе желілерінің санитариялық - қорғау аймағындағы электр және магнит өрісінің кернеулілігін қадағалау қажет.
Қоршаған ортаны ластайтын шығарылған заттарды, ағатын және төгілетін су көлемін бақылау үшін әрбір энергия объектісі үнемі жұмыс істеп тұратын автоматты құралдармен жабдықталады, ал олар болмаған немесе
35
оларды пайдалану мүмкін емес болған кезде кезеңділікті өлшеу мен есептеу әдістері қолданылады.
Электр желілері электр және магнит өрісінің кернеулілігін өлшеу құралдарымен жабдықталады.
Білімгерлер осы ережелерді қатаң сақтауы қажет.
2 Кәсіптік мектептерде электротехника курсын оқытудың әдістемесі
2.1 Кәсіптік мектептерде техникалық электр олшеуіш құралдарды оқыту әдіс-тәсілдері
"Ақпараттық өлшеуіш техникасы" бөліміэлектротехника курсы бойынша кәсіптік мектептерде оқитын студенттерге арналған.
Ақпараттық өлшеуіш техникасы материалды әлемнің түрлі объектілері туралы белгілі бір ақпаратты тәжірибелік жолмен алуға мүмкіндік береді.
Ақпараттық өлшеуіш техникасы адам өміріндегі үзіліссіз өсетін мағыналы және маңызды түсінік. Ол адамға немесе машинаға түрлі ақпаратты беру, сақтау, жинау, жеткізу, өңдеуге байланысты үлкен мәселелерді шешеді.
Әдістер мен өлшеу құралдарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz