Мектеп оқушыларын өзін-өзі тану арқылы еңбек іс- әрекетінің қүндылық бағдарын дамыту (Электротехника негізінде)
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 6
1 МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕК ІС. ӘРЕКЕТІНІҢ ҚУНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 «Өзін.өзі тану» ұғымның сипаттамасы
1.2 Еңбек іс.әрекетінде құндылық бағдардың атқыратын орны 30
1.3 «Технология» сабағы мазмүнындағы электротехникалық жұмыстарды
оқытудың ерекшеліктері 36
2 МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕК ІС. ӘРЕКЕТІНІҢ ҚУНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ЭЛЕКТРОТЕХНИКА НЕГІЗІНДЕ ДАМЫТУДЫҢ ӘДІС.ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Оқыту мазмұнының психологиялық.педагогикалық негіздері 41
2.2. Оқыту мазмұнының конструкторлық.технологиялық бағыты 51
2.3 Электротехниканы оқытудың әдіс.тәсілдері 54
Қорытынды 69
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 71
Қосымша
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 6
1 МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕК ІС. ӘРЕКЕТІНІҢ ҚУНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 «Өзін.өзі тану» ұғымның сипаттамасы
1.2 Еңбек іс.әрекетінде құндылық бағдардың атқыратын орны 30
1.3 «Технология» сабағы мазмүнындағы электротехникалық жұмыстарды
оқытудың ерекшеліктері 36
2 МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕК ІС. ӘРЕКЕТІНІҢ ҚУНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ЭЛЕКТРОТЕХНИКА НЕГІЗІНДЕ ДАМЫТУДЫҢ ӘДІС.ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Оқыту мазмұнының психологиялық.педагогикалық негіздері 41
2.2. Оқыту мазмұнының конструкторлық.технологиялық бағыты 51
2.3 Электротехниканы оқытудың әдіс.тәсілдері 54
Қорытынды 69
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 71
Қосымша
ҚР «Білім туралы» заңында: «Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу», - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделеді [1].
Қазіргі кездегі біздің басты мақсатымыз - ана тіліміздің табиғи тазалығы, мектепте оқытылатын түрлі ғылым негіздерінің ұлттық болмысымызға үйлесуі, мектептегі оқу-тәрбие үрдісін халкыімыздың озық салт-дәстүріне және әдет-ғұрпына негіздеу болып табылады.
Ұлттық мектеп - әрбір ұлттың ұлттық ерекшеліктеріне сәйкес ашылған мектеп, ұлттық тәрбие мәселелерін жүзеге асыратын, оқу-тәрбие мекемесі, халық ағарту жүйесінің негізгі буыны болып отыр.
ҚР білім беру жүйесі ұлттық өнеріміздегі мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан мол қазыналар, идеялар мен бастамалар негізінде құрылып, қазақ халқының мәдени және рухани дәстүрін, өнер мен шығармашылық күш-қуатын, әлемдік өркениет жасаған қазыналарды тұғыр етуі тиіс. Аталған мәселелерді жүзеге асырудың негізгі шарттары мыналар:
- білім беру мекемелерінде ұлттық қайнар көздерін нығайту;
- ұлттық өнеріміз бен төл мәдениеттің күмәнсіз басымдылығын мойындау және ұлттық өнермен, мәдениетпен қамтамасыз ету;
- ұлттық білім беру жүйесінің әлемдік тәрбиедегі сала-салаға қатысты бүкіл жетістігін қабылдау;
- жеке адам мен қоғамның мәдени-эстетикалық мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған ағартушылық қызметтің жүйелілігі;
- мемлекеттік бірыңғай бағдарламалар негізінде аталған мәселелер бойынша аймақтық бағдарламалардың болуы.
Елімізде оқушыларды тәрбиелеуде, оларды еңбекке баулуда, өмірге бейімдеуде тың жолдарды, тиімді шығармашылық жұмыстарды іздестіру қажеттілігі бүгінгі күн тәртібінде тұрған негізгі мәселе.
Дамыған елімізде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияның қолданылуына байланысты жаңа технологиялық революция басталды. Сондықтан адамдардың алдына жаңа функционалдық талаптар қойыла бастады. Жұмыскер өндірістік міндеттерді жақсы атқарып қана қоймай, оған қосымша жобалай алуы, шешім қабылдай білуі және шығармашылық жұмыстарды да орындай білуі керек. Осы қасиеттер баланың жас кезеңнен қалыптасып, оқу және еңбек әрекеттерін орындау кездерінде әрі қарай дамиды.
Қазіргі кездегі біздің басты мақсатымыз - ана тіліміздің табиғи тазалығы, мектепте оқытылатын түрлі ғылым негіздерінің ұлттық болмысымызға үйлесуі, мектептегі оқу-тәрбие үрдісін халкыімыздың озық салт-дәстүріне және әдет-ғұрпына негіздеу болып табылады.
Ұлттық мектеп - әрбір ұлттың ұлттық ерекшеліктеріне сәйкес ашылған мектеп, ұлттық тәрбие мәселелерін жүзеге асыратын, оқу-тәрбие мекемесі, халық ағарту жүйесінің негізгі буыны болып отыр.
ҚР білім беру жүйесі ұлттық өнеріміздегі мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан мол қазыналар, идеялар мен бастамалар негізінде құрылып, қазақ халқының мәдени және рухани дәстүрін, өнер мен шығармашылық күш-қуатын, әлемдік өркениет жасаған қазыналарды тұғыр етуі тиіс. Аталған мәселелерді жүзеге асырудың негізгі шарттары мыналар:
- білім беру мекемелерінде ұлттық қайнар көздерін нығайту;
- ұлттық өнеріміз бен төл мәдениеттің күмәнсіз басымдылығын мойындау және ұлттық өнермен, мәдениетпен қамтамасыз ету;
- ұлттық білім беру жүйесінің әлемдік тәрбиедегі сала-салаға қатысты бүкіл жетістігін қабылдау;
- жеке адам мен қоғамның мәдени-эстетикалық мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған ағартушылық қызметтің жүйелілігі;
- мемлекеттік бірыңғай бағдарламалар негізінде аталған мәселелер бойынша аймақтық бағдарламалардың болуы.
Елімізде оқушыларды тәрбиелеуде, оларды еңбекке баулуда, өмірге бейімдеуде тың жолдарды, тиімді шығармашылық жұмыстарды іздестіру қажеттілігі бүгінгі күн тәртібінде тұрған негізгі мәселе.
Дамыған елімізде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияның қолданылуына байланысты жаңа технологиялық революция басталды. Сондықтан адамдардың алдына жаңа функционалдық талаптар қойыла бастады. Жұмыскер өндірістік міндеттерді жақсы атқарып қана қоймай, оған қосымша жобалай алуы, шешім қабылдай білуі және шығармашылық жұмыстарды да орындай білуі керек. Осы қасиеттер баланың жас кезеңнен қалыптасып, оқу және еңбек әрекеттерін орындау кездерінде әрі қарай дамиды.
1 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. - Астана, 2007.- 132б.
2 Назарбаев Н.А. Қазақстан - 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел
Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - 1997.
- 11 қазан.
3 Қоянбаев Ж.Б, Қоянбаев Р.Н Педагогика. Оқу құралы. - Астана,1998. - 378 6.
4 Әбдіғапбарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері. - Алматы: Өнер, 1999.- 152 б.
5 Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика. -Алматы: Ғылым, 1998. -317 с.
6 Қабдыкайырұлы Қ. және басқалар. Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы. -Алматы, 1999ж.-149 б.
7 Ортаев Б.Т. Технология пәнін оқытудағы политехникалық бағыттылық: оқу-әдістемелік құрал. - Түркістан. 2006. - 124 б.
8 Мельникова Л.В., Омипова Л.В. Фридман Т.В. Методика трудового
обучения: обслуживающий труд. - М.: Просвещение, 1985. 254с.
9 Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. -Қызылорда, 1924.-1056.
10 Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. - Алматы: Рауан,
1982. - 24 6.
11 Жарықбаев Қ.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане. — Алма- Ата: Казахстан, 1968. - 261 с.
12 Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. -Алматы: Ғылым, 1975.
13 Балабатыров С.Б. Электр техникасының теориялық негіздері- Алматы РБК-2176
14 Балабатыров С.Б. Таралған параметрлі тізбектер - Алматы. АЭжБИ, 1996- 746
15 Балабатыров С.Б. Жиілікті электр сүзгілері. - Алматы АЭжБИ 1997-776
16 Балабатыров С.Б. , Тобаяқов Ж.О, Қожаспаев Н.Қ. Электр техникасының теориялық негіздері. 3-6. Электромагнит өрісі. Алматы РБК 1995 217-6
17 Андриевский С. К., Бартновский А. Л.. Электротехникалық практикум. Алматы, 1961ж.
18 Поляков В. А. Электротехникалық практикум. Алматы, «Мектеп» 6аспасы, 1970ж
19 Галактионов В. А. А6айлаңыз электричество, Мәскеу, «Колос» 6аспасы 1981ж
20 Касаткин А. С. Электротехника негіздері, Мәскеу, «Высшая школа» 6аспасы 1982ж
21 Выготский Л.С. Со6рание сочинений в 6 томах. - М.:Педагогика, Т.З.
1983. - 368 с.
22 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М.: Из-во Политиздат, 1975.- 304 с.
23 Эльконин Д.Б. Психология игры. М., Педагогика. 1976, 3046.
24 Гальперин П.Я. Психология мышления и учение о поэтапном формировании умственных действий. - М.: Просвещение, 1996. — 130 с.
25 Давыдов В.В. Проблема развивающего обучения. -М.: Педагогика, 1986. - 240 с.
26 Скаткин М.Н. Акгивизация познавательной деятельности учащихся в обучении. — М.: Просвещение, 1965.-149 с.
27 Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе. - Москва: Просвещение, 1979.- 160 с.
28 Шамова Т.И. Активизация учения школьников. - Москва: Педагогика, 1982, 208с.
29 Пидкасистый П.И. Самостоятельная познавательная деятельность школьников в обучении. - М.: Педагогика, 1980. - 240 с.
30 Асылжанова Танымдық іс-әрекет мектепке бейімделудің басты факторы. Дисс... п.ғ.к, Алматы 1999, 144б.
31 Карпов А.П. Самостоятельная познавательная деятельность школьников в обучении. М., Педагогика 1980.-24 с.
32 Бондаревский В.Б. Воспитание интереса к знаниям и потребности к самообразованию. М., Просвещение, 1985.-143 с.
33 Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. - А.: Мектеп, 1978. - 110б.
34 Рубинштейн С.Л. 0 мышлении и путях его исследования. - М.: Изд. АН. СССР, 1958. - 133 с.
35 Божович Л.И. Проблемы формирования личности. - М.: Институт практической психологии, 1995. - 349 с.
37 Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения. - М., Учпедизд., 1955. - 651 с.
38 Песталоцци И.Г. Педагогические сочинения, Т.2. -М.: АПН РСФСР, 1963. -270 с.
39 Дистервег А. Руководство к образованию немецких учителей. Избр.пед.соч. - М.: Учпедиз, 1959, -120 с.
40 Ушинский К.Д. Сочинения. ІІІ том, -Москва, 1968. 178 с.
41 Еркибаева Г.Ғ., Наурызбаева Д. Мектеп оқушыларын өзін-өзі тану арқылы еңбек іс-әрекетінің құндылық бағдарын дамыту (электротехника негізінде): әдістемелік құрал. - Алматы: ГиГа:ТРЭЙД, 2014. - 56 б.
2 Назарбаев Н.А. Қазақстан - 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-
өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел
Президентінің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - 1997.
- 11 қазан.
3 Қоянбаев Ж.Б, Қоянбаев Р.Н Педагогика. Оқу құралы. - Астана,1998. - 378 6.
4 Әбдіғапбарова Ұ.М. Қазақтың ұлттық ою-өрнектері. - Алматы: Өнер, 1999.- 152 б.
5 Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика. -Алматы: Ғылым, 1998. -317 с.
6 Қабдыкайырұлы Қ. және басқалар. Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы. -Алматы, 1999ж.-149 б.
7 Ортаев Б.Т. Технология пәнін оқытудағы политехникалық бағыттылық: оқу-әдістемелік құрал. - Түркістан. 2006. - 124 б.
8 Мельникова Л.В., Омипова Л.В. Фридман Т.В. Методика трудового
обучения: обслуживающий труд. - М.: Просвещение, 1985. 254с.
9 Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. -Қызылорда, 1924.-1056.
10 Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. - Алматы: Рауан,
1982. - 24 6.
11 Жарықбаев Қ.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане. — Алма- Ата: Казахстан, 1968. - 261 с.
12 Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. -Алматы: Ғылым, 1975.
13 Балабатыров С.Б. Электр техникасының теориялық негіздері- Алматы РБК-2176
14 Балабатыров С.Б. Таралған параметрлі тізбектер - Алматы. АЭжБИ, 1996- 746
15 Балабатыров С.Б. Жиілікті электр сүзгілері. - Алматы АЭжБИ 1997-776
16 Балабатыров С.Б. , Тобаяқов Ж.О, Қожаспаев Н.Қ. Электр техникасының теориялық негіздері. 3-6. Электромагнит өрісі. Алматы РБК 1995 217-6
17 Андриевский С. К., Бартновский А. Л.. Электротехникалық практикум. Алматы, 1961ж.
18 Поляков В. А. Электротехникалық практикум. Алматы, «Мектеп» 6аспасы, 1970ж
19 Галактионов В. А. А6айлаңыз электричество, Мәскеу, «Колос» 6аспасы 1981ж
20 Касаткин А. С. Электротехника негіздері, Мәскеу, «Высшая школа» 6аспасы 1982ж
21 Выготский Л.С. Со6рание сочинений в 6 томах. - М.:Педагогика, Т.З.
1983. - 368 с.
22 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - М.: Из-во Политиздат, 1975.- 304 с.
23 Эльконин Д.Б. Психология игры. М., Педагогика. 1976, 3046.
24 Гальперин П.Я. Психология мышления и учение о поэтапном формировании умственных действий. - М.: Просвещение, 1996. — 130 с.
25 Давыдов В.В. Проблема развивающего обучения. -М.: Педагогика, 1986. - 240 с.
26 Скаткин М.Н. Акгивизация познавательной деятельности учащихся в обучении. — М.: Просвещение, 1965.-149 с.
27 Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе. - Москва: Просвещение, 1979.- 160 с.
28 Шамова Т.И. Активизация учения школьников. - Москва: Педагогика, 1982, 208с.
29 Пидкасистый П.И. Самостоятельная познавательная деятельность школьников в обучении. - М.: Педагогика, 1980. - 240 с.
30 Асылжанова Танымдық іс-әрекет мектепке бейімделудің басты факторы. Дисс... п.ғ.к, Алматы 1999, 144б.
31 Карпов А.П. Самостоятельная познавательная деятельность школьников в обучении. М., Педагогика 1980.-24 с.
32 Бондаревский В.Б. Воспитание интереса к знаниям и потребности к самообразованию. М., Просвещение, 1985.-143 с.
33 Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. - А.: Мектеп, 1978. - 110б.
34 Рубинштейн С.Л. 0 мышлении и путях его исследования. - М.: Изд. АН. СССР, 1958. - 133 с.
35 Божович Л.И. Проблемы формирования личности. - М.: Институт практической психологии, 1995. - 349 с.
37 Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения. - М., Учпедизд., 1955. - 651 с.
38 Песталоцци И.Г. Педагогические сочинения, Т.2. -М.: АПН РСФСР, 1963. -270 с.
39 Дистервег А. Руководство к образованию немецких учителей. Избр.пед.соч. - М.: Учпедиз, 1959, -120 с.
40 Ушинский К.Д. Сочинения. ІІІ том, -Москва, 1968. 178 с.
41 Еркибаева Г.Ғ., Наурызбаева Д. Мектеп оқушыларын өзін-өзі тану арқылы еңбек іс-әрекетінің құндылық бағдарын дамыту (электротехника негізінде): әдістемелік құрал. - Алматы: ГиГа:ТРЭЙД, 2014. - 56 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Наурызбаева Дина
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕК ІС-
ӘРЕКЕТІНІҢ ҚҮНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ДАМЫТУ
(ЭЛЕКТРОТЕХНИКА НЕГІЗІНДЕ).
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 Кәсіптік оқыту мамандығы
1
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Кәсіптік оқыту технологиясы кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а.
ДИПЛОМДЫҚ ЖYenМЫС
Тақырыбы: Мектеп оқушыларын өзін-өзі тану арқылы еңбек іс-
әрекетінің қүндылық бағдарын дамыту (электротехника негізінде)
5В012000-Кәсіптік оқыту мамандығы
Орындаған:
тобының студенті
Ғылыми жетекшісі:
П.ғ.д., профессор
Аннотация
В дипломной работе рассматриваются развитие трудовой ценностной направленности учащихся через самопознание (на основе электротехники).
Дается анализ содержания программы обучения электротехнике в общеобразовательных школах, анализируется понятие самопознание, предлагаются методы и приемы обучения курсу электротехники в общеобразовательных школах.
Как результат этих методов и приемов, предлагается учебно-методическое пособие Развитие трудовой ценностной направленности учащихся через самопознание (на основе электротехники).
Мазмұны
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 6
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕК ІС- ӘРЕКЕТІНІҢ ҚУНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Өзін-өзі тану ұғымның сипаттамасы 10
Еңбек іс-әрекетінде құндылық бағдардың атқыратын орны 30
Технология сабағы мазмүнындағы электротехникалық жұмыстарды
оқытудың ерекшеліктері 36
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕК ІС- ӘРЕКЕТІНІҢ ҚУНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ЭЛЕКТРОТЕХНИКА НЕГІЗІНДЕ ДАМЫТУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Оқыту мазмұнының психологиялық-педагогикалық негіздері 41
2.2. Оқыту мазмұнының конструкторлық-технологиялық бағыты 51
Электротехниканы оқытудың әдіс-тәсілдері 54
Қорытынды 69
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 71
Қосымша 73
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1 .Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005 -2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
АНЫҚТАМАЛАР
Тоңазытқыш - автоматтық қондырғы,
Жылу релесі - басқарушы бөлік (элемент),
Басқарушы болік - компрессор.
Электротехника бұл - энергияны түрлендіру, заттардың түрленуі, информацияны өңделу үшін электрлік және магниттік құбылыстарды қолданылатын ғылым мен техниканың саласы.
Электр тоғы - электрмен зарядталған бөлшектердің бағытталған қозғалысы.
Тұрақты тоқ - Металлдарда - электрондар, ал сұйықтарда - иондар тоқтың жүруіне негіз болады. Уақыт аралығында шамасы мен бағыты өзгермейтін тоқ.
Электр тізбегі - бір-бірімен жалғастырылған электр энергиясы көздерінен және оның қабылдағыштарынан тұратын тізбек.
Сигналдар - АРЖ-не тигізілетін барлық әсерлер, тек бір ғана бағытта беріледі.
Реттелетін параметрлер - тұрландыруларға тиісті сигналдар.
Күшейткіш - салыстырушы органнан шығатын айырма сигналды күшейту.
Орындаушы элемент - реттегіш қадағаланатын шаманы белгілі бір мөлщерде ұстап тұру.
Басқарушы әсер - бұл реттегіштен шығатын, реттелетін нысанды басқару үшін қажетті бір мөлшерде ұстап тұру.
Кері байланыс сигналы - бұл реттелуге тиісті нысанның қайыра реттегіштің өзіне тигізетін әсері.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО -жоғары оқу орны
ХҚТУ - Халықаралық қазақ-түрік университеті
АТИФ - Ақпараттық технологиялар және инженерлік факультеті
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. ҚР Білім туралы заңында: Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделеді [1].
Қазіргі кездегі біздің басты мақсатымыз - ана тіліміздің табиғи тазалығы, мектепте оқытылатын түрлі ғылым негіздерінің ұлттық болмысымызға үйлесуі, мектептегі оқу-тәрбие үрдісін халкыімыздың озық салт-дәстүріне және әдет-ғұрпына негіздеу болып табылады.
Ұлттық мектеп - әрбір ұлттың ұлттық ерекшеліктеріне сәйкес ашылған мектеп, ұлттық тәрбие мәселелерін жүзеге асыратын, оқу-тәрбие мекемесі, халық ағарту жүйесінің негізгі буыны болып отыр.
ҚР білім беру жүйесі ұлттық өнеріміздегі мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан мол қазыналар, идеялар мен бастамалар негізінде құрылып, қазақ халқының мәдени және рухани дәстүрін, өнер мен шығармашылық күш-қуатын, әлемдік өркениет жасаған қазыналарды тұғыр етуі тиіс. Аталған мәселелерді жүзеге асырудың негізгі шарттары мыналар:
білім беру мекемелерінде ұлттық қайнар көздерін нығайту;
ұлттық өнеріміз бен төл мәдениеттің күмәнсіз басымдылығын мойындау және ұлттық өнермен, мәдениетпен қамтамасыз ету;
ұлттық білім беру жүйесінің әлемдік тәрбиедегі сала-салаға қатысты бүкіл жетістігін қабылдау;
жеке адам мен қоғамның мәдени-эстетикалық мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған ағартушылық қызметтің жүйелілігі;
мемлекеттік бірыңғай бағдарламалар негізінде аталған мәселелер бойынша аймақтық бағдарламалардың болуы.
Елімізде оқушыларды тәрбиелеуде, оларды еңбекке баулуда, өмірге бейімдеуде тың жолдарды, тиімді шығармашылық жұмыстарды іздестіру қажеттілігі бүгінгі күн тәртібінде тұрған негізгі мәселе.
Дамыған елімізде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияның қолданылуына байланысты жаңа технологиялық революция басталды. Сондықтан адамдардың алдына жаңа функционалдық талаптар қойыла бастады. Жұмыскер өндірістік міндеттерді жақсы атқарып қана қоймай, оған қосымша жобалай алуы, шешім қабылдай білуі және шығармашылық жұмыстарды да орындай білуі керек. Осы қасиеттер баланың жас кезеңнен қалыптасып, оқу және еңбек әрекеттерін орындау кездерінде әрі қарай дамиды.
Бүгінгі таңда мектеп қабырғасында және жоғары оқу орындарында оқып білім алып жатқан жас ұрпақ алдында Қазақстан-2030 бағдарламасында көрсетілген Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әлауқатының артуы сияқты ұзақ мерзімдік стратегиясын үшінші мыңжылдықта жүзеге асыру міндеті тұр[2]. Демек, бұл қоғамдық саладағы өзгерістерге сай жоғары талаптар қоя отырып, экономикалық бәсекелестік жағдайында сапалы мамандар даярдау қажеттігін алға тартады.
Қазіргі ғылым мен техниканың кең қанат жайған кезеңінде ғылыми- таным әдіснамасы өте зор маңызға ие. Білім ауқымы адам айтқысыз кеңейді, технология дамып, ақпаратты таңдай білу мәселесі алдыңғы қатарға шықты. Ендеше мұғалім алдында Жаңа технологияны ғылыми негізде меңгеру және терең білімді, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу мәселесі тұр. Міне осы мәселені өз жұмысына арқау еткен мұғалімнің мақсаты мына төмендегідей болуы тиіс;
озық тәжірибелерді, түрлі педагогикалық әдістерді, жаңа педагогикалық технологияны ұтымды пайдаланудың соңғы нәтижелерін дамыту;
білімін жетілдіру негізінде оқушының жеке тұлға болуына ықпал ету;
оқушының маңызды мәселелерді өздері талдап, қорытындылауына жол ашу;
оқушы өзінің ғылыми-таным әдістерін саралай отырып, ойлауын дамыту және бүгінгі көзқарастың қалыптасуына негіз салу, т.б.
Білім берудің жүйесінде жалпы білім беретін мектептердің өзіндік орны бар. Жалпы орта білім беру жалпы білім беретін мектептердің негізгі мақсаттарының бірі жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасы сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу және әрбір шәкірітті жеке тұлға деп санап, оны жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау болып табылады. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін жалпы білім беретін мектептерде бір қатар міндеттерді шешу керек екендігі айқын. Жалпы білім беретін мектептің мақсат, міндеттері шешуде мектеп көлемінде оқытылып отырған оқу пәндерінің, еңбекке баулу пәнінің өзіндік орны ерекшеліктері бар.
Технология пәні оқушылардың талғамы мен еңбектік ептіліктері мен дағдыларының қалыптасуына ықпал ететін пән болып табылады. Мектеп оқушыларын еңбекке баулу міндеттері еліміздің қоғамдық - экономикалық дамуын онан әрі арттыру мүдделерімен және адамды қалыптастырудың жалпы мақсатымен анықталады. Бұл міндеттер, негізінен балаларды еңбекті сүюге тәрбиелеу, қоғам игілігі үшін еңбек ету, халық дәулетін көздің қарашығындай сақтау болып табылады. Мұның бәрі сайып келгенде жеке адамның жан-жақты дамуына игі ықпалын тигізеді.
Кез келген материалдық өндіріс үшін еңбек құралдармен жұмыс жасаушы маман керек. Осындай мамандар мектеп қабырғасынан бастап дайындық сатыларынан өтеді. Еңбек тәрбиесінде, политехникалық оқытуға және мектеп оқушыларын болашақ еңбек жолына жан-жақты әзірлеудің ролі айрықша және барынша жан-жақты мектеп ісіндегі жетілдіру бойынша айтылып келген.
Технология пәнінің басты мақсаты - окушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру болып табылады. Осы себепті оқушылар сабақ барысында күнделікті тұрмыста, жалпы бірдей қажеттіліктен туындаған еңбек мазмұндарымен танысады. Солардың бірі тұрмыстық техникамен
танысу, соның ішінде электротехникалық жұмыстарды орындауға байланысты материалдарды оқып үйрену алға тартылады.
Жалпы оқушыларды еңбекке баулу барысында тәрбиелеу мәселелері бір қатар педагог - ғалымдардың еңбектерінде де қарастырылады. Атап айтқанда: М.Қоянбаев, С.Әбдіғаппарова, Қ.Қожахметова [3-5]. Жастар тәрбиесін негізгі орын алады. Оқытудың жаңа технологиялар бойынша Қ.Қабдықайырұлы, кәсіпке оқыту Б.Ортаев және т.б. [6-7].
Оқушыларды еңбек сабағында оқыту әдістемесіне оқу процесін ұйымдастыруда Бейсенбаева С., Мельникованың Еңбекке баулу әдістемесі [8].
Білім беру жүйесінің негізін оқушылардың рухани-адамгершілік тұрғысынан кемелденуге назар аудару керек. Жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетер үлгісі берер тәлім-тәрбиесі мол болмақ.. Ал оның бәрі адамның бойында жас кезінен бастап қаланса тұрақты қалыптаспақ. Сонда ғана дұрыс бағыт алып, бағдарды ерте айқындаған баланың бойында бұл құндылықтардың қатары көбейіп саны арта түседі.
Тәлім-тәрбие баланың даму кезеңдерінде адамның рухани өзін қоректеуші болып, білімнен бұрын жеткізілуі тиіс. Тәрбиесіз берілген білім- адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат әкеледі деген Аль-Фараби [12]. Оқушылардың құлықтық тәрбиесін дамыту - адам бойындағы жағымды қасиеттер мен жағымсыз ойлар бала мен ішкі сезімдік байланыс орнатқанда ғана бір-біріне ауысады. Нәтижесінде өзіндік түсіндік пайда болып, қимастық сезім туатындай жағдай туындауы мүмкін.
Диплом жұмыстың аясында мына ғалымдардың еңбектерін пайдаландық: С.Б. Балабатыровтың Электр техникасының теориялық негіздері, Таралған параметрлі тізбектер, Жиілікті электр сүзгілері, Электр техникасының теориялық негіздері; С. К. Андриевский, А. Л. Бартновский. Электротехникалық практикум, В. А. Поляков. Электротехникалық практикум, Тұрғындарға электр қауіпсіздігінен ескерткіш; В. А. Галактионов. Абайлаңыз электричество; А. С. Касаткин. Электротехника негіздері және де басқа еңбектер [13-20]. Бірақ бұл еңбектерде электротехниканы жалпы білім беретін мектептерде өтудің әдіс-тәсілдері қарастырылмаған.
Осы аталған ғылыми, зерттеу және арнайы әдебиеттерді зерделеу нәтижесінде біз өз тақырыбымызды көкейтесті дей келе: Мектеп оқушыларын озін-озі тану арқылы еңбек іс-әрекетінің құндылық бағдарын дамыту (электротехника негізінде) деп таңдап алдық.
Зерттеудің мақсаты: жалпы мектепте технология сабақтарында
электротехниканы оқытудың әдіс-тәсілдері.
Зерттеу нысаны: Жалпы орта білім мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Электротехника негізідерін оқыту негіздері пәні.
Зерттеу міндеттері:
электротехниканы оқыту мазмұнының психологиялық-педагогикалық негіздерін айқындау;
электротехниканы оқыту мазмұнының конструкторлық-технологиялық бағытын анықтау;
электротехникалық ұғымдарды кезеңдеп қалыптастырудың жолдарын көрсету.
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмыстарын жүзеге асыруда теориялық (модельдеу, аналитикалық-синтетикалық, салыстырмалы, индуктивті- дедуктивті талдау), эмпирикалық (сұрау, бақылау, педагогикалық эксперимент, педагогикалық озық іс-тәжірибелер); әлеуметтану (сауалнама); білім беру жүйесі субъектілерінің тәжірибесін талдау, салыстыру, зерделеу, жинақтау, тәжірибелік-әдістемелік жұмыстарды жүргізу, математикалық статистикалық өңдеу әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Мектеп оқушыларын озін-озі тану арқылы еңбек іс-әрекетінің құндылық бағдарын дамытудың теориялық негіздері
Өзін-өзі тану ұғымның сипаттамасы
Қазіргі білім беру ісі жаңаша бағытта, адам санасын тазарту, оны жоғары деңгейге көтеру үшін жұмыс істеуі тиіс. Ұлы адамдар, данышпандар, ағартушылар, ғалымдар мен жазушылардың барлығы дерлік осы ыңғайда іс атқарған.
