Бизнес этикасындағы негізгі тұжрымдамалар
1. Бизнес этикасының құрылымы.
2. Дін және бизнес
3. Утилитаризм теорисы
4. Диантистика этикасы
5. Әділдік этикасы
2. Дін және бизнес
3. Утилитаризм теорисы
4. Диантистика этикасы
5. Әділдік этикасы
Бизнес этикасы – ғылыми пән және ол іскерлік жағдайларында этикалық принциптерді қолдануды зерттейді. Бизнес этикасында мына мәселелерді жетілдіру: Корпаративтік және әмбебап этика арасындағы өзара қатынастар, әлеуметтік жауапкершілік проблемасы, шешімдер қабылдаудың нақты ситуацияларына этиканың жалпы принциптерін қосу мәселесі, этика деңгейін көтеру тәсілдері, экономикалық тәртіпке т.с.с. діни және мәдени құндылықтардың тигізер әсерлері көбірек қарастырылады.
Бизнес этикасын макроэтика және микроэтика деп екіге бөлу дәстүрге айналған. Макроэтика- бизнес этикасының бір бөлігі, ол қоғамның әлеуметтік және экономикалық құрылымдарының макросубъектілері: корпорациялар, мемлекет пен қоғам, олардың бөлімдері арасындағы моральдық катынастардың ерекшеліктерін қарастырады.
Бизнес этикасын макроэтика және микроэтика деп екіге бөлу дәстүрге айналған. Макроэтика- бизнес этикасының бір бөлігі, ол қоғамның әлеуметтік және экономикалық құрылымдарының макросубъектілері: корпорациялар, мемлекет пен қоғам, олардың бөлімдері арасындағы моральдық катынастардың ерекшеліктерін қарастырады.
1. Берн Э. Игры, в которые играют люди. Люди, которые играют в игры. М.; Прогресс, 1988
2. Венедиктова В.И. О деловой этике и этикете. М.: Правовая культура, 1994
3. Есентам И. Введение в основание нравственности и законодательства. М:, 1998
4. Вебер М. Протестантская этика и дух капитализма // Избранные произведения. М:, 1990
5.Столяренко Л.Д. Психология делового общения и управления. Ростов на Дону, « Феникс» 2001
6. Гараджа М.. Петрунин Ю. Трудно ли богатому войти в Царствие Небесное, или Православие и рынок // Наука и религия. 1993. № 2
7. Кант И. Критика практического разума // Кант И. Соч.: В 6 т. М:, 1993 – 1966 Т. 4.
8. Кей В. Делайте бизнес по – американски. « Деловой мир» 7 марта, 1992
9. Миллъ Дж. С. Утилитаризм. О свободе. СП., 1990
Қосымша әдебиеттер:
10. Не спотокнитесь на первых шагах. « Goint venures», 1992. №№ 1-2
11. Ниренберг Дж., Калеро Г. Как читать человека, словно книгу. М.; Samizdat, 1988
12. Панкратов Ф.Г. и др. Коммерческая деятельность. Учебник, М:, 1997
13. Петрунин Ю.Ю. Этика бизнеса. Современные концепции // Общественные науки и современность. 1998. № 3
14. Пиз А. Язык телодвижений. Н. Новгород: Ай кью, 1992
15. Ролз Дж. Теория справедливости. Новосибирск:, 1995
16.. Шейнов В.П. Как управлять другими. Как управлять собой.: Амалфея, 1996
17. Шейнов В.П. и др. Руководителю – об управлении. Мн.: Белорусь, 1991
18. Шейнов В.П. Конфликт в нашей жизни и их разрешение. Мн.; Амалфея, 1996.
19. Шейнов В.П. Как сделать совещание более эффективным, но менее продолжительным. Как подготовить хорошее выступление. Мн.; БелНИИНТИ, 1990
20. Чьюнинг Р.К., ЭбиДж. У., Роэлс Ш. Дж. Бизнес сквозь призму веры. М:, 1993
21. Nash L. Good Intetіons Fsіde: А. Managers Guіde to Resolvіng Ethіcal Problems. Harwward Business School Press, 1990
22. Velasguez M. G. Business Ethics: Concepts and Cases. Englewoods Cliffs, New Jersey, 1988
23. Столяренко Л.Д. Психология делового общения и управления. Ростов на Дону, « Феникс» 2001
2. Венедиктова В.И. О деловой этике и этикете. М.: Правовая культура, 1994
3. Есентам И. Введение в основание нравственности и законодательства. М:, 1998
4. Вебер М. Протестантская этика и дух капитализма // Избранные произведения. М:, 1990
5.Столяренко Л.Д. Психология делового общения и управления. Ростов на Дону, « Феникс» 2001
6. Гараджа М.. Петрунин Ю. Трудно ли богатому войти в Царствие Небесное, или Православие и рынок // Наука и религия. 1993. № 2
7. Кант И. Критика практического разума // Кант И. Соч.: В 6 т. М:, 1993 – 1966 Т. 4.
8. Кей В. Делайте бизнес по – американски. « Деловой мир» 7 марта, 1992
9. Миллъ Дж. С. Утилитаризм. О свободе. СП., 1990
Қосымша әдебиеттер:
10. Не спотокнитесь на первых шагах. « Goint venures», 1992. №№ 1-2
11. Ниренберг Дж., Калеро Г. Как читать человека, словно книгу. М.; Samizdat, 1988
12. Панкратов Ф.Г. и др. Коммерческая деятельность. Учебник, М:, 1997
13. Петрунин Ю.Ю. Этика бизнеса. Современные концепции // Общественные науки и современность. 1998. № 3
14. Пиз А. Язык телодвижений. Н. Новгород: Ай кью, 1992
15. Ролз Дж. Теория справедливости. Новосибирск:, 1995
16.. Шейнов В.П. Как управлять другими. Как управлять собой.: Амалфея, 1996
17. Шейнов В.П. и др. Руководителю – об управлении. Мн.: Белорусь, 1991
18. Шейнов В.П. Конфликт в нашей жизни и их разрешение. Мн.; Амалфея, 1996.
19. Шейнов В.П. Как сделать совещание более эффективным, но менее продолжительным. Как подготовить хорошее выступление. Мн.; БелНИИНТИ, 1990
20. Чьюнинг Р.К., ЭбиДж. У., Роэлс Ш. Дж. Бизнес сквозь призму веры. М:, 1993
21. Nash L. Good Intetіons Fsіde: А. Managers Guіde to Resolvіng Ethіcal Problems. Harwward Business School Press, 1990
22. Velasguez M. G. Business Ethics: Concepts and Cases. Englewoods Cliffs, New Jersey, 1988
23. Столяренко Л.Д. Психология делового общения и управления. Ростов на Дону, « Феникс» 2001
Бизнес этикасындағы негізгі тұжрымдамалар
Жоспар:
1. Бизнес этикасының құрылымы.
2. Дін және бизнес
3. Утилитаризм теорисы
4. Диантистика этикасы
5. Әділдік этикасы
6.1. Бизнес этикасының құрылымы
Бизнес этикасы – ғылыми пән және ол іскерлік жағдайларында этикалық
принциптерді қолдануды зерттейді. Бизнес этикасында мына мәселелерді
жетілдіру: Корпаративтік және әмбебап этика арасындағы өзара қатынастар,
әлеуметтік жауапкершілік проблемасы, шешімдер қабылдаудың нақты
ситуацияларына этиканың жалпы принциптерін қосу мәселесі, этика деңгейін
көтеру тәсілдері, экономикалық тәртіпке т.с.с. діни және мәдени
құндылықтардың тигізер әсерлері көбірек қарастырылады.
Мораль теориясы
Психология бизнес этикасы Маркетинг
Экономика
1-сурет. Бизнес этикасы мен білімнің басқа салалары арасындағы өзара
қатынастар
Бизнес этикасын макроэтика және микроэтика деп екіге бөлу дәстүрге
айналған. Макроэтика- бизнес этикасының бір бөлігі, ол қоғамның әлеуметтік
және экономикалық құрылымдарының макросубъектілері: корпорациялар, мемлекет
пен қоғам, олардың бөлімдері арасындағы моральдық катынастардың
ерекшеліктерін қарастырады.
Микроэтика- корпорация ішіндегі моральдық қатынастар, корпорация
қызметкерлері, сондай-ақ, акция ұстаушылар арасындағы ерекшеліктерді
зерттейді.
Мамандар макросубъетілер арасындағы моральдық қатынастар жүйесінде:
горизонтальді және вертикальды деңгейлерді айрықша бөліп көрсетеді.
Горизонтальды деңгейде сипаттамасы бірдей субъектілер мен әртүрлі
корпорациялар арасындағы моральдық қатынастар қарастырылады. Ал вертикальды
сипаттамасы мен қасиеттері әртүрлі субъектілер арасындағы моральдық
қатынастар сөз етіледі. Осы деңгейдің қарауына корпорция мен мемлекет
арасындағы бүтіндей корпорациялармен қоғам (немесе бөліктері) арасындағы
және корпорациялар мен қоршаған орта арасындағы қатынастарда жатады.
Адамдардың көпшілігі шешімдерін микродеңгейде, өз тәртібіне жауап берер
шақта қабылдайды. Бұл шешімдер жеке адамға, жақындары мен әріптестерінің
немесе шағын ынымақтастардың әл ауқатына қатысты болып келеді. Ертелі - кеш
кейбір адамдар макродеңгейде, мәселен, мемлекеттік ұлттық саясатты
қалыптастыруға қатысуға шешім қабылдай бастайды.