Болашақ бүгіннен басталады, - дегендей еліміздің болашағы біздің жастарымыз. Ал, сол жастардың тәрбиесі біздің қолымызда. Еліміздің жоғары оқу орындарында (сонымен қатар -жалпы орта мектептерде де) Сара Алпысқызы Назарбаеваның Өзін-өзі тану бағдарламасы енгізілген. Өзін- өзі тану бағдарламасының алатын орны ерекше. Себебі қазіргі бүлдіршіндердің болашақта еліміздің елеулі азаматтары болу үшін, ең алдымен өзін-өзі танулары қажет. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты - адамның қоршаған ортаны, өзінің ішкі жан дүниесін танытып, өзін-өзі басқару негізінде адамгершілік - рухани потенциалын дамыту. Сол себепті қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі басты мәселе тұлғаны рухани адамгершілік тұрғысынан дамыту, ар-ұятымызды молайтып, адамгершілік қасиетімізді жетілдіру арқылы ізгілікке, инабаттылыққа, парасаттылыққа үйрету. Жалпы адамзаттық құндылықтар болып саналатын адамгершілік мұраларды, рухани ағартушылық қасиеттерді бүгінгі ұрпақтың меншігіне айналдыру, ата- бабаларымыздың дәстүрлері мен тәжірибелерін үйрену аса маңызды.
Өзін-өзі тану негізінің бір бағыты халық педагогикасы болып табылады. Ұлттық тамырдан нәр алған, өскелең жас ұрпаққа ғасырлар бойы қазақ этносын, жалпы салт дәстүрді насихаттайтын қазақ менталитеті, басқа ұлттар мен бейбітшілік тұрғыда өмір сүре алатын болашақтың мектебі болуы керек. Жеке тұлға өмірі үшін маңызды -қоршаған орта, табиғат, жер, қарым- қатынас, еңбек, адамгершілік қатынастармен негізделген.
Өзін-өзі тану- бұл тек өзі туралы біліп қою емес, қоғамдық
қатынастар жүйесіндегі, адамдар арасындағы өз орнын таба білу, өзін тұлға ретінде сезіне білу болып табылады.
Осы мәселелердің барлығы Өзін-өзі тану сабақтары адамгершілік- рухани білім беру бағдарламасында көрініс тапқанын көрсетеді. Өзін-өзі тану сабақтарында оқушылар өздерін еркін сезініп, бір-біріне өздерінің отбасындағы адамдар жөнінде, олардың қандай ыстық екенін жеткізе алады. Сабақтарда көзделетін мақсат - әрбір баланы өз бойындағы шығармашылық әлеуметін тани және аша білуге, өзінің эмоциональдық көңіл-күйі мен мінез- құлық мотивтерін ұғына білуге, өз әдет- қылығы мен тәртібін басқара және бағалай білуге үйренуіне мүмкіндік туғызу.Сабақтың басында сәлемдесу рәсімі балалардың бір-біріне деген жылы сезімін ашып, көңілін көтереді. Жалпы бағдарламадағы бөлімдер мағыналы баланың тәрбиесіндегі мәселелерді жан-жағынан қарастыруды қамтыған. Мен адаммын түсінігін, өмірге келген соң мен осы дүниенің бір бөлшегі екенмін дегенді ойына елейді. Отбасындағы бір-біріне деген сыйластық, сүйіспеншілік, қамқорлық сезімін дамытады. Жауапкершілік, әдептілікті оятады. Баланың болашағы отбасындағы өзара қарым-қатынасқа ата-ана тірлігі мен еңбек әрекетіне тікелей байланысты екеніне сезіндіреді. Халқыімыздың дана қағидалары арқылы ізгілікке, жақсылыққа тәрбиелейді. Өзін-өзі тану пәнінің негізгі мазмұнында балалардың танымдылық қызығушылықтарын қалыптастыру мен қанағаттандыруға, әлеуметтік дағдыларын қалыптастыруға арналған алуан түрлі ойындар мен жаттығулар қолданылады. Негізгі тәсілдердің бірі ретінде - дос туралы әңгімелер мен ертегілер қолданылады. Мысалы; Досы көпті - жау алмас сабағын өткізгенде балардың бір-біріне деген қарым- қатынасы, достыққа, сыйластыққа баулыта отырып тәрбиелеу. Әңгіме өрбітуде көркем шығармалар, өмірдегі жағдаяттар, балалардың күнделікті өмірдегі әрекет-қылықтары арқау болады. Сабақтардың соңын ала жүргізілетін қорытындылар тәрбиешіге сабақтардың негізгі мазмұнының балаға әсерін тексеру және әрбір баланың көңіл-күйіне бақылау жасауға көмектеседі.
Кемеңгер Абай Қара сөздерінің бірінде: Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады. Сонан соң ғана Алла тағаланы танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық, өз адамдығын бұзбай ғана ғылым-білімді үйренсе, білсе деп үміт қылмаққа болады, - деген.
Көптеген елдерде адамның дамуы, жетілуі, тұлға ретінде қалыптасуы жөніндегі маманданған институттар құрылып, ғалымдар білім беру мен тәрбиелеудің жаңа теориясын қалыптастырып, білім беру саласын адамгершілік құндылықтар тұрғысынан оқытуды қолға алуда. Қазақстан да бұл істен бейтарап қалып отырған жоқ, керісінше оқ бойы озып тұр десек те болады. Бөбек қорының президенті Сара Алпысқызы тұлғаның дамуы мен адамгершілік педагогика мәселесін мемлекеттік деңгейге көтеріп, жас ұрпаққа жалпы адамзаттық құндылық негізінде тәрбие беру мазмүнын байытып отыр.
Өзін-өзі тану пәні біздің күнделікті өміріміздегі көкейкесті мәселелерді шешуімізге, қарым-қатынас жасауымызға көп көмек көрсетеді. Мінез-қүлқы, көңіл-күйі, мақсаты, өмірлік бағыты, болмысы әр түрлі адамдарды түсіне білгенде, олардың жақсы қасиеттерін аша білгенде ғана өмір қызықты да мәнді болады. Қоғамда қалыпты өмір сүруді өзгеден үйрене алмайсың, ол әрбір адамның жеке тәжірибесінен алынады. Өзгелермен қарым-қатынас барысында қайталанбас түлға ретінде қалыптасамыз. Өмірде алуан түрлі тағдырлы, мінезді адамдар кездеседі. Олармен дүрыс қарым-қатынас жасай білу - баға жетпес байлық. Осы байлыққа ие адам қоғамда өз орнын тауып, үйлесімді өмір сүре алады. өмірді сол қалпында қабылдап қадірлей біледі. Өзімен де, басқамен де жарасымды өмір сүре алатындай түлға ретінде қалай қалыптасуға болады? Оған жету жолы сан түрлі. Соның бірі - өзін-өзі тану. Өзін-өзі тану пәні адамгершілік тақырыптарын қамтитын материалдар жинағынан түрады. Ол оқушылардың өз ойын жинақтап жеткізуге ғана емес өзін танып, тексеруге мүмкіндік береді. Өзін-өзі тану курсы бір күндік емес, ғұмыр ұзақтығындай жол. Сондықтан бұл пәнде берілген даналардан шыққан ұлы сөздер, би-шешендердің айтқандары біздің өмірімізге бағыт-бағдар береді.
Мектеп тәрбиесі жайында сөз қозғағанда ғылыми дүниетаным, оның тереңдігі, толықтығы, кеңдігі негізге алынады. Бұл жағдайда дүниетаным сөзін қалай түсінуге болады? Ж.Б.Қоянбаев және Р.М.Қоянбаевалардың Педагогика атты еңбегінде дүниетанымға келесідей анықтама береді: Дүниетаным дегеніміз объективті дүниеге және ондағы адамның алатын орнына, адамның өзін қоршаған шындыққа және өзіне қатынасы туралы көзқарастар жүйесі, сонымен қатар осы көзқарастарға тәуелді адамдардың өмірлік позициясын, олардың сенімдері, мұраттары таным және іс-әрекет принциптері, құндылық бағдарламалары [3]. Ал, Қазақстан ұлттық энциклопедиясында: қоғамдық сана мен жеке адам санасының ең жоғарғы деңгейі, - деген. Ол өзінің қызметі мен мәдени міндеті бойынша адамның біртұтас дүниедегі бағдарларының кешені болып табылады.
Оқушының ойын дамыту интелектуалды және эмоционалды жағынан жетілдірудің негізгі жолы табиғат жайында жүйелі білім беру керектігін ескерсек. Балаға табиғат құбылыстарын бақылату, көргенін ой елегінен өткізіп қабылдауын, ойын, тілін дамытуды басшылыққа алып отыру әрбір ата-ананың, ұстаздың мақсаты. Заттардың, құбылыстардың өзгеруі, өлі және тірі табиғаттың, жануарлар мен өсімдіктердің, олардың сыртқы ортаға бейімделуін, мекендеуін, көбеюін жүйелі түрде ұғындыра отырып, негізгі көңіл: бірінші - әр объектінің өзгеруі, екінттті - қимыл-қозғалысы, пішіні, үшінші - өсіп, дамуына бөледі. Егер бала осы негізгі қасиеттеді меңгерсе, жыл мезгілдеріне байланысты оның ерекшеліктерін көріп, байқап, сезіп, көрнекі-бейнелік ойы жетіліп, сөздік-логикалық ойының дамуына жол ашылады. Ол үшін біз балалардың есте сақтауын, көргенінің дұрыс немесе дұрыс емес екендігін ажыратып, айтып отыратындай танымдық қабілетін, дамытатын, жұмыс жүйесін жасадық.
Электротехника сабақтарының бірінде біз Өмірді алдын- ала болжауға бола ма? деген тақырыпты талқыладық. Сол сабақты ұсынып отырмыз.
Тақырып: Өмірді алдын ала болжауға бола ма?
Өмір адамға алланың берген қарызы, осы өмірдің мәніне жеткен адам ғана алланың қарызын қайтара алады. Өмірді адамға алла сыйласа, мәнді өмір сүре білу адамның өз қолында.
Жүсіп Баласағұн.
Сабақ мақсаты:
Өмірдің мәні туралы пікірлердің алуан түрлілігін көрсету, өмір жолын жоспарлаудың факторлары мен шарттарының маңызын түсіндіру, өмірдің мәнін анықтайтын құндылықтарды айқындау.
Әдістер: әңгіме, мәтінге түсініктеме, пікірталас, ойын.
Әдістемемен қамтамасыз ету: хрестоматия, дәптер, доп.
Сабақ барысы
Кіріспе сөз
Өмір жолын жоспарлау - адам үшін өте маңызды мәселе. Ғылым, дін, окультизм, өнер - барлығы да өмірдің мәнін түсінуге, адамның рухани өміріне жол көрсетеді. Тұлғаның рухани дамуы дегеніміз - оның ішкі дүниесінің баюы, мүмкіндігі мен белсенділігінің дамуы, ахлақтық құндылықтары мен әлеуметтік ұстанымдарына, адамгершілік идеяларына көркемөнер мен мәдениеттің әсері.
Ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидің пікірінше, бір халық екінші халықтан табиғи үш қасиетімен ерекшеленеді: болмысы, мінезі және тілі, Әл - Фараби зерттеулерінің негізгі нысаны - адам өмірінің мәні. Ол адамды аса жоғары бағалады, оны табиғаттың, тірі дүние дамуының керемет нәтижесі, сондықтан да ол құрмет пен марапатқа әбден лайық деп түсінді. Әл-Фараби адам өмірінің басты мақсаты-бақытқа жету деп білді.
Сабақта талқылатын сұрақтар:
сіздің ойыңызша, өмірдің мәні неде?
адам өмірінің басты мақсаты неде?
өмірді жоспарлау мүмкін бе?
өмірді жоспарлаудың қажеті бар ма?
Қиянатшыл, мақтанқұмар деп кімдерді айтамыз?
Ондай адамдар сіздің таныстарыңыздың арасында бар ма?
Оқушылардың пікірталасы:
1 .Адам өмірге не үшін келеді?
Адамдар бір-бірін неге алдайды?
Сіз өтірікті жиі айтасыз ба?
Сізді біреу алдап тұрғанын сезінсеңіз қандай көңіл-күйде боласыз?
"Игі ниетпен алдауға мәжбүршілік" деген ұғымды қалай түсінесіз?
Өтірік айтпаса болмайтындай жағдайлар бола ма? Мысал келтіріңіз.
Қорытынды
Әркім өз қабілетін дамыта алады:
Алдына мақсат қоя білу
Ойлануға, талдауға тырысу
Жұмысқа бар ынтасымен кірісу
Айналадағы өзгерісгерге көңіл аударып, түсіне білу
Өз мүмкіндігі меп күтттін таразыға салу,
Өз қабілетіне сену
Осындай сабақтар оқушылардың өзін-өзі тану арқылы өмірін болжауға үйретеді, сол арқылы өмірін жоспарлауға, алға ұмтылуға, мақсат қоюға үйретеді, өмірін мәнді жасатады.
Оқу - мектеп жасындағы балалардың дамуындағы негізгі таным әрекеті.
Танымдық әрекет оқушыларда оқу әрекеті негізінде қалыптасатын болғандықтан, біз алдымен оқу әрекетінің психологиялық ерекшеліктеріне тоқталуды жөн көрдік.
Бала іс-әрекетіндегі күрделі процестердің бірі - оның танымдық іс- әрекеті болып табылады. Баланың кез-келген әрекетін психологиялық тұрғыдан талдайтын болсақ, ол күрделі психологиялық қасиеттері мен әрекеттерінің нәтижесінде пайда болады. Мұнда оның ақыл-ойы, қызығушылығы мен қажеттіліктері, сезімі сияқты психикалық процесстер іске қосылады. Сондықтан оқушының оқу іс-әрекетінің табысты болуында оның ақыл-ой еңбегінің дағдыларын қалыптастыру маңызды саналады. Баланың танымдық белсенділігін арттыруда алдымен оның ақыл-ой еңбегін дамытуға көңіл аудару қажет.
Оқушы ең алдымен, өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету қажет. Егер бала әрбір оқу жұмысын (тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін білсе, онда оқушы өз іс-әрекетін саналы түрде басқаруға үйренеді. Оқу жұмысының міндеттеріне сай оқушыны өз бетімен жұмысын жоспарлай білуге, уақытты дұрыс пайдалануға, бақылауға, бағалауға, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы өте зор
Оқушының оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді:
ғылыми ұғымдар мен ғылыми заңдарды түсіну;
практикалық міндеттерді шешуге бағытталған ойлаудың жалпы амал -
тәсілдерін меңгеру.
Осыған орай оқушылардың ғылыми білімді және дағдыларды меңгеруі - олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып табылады. Зерттеу тақырыбымызға байланысты Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, Д.Б.Эльконин, П.Я. Гальперин, В.В. Давыдов және т. б. психологтардың жеке тұлға туралы және оқытудағы іс-әрекеттің рөлі туралы теорияларын басшылыққа ала отырып, танымдық әрекет пен танымдық белсенділікгің психологиялық ерекшеліктерін қарастырдық [21; 22; 23; 24; 25].
Танымдық әрекет пен белсенділік ғалымдардың еңбектерінде әр түрлі тұрғыда баяндалады. М.Н. Скаткин, Г.И.Щукина, Т.И Шамова және т.б. еңбектерінде оқыту процесінің ерекшеліктері, оның дидактикалық принциптері, сондай-ақ, оқушылардың оқу-таным әрекеті мен танымдық белсенділіктің дидактикалық және психологиялық негіздеріне сипаттама беріледі [26; 27; 28]; П.И.Пидкасистый орта мектеп оқушыларының өзіндік таным әрекетін оқыту процесінде қалыптастыру жолдарының теориялық мәселелерін қарастырады [29].