Бизнес этикасының экономикалық институттарды қалыптастыруға және де,
бизнес білгірлерінің жұмыс істеуіне қатысы бар. Қоғамның экономикалық
институттары мораль саласына енбей қоймайды. Сондықтан да бизнес этикасының
макродеңгейінің мән маңызына баға жеткізсіз.
Бизнесте макродеңгей тұрғысынан іске келу өтпелі кезеңдегі экономика
үшін аса маңызды. Мәселен, Қазақстанда негізгі экономикалық институттарды
трансформациялау болып жатыр. Егер институттардың жақсы ойластырылған
құрылымдары мәдени және әлеуметтік жағдайларға бейімделсе, олар
макродеңгейдегі этикалық жауапты тәртіпке келтіруге мүмкіндік туғызады.
Егер институттар жалған түрде құрылып, нақты әлеуметтік жағдайлар
ескерілмесе, еңбек ұжымы деңгейінде этикалық жеке проблемаларға күш жігер
жұмсаудың қажеті жоқ. Өйткені адамдардың экономикалық шалғай
институттарымен және қате саяси бағытпен ұдайы күрес жүргізуіне тура
келеді.
Бизнес этикасының қай жерде аяқталып, экономикалық теорияның қашан
басталарын макродеңгейде айту қиын. Сайып келгенде, макродеңгейдегі бизнес
этикасы экономикалық институттар мен олардың саясаттарына этика теориясын
қолданумен байланысты десек, онда экономика туралы ұмытып, бизнестің
этикалық проблемалары хақында пікір айтудың қажеті жоқ.
Екі бағыттың өзара әрекеттесуін сараптау қиын болғанымен, мұны ескермесе
болмайды. Егер, бір жағынан, саясатты анықтайтын адамдарға пайдалы кеңестер
беріліп жатса, онда бизнес этикасына арналған экономикалық теорияны білу
керек. Екінші жағынан әлеуметтік және моральдық құндылықтар
қатыстырылмайынша экономикалық сараптау толық болып шықпайды. Кейде этиканы
білетін адам экономист ретінде, ал экономист болса этикашы сияқты пікірлер
айтады. Ендеше бұл іскер адамдар алдында тұрған проблемаларды шешу
кезіндегі екі жақтың өзара әрекеттестігінің көрінісі болып табылады.
Бизнес этикасы – ғылыми пән және ол іскерлік жағдайларында этикалық
принциптерді қолдануды зерттейді. Бизнес этикасында мына мәселелерді
жетілдіру: Корпаративтік және әмбебап этика арасындағы өзара қатынастар,
әлеуметтік жауапкершілік проблемасы, шешімдер қабылдаудың нақты
ситуацияларына этиканың жалпы принциптерін қосу мәселесі, этика деңгейін
көтеру тәсілдері, экономикалық тәртіпке т.с.с. діни және мәдени
құндылықтардың тигізер әсерлері көбірек қарастырылады.
Мораль теориясы
Психология бизнес этикасы Маркетинг
Экономика
1-сурет. Бизнес этикасы мен білімнің басқа салалары арасындағы өзара
қатынастар
Бизнес этикасын макроэтика және микроэтика деп екіге бөлу дәстүрге
айналған. Макроэтика- бизнес этикасының бір бөлігі, ол қоғамның әлеуметтік
және экономикалық құрылымдарының макросубъектілері: корпорациялар, мемлекет
пен қоғам, олардың бөлімдері арасындағы моральдық катынастардың
ерекшеліктерін қарастырады.
Микроэтика- корпорация ішіндегі моральдық қатынастар, корпорация
қызметкерлері, сондай-ақ, акция ұстаушылар арасындағы ерекшеліктерді
зерттейді.
Мамандар макросубъетілер арасындағы моральдық қатынастар жүйесінде:
горизонтальді және вертикальды деңгейлерді айрықша бөліп көрсетеді.
Горизонтальды деңгейде сипаттамасы бірдей субъектілер мен әртүрлі
корпорациялар арасындағы моральдық қатынастар қарастырылады. Ал вертикальды
сипаттамасы мен қасиеттері әртүрлі субъектілер арасындағы моральдық
қатынастар сөз етіледі. Осы деңгейдің қарауына корпорция мен мемлекет
арасындағы бүтіндей корпорациялармен қоғам (немесе бөліктері) арасындағы
және корпорациялар мен қоршаған орта арасындағы қатынастарда жатады.
Адамдардың көпшілігі шешімдерін микродеңгейде, өз тәртібіне жауап берер
шақта қабылдайды. Бұл шешімдер жеке адамға, жақындары мен әріптестерінің
немесе шағын ынымақтастардың әл ауқатына қатысты болып келеді. Ертелі - кеш
кейбір адамдар макродеңгейде, мәселен, мемлекеттік ұлттық саясатты
қалыптастыруға қатысуға шешім қабылдай бастайды.
Бизнес этикасының экономикалық институттарды қалыптастыруға және де,
бизнес білгірлерінің жұмыс істеуіне қатысы бар. Қоғамның экономикалық
институттары мораль саласына енбей қоймайды. Сондықтан да бизнес этикасының
макродеңгейінің мән маңызына баға жеткізсіз.
Бизнесте макродеңгей тұрғысынан іске келу өтпелі кезеңдегі экономика
үшін аса маңызды. Мәселен, Қазақстанда негізгі экономикалық институттарды
трансформациялау болып жатыр. Егер институттардың жақсы ойластырылған
құрылымдары мәдени және әлеуметтік жағдайларға бейімделсе, олар
макродеңгейдегі этикалық жауапты тәртіпке келтіруге мүмкіндік туғызады.
Егер институттар жалған түрде құрылып, нақты әлеуметтік жағдайлар
ескерілмесе, еңбек ұжымы деңгейінде этикалық жеке проблемаларға күш жігер
жұмсаудың қажеті жоқ. Өйткені адамдардың экономикалық шалғай
институттарымен және қате саяси бағытпен ұдайы күрес жүргізуіне тура
келеді.
Бизнес этикасының қай жерде аяқталып, экономикалық теорияның қашан
басталарын макродеңгейде айту қиын. Сайып келгенде, макродеңгейдегі бизнес
этикасы экономикалық институттар мен олардың саясаттарына этика теориясын
қолданумен байланысты десек, онда экономика туралы ұмытып, бизнестің
этикалық проблемалары хақында пікір айтудың қажеті жоқ.
Екі бағыттың өзара әрекеттесуін сараптау қиын болғанымен, мұны ескермесе
болмайды. Егер, бір жағынан, саясатты анықтайтын адамдарға пайдалы кеңестер
беріліп жатса, онда бизнес этикасына арналған экономикалық теорияны білу
керек. Екінші жағынан әлеуметтік және моральдық құндылықтар
қатыстырылмайынша экономикалық сараптау толық болып шықпайды. Кейде этиканы
білетін адам экономист ретінде, ал экономист болса этикашы сияқты пікірлер
айтады. Ендеше бұл іскер адамдар алдында тұрған проблемаларды шешу
кезіндегі екі жақтың өзара әрекеттестігінің көрінісі болып табылады.
Бизнес этикасы – ғылыми пән және ол іскерлік жағдайларында этикалық
принциптерді қолдануды зерттейді. Бизнес этикасында мына мәселелерді
жетілдіру: Корпаративтік және әмбебап этика арасындағы өзара қатынастар,
әлеуметтік жауапкершілік проблемасы, шешімдер қабылдаудың нақты
ситуацияларына этиканың жалпы принциптерін қосу мәселесі, этика деңгейін
көтеру тәсілдері, экономикалық тәртіпке т.с.с. діни және мәдени
құндылықтардың тигізер әсерлері көбірек қарастырылады.
Мораль теориясы
Психология бизнес этикасы Маркетинг
Экономика
1-сурет. Бизнес этикасы мен білімнің басқа салалары арасындағы өзара
қатынастар
Бизнес этикасын макроэтика және микроэтика деп екіге бөлу дәстүрге
айналған. Макроэтика- бизнес этикасының бір бөлігі, ол қоғамның әлеуметтік
және экономикалық құрылымдарының макросубъектілері: корпорациялар, мемлекет
пен қоғам, олардың бөлімдері арасындағы моральдық катынастардың
ерекшеліктерін қарастырады.
Микроэтика- корпорация ішіндегі моральдық қатынастар, корпорация
қызметкерлері, сондай-ақ, акция ұстаушылар арасындағы ерекшеліктерді
зерттейді.
Мамандар макросубъетілер арасындағы моральдық қатынастар жүйесінде:
горизонтальді және вертикальды деңгейлерді айрықша бөліп көрсетеді.
Горизонтальды деңгейде сипаттамасы бірдей субъектілер мен әртүрлі
корпорациялар арасындағы моральдық қатынастар қарастырылады. Ал вертикальды
сипаттамасы мен қасиеттері әртүрлі субъектілер арасындағы моральдық
қатынастар сөз етіледі. Осы деңгейдің қарауына корпорция мен мемлекет
арасындағы бүтіндей корпорациялармен қоғам (немесе бөліктері) арасындағы
және корпорациялар мен қоршаған орта арасындағы қатынастарда жатады.