Тұлға үшін адамзат баласы жүзеге асыратын іс-әрекеттердің ішіндегі ең бір күрделісі - танымдық процесс болып табылады. Жеке тұлғаның қалыптасуының мәнін анықтайтын ең басты мәселе - іс-әрекет, оның қоғамдық өмірдегі орны, жаңа ұрпақтың дамуына ықпалы болып табылады.
Педагогикада оқушылардың танымдық, оқу-танымдық іс-әрекеті, ойлау іс-әрекеті ұғымдары жиі пайдаланылады. Философиялық энциклопедиялық сөздікте ойлау ұғымы объективтік шындықтың белсенді бейнелену формасы ретінде сипатталады. Ал бұл бейне айнала қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың мәнді байланыстар қатынастарының бейнесі болып табылады. Адамзат баласы осы байланыстар бейнесін онан әрі дамытады, осы байланыстар дамуын болжайды шығармашылықпен жаңа идеялар ойлап табады, оқиғалар мен әрекеттерді болжайды, өз алдында мәселелер қояды және осы мәселелерді шешеді. Ойлау адамзат баласы танымының ең жоғарғы сатысы болып табылады. Демек таным процесі ойлау процесіне қарағанда әлдеқайда кеңірек ұғым болмақ. Философиялық сөздікте Таным - объективті шындықтың бейнеленуінің жоғарғы формасы ретінде сипатталса, ал бейнелеу - материяның жалпыға бірдей, ортақ қасиеті ретінде сипатталып, оның мәні бейнеленуші объектінің белгілерін, қасиеттерін, элементтері арасындағы қатынастарын, басқа объектілермен байланыстарын қайта жаңғыртуда, қайта елестетіп, көрсетуде болып табылады. Осы іс-әректтің бәрі ішкі іс-әрекет, мидың бейнелеу әрекетінің нәтижесі болып саналады. Ал осы ішкі іс-әрекет сыртқы практикалық іс-әрекеттің негізінде пайда болады. Сондықтан ішкі іс-әрекеттің жанама сипаты, оның сезімдік танымнан пайда болып, ойлауға дейін жетуімен, ойлаудың дамуына түрткі болуымен сипатталады. Ой жасампаздық іс-әрекетінің тиімді орындалуын қамтамасыз ету үшін пайда болатын құбылыс. Бұл мәселені 5-7-сынып оқушыларға қатысты қолданатын болсақ, оларды оқыту процесінде ойлаудың дамуы едәуір қиыншылықтар тудырады. Ал ойлау белгілі мотивтерге (түрткіге) байланысты жүзеге асады.
Оқу іс-әрекетінің ең жоғарғы мотиві - танымдық қызығушылық болып табылады. Ішкі іс-әрекеттің өзгеруі ойлау логикасын қамтамасыз етеді де, оқушылардың өзінің ақыл-ойының дамуын басқара алатын болады. Сондай- ақ, ойлаудың ең маңызды қасиеттерінің біріне интеллектуалдық акттың динамикалық аспектісі жатады. Бұл әрекет өзінің өтуімен (болуымен), оның белгілі бір уақыт ішінде жүзеге асырылуымен, бағдарламалардың орындалуымен, бір бағдарламадан екінші бағдарламаға ауысуымен, бір ғана операцияның орындалуымен сипатталады.
Танымдық іс-әрекетінің құрылымдық жақтары (ойлау типі, ойлауға берілген есептерді шешудің тәсілдері, операциялық құрам және т.б.) мен динамикалық жақтары өзара тығыз байланысты. М.А.Асылжанова ойлауды психикалық процестердің ішінде баланың оқу іс-әрекетінің барысы мен нәтижесіне әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі ретінде атап өтіп, үлгермеушіліктің ең көп тараған себептерінің бірі - осы ойлау дамуындағы кемшіліктерден деп санайды. Олар оқушылар үлгермеушілігі көбінесе олардың зейіні мен есте сақтауының дара кемшіліктеріне байланысты деген пікірге мүлде қарсы [30,80].
Біз де осы авторлардың пікірлеріне негізделе отырып, оқушылардың танымдық іс-әрекетінің педагогикалық мәселелерін зерттеу барысында 5- сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін белсендіру мәселелеріне тоқталамыз. Өзіміздің зерттеу мәселеміздің ауқымында танымдық іс-әрекет деп аталатын жалпы ұғымды пайдалануды жөн көріп отырмыз. Өйткені, біздің ойымызша, ойлауды басқа танымдық процестерден бөліп ажыратып қарауға болмайды. Дегенмен, осы терминді пайдалана отырып, біз танымның ойлауға тән өзіндік қасиеттерін көрсетуге тырыстық. Әрі бұл қасиеттер танымдық процестердің нақты түрлерінің барлығына бірдей ортақ, тән емес қасиеттер.
Ғылыми әдебиеттерді талдау жасау нәтижесінде байқағанымыз, философияда таным ұғымы жалпы адамзаттық шығармашылық, қабілеттілік ретінде қарастырылады.
Педагогика ғылымы үшін танымның логикалық, психологиялық, әлеуметтік, философиялық мағыналарының барлығы да маңызды болып табылады. Педагогикалық аспектіде қарастырғанда, танымдық процесс ұғымын түрлі ғылымдардың интеграциялануы тұрғысын қарау, пайдалану тиіс. Мұнда түрлі ғылымдардың барлығы да бұл мәселеге оқу-тәрбие процесінің негізгі мақсаты жеке-дара ерекшеліктерін ескере отырып, 5-сынып оқушыларын жеке тұлға ретінде дамыту деп қарайды. Психологиялық, философиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау нәтижесінде, біз оқушылардың өзіндік санасын өз іс-әрекетінің субьектісі ретінде дамыту қажет деген қорытынды жасадық.
Оқушыға оның ойлауының мәнін ашып көрсетпей, оның қозғаушы күштерін түсіндірмей тұрып, оның өзінің жеке басының ақыл-ойын дамытудың субьектісі ретінде белсендіру мүмкін емес деп есептейміз. Педагогиқалық әдибеттерде, білімді меңгеру - оқушылардың ойлау іс- әрекетін белсендіруді талап етеді де, ол оқушы дамуының басты шарты болып табылады. Ойлау - оқып-үйренудің құралы және нәтижесі ретінде қарастырылады, бірақ оқушылар мұны аса саналы түрде сезіп, біле бермейді. Ал оқып-үйренудің өзі оқушылар мен педагогтардың бірлесе отырып, жүзеге асыратын, білім, білік және дағдыларды меңгеруге бағытталған іс-әрекеті ретінде анықталады.
Оқушылардың жеке басының жан-жақты дамуын қамтамасыз ететін ақыл- ой іс-әрекеті практикалық іс-әрекеттен ерекшеленбейді. Олардың ойлауы қажеттілігіне қарай индивидтің тұтас өмірінің сәті іспеттес болып тттығады. А.П.Карповтың пікірінше, іс-әрекеттің іштей және сырттай жақындасуы, өзара бірінен екіншісіне ауысуы, олардың бірдей ортақ құрылымының болуына болуына байланысты [31, 29]. Алайда педагогикалық практикада, теориялық жұмыстарда бұл байланыс ескеріле бермейді, керісінше, теория практикаға қарама-қарсы қойылады.
Адамзат баласы іс-әрекетінің негізгі формуласы - танымдық іс-әрекет болып табылады да, соның нәтижесінде субъектінің объективті реалды дүниемен өзара әрекеттесуі жүзеге асырылады. Сондықтан, педагогика үшін күрделі объектілермен алгоритмделмейтін іс-әрекеттерді философиялық, әлеуметтік, психологиялық тұрғыдан талдаудың нәтижелері өте маңызды. Мұндай іс-әрекеттерде объектімен өзара әрекеттесу процесіне басқа адамдармен қарым-қатынас та (мұғалімнің, оқушының іс-әрекеті) енген кезде адамның индивид, іс-әрекет субъектісі және тұлға ретіндегі мәнді қасиеттерінің барлығы да көрінеді.
Педагогикалық әдебиеттерде таным индивидтің біртұтас процесі ретінде былай сипатталады:
өзінің объектісі болады;
индивид даму үстінде болады (таным объектісіне байланысты болады);
таным әр уақытта субъективті (ол субъект танымның белсенділігіне тәуелді);
таным әр уақытта мақсатты процес; танымның әртүрлі объектісінің мақсаты да әртүрлі;
таным динамикалық сипатта болады, яғни уақыт өткен сайын қозғалыста дамуда болады;
таным қарама-қайшылықтардан туындайды, танымның дамуына қарама- қайшылықтар ықпал етеді;
таным процесінің өз әдістері мен құралдары бар;
танымның шығармашылық бағыты бар;
танымның қоғамдық табиғаты бар.
Педагогтар мен психологтар шығармашылық қабілеттің адамның бүкіл өмірі бойында қалыптасатындығын дәлелдеді. Алайда, оның қалыптасу генезисінің онтогенінде оптималды, тиімді, сензитивтік жас шақтарына тәуелді кезеңдері бар.
М.А. Асылжанованың пікірінше, балалық шақта балалардың жас ерекшеліктері, әрі алғашқы қабілеттіліктерін қалыптасуы бастау алады. Баланың жеке басына тән ерекшеліктердің қалыптасуы оның жасына қарап дамуы барысында жүзеге асырылады, көп нәрсе әртүрлі жас кезеңдерінде ерекше дамитын қандай қасиеттерді бойда сақтап қоюға, қай жас кезеңіне тән ерекшеліктер мен белгілер интеллект белгілерінің қаншалықты дәрежеде ықпал ететіндігіне байланысты болады [30,17].
Г.Н.Щукина танымдық іс-әрекеттің субъектісі оқушы болуға тиіс деп есептейді [27]. Олай болса, әлеуметтік-педагогикалық негізі бар оқып- үйренудің де қайнаған ортасында оқушы, оның жеке басының тұлғасы, оның санасы, танылуға тиісті және танылу үстіндегі айнала қоршаған дүниеге қатынасы, таным процесіне қатынасы және танымдық іс-әрекетке қатысушыларға - оқушыларға, оқып-үйрену ісін ұйымдастырушы және бағыт беруші мұғалімдерге қатынасы, көз қарасы болады. Мектеп қабырғасындағы оқытудың оқып үйренудің ерекшелігінің өзі де осында. Әрі бұл оқып - үйренудің әлуметтік мақсатқа, оны мұғалімнің ұйымдастыруы мен бағыт беруіне тәуелділікте болатындығын және соған қарамастан өзінің субъективтік - тұлғалық негізін жоғалтпайтындығын ұмытпауға тиіспіз.
Оқушының танымдық іс-әрекетінің екінші бір ерекшелігі, сол танымдық іс-әрекеттің өту сипаты болып табылады. Оқушылардың танымдық іс- әрекетінің мақсаты да, мазмұны да, тәсілдері де оқушының жүзеге асыратын оқып- үйрену процесінің бағдарламасына ендірілгендіктен, бұл оқып-үйрену процесі әртүрлі сипатта өтуі мүмкін, оған объекті әр түрлі деңгейде күш салуы, әр түрлі дәрежедегі белсенділікпен қатысуы мүмкін, тіпті өз бетінше дербестігінің, іс-әрекеті өз бетінше орындауының дәрежесі де әр түрлі болуы мүмкін. Бір жағдайларда бұл процесті оқушылар басқаларға еліктей отырып, жүзеге асырса, яғни, бұл процесс репродуктивті сипатта өтсе, екінші жағдайларда бұл процесс ізденушілік сипатқа ие болады, үшінші жағдайларда оқып - үйрену процесі шығармашылық деңгейге көтеріледі. В.Б. Бондаревскийдің пікірінше: Іс-әрекеттің нақ осы сипаты оның соңғы нәтижесіне, яғни, алатын білімінің, білігінің, дағдыларының сипатына әсер етеді [ 32, 37].
Іс-әрекеттің үйреткенді, көргенді, естігенді қайталау сипатында (жаңзырыцтыру- репродуктивтік) өтуі 5-7-сынып оқушыларының жаңа ғана шамалы көлемде алған білімін есте сақтап қалуды қамтамасыз етеді де, оқушының санасында түкпілікті терең өзгерістер жасамайды, оның танымға қатынасына өзгерістер әкелмейді. Оның іс-әрекеті бұл жағдайда мұғалімнен естігенін немесе кітаптан оқығанын есте сақтап қалуға негізделеді. Есте сақтау кезінде көбінесе оқығанды, естігенді қайта санадан өткізіп, пайымдау, талдау жүрмейді.
Оқушы іс-әрекетті өз бетінше жүзеге асырған кезде, өз бетінше ізденіс жүргізгенде немесе ол іс-әрекетті шығармашылықпен орындаған жағдайда оның іс-әрекеті басқаша сипатқа ие болады. Мұнда сезу, жобалау, ойлап табу, санасына жетіп, жаңаша түсіну, осы уақытқа дейін жинақтаған тәжірибесін, қалыптасқан ойын, көзқарасын, толғаныстарын қайта талдаудан өткізіп, салыстырып, пайдалану, оларды іске қосу жүзеге асырылады. Бұл жағдайларда ой мен сана, ерік пен жігер арқылы өткен білім мен білік, оқушы іс-әрекетіне, оның танымдық белсенділігінің артуына негіз болады.
Танымдық іс-әрекеттің ерекшелігінің біріне оның құрылымы жатады деп есептейді Т.С. Сабыров [33]. Алайда, бұл іс-әрекеттің мақсаттылық және бағдарламалық сипаты міндетті түрде біліммен, білікпен, дағдылармен қамтамасыз ететін жүйелілікті, бірізділікті талап етеді, ал оның жүзеге асырылуы, өтуі, оқыту процесінің мазмұнымен, әдіс-тәсілдерімен, оның ұйымдастырылуымен шектеледі. Осы мағынада алғанда танымдық іс- әрекеттің әрбір құрылымдық компоненті бүкіл оқыту процесінің құрылымына тәуелді болып шығады, осылармен шектеледі.
Г.И. Щукина: Іс-әрекеттің адамның әлеуметтік әлемге жатуы сияқты маңызды белгісі субъектінің айнала қоршаған дүниемен өзара әрекеттесуі және белгілі бір құндылықтарды жасайтын іс-әрекеттің түрлендірушілік, өзгертушілік қасиеті, - деп жазған болатын [27]. Оқушының мектептегі танымдық іс-әрекетінің ерекшелігі - оның уақытта материалдық (көзге көрінетін, қолмен ұстауға болатын) нәтижесінің болмауында және осы нәтижені барлық уақытта оқушының өзінің нақты сезіну мүмкіндігінің жоқтығында, іс-әрекеттің нәтижесін субъектінің осылайша сезіне алмау, байқамау ерекшелігі, оқыту процесін ұйымдастыру мен жүргізудің негіздерін (процессуалдық негіздері н) ұйымдастыру ісіне аса
жауапкершілікпен қарауды талап етеді. Бұл іс-әрекеттегі танымдық сипатты басқалармен салыстырғанда басқаша түсіну керек. Алынған білімдер іс- әрекет субъектісін өзгертеді, мұнда шындық өзгермейді, оның ойлау тәсілдері, қабылдауы өзгереді. Оқушының танымдық іс-әрекетінің өзгертушілік сипаты оның әрекет етушінің жеке басына ықпал етуінде болып табылады. Бұл іс-әрекеттің объективті құндылығы - оқушылардың тәжірибесіне айналатын жалпы адамзаттық тәжірибені меңгеруінде. Тек жаңадан алған, меңгерген, жинақталған тәжірибе негізінде ғана жаңа құндылықтарды меңгеру мүмкін.