Адамдардың көпшілігі шешімдерін микродеңгейде, өз тәртібіне жауап берер
шақта қабылдайды. Бұл шешімдер жеке адамға, жақындары мен әріптестерінің
немесе шағын ынымақтастардың әл ауқатына қатысты болып келеді. Ертелі - кеш
кейбір адамдар макродеңгейде, мәселен, мемлекеттік ұлттық саясатты
қалыптастыруға қатысуға шешім қабылдай бастайды.
Бизнес этикасының экономикалық институттарды қалыптастыруға және де,
бизнес білгірлерінің жұмыс істеуіне қатысы бар. Қоғамның экономикалық
институттары мораль саласына енбей қоймайды. Сондықтан да бизнес этикасының
макродеңгейінің мән маңызына баға жеткізсіз.
Бизнесте макродеңгей тұрғысынан іске келу өтпелі кезеңдегі экономика
үшін аса маңызды. Мәселен, Қазақстанда негізгі экономикалық институттарды
трансформациялау болып жатыр. Егер институттардың жақсы ойластырылған
құрылымдары мәдени және әлеуметтік жағдайларға бейімделсе, олар
макродеңгейдегі этикалық жауапты тәртіпке келтіруге мүмкіндік туғызады.
Егер институттар жалған түрде құрылып, нақты әлеуметтік жағдайлар
ескерілмесе, еңбек ұжымы деңгейінде этикалық жеке проблемаларға күш жігер
жұмсаудың қажеті жоқ. Өйткені адамдардың экономикалық шалғай
институттарымен және қате саяси бағытпен ұдайы күрес жүргізуіне тура
келеді.
Бизнес этикасының қай жерде аяқталып, экономикалық теорияның қашан
басталарын макродеңгейде айту қиын. Сайып келгенде, макродеңгейдегі бизнес
этикасы экономикалық институттар мен олардың саясаттарына этика теориясын
қолданумен байланысты десек, онда экономика туралы ұмытып, бизнестің
этикалық проблемалары хақында пікір айтудың қажеті жоқ.
Екі бағыттың өзара әрекеттесуін сараптау қиын болғанымен, мұны ескермесе
болмайды. Егер, бір жағынан, саясатты анықтайтын адамдарға пайдалы кеңестер
беріліп жатса, онда бизнес этикасына арналған экономикалық теорияны білу
керек. Екінші жағынан әлеуметтік және моральдық құндылықтар
қатыстырылмайынша экономикалық сараптау толық болып шықпайды. Кейде этиканы
білетін адам экономист ретінде, ал экономист болса этикашы сияқты пікірлер
айтады. Ендеше бұл іскер адамдар алдында тұрған проблемаларды шешу
кезіндегі екі жақтың өзара әрекеттестігінің көрінісі болып табылады.
Бизнес этикасы – ғылыми пән және ол іскерлік жағдайларында этикалық
принциптерді қолдануды зерттейді. Бизнес этикасында мына мәселелерді
жетілдіру: Корпаративтік және әмбебап этика арасындағы өзара қатынастар,
әлеуметтік жауапкершілік проблемасы, шешімдер қабылдаудың нақты
ситуацияларына этиканың жалпы принциптерін қосу мәселесі, этика деңгейін
көтеру тәсілдері, экономикалық тәртіпке т.с.с. діни және мәдени
құндылықтардың тигізер әсерлері көбірек қарастырылады.
Мораль теориясы
Психология бизнес этикасы Маркетинг
Экономика
1-сурет. Бизнес этикасы мен білімнің басқа салалары арасындағы өзара
қатынастар
Бизнес этикасын макроэтика және микроэтика деп екіге бөлу дәстүрге
айналған. Макроэтика- бизнес этикасының бір бөлігі, ол қоғамның әлеуметтік
және экономикалық құрылымдарының макросубъектілері: корпорациялар, мемлекет
пен қоғам, олардың бөлімдері арасындағы моральдық катынастардың
ерекшеліктерін қарастырады.
Микроэтика- корпорация ішіндегі моральдық қатынастар, корпорация
қызметкерлері, сондай-ақ, акция ұстаушылар арасындағы ерекшеліктерді
зерттейді.
Мамандар макросубъетілер арасындағы моральдық қатынастар жүйесінде:
горизонтальді және вертикальды деңгейлерді айрықша бөліп көрсетеді.
Горизонтальды деңгейде сипаттамасы бірдей субъектілер мен әртүрлі
корпорациялар арасындағы моральдық қатынастар қарастырылады. Ал вертикальды
сипаттамасы мен қасиеттері әртүрлі субъектілер арасындағы моральдық
қатынастар сөз етіледі. Осы деңгейдің қарауына корпорция мен мемлекет
арасындағы бүтіндей корпорациялармен қоғам (немесе бөліктері) арасындағы
және корпорациялар мен қоршаған орта арасындағы қатынастарда жатады.
Адамдардың көпшілігі шешімдерін микродеңгейде, өз тәртібіне жауап берер
шақта қабылдайды. Бұл шешімдер жеке адамға, жақындары мен әріптестерінің
немесе шағын ынымақтастардың әл ауқатына қатысты болып келеді. Ертелі - кеш
кейбір адамдар макродеңгейде, мәселен, мемлекеттік ұлттық саясатты
қалыптастыруға қатысуға шешім қабылдай бастайды.
Бизнес этикасының экономикалық институттарды қалыптастыруға және де,
бизнес білгірлерінің жұмыс істеуіне қатысы бар. Қоғамның экономикалық
институттары мораль саласына енбей қоймайды. Сондықтан да бизнес этикасының
макродеңгейінің мән маңызына баға жеткізсіз.
Бизнесте макродеңгей тұрғысынан іске келу өтпелі кезеңдегі экономика
үшін аса маңызды. Мәселен, Қазақстанда негізгі экономикалық институттарды
трансформациялау болып жатыр. Егер институттардың жақсы ойластырылған
құрылымдары мәдени және әлеуметтік жағдайларға бейімделсе, олар
макродеңгейдегі этикалық жауапты тәртіпке келтіруге мүмкіндік туғызады.
Егер институттар жалған түрде құрылып, нақты әлеуметтік жағдайлар
ескерілмесе, еңбек ұжымы деңгейінде этикалық жеке проблемаларға күш жігер
жұмсаудың қажеті жоқ. Өйткені адамдардың экономикалық шалғай
институттарымен және қате саяси бағытпен ұдайы күрес жүргізуіне тура
келеді.
Бизнес этикасының қай жерде аяқталып, экономикалық теорияның қашан
басталарын макродеңгейде айту қиын. Сайып келгенде, макродеңгейдегі бизнес
этикасы экономикалық институттар мен олардың саясаттарына этика теориясын
қолданумен байланысты десек, онда экономика туралы ұмытып, бизнестің
этикалық проблемалары хақында пікір айтудың қажеті жоқ.
Екі бағыттың өзара әрекеттесуін сараптау қиын болғанымен, мұны ескермесе
болмайды. Егер, бір жағынан, саясатты анықтайтын адамдарға пайдалы кеңестер
беріліп жатса, онда бизнес этикасына арналған экономикалық теорияны білу
керек. Екінші жағынан әлеуметтік және моральдық құндылықтар
қатыстырылмайынша экономикалық сараптау толық болып шықпайды. Кейде этиканы
білетін адам экономист ретінде, ал экономист болса этикашы сияқты пікірлер
айтады. Ендеше бұл іскер адамдар алдында тұрған проблемаларды шешу
кезіндегі екі жақтың өзара әрекеттестігінің көрінісі болып табылады.
6.2. Дін және бизнес
Бизнес этикасына оның моральдық проблемаларына келудің негізгі төрт
амалы бар. Олардың біріншісі - діни этиканы арқау етеді. Оның негізіне
иудеокристиан дінінің алдама, ұрлама, жақыныңа бола қарсы жалған куә
болма деген т. б. дәстүрінен бастау алған өте жоғары адамгершілік
құндылықтар кіреді. Баршаға мәлім, алғашқы кәсіпкерлер мейлінше діншіл
болған. В. Вебердің айтқанындай, протестантизмнің діни ерекшеліктері жаңа
кезеңде капиталистік қатынастардың қарқынды дамуына жеткізілген.
Адам кез - келген моральдық проблемаларды шешкен кезде аса жоғары
адамгершілік құндылықтардың кейбіреулеріне қажеттілігі тұрғысында сүйенуге
тиіс. Десе де, бизнесте діни этиканы тікелей пайдалануда белгілі
шектеулері болады. Біріншіден, бүгінгі бизнестің жандануы мынаған әкеледі:
діни алуан дәстүрлерді – христиандықты, иудаизмді, исламды, буддизмді,
конфуцианствоны және басқаларын ұстанатын адамдар іскерлік қатынастардың
агенттеріне айналады.
Екіншіден нақты адамгершілік таңдау жасаған шақтарда жоғары құндылықтар
да адамға пайда келтіре алмайды. Бұл үшін діни адамгершілік құндылықтарға
арқа сүйейтін бизнесмен осы заманғы кәсіпкерлердің күрделі проблемаларын
сараптап, шешуде өзіне көмектесе алатын бірқатар этикалық құралдарға мұқтаж
болады. Бизнес этикасының басқа үш амалы үш түрлі этикалық дәстүрлерді
утилитаризмді, деонитикалық этиканы
( борыштылық этикасы) және әділдік этикасын тірек етеді.
Әрине, экономикалық тәртіпке тигізетін діни сананың ықпалын кемітуге
болмайды. Адам мінез құлқының, оның ішінде бизнестің діни негіздері мәдени
дәстүрге айналғаны шықты да, адам өзінің артықшылықпен құштарлықтың
тамырлары туралы ойланып жатпаса да, көрінетін болады. Сондықтан да казіргі
уақытта әртүрлі елдердегі мәдени ерекшіліктерді зерттейтін менеджмент
саласы дамып келеді. Осыған байланысты авторлар Ресейдегі экономикалық осы
тектегі тәртіпті жеке сараптау қажет деп тапты.
Төменде америкалық ғалымдар М. Валакестің, Дж. Ролзаның, Л. Нэштің және
басқаларының еңбектерінде келтірілген бизнес этикасы туралы таластардың
негізгі сәттері қысқаша баяндап беріп отыр.
7.3. Утилитаризм теориясы
Бизнес этикасында ең бір ықпалды дәстүрдің бірі- утилитаризм теориясы.
Дәстүрлі утилитаризм теориясының негізін қалаған Иеремия Бентам ( 1748-
1832) санайды. Бентам өзінің еңбектерінде құндылықтарды өлшеудің объективті
белгілерін іздестірудің әдістемесін жасады. Экономикалық көзқарас
тұрғысынан қарағанда, әдістеме әлеуметтік саясатпен қоғамдық заңнаманың
боламалылығын анықтайтын қарапайым әрі қанағаттануға болатын мүмкіндікті
қамтамасыз етуге тиіс. Автордың пікіріне қарағанда, әрекет салтымен
қолданыстағы заңдардың сәйкес деңгейі және әрекеттердің пайдалы және зиянды
деңгейлері тиімді белгілер бола алар еді ( оның салдарын бағалау
мәліметтері бойынша).
Сөйтіп, утилитаризм принциптері іс қимылмен жасалатын игіліктерді сандық
жағынан өлшеу мүмкіндігінің болуын, оларды жинақтауға, сондай-ақ, игілік
сандарымен теріс нәтижелер сандары арасындағы айырманы есептеп шығаруға,
демек әрекеттердің қайсысы барынша таза кіріс беретінін немесе өте аз шығын
жасайтынын анықтауға мүмкіндік барын топшылайды.. Сонымен, осы принциптің
негізінде кіріс пен шығыстың барлық түрлерін сандық жағынан өлшеп, сан
шкаласы дейтімен ізделіп отырған көрсеткіштердің белгілі маңызын қосуды
немесе шығарып тастауды іске асыруға болады. Мәселен, еңбек үрдісі жүзеге
асырылатын ортадағы жағдайға жұмысшылардың қанағатанған деңгейінің
пайдалылығы 500 бірлікке тең ( жоғалмауы) шамамен бағалануы мүмкін, онда
тиісінше қолайсыз салдар (келесі айда банк жіберген шот) 700 бірлікке (
жағымсыз) тең болады. Сонымен жұмысшылар еңбек атқаратын ортадағы жағдайды
жақсартуға бағытталған акцияның жалпы қорытындысы пайдалылықтың 200
бірлігін ( жағымсыз құрайды) Егер утилитаризм принципі кез келген басқа
актіден нақты іс - әрекетті заңды дейтін болса, онда барынша пайда түсірген
іс әрекет оны жасаған адам үшін заңды болады деуге келмейді. Ең дұрысы
мынадай пікірді: акциялар саласында болған адамдардың бәріне пайда
келтірген іс әрекетті ( оның ішінде акцияны өткізген адамда да) заңды деп
тапқан жөн. Утилитаризм принципін, жағымсызға қарағанда жағымдының
басымдылығы ( шығынынан кірісінің көптігі) көзделеді деген мағынада
түсіндіруге болмайды. Сайып келгенде, осы принцип бойынша, басқа
варианттарға қарағанда, көп таза кіріс келтіретін акция заңды деп
есептелгені дұрыс. Ақырында, утилитаризм принципі бідің іс әрекеттеріміздің
тек тікелей және әп сәттік нәтижелерді есепке алу қажеттігін көздейді деп
ойлау қате болар еді. Керісінше, нәтижелердің барлық варианттарын
сараптағанда шығыстар мен кірістер түріндегі ағымдық жағымды және жағымсыз
әсерлер ( эффекты) қалай ескерілсе, солай олардың салдарын, оның ішінде
жанама нәтижелерін де ескеру керек.