5-7-сынып оқушыларының жүйелі оқып-үйренуі олардың іс-әрекетімен қосарласа, біте қайнаса жүретін процесс, яғни, балалардың іс-әрекетімен тікелей байланысты процесс. Алғашқы кездерде бұл іс-әрекеттегі тікелей қиыншылықтар міндетті түрде мұғалімнің көмегімен, бағыт-бағдар беруімен, қатысуымен біршама оңай шешіледі.
Әрі мұнда мұғалім бүкіл іс-әрекетті бір жүйеге келтіріп, реттейді, ол мазмұн жүйесін, оның предметтік әрекеттерінің жүйесін анықтайды, сөйтіп оқушыны ізделініп отырған нәтижеге қарай бағыттайды. Мұғалімнің жүйелі басшылығы 5-сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетіндегі ең маңызды, ең игілікті іс. Алайда, бұл жетекшілік үздіксіз қолдан жетелеген қамқорлыққа айналса, онда бұл игілікті істің берерінен зиянды болып кетуі мүмкін. Бұл оқушының жеке басының белсенділігі мен өз бетінше әрекет ету дербестігіне кедергі келтіруі мүмкін.
Таным процесінде предметтік әлем, айнала қоршаған дүние адамның санасында айнадағы бейнедей бейнелене салмайды. Оған сезіудің, байқаудын, қабылдаудың, тікелей әсер алудың және өткен іс-тәжірибенің көмегімен шындықпен тікелей жанасуға мүмкіндік беретін нәрселерді немесе құбылыстарды біршама дәлірек бейнелеуге ықпал ететін түрлі байланыстар мен өзара тәуелділіктерді ашатын дерексіз ойлаулар қатысуы мүмкін. Міне, осының нәтижесінде ғана нәрсе мен құбылыстың мәнін ашуға, олардың даму заңдылығын байқауға жол ашылады.
Танымдық процестер төмендегі компоненттерден тұрады: ойлау, қиял, зейін, ес, қабылдау, түйсіну.
Жалпы танымдық процестің өзі мынадай кесте ретінде беруге болады.
1-сурет Танымдық процестер
Оқыту процесінің қайшылығы қазіргі кезеңдегі дидактика мен оқыту проектісінің ең бір күрделі гносеологиялық мәселесі болып табылады. Танымға қайшылық аруақытта тән болғандықтан, оқутттының танымдық іс- әрекеті үшін бұл объективті факт. Мұғалімнің 5-сынып оқушыларының жеке басының ерекшелігімен ұштасып жатқан сыртқы қатардағы қайшылықты ақиқатқа жетелейтін іс-әрекеттің мәнін құрайтын ішкі қайшылықтан ажыратудың, қиындығынан бұл мәселе күрделене түседі. Оқушының жеке басының тәжірибесі мен мектепте алатын ғылыми білімі арасындағы қайшылық, оқушының танымындағы жиі кездесетін қайшылықтарының бірі.
Басқа бағыттағы қойылған міндеттер мен қажеттіліктер арасындағы қайшылық іс-әрекетті жүзеге асыруға қажетті қосымша құралдарды, іс-әрекет жолдарын, моральдық және интеллектуальдық күштерді барынша пайдалануды, қиындықтарды жеңуді талап етеді. Бұл сияқты қайшылықтарды мұғалім көбінесе танымдық процесті шиелендіру мақсатында, қойылған міндетті шешуге танымдық қызығушылықтарды пайдалану үшін туындатады.
Бірақ, оқыту процесінің қозғаушы күші, ақиқатқа жақындататын күш оқыту процесінің бүкіл өн бойында объективті орын алатын ішкі қайшылық болып табылады. Оқытуды алға жылжытатын, дамытатын қайшылыққа оқытудың күннен-күнге күрделініп, арта түсетін міндеттері, талаптары мен оқушылардың осы қойылған талаптарды қанағаттандыратындай және күрделірек міндеттерді шешуге негіз қалайтындай мүмкіндіктерінің арасындағы қайшылық. Осы қайшылық оқушылардың мүмкіндіктерінің бұрынғы деңгейі бұрынғыдан күрделірек міндеттер мен талаптарды орындауға жеткіліксіздік жасайды. Сондықтан осы қайшылықты шешу үшін оқушының білім, білік мотивация деңгейін жаңа сатыға көтеру керек. Егерде оқушының білімі, білігі, мотивациясы алға қойылған міндеттер мен талаптарға сәйкес деңгейге жетсе, аталған қайшылық шешіледі. Оқушы қойылған талаптарды қанағаттандыруға қабілеті жеткен кезде, оқыту оқушы танымның алдына бұрынғыдан күрделірек міндеттер мен талаптар қояды, ал бұл оқушыдан оның білім, білік, дағды, мотивация деңгейінің және мүмкіндігінің бұрынғыдан жоғары сатыға көтерілуін талап етеді.
Г.И. Шамова оқушылардың оқып-үйрену іс-әрекеттінің құрылысын өздерінің компоненттері жағынан кез келген іс-әрекетінің барысында компоненттерінің әрқайсысының қандай орын алатындығына және қандай сипатқа ие болатындығына қарай анықтайды [28]. Оқушы үшін оқытудың мақсаты оның оқу іс-әрекетінің мотивіне айналады. Мұғалімнің практикалық іс-әрекетіндегі мотивтің мәнін С.Л.Рубинштейн: сырттай қарағанда
оқытудың мақсаты мен оқушының мотиві бір ғана акт сияқты болып көрінеді, ол мотивтен де және оқушының біршама саналы қойған мақсатынан да туындап жатқандай болады [34]. Г.И.Щукинаның пікіріне қарағанда, егер танымдық іс--әрекетінің предметтік (заттық, нәрселік) әрекет сияқты компонентіне (назар аударатын болсақ) жүгінсек, онда мотивацияның оқып - үйрену іс-әрекет құрылымдағы күші мен мәні бұрынғыдан да айқынырақ бола түседі [27, 3]. Әрбір оқу пәні оқушылардың алдына көптеген міндеттер қояды және оқушылар әрекеттерінің жиынын, олардың алған білімдерін, арнайы біліктерді пайдаланып жұмыс істеуді талап ететін, әртүрлі сипаттағы өзіндік жұмыстар сериялары түрінде анықтайды.
Пәндік әрекеттерде күрделі ойлау, есте сақтау, елестету, шығармашылық жұмыстары, сананың барлық процестері жүзеге асырылады. Предметтік әрекеттерді орындауда жай ғана бөлу актісі емес, бір жағынан мотивке тікелей тәуелді болатын, екінші жағынан біліктерді меңгеру дәрежесіне тәуелді болатын таным актісі жүзеге асырылады. Оқып үйренудің танымдық актісінің нәтижесі предметті әрекеттердің сәйкестігіне тәуелді болады.
Танымдық әрекет - оқушылардың білімге деген өте белсенді ақыл-ой әрекеті. Танымдық әрекет -- танымдық қажеттіліктен, танымдық мақсат, танымдық мотивтен және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық әрекеттің негізінде балада танымдық белсенділік қалыптасады.
Оқу әрекеті әрекеттің басқа түрлерінен өзгеше. Оқу міндетті және жауапты әрекет болғандықтан оқушыны ұйымдастыратын субъектіні талап етеді. Оқу әрекеті қатаң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Наурызбаева Дина
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕК ІС-
ӘРЕКЕТІНІҢ ҚҮНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ДАМЫТУ
(ЭЛЕКТРОТЕХНИКА НЕГІЗІНДЕ).
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 Кәсіптік оқыту мамандығы
1
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Кәсіптік оқыту технологиясы кафедрасының меңгерушісі
п.ғ.к., доцент м.а.
ДИПЛОМДЫҚ ЖYenМЫС
Тақырыбы: Мектеп оқушыларын өзін-өзі тану арқылы еңбек іс-
әрекетінің қүндылық бағдарын дамыту (электротехника негізінде)
5В012000-Кәсіптік оқыту мамандығы
Орындаған:
тобының студенті
Ғылыми жетекшісі:
П.ғ.д., профессор
Аннотация
В дипломной работе рассматриваются развитие трудовой ценностной направленности учащихся через самопознание (на основе электротехники).
Дается анализ содержания программы обучения электротехнике в общеобразовательных школах, анализируется понятие самопознание, предлагаются методы и приемы обучения курсу электротехники в общеобразовательных школах.
Как результат этих методов и приемов, предлагается учебно-методическое пособие Развитие трудовой ценностной направленности учащихся через самопознание (на основе электротехники).
Мазмұны
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 3
АНЫҚТАМАЛАР 4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5
КІРІСПЕ 6
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕК ІС- ӘРЕКЕТІНІҢ ҚУНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Өзін-өзі тану ұғымның сипаттамасы 10
Еңбек іс-әрекетінде құндылық бағдардың атқыратын орны 30
Технология сабағы мазмүнындағы электротехникалық жұмыстарды
оқытудың ерекшеліктері 36
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫН ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ АРҚЫЛЫ ЕҢБЕК ІС- ӘРЕКЕТІНІҢ ҚУНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫН ЭЛЕКТРОТЕХНИКА НЕГІЗІНДЕ ДАМЫТУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Оқыту мазмұнының психологиялық-педагогикалық негіздері 41
2.2. Оқыту мазмұнының конструкторлық-технологиялық бағыты 51
Электротехниканы оқытудың әдіс-тәсілдері 54
Қорытынды 69
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 71
Қосымша 73
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1 .Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005 -2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
АНЫҚТАМАЛАР
Тоңазытқыш - автоматтық қондырғы,
Жылу релесі - басқарушы бөлік (элемент),
Басқарушы болік - компрессор.
Электротехника бұл - энергияны түрлендіру, заттардың түрленуі, информацияны өңделу үшін электрлік және магниттік құбылыстарды қолданылатын ғылым мен техниканың саласы.
Электр тоғы - электрмен зарядталған бөлшектердің бағытталған қозғалысы.
Тұрақты тоқ - Металлдарда - электрондар, ал сұйықтарда - иондар тоқтың жүруіне негіз болады. Уақыт аралығында шамасы мен бағыты өзгермейтін тоқ.
Электр тізбегі - бір-бірімен жалғастырылған электр энергиясы көздерінен және оның қабылдағыштарынан тұратын тізбек.
Сигналдар - АРЖ-не тигізілетін барлық әсерлер, тек бір ғана бағытта беріледі.
Реттелетін параметрлер - тұрландыруларға тиісті сигналдар.
Күшейткіш - салыстырушы органнан шығатын айырма сигналды күшейту.
Орындаушы элемент - реттегіш қадағаланатын шаманы белгілі бір мөлщерде ұстап тұру.
Басқарушы әсер - бұл реттегіштен шығатын, реттелетін нысанды басқару үшін қажетті бір мөлшерде ұстап тұру.
Кері байланыс сигналы - бұл реттелуге тиісті нысанның қайыра реттегіштің өзіне тигізетін әсері.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖОО -жоғары оқу орны
ХҚТУ - Халықаралық қазақ-түрік университеті
АТИФ - Ақпараттық технологиялар және инженерлік факультеті
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. ҚР Білім туралы заңында: Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, - деп білім беру жүйесін одан әрі дамыту міндеттері көзделеді [1].
Қазіргі кездегі біздің басты мақсатымыз - ана тіліміздің табиғи тазалығы, мектепте оқытылатын түрлі ғылым негіздерінің ұлттық болмысымызға үйлесуі, мектептегі оқу-тәрбие үрдісін халкыімыздың озық салт-дәстүріне және әдет-ғұрпына негіздеу болып табылады.
Ұлттық мектеп - әрбір ұлттың ұлттық ерекшеліктеріне сәйкес ашылған мектеп, ұлттық тәрбие мәселелерін жүзеге асыратын, оқу-тәрбие мекемесі, халық ағарту жүйесінің негізгі буыны болып отыр.
ҚР білім беру жүйесі ұлттық өнеріміздегі мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан мол қазыналар, идеялар мен бастамалар негізінде құрылып, қазақ халқының мәдени және рухани дәстүрін, өнер мен шығармашылық күш-қуатын, әлемдік өркениет жасаған қазыналарды тұғыр етуі тиіс. Аталған мәселелерді жүзеге асырудың негізгі шарттары мыналар:
білім беру мекемелерінде ұлттық қайнар көздерін нығайту;
ұлттық өнеріміз бен төл мәдениеттің күмәнсіз басымдылығын мойындау және ұлттық өнермен, мәдениетпен қамтамасыз ету;
ұлттық білім беру жүйесінің әлемдік тәрбиедегі сала-салаға қатысты бүкіл жетістігін қабылдау;
жеке адам мен қоғамның мәдени-эстетикалық мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған ағартушылық қызметтің жүйелілігі;
мемлекеттік бірыңғай бағдарламалар негізінде аталған мәселелер бойынша аймақтық бағдарламалардың болуы.
Елімізде оқушыларды тәрбиелеуде, оларды еңбекке баулуда, өмірге бейімдеуде тың жолдарды, тиімді шығармашылық жұмыстарды іздестіру қажеттілігі бүгінгі күн тәртібінде тұрған негізгі мәселе.
Дамыған елімізде ақпараттық және телекоммуникациялық технологияның қолданылуына байланысты жаңа технологиялық революция басталды. Сондықтан адамдардың алдына жаңа функционалдық талаптар қойыла бастады. Жұмыскер өндірістік міндеттерді жақсы атқарып қана қоймай, оған қосымша жобалай алуы, шешім қабылдай білуі және шығармашылық жұмыстарды да орындай білуі керек. Осы қасиеттер баланың жас кезеңнен қалыптасып, оқу және еңбек әрекеттерін орындау кездерінде әрі қарай дамиды.
Бүгінгі таңда мектеп қабырғасында және жоғары оқу орындарында оқып білім алып жатқан жас ұрпақ алдында Қазақстан-2030 бағдарламасында көрсетілген Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әлауқатының артуы сияқты ұзақ мерзімдік стратегиясын үшінші мыңжылдықта жүзеге асыру міндеті тұр[2]. Демек, бұл қоғамдық саладағы өзгерістерге сай жоғары талаптар қоя отырып, экономикалық бәсекелестік жағдайында сапалы мамандар даярдау қажеттігін алға тартады.
Қазіргі ғылым мен техниканың кең қанат жайған кезеңінде ғылыми- таным әдіснамасы өте зор маңызға ие. Білім ауқымы адам айтқысыз кеңейді, технология дамып, ақпаратты таңдай білу мәселесі алдыңғы қатарға шықты. Ендеше мұғалім алдында Жаңа технологияны ғылыми негізде меңгеру және терең білімді, ұлтжанды ұрпақ тәрбиелеу мәселесі тұр. Міне осы мәселені өз жұмысына арқау еткен мұғалімнің мақсаты мына төмендегідей болуы тиіс;
озық тәжірибелерді, түрлі педагогикалық әдістерді, жаңа педагогикалық технологияны ұтымды пайдаланудың соңғы нәтижелерін дамыту;
білімін жетілдіру негізінде оқушының жеке тұлға болуына ықпал ету;
оқушының маңызды мәселелерді өздері талдап, қорытындылауына жол ашу;
оқушы өзінің ғылыми-таным әдістерін саралай отырып, ойлауын дамыту және бүгінгі көзқарастың қалыптасуына негіз салу, т.б.
Білім берудің жүйесінде жалпы білім беретін мектептердің өзіндік орны бар. Жалпы орта білім беру жалпы білім беретін мектептердің негізгі мақсаттарының бірі жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасы сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу және әрбір шәкірітті жеке тұлға деп санап, оны жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау болып табылады. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін жалпы білім беретін мектептерде бір қатар міндеттерді шешу керек екендігі айқын. Жалпы білім беретін мектептің мақсат, міндеттері шешуде мектеп көлемінде оқытылып отырған оқу пәндерінің, еңбекке баулу пәнінің өзіндік орны ерекшеліктері бар.
Технология пәні оқушылардың талғамы мен еңбектік ептіліктері мен дағдыларының қалыптасуына ықпал ететін пән болып табылады. Мектеп оқушыларын еңбекке баулу міндеттері еліміздің қоғамдық - экономикалық дамуын онан әрі арттыру мүдделерімен және адамды қалыптастырудың жалпы мақсатымен анықталады. Бұл міндеттер, негізінен балаларды еңбекті сүюге тәрбиелеу, қоғам игілігі үшін еңбек ету, халық дәулетін көздің қарашығындай сақтау болып табылады. Мұның бәрі сайып келгенде жеке адамның жан-жақты дамуына игі ықпалын тигізеді.
Кез келген материалдық өндіріс үшін еңбек құралдармен жұмыс жасаушы маман керек. Осындай мамандар мектеп қабырғасынан бастап дайындық сатыларынан өтеді. Еңбек тәрбиесінде, политехникалық оқытуға және мектеп оқушыларын болашақ еңбек жолына жан-жақты әзірлеудің ролі айрықша және барынша жан-жақты мектеп ісіндегі жетілдіру бойынша айтылып келген.
Технология пәнінің басты мақсаты - окушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру болып табылады. Осы себепті оқушылар сабақ барысында күнделікті тұрмыста, жалпы бірдей қажеттіліктен туындаған еңбек мазмұндарымен танысады. Солардың бірі тұрмыстық техникамен
танысу, соның ішінде электротехникалық жұмыстарды орындауға байланысты материалдарды оқып үйрену алға тартылады.
Жалпы оқушыларды еңбекке баулу барысында тәрбиелеу мәселелері бір қатар педагог - ғалымдардың еңбектерінде де қарастырылады. Атап айтқанда: М.Қоянбаев, С.Әбдіғаппарова, Қ.Қожахметова [3-5]. Жастар тәрбиесін негізгі орын алады. Оқытудың жаңа технологиялар бойынша Қ.Қабдықайырұлы, кәсіпке оқыту Б.Ортаев және т.б. [6-7].
Оқушыларды еңбек сабағында оқыту әдістемесіне оқу процесін ұйымдастыруда Бейсенбаева С., Мельникованың Еңбекке баулу әдістемесі [8].
Білім беру жүйесінің негізін оқушылардың рухани-адамгершілік тұрғысынан кемелденуге назар аудару керек. Жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетер үлгісі берер тәлім-тәрбиесі мол болмақ.. Ал оның бәрі адамның бойында жас кезінен бастап қаланса тұрақты қалыптаспақ. Сонда ғана дұрыс бағыт алып, бағдарды ерте айқындаған баланың бойында бұл құндылықтардың қатары көбейіп саны арта түседі.
Тәлім-тәрбие баланың даму кезеңдерінде адамның рухани өзін қоректеуші болып, білімнен бұрын жеткізілуі тиіс. Тәрбиесіз берілген білім- адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат әкеледі деген Аль-Фараби [12]. Оқушылардың құлықтық тәрбиесін дамыту - адам бойындағы жағымды қасиеттер мен жағымсыз ойлар бала мен ішкі сезімдік байланыс орнатқанда ғана бір-біріне ауысады. Нәтижесінде өзіндік түсіндік пайда болып, қимастық сезім туатындай жағдай туындауы мүмкін.
Диплом жұмыстың аясында мына ғалымдардың еңбектерін пайдаландық: С.Б. Балабатыровтың Электр техникасының теориялық негіздері, Таралған параметрлі тізбектер, Жиілікті электр сүзгілері, Электр техникасының теориялық негіздері; С. К. Андриевский, А. Л. Бартновский. Электротехникалық практикум, В. А. Поляков. Электротехникалық практикум, Тұрғындарға электр қауіпсіздігінен ескерткіш; В. А. Галактионов. Абайлаңыз электричество; А. С. Касаткин. Электротехника негіздері және де басқа еңбектер [13-20]. Бірақ бұл еңбектерде электротехниканы жалпы білім беретін мектептерде өтудің әдіс-тәсілдері қарастырылмаған.
Осы аталған ғылыми, зерттеу және арнайы әдебиеттерді зерделеу нәтижесінде біз өз тақырыбымызды көкейтесті дей келе: Мектеп оқушыларын озін-озі тану арқылы еңбек іс-әрекетінің құндылық бағдарын дамыту (электротехника негізінде) деп таңдап алдық.
Зерттеудің мақсаты: жалпы мектепте технология сабақтарында
электротехниканы оқытудың әдіс-тәсілдері.
Зерттеу нысаны: Жалпы орта білім мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: Электротехника негізідерін оқыту негіздері пәні.
Зерттеу міндеттері:
электротехниканы оқыту мазмұнының психологиялық-педагогикалық негіздерін айқындау;
электротехниканы оқыту мазмұнының конструкторлық-технологиялық бағытын анықтау;
электротехникалық ұғымдарды кезеңдеп қалыптастырудың жолдарын көрсету.
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмыстарын жүзеге асыруда теориялық (модельдеу, аналитикалық-синтетикалық, салыстырмалы, индуктивті- дедуктивті талдау), эмпирикалық (сұрау, бақылау, педагогикалық эксперимент, педагогикалық озық іс-тәжірибелер); әлеуметтану (сауалнама); білім беру жүйесі субъектілерінің тәжірибесін талдау, салыстыру, зерделеу, жинақтау, тәжірибелік-әдістемелік жұмыстарды жүргізу, математикалық статистикалық өңдеу әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Мектеп оқушыларын озін-озі тану арқылы еңбек іс-әрекетінің құндылық бағдарын дамытудың теориялық негіздері
Өзін-өзі тану ұғымның сипаттамасы
Қазіргі білім беру ісі жаңаша бағытта, адам санасын тазарту, оны жоғары деңгейге көтеру үшін жұмыс істеуі тиіс. Ұлы адамдар, данышпандар, ағартушылар, ғалымдар мен жазушылардың барлығы дерлік осы ыңғайда іс атқарған.
Болашақ бүгіннен басталады, - дегендей еліміздің болашағы біздің жастарымыз. Ал, сол жастардың тәрбиесі біздің қолымызда. Еліміздің жоғары оқу орындарында (сонымен қатар -жалпы орта мектептерде де) Сара Алпысқызы Назарбаеваның Өзін-өзі тану бағдарламасы енгізілген. Өзін- өзі тану бағдарламасының алатын орны ерекше. Себебі қазіргі бүлдіршіндердің болашақта еліміздің елеулі азаматтары болу үшін, ең алдымен өзін-өзі танулары қажет. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты - адамның қоршаған ортаны, өзінің ішкі жан дүниесін танытып, өзін-өзі басқару негізінде адамгершілік - рухани потенциалын дамыту. Сол себепті қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі басты мәселе тұлғаны рухани адамгершілік тұрғысынан дамыту, ар-ұятымызды молайтып, адамгершілік қасиетімізді жетілдіру арқылы ізгілікке, инабаттылыққа, парасаттылыққа үйрету. Жалпы адамзаттық құндылықтар болып саналатын адамгершілік мұраларды, рухани ағартушылық қасиеттерді бүгінгі ұрпақтың меншігіне айналдыру, ата- бабаларымыздың дәстүрлері мен тәжірибелерін үйрену аса маңызды.
Өзін-өзі тану негізінің бір бағыты халық педагогикасы болып табылады. Ұлттық тамырдан нәр алған, өскелең жас ұрпаққа ғасырлар бойы қазақ этносын, жалпы салт дәстүрді насихаттайтын қазақ менталитеті, басқа ұлттар мен бейбітшілік тұрғыда өмір сүре алатын болашақтың мектебі болуы керек. Жеке тұлға өмірі үшін маңызды -қоршаған орта, табиғат, жер, қарым- қатынас, еңбек, адамгершілік қатынастармен негізделген.
Өзін-өзі тану- бұл тек өзі туралы біліп қою емес, қоғамдық
қатынастар жүйесіндегі, адамдар арасындағы өз орнын таба білу, өзін тұлға ретінде сезіне білу болып табылады.
Осы мәселелердің барлығы Өзін-өзі тану сабақтары адамгершілік- рухани білім беру бағдарламасында көрініс тапқанын көрсетеді. Өзін-өзі тану сабақтарында оқушылар өздерін еркін сезініп, бір-біріне өздерінің отбасындағы адамдар жөнінде, олардың қандай ыстық екенін жеткізе алады. Сабақтарда көзделетін мақсат - әрбір баланы өз бойындағы шығармашылық әлеуметін тани және аша білуге, өзінің эмоциональдық көңіл-күйі мен мінез- құлық мотивтерін ұғына білуге, өз әдет- қылығы мен тәртібін басқара және бағалай білуге үйренуіне мүмкіндік туғызу.Сабақтың басында сәлемдесу рәсімі балалардың бір-біріне деген жылы сезімін ашып, көңілін көтереді. Жалпы бағдарламадағы бөлімдер мағыналы баланың тәрбиесіндегі мәселелерді жан-жағынан қарастыруды қамтыған. Мен адаммын түсінігін, өмірге келген соң мен осы дүниенің бір бөлшегі екенмін дегенді ойына елейді. Отбасындағы бір-біріне деген сыйластық, сүйіспеншілік, қамқорлық сезімін дамытады. Жауапкершілік, әдептілікті оятады. Баланың болашағы отбасындағы өзара қарым-қатынасқа ата-ана тірлігі мен еңбек әрекетіне тікелей байланысты екеніне сезіндіреді. Халқыімыздың дана қағидалары арқылы ізгілікке, жақсылыққа тәрбиелейді. Өзін-өзі тану пәнінің негізгі мазмұнында балалардың танымдылық қызығушылықтарын қалыптастыру мен қанағаттандыруға, әлеуметтік дағдыларын қалыптастыруға арналған алуан түрлі ойындар мен жаттығулар қолданылады. Негізгі тәсілдердің бірі ретінде - дос туралы әңгімелер мен ертегілер қолданылады. Мысалы; Досы көпті - жау алмас сабағын өткізгенде балардың бір-біріне деген қарым- қатынасы, достыққа, сыйластыққа баулыта отырып тәрбиелеу. Әңгіме өрбітуде көркем шығармалар, өмірдегі жағдаяттар, балалардың күнделікті өмірдегі әрекет-қылықтары арқау болады. Сабақтардың соңын ала жүргізілетін қорытындылар тәрбиешіге сабақтардың негізгі мазмұнының балаға әсерін тексеру және әрбір баланың көңіл-күйіне бақылау жасауға көмектеседі.
Кемеңгер Абай Қара сөздерінің бірінде: Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады. Сонан соң ғана Алла тағаланы танымақтық, өзін танымақтық, дүниені танымақтық, өз адамдығын бұзбай ғана ғылым-білімді үйренсе, білсе деп үміт қылмаққа болады, - деген.
Көптеген елдерде адамның дамуы, жетілуі, тұлға ретінде қалыптасуы жөніндегі маманданған институттар құрылып, ғалымдар білім беру мен тәрбиелеудің жаңа теориясын қалыптастырып, білім беру саласын адамгершілік құндылықтар тұрғысынан оқытуды қолға алуда. Қазақстан да бұл істен бейтарап қалып отырған жоқ, керісінше оқ бойы озып тұр десек те болады. Бөбек қорының президенті Сара Алпысқызы тұлғаның дамуы мен адамгершілік педагогика мәселесін мемлекеттік деңгейге көтеріп, жас ұрпаққа жалпы адамзаттық құндылық негізінде тәрбие беру мазмүнын байытып отыр.
Өзін-өзі тану пәні біздің күнделікті өміріміздегі көкейкесті мәселелерді шешуімізге, қарым-қатынас жасауымызға көп көмек көрсетеді. Мінез-қүлқы, көңіл-күйі, мақсаты, өмірлік бағыты, болмысы әр түрлі адамдарды түсіне білгенде, олардың жақсы қасиеттерін аша білгенде ғана өмір қызықты да мәнді болады. Қоғамда қалыпты өмір сүруді өзгеден үйрене алмайсың, ол әрбір адамның жеке тәжірибесінен алынады. Өзгелермен қарым-қатынас барысында қайталанбас түлға ретінде қалыптасамыз. Өмірде алуан түрлі тағдырлы, мінезді адамдар кездеседі. Олармен дүрыс қарым-қатынас жасай білу - баға жетпес байлық. Осы байлыққа ие адам қоғамда өз орнын тауып, үйлесімді өмір сүре алады. өмірді сол қалпында қабылдап қадірлей біледі. Өзімен де, басқамен де жарасымды өмір сүре алатындай түлға ретінде қалай қалыптасуға болады? Оған жету жолы сан түрлі. Соның бірі - өзін-өзі тану. Өзін-өзі тану пәні адамгершілік тақырыптарын қамтитын материалдар жинағынан түрады. Ол оқушылардың өз ойын жинақтап жеткізуге ғана емес өзін танып, тексеруге мүмкіндік береді. Өзін-өзі тану курсы бір күндік емес, ғұмыр ұзақтығындай жол. Сондықтан бұл пәнде берілген даналардан шыққан ұлы сөздер, би-шешендердің айтқандары біздің өмірімізге бағыт-бағдар береді.
Мектеп тәрбиесі жайында сөз қозғағанда ғылыми дүниетаным, оның тереңдігі, толықтығы, кеңдігі негізге алынады. Бұл жағдайда дүниетаным сөзін қалай түсінуге болады? Ж.Б.Қоянбаев және Р.М.Қоянбаевалардың Педагогика атты еңбегінде дүниетанымға келесідей анықтама береді: Дүниетаным дегеніміз объективті дүниеге және ондағы адамның алатын орнына, адамның өзін қоршаған шындыққа және өзіне қатынасы туралы көзқарастар жүйесі, сонымен қатар осы көзқарастарға тәуелді адамдардың өмірлік позициясын, олардың сенімдері, мұраттары таным және іс-әрекет принциптері, құндылық бағдарламалары [3]. Ал, Қазақстан ұлттық энциклопедиясында: қоғамдық сана мен жеке адам санасының ең жоғарғы деңгейі, - деген. Ол өзінің қызметі мен мәдени міндеті бойынша адамның біртұтас дүниедегі бағдарларының кешені болып табылады.