Утилитаризм теориясының тартымды жақтары көп. Оның ережелері тәртіптің
моральдық жағынан интуитивтік ( іштей) баға беру үшін пайдаланылатын
белгілермен үйлесіп тұрады. Мәселен, адам акция өткізуге неге моральдық
жағынан міндетті екенін түсіндірмек болған жағдайында оның іс әрекеті басқа
адамдарға пайда немесе залал келуі туралы ойларын басшылыққа алады.
Мораль жайында ойластырғанда айналасыңдағылардың мүддесін өзіңдігімен
теңдей көруді ескеру. Мұндай мінез толықтай утилитаризм теориясымен сіңісе
алады. Өйткені соңғысының қағидаты акцияларға қатысқан барлық адамдар
жөнінде іс әрекеттің нәтижесін анықтауды талап етеді.
Утилитаризм принципін пайдаланып, кейбір жөнсіздіктердің (өтіріктің,
зинянқорлықтың, кісі өлтірудің) неге моральға жатпайтынын, ал басқалары,
керісінше моральдық жағынан ақтауға ( әділ пікірлерді, адамдықты
міндеттемеден айнымауды) тұратынын түсіндіруге болады. Утилитаризм
теориясын жақтаушылар өтірік жұртшылықтың әл-ауқатының төмендеуіне
соқтыратынын, оның жақсы еместігін дәлелдеп бере алады. Адамдар бір-бірін
алдағанда олардың сенсуі мен ынтымақтасуға ықыласы азаяды. Осыдан жалпы әл
ауқаттың деңгейі төмендейді. Ара қатынасындағы ақиқат жағымды фактор,
сенімді нығайтып, ынтымақты күшейтеді, сол арқылы әл-ауқатты көтеруге
жәрдем тигізуге болады. Ең жақсысы шындықты айту, өтіріктен бас тарту.
Әйткенімен утилитаризмді жақтаушылар іс әрекеттің әдепсіздікке сөзсіз
ұшырайтынын жоққа шығарады. Мәселен, олар арамдық немесе ұрлық әрдайым
жаман дегенге келісе бермес еді. Адамдардың жасаған өзге акциясына
қарағанда олардың енді бір ситуациядағы арамдықтары қолайлы салдарларға қол
жеткізсе, онда, егер дәстүрлі утилитаризм теориясына жүгінсек арамдық
моральдық жағынан ( жеке жағдайда) анықталатын болады.
Утилитаризм идеялары экономика ғылымдарын өркендетуге зор ықпалын
тигізеді. Х1Х ғасырдың көптеген экономистері шаруашылық механизмі
негіздеріне, адамдардың өздерінің тұрмыстық жағдайларын барынша жақсартуға
табиғи ұмтылысы жататынын нықтап айтқан. Ал өндірілген тауарлардың
пайдалылығы оларға адамның төлегісі келетін бағамен өлшенеді. Осы және
басқа да жағдайларды ескере келіп, экономистер сұранымы мен ұсынысы сатушы
мен сатып алушы араларындағы, баршаға мәлім, тәуелділікті анықтауға
мүмкіндік алды. Сондай-ақ, нарықтық еркін бәсекелестік жағдайларындағы
бағалардың тең болу себептерін түсіндірді. Бұдан әрі экономистер
бәсекелестік негізінде нарық еркіндігін дамыту тұтынушыда өзінің қоғамдық
пайдалылығын барынша ( Паратонның терминалогиясын пайдаланғанда оптимумға
дейін) көтеретін ресурстарды іске асыру тәсіліне жеткізіп, бағаларды
өзгертіп тұратын механизм барын дәлелдеп берді. Және де бұл сатып алу
қабілетін көтеру есебінен болады. Утилитаризм теориясының айқындамасы бола
тұрып, экономистер еркін нарық жүйесі баламасы болады деген қорытындыға
келген.Утилитаризм теориясы шығындар мен кірістерді сараптау әдісінің
негізіне жатады. Атап айтқанда, осы әдісті бүгінгі және алдағы кірістердің
шама айырмасын, бүгінгі және болашақтағы шығындардың шамасы жолы мен
инвестициялардың тиімділігін анықтау үшін ( мәселен, полотнолар,
фабрикалар, қоғамдық парктер салуға т. б арналған жобалар) пайдаланады.
Ізделіп отырған көрсеткіштерді есептеп шығару үшін осы жобаларды жүзеге
асыруға байланысты қолдағы орындармен болжанған әсерлердің бағаларын
дисконттау ( ақшалай түрде) әдісі қолданылады. Сонымен, аталған әсерлер
қоршаған ортаға қалай тиген болса, халық үшін де солай қарастырылады
Бағаларды анықтаудың сан алуан тәсілдері болғанымен, мұндай есептерді (
ақшаға шаққанда) орман көркі секілді сезілмейтін параметрлерді ( мәселен,
осы тақылеттес пейжазды