Оқушының ойын дамыту интелектуалды және эмоционалды жағынан жетілдірудің негізгі жолы табиғат жайында жүйелі білім беру керектігін ескерсек. Балаға табиғат құбылыстарын бақылату, көргенін ой елегінен өткізіп қабылдауын, ойын, тілін дамытуды басшылыққа алып отыру әрбір ата-ананың, ұстаздың мақсаты. Заттардың, құбылыстардың өзгеруі, өлі және тірі табиғаттың, жануарлар мен өсімдіктердің, олардың сыртқы ортаға бейімделуін, мекендеуін, көбеюін жүйелі түрде ұғындыра отырып, негізгі көңіл: бірінші - әр объектінің өзгеруі, екінттті - қимыл-қозғалысы, пішіні, үшінші - өсіп, дамуына бөледі. Егер бала осы негізгі қасиеттеді меңгерсе, жыл мезгілдеріне байланысты оның ерекшеліктерін көріп, байқап, сезіп, көрнекі-бейнелік ойы жетіліп, сөздік-логикалық ойының дамуына жол ашылады. Ол үшін біз балалардың есте сақтауын, көргенінің дұрыс немесе дұрыс емес екендігін ажыратып, айтып отыратындай танымдық қабілетін, дамытатын, жұмыс жүйесін жасадық.
Электротехника сабақтарының бірінде біз Өмірді алдын- ала болжауға бола ма? деген тақырыпты талқыладық. Сол сабақты ұсынып отырмыз.
Тақырып: Өмірді алдын ала болжауға бола ма?
Өмір адамға алланың берген қарызы, осы өмірдің мәніне жеткен адам ғана алланың қарызын қайтара алады. Өмірді адамға алла сыйласа, мәнді өмір сүре білу адамның өз қолында.
Жүсіп Баласағұн.
Сабақ мақсаты:
Өмірдің мәні туралы пікірлердің алуан түрлілігін көрсету, өмір жолын жоспарлаудың факторлары мен шарттарының маңызын түсіндіру, өмірдің мәнін анықтайтын құндылықтарды айқындау.
Әдістер: әңгіме, мәтінге түсініктеме, пікірталас, ойын.
Әдістемемен қамтамасыз ету: хрестоматия, дәптер, доп.
Сабақ барысы
Кіріспе сөз
Өмір жолын жоспарлау - адам үшін өте маңызды мәселе. Ғылым, дін, окультизм, өнер - барлығы да өмірдің мәнін түсінуге, адамның рухани өміріне жол көрсетеді. Тұлғаның рухани дамуы дегеніміз - оның ішкі дүниесінің баюы, мүмкіндігі мен белсенділігінің дамуы, ахлақтық құндылықтары мен әлеуметтік ұстанымдарына, адамгершілік идеяларына көркемөнер мен мәдениеттің әсері.
Ғұлама ғалым Әбу Насыр Әл-Фарабидің пікірінше, бір халық екінші халықтан табиғи үш қасиетімен ерекшеленеді: болмысы, мінезі және тілі, Әл - Фараби зерттеулерінің негізгі нысаны - адам өмірінің мәні. Ол адамды аса жоғары бағалады, оны табиғаттың, тірі дүние дамуының керемет нәтижесі, сондықтан да ол құрмет пен марапатқа әбден лайық деп түсінді. Әл-Фараби адам өмірінің басты мақсаты-бақытқа жету деп білді.
Сабақта талқылатын сұрақтар:
сіздің ойыңызша, өмірдің мәні неде?
адам өмірінің басты мақсаты неде?
өмірді жоспарлау мүмкін бе?
өмірді жоспарлаудың қажеті бар ма?
Қиянатшыл, мақтанқұмар деп кімдерді айтамыз?
Ондай адамдар сіздің таныстарыңыздың арасында бар ма?
Оқушылардың пікірталасы:
1 .Адам өмірге не үшін келеді?
Адамдар бір-бірін неге алдайды?
Сіз өтірікті жиі айтасыз ба?
Сізді біреу алдап тұрғанын сезінсеңіз қандай көңіл-күйде боласыз?
"Игі ниетпен алдауға мәжбүршілік" деген ұғымды қалай түсінесіз?
Өтірік айтпаса болмайтындай жағдайлар бола ма? Мысал келтіріңіз.
Қорытынды
Әркім өз қабілетін дамыта алады:
Алдына мақсат қоя білу
Ойлануға, талдауға тырысу
Жұмысқа бар ынтасымен кірісу
Айналадағы өзгерісгерге көңіл аударып, түсіне білу
Өз мүмкіндігі меп күтттін таразыға салу,
Өз қабілетіне сену
Осындай сабақтар оқушылардың өзін-өзі тану арқылы өмірін болжауға үйретеді, сол арқылы өмірін жоспарлауға, алға ұмтылуға, мақсат қоюға үйретеді, өмірін мәнді жасатады.
Оқу - мектеп жасындағы балалардың дамуындағы негізгі таным әрекеті.
Танымдық әрекет оқушыларда оқу әрекеті негізінде қалыптасатын болғандықтан, біз алдымен оқу әрекетінің психологиялық ерекшеліктеріне тоқталуды жөн көрдік.
Бала іс-әрекетіндегі күрделі процестердің бірі - оның танымдық іс- әрекеті болып табылады. Баланың кез-келген әрекетін психологиялық тұрғыдан талдайтын болсақ, ол күрделі психологиялық қасиеттері мен әрекеттерінің нәтижесінде пайда болады. Мұнда оның ақыл-ойы, қызығушылығы мен қажеттіліктері, сезімі сияқты психикалық процесстер іске қосылады. Сондықтан оқушының оқу іс-әрекетінің табысты болуында оның ақыл-ой еңбегінің дағдыларын қалыптастыру маңызды саналады. Баланың танымдық белсенділігін арттыруда алдымен оның ақыл-ой еңбегін дамытуға көңіл аудару қажет.
Оқушы ең алдымен, өз жұмысының мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету қажет. Егер бала әрбір оқу жұмысын (тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін білсе, онда оқушы өз іс-әрекетін саналы түрде басқаруға үйренеді. Оқу жұмысының міндеттеріне сай оқушыны өз бетімен жұмысын жоспарлай білуге, уақытты дұрыс пайдалануға, бақылауға, бағалауға, өзін-өзі басқаруға дағдыландырудың маңызы өте зор
Оқушының оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді:
ғылыми ұғымдар мен ғылыми заңдарды түсіну;
практикалық міндеттерді шешуге бағытталған ойлаудың жалпы амал -
тәсілдерін меңгеру.
Осыған орай оқушылардың ғылыми білімді және дағдыларды меңгеруі - олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып табылады. Зерттеу тақырыбымызға байланысты Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, Д.Б.Эльконин, П.Я. Гальперин, В.В. Давыдов және т. б. психологтардың жеке тұлға туралы және оқытудағы іс-әрекеттің рөлі туралы теорияларын басшылыққа ала отырып, танымдық әрекет пен танымдық белсенділікгің психологиялық ерекшеліктерін қарастырдық [21; 22; 23; 24; 25].
Танымдық әрекет пен белсенділік ғалымдардың еңбектерінде әр түрлі тұрғыда баяндалады. М.Н. Скаткин, Г.И.Щукина, Т.И Шамова және т.б. еңбектерінде оқыту процесінің ерекшеліктері, оның дидактикалық принциптері, сондай-ақ, оқушылардың оқу-таным әрекеті мен танымдық белсенділіктің дидактикалық және психологиялық негіздеріне сипаттама беріледі [26; 27; 28]; П.И.Пидкасистый орта мектеп оқушыларының өзіндік таным әрекетін оқыту процесінде қалыптастыру жолдарының теориялық мәселелерін қарастырады [29].
Тұлға үшін адамзат баласы жүзеге асыратын іс-әрекеттердің ішіндегі ең бір күрделісі - танымдық процесс болып табылады. Жеке тұлғаның қалыптасуының мәнін анықтайтын ең басты мәселе - іс-әрекет, оның қоғамдық өмірдегі орны, жаңа ұрпақтың дамуына ықпалы болып табылады.
Педагогикада оқушылардың танымдық, оқу-танымдық іс-әрекеті, ойлау іс-әрекеті ұғымдары жиі пайдаланылады. Философиялық энциклопедиялық сөздікте ойлау ұғымы объективтік шындықтың белсенді бейнелену формасы ретінде сипатталады. Ал бұл бейне айнала қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың мәнді байланыстар қатынастарының бейнесі болып табылады. Адамзат баласы осы байланыстар бейнесін онан әрі дамытады, осы байланыстар дамуын болжайды шығармашылықпен жаңа идеялар ойлап табады, оқиғалар мен әрекеттерді болжайды, өз алдында мәселелер қояды және осы мәселелерді шешеді. Ойлау адамзат баласы танымының ең жоғарғы сатысы болып табылады. Демек таным процесі ойлау процесіне қарағанда әлдеқайда кеңірек ұғым болмақ. Философиялық сөздікте Таным - объективті шындықтың бейнеленуінің жоғарғы формасы ретінде сипатталса, ал бейнелеу - материяның жалпыға бірдей, ортақ қасиеті ретінде сипатталып, оның мәні бейнеленуші объектінің белгілерін, қасиеттерін, элементтері арасындағы қатынастарын, басқа объектілермен байланыстарын қайта жаңғыртуда, қайта елестетіп, көрсетуде болып табылады. Осы іс-әректтің бәрі ішкі іс-әрекет, мидың бейнелеу әрекетінің нәтижесі болып саналады. Ал осы ішкі іс-әрекет сыртқы практикалық іс-әрекеттің негізінде пайда болады. Сондықтан ішкі іс-әрекеттің жанама сипаты, оның сезімдік танымнан пайда болып, ойлауға дейін жетуімен, ойлаудың дамуына түрткі болуымен сипатталады. Ой жасампаздық іс-әрекетінің тиімді орындалуын қамтамасыз ету үшін пайда болатын құбылыс. Бұл мәселені 5-7-сынып оқушыларға қатысты қолданатын болсақ, оларды оқыту процесінде ойлаудың дамуы едәуір қиыншылықтар тудырады. Ал ойлау белгілі мотивтерге (түрткіге) байланысты жүзеге асады.
Оқу іс-әрекетінің ең жоғарғы мотиві - танымдық қызығушылық болып табылады. Ішкі іс-әрекеттің өзгеруі ойлау логикасын қамтамасыз етеді де, оқушылардың өзінің ақыл-ойының дамуын басқара алатын болады. Сондай- ақ, ойлаудың ең маңызды қасиеттерінің біріне интеллектуалдық акттың динамикалық аспектісі жатады. Бұл әрекет өзінің өтуімен (болуымен), оның белгілі бір уақыт ішінде жүзеге асырылуымен, бағдарламалардың орындалуымен, бір бағдарламадан екінші бағдарламаға ауысуымен, бір ғана операцияның орындалуымен сипатталады.
Танымдық іс-әрекетінің құрылымдық жақтары (ойлау типі, ойлауға берілген есептерді шешудің тәсілдері, операциялық құрам және т.б.) мен динамикалық жақтары өзара тығыз байланысты. М.А.Асылжанова ойлауды психикалық процестердің ішінде баланың оқу іс-әрекетінің барысы мен нәтижесіне әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі ретінде атап өтіп, үлгермеушіліктің ең көп тараған себептерінің бірі - осы ойлау дамуындағы кемшіліктерден деп санайды. Олар оқушылар үлгермеушілігі көбінесе олардың зейіні мен есте сақтауының дара кемшіліктеріне байланысты деген пікірге мүлде қарсы [30,80].
Біз де осы авторлардың пікірлеріне негізделе отырып, оқушылардың танымдық іс-әрекетінің педагогикалық мәселелерін зерттеу барысында 5- сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін белсендіру мәселелеріне тоқталамыз. Өзіміздің зерттеу мәселеміздің ауқымында танымдық іс-әрекет деп аталатын жалпы ұғымды пайдалануды жөн көріп отырмыз. Өйткені, біздің ойымызша, ойлауды басқа танымдық процестерден бөліп ажыратып қарауға болмайды. Дегенмен, осы терминді пайдалана отырып, біз танымның ойлауға тән өзіндік қасиеттерін көрсетуге тырыстық. Әрі бұл қасиеттер танымдық процестердің нақты түрлерінің барлығына бірдей ортақ, тән емес қасиеттер.
Ғылыми әдебиеттерді талдау жасау нәтижесінде байқағанымыз, философияда таным ұғымы жалпы адамзаттық шығармашылық, қабілеттілік ретінде қарастырылады.
Педагогика ғылымы үшін танымның логикалық, психологиялық, әлеуметтік, философиялық мағыналарының барлығы да маңызды болып табылады. Педагогикалық аспектіде қарастырғанда, танымдық процесс ұғымын түрлі ғылымдардың интеграциялануы тұрғысын қарау, пайдалану тиіс. Мұнда түрлі ғылымдардың барлығы да бұл мәселеге оқу-тәрбие процесінің негізгі мақсаты жеке-дара ерекшеліктерін ескере отырып, 5-сынып оқушыларын жеке тұлға ретінде дамыту деп қарайды. Психологиялық, философиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау нәтижесінде, біз оқушылардың өзіндік санасын өз іс-әрекетінің субьектісі ретінде дамыту қажет деген қорытынды жасадық.
Оқушыға оның ойлауының мәнін ашып көрсетпей, оның қозғаушы күштерін түсіндірмей тұрып, оның өзінің жеке басының ақыл-ойын дамытудың субьектісі ретінде белсендіру мүмкін емес деп есептейміз. Педагогиқалық әдибеттерде, білімді меңгеру - оқушылардың ойлау іс- әрекетін белсендіруді талап етеді де, ол оқушы дамуының басты шарты болып табылады. Ойлау - оқып-үйренудің құралы және нәтижесі ретінде қарастырылады, бірақ оқушылар мұны аса саналы түрде сезіп, біле бермейді. Ал оқып-үйренудің өзі оқушылар мен педагогтардың бірлесе отырып, жүзеге асыратын, білім, білік және дағдыларды меңгеруге бағытталған іс-әрекеті ретінде анықталады.
Оқушылардың жеке басының жан-жақты дамуын қамтамасыз ететін ақыл- ой іс-әрекеті практикалық іс-әрекеттен ерекшеленбейді. Олардың ойлауы қажеттілігіне қарай индивидтің тұтас өмірінің сәті іспеттес болып тттығады. А.П.Карповтың пікірінше, іс-әрекеттің іштей және сырттай жақындасуы, өзара бірінен екіншісіне ауысуы, олардың бірдей ортақ құрылымының болуына болуына байланысты [31, 29]. Алайда педагогикалық практикада, теориялық жұмыстарда бұл байланыс ескеріле бермейді, керісінше, теория практикаға қарама-қарсы қойылады.
Адамзат баласы іс-әрекетінің негізгі формуласы - танымдық іс-әрекет болып табылады да, соның нәтижесінде субъектінің объективті реалды дүниемен өзара әрекеттесуі жүзеге асырылады. Сондықтан, педагогика үшін күрделі объектілермен алгоритмделмейтін іс-әрекеттерді философиялық, әлеуметтік, психологиялық тұрғыдан талдаудың нәтижелері өте маңызды. Мұндай іс-әрекеттерде объектімен өзара әрекеттесу процесіне басқа адамдармен қарым-қатынас та (мұғалімнің, оқушының іс-әрекеті) енген кезде адамның индивид, іс-әрекет субъектісі және тұлға ретіндегі мәнді қасиеттерінің барлығы да көрінеді.
Педагогикалық әдебиеттерде таным индивидтің біртұтас процесі ретінде былай сипатталады:
өзінің объектісі болады;
индивид даму үстінде болады (таным объектісіне байланысты болады);
таным әр уақытта субъективті (ол субъект танымның белсенділігіне тәуелді);
таным әр уақытта мақсатты процес; танымның әртүрлі объектісінің мақсаты да әртүрлі;
таным динамикалық сипатта болады, яғни уақыт өткен сайын қозғалыста дамуда болады;
таным қарама-қайшылықтардан туындайды, танымның дамуына қарама- қайшылықтар ықпал етеді;
таным процесінің өз әдістері мен құралдары бар;
танымның шығармашылық бағыты бар;
танымның қоғамдық табиғаты бар.
Педагогтар мен психологтар шығармашылық қабілеттің адамның бүкіл өмірі бойында қалыптасатындығын дәлелдеді. Алайда, оның қалыптасу генезисінің онтогенінде оптималды, тиімді, сензитивтік жас шақтарына тәуелді кезеңдері бар.
М.А. Асылжанованың пікірінше, балалық шақта балалардың жас ерекшеліктері, әрі алғашқы қабілеттіліктерін қалыптасуы бастау алады. Баланың жеке басына тән ерекшеліктердің қалыптасуы оның жасына қарап дамуы барысында жүзеге асырылады, көп нәрсе әртүрлі жас кезеңдерінде ерекше дамитын қандай қасиеттерді бойда сақтап қоюға, қай жас кезеңіне тән ерекшеліктер мен белгілер интеллект белгілерінің қаншалықты дәрежеде ықпал ететіндігіне байланысты болады [30,17].
Г.Н.Щукина танымдық іс-әрекеттің субъектісі оқушы болуға тиіс деп есептейді [27]. Олай болса, әлеуметтік-педагогикалық негізі бар оқып- үйренудің де қайнаған ортасында оқушы, оның жеке басының тұлғасы, оның санасы, танылуға тиісті және танылу үстіндегі айнала қоршаған дүниеге қатынасы, таным процесіне қатынасы және танымдық іс-әрекетке қатысушыларға - оқушыларға, оқып-үйрену ісін ұйымдастырушы және бағыт беруші мұғалімдерге қатынасы, көз қарасы болады. Мектеп қабырғасындағы оқытудың оқып үйренудің ерекшелігінің өзі де осында. Әрі бұл оқып - үйренудің әлуметтік мақсатқа, оны мұғалімнің ұйымдастыруы мен бағыт беруіне тәуелділікте болатындығын және соған қарамастан өзінің субъективтік - тұлғалық негізін жоғалтпайтындығын ұмытпауға тиіспіз.
Оқушының танымдық іс-әрекетінің екінші бір ерекшелігі, сол танымдық іс-әрекеттің өту сипаты болып табылады. Оқушылардың танымдық іс- әрекетінің мақсаты да, мазмұны да, тәсілдері де оқушының жүзеге асыратын оқып- үйрену процесінің бағдарламасына ендірілгендіктен, бұл оқып-үйрену процесі әртүрлі сипатта өтуі мүмкін, оған объекті әр түрлі деңгейде күш салуы, әр түрлі дәрежедегі белсенділікпен қатысуы мүмкін, тіпті өз бетінше дербестігінің, іс-әрекеті өз бетінше орындауының дәрежесі де әр түрлі болуы мүмкін. Бір жағдайларда бұл процесті оқушылар басқаларға еліктей отырып, жүзеге асырса, яғни, бұл процесс репродуктивті сипатта өтсе, екінші жағдайларда бұл процесс ізденушілік сипатқа ие болады, үшінші жағдайларда оқып - үйрену процесі шығармашылық деңгейге көтеріледі. В.Б. Бондаревскийдің пікірінше: Іс-әрекеттің нақ осы сипаты оның соңғы нәтижесіне, яғни, алатын білімінің, білігінің, дағдыларының сипатына әсер етеді [ 32, 37].
Іс-әрекеттің үйреткенді, көргенді, естігенді қайталау сипатында (жаңзырыцтыру- репродуктивтік) өтуі 5-7-сынып оқушыларының жаңа ғана шамалы көлемде алған білімін есте сақтап қалуды қамтамасыз етеді де, оқушының санасында түкпілікті терең өзгерістер жасамайды, оның танымға қатынасына өзгерістер әкелмейді. Оның іс-әрекеті бұл жағдайда мұғалімнен естігенін немесе кітаптан оқығанын есте сақтап қалуға негізделеді. Есте сақтау кезінде көбінесе оқығанды, естігенді қайта санадан өткізіп, пайымдау, талдау жүрмейді.
Оқушы іс-әрекетті өз бетінше жүзеге асырған кезде, өз бетінше ізденіс жүргізгенде немесе ол іс-әрекетті шығармашылықпен орындаған жағдайда оның іс-әрекеті басқаша сипатқа ие болады. Мұнда сезу, жобалау, ойлап табу, санасына жетіп, жаңаша түсіну, осы уақытқа дейін жинақтаған тәжірибесін, қалыптасқан ойын, көзқарасын, толғаныстарын қайта талдаудан өткізіп, салыстырып, пайдалану, оларды іске қосу жүзеге асырылады. Бұл жағдайларда ой мен сана, ерік пен жігер арқылы өткен білім мен білік, оқушы іс-әрекетіне, оның танымдық белсенділігінің артуына негіз болады.
Танымдық іс-әрекеттің ерекшелігінің біріне оның құрылымы жатады деп есептейді Т.С. Сабыров [33]. Алайда, бұл іс-әрекеттің мақсаттылық және бағдарламалық сипаты міндетті түрде біліммен, білікпен, дағдылармен қамтамасыз ететін жүйелілікті, бірізділікті талап етеді, ал оның жүзеге асырылуы, өтуі, оқыту процесінің мазмұнымен, әдіс-тәсілдерімен, оның ұйымдастырылуымен шектеледі. Осы мағынада алғанда танымдық іс- әрекеттің әрбір құрылымдық компоненті бүкіл оқыту процесінің құрылымына тәуелді болып шығады, осылармен шектеледі.
Г.И. Щукина: Іс-әрекеттің адамның әлеуметтік әлемге жатуы сияқты маңызды белгісі субъектінің айнала қоршаған дүниемен өзара әрекеттесуі және белгілі бір құндылықтарды жасайтын іс-әрекеттің түрлендірушілік, өзгертушілік қасиеті, - деп жазған болатын [27]. Оқушының мектептегі танымдық іс-әрекетінің ерекшелігі - оның уақытта материалдық (көзге көрінетін, қолмен ұстауға болатын) нәтижесінің болмауында және осы нәтижені барлық уақытта оқушының өзінің нақты сезіну мүмкіндігінің жоқтығында, іс-әрекеттің нәтижесін субъектінің осылайша сезіне алмау, байқамау ерекшелігі, оқыту процесін ұйымдастыру мен жүргізудің негіздерін (процессуалдық негіздері н) ұйымдастыру ісіне аса
жауапкершілікпен қарауды талап етеді. Бұл іс-әрекеттегі танымдық сипатты басқалармен салыстырғанда басқаша түсіну керек. Алынған білімдер іс- әрекет субъектісін өзгертеді, мұнда шындық өзгермейді, оның ойлау тәсілдері, қабылдауы өзгереді. Оқушының танымдық іс-әрекетінің өзгертушілік сипаты оның әрекет етушінің жеке басына ықпал етуінде болып табылады. Бұл іс-әрекеттің объективті құндылығы - оқушылардың тәжірибесіне айналатын жалпы адамзаттық тәжірибені меңгеруінде. Тек жаңадан алған, меңгерген, жинақталған тәжірибе негізінде ғана жаңа құндылықтарды меңгеру мүмкін.
5-7-сынып оқушыларының жүйелі оқып-үйренуі олардың іс-әрекетімен қосарласа, біте қайнаса жүретін процесс, яғни, балалардың іс-әрекетімен тікелей байланысты процесс. Алғашқы кездерде бұл іс-әрекеттегі тікелей қиыншылықтар міндетті түрде мұғалімнің көмегімен, бағыт-бағдар беруімен, қатысуымен біршама оңай шешіледі.
Әрі мұнда мұғалім бүкіл іс-әрекетті бір жүйеге келтіріп, реттейді, ол мазмұн жүйесін, оның предметтік әрекеттерінің жүйесін анықтайды, сөйтіп оқушыны ізделініп отырған нәтижеге қарай бағыттайды. Мұғалімнің жүйелі басшылығы 5-сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетіндегі ең маңызды, ең игілікті іс. Алайда, бұл жетекшілік үздіксіз қолдан жетелеген қамқорлыққа айналса, онда бұл игілікті істің берерінен зиянды болып кетуі мүмкін. Бұл оқушының жеке басының белсенділігі мен өз бетінше әрекет ету дербестігіне кедергі келтіруі мүмкін.
Таным процесінде предметтік әлем, айнала қоршаған дүние адамның санасында айнадағы бейнедей бейнелене салмайды. Оған сезіудің, байқаудын, қабылдаудың, тікелей әсер алудың және өткен іс-тәжірибенің көмегімен шындықпен тікелей жанасуға мүмкіндік беретін нәрселерді немесе құбылыстарды біршама дәлірек бейнелеуге ықпал ететін түрлі байланыстар мен өзара тәуелділіктерді ашатын дерексіз ойлаулар қатысуы мүмкін. Міне, осының нәтижесінде ғана нәрсе мен құбылыстың мәнін ашуға, олардың даму заңдылығын байқауға жол ашылады.
Танымдық процестер төмендегі компоненттерден тұрады: ойлау, қиял, зейін, ес, қабылдау, түйсіну.
Жалпы танымдық процестің өзі мынадай кесте ретінде беруге болады.
1-сурет Танымдық процестер
Оқыту процесінің қайшылығы қазіргі кезеңдегі дидактика мен оқыту проектісінің ең бір күрделі гносеологиялық мәселесі болып табылады. Танымға қайшылық аруақытта тән болғандықтан, оқутттының танымдық іс- әрекеті үшін бұл объективті факт. Мұғалімнің 5-сынып оқушыларының жеке басының ерекшелігімен ұштасып жатқан сыртқы қатардағы қайшылықты ақиқатқа жетелейтін іс-әрекеттің мәнін құрайтын ішкі қайшылықтан ажыратудың, қиындығынан бұл мәселе күрделене түседі. Оқушының жеке басының тәжірибесі мен мектепте алатын ғылыми білімі арасындағы қайшылық, оқушының танымындағы жиі кездесетін қайшылықтарының бірі.
Басқа бағыттағы қойылған міндеттер мен қажеттіліктер арасындағы қайшылық іс-әрекетті жүзеге асыруға қажетті қосымша құралдарды, іс-әрекет жолдарын, моральдық және интеллектуальдық күштерді барынша пайдалануды, қиындықтарды жеңуді талап етеді. Бұл сияқты қайшылықтарды мұғалім көбінесе танымдық процесті шиелендіру мақсатында, қойылған міндетті шешуге танымдық қызығушылықтарды пайдалану үшін туындатады.
Бірақ, оқыту процесінің қозғаушы күші, ақиқатқа жақындататын күш оқыту процесінің бүкіл өн бойында объективті орын алатын ішкі қайшылық болып табылады. Оқытуды алға жылжытатын, дамытатын қайшылыққа оқытудың күннен-күнге күрделініп, арта түсетін міндеттері, талаптары мен оқушылардың осы қойылған талаптарды қанағаттандыратындай және күрделірек міндеттерді шешуге негіз қалайтындай мүмкіндіктерінің арасындағы қайшылық. Осы қайшылық оқушылардың мүмкіндіктерінің бұрынғы деңгейі бұрынғыдан күрделірек міндеттер мен талаптарды орындауға жеткіліксіздік жасайды. Сондықтан осы қайшылықты шешу үшін оқушының білім, білік мотивация деңгейін жаңа сатыға көтеру керек. Егерде оқушының білімі, білігі, мотивациясы алға қойылған міндеттер мен талаптарға сәйкес деңгейге жетсе, аталған қайшылық шешіледі. Оқушы қойылған талаптарды қанағаттандыруға қабілеті жеткен кезде, оқыту оқушы танымның алдына бұрынғыдан күрделірек міндеттер мен талаптар қояды, ал бұл оқушыдан оның білім, білік, дағды, мотивация деңгейінің және мүмкіндігінің бұрынғыдан жоғары сатыға көтерілуін талап етеді.
Г.И. Шамова оқушылардың оқып-үйрену іс-әрекеттінің құрылысын өздерінің компоненттері жағынан кез келген іс-әрекетінің барысында компоненттерінің әрқайсысының қандай орын алатындығына және қандай сипатқа ие болатындығына қарай анықтайды [28]. Оқушы үшін оқытудың мақсаты оның оқу іс-әрекетінің мотивіне айналады. Мұғалімнің практикалық іс-әрекетіндегі мотивтің мәнін С.Л.Рубинштейн: сырттай қарағанда
оқытудың мақсаты мен оқушының мотиві бір ғана акт сияқты болып көрінеді, ол мотивтен де және оқушының біршама саналы қойған мақсатынан да туындап жатқандай болады [34]. Г.И.Щукинаның пікіріне қарағанда, егер танымдық іс--әрекетінің предметтік (заттық, нәрселік) әрекет сияқты компонентіне (назар аударатын болсақ) жүгінсек, онда мотивацияның оқып - үйрену іс-әрекет құрылымдағы күші мен мәні бұрынғыдан да айқынырақ бола түседі [27, 3]. Әрбір оқу пәні оқушылардың алдына көптеген міндеттер қояды және оқушылар әрекеттерінің жиынын, олардың алған білімдерін, арнайы біліктерді пайдаланып жұмыс істеуді талап ететін, әртүрлі сипаттағы өзіндік жұмыстар сериялары түрінде анықтайды.
Пәндік әрекеттерде күрделі ойлау, есте сақтау, елестету, шығармашылық жұмыстары, сананың барлық процестері жүзеге асырылады. Предметтік әрекеттерді орындауда жай ғана бөлу актісі емес, бір жағынан мотивке тікелей тәуелді болатын, екінші жағынан біліктерді меңгеру дәрежесіне тәуелді болатын таным актісі жүзеге асырылады. Оқып үйренудің танымдық актісінің нәтижесі предметті әрекеттердің сәйкестігіне тәуелді болады.
Танымдық әрекет - оқушылардың білімге деген өте белсенді ақыл-ой әрекеті. Танымдық әрекет -- танымдық қажеттіліктен, танымдық мақсат, танымдық мотивтен және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық әрекеттің негізінде балада танымдық белсенділік қалыптасады.
Оқу әрекеті әрекеттің басқа түрлерінен өзгеше. Оқу міндетті және жауапты әрекет болғандықтан оқушыны ұйымдастыратын субъектіні талап етеді. Оқу әрекеті қатаң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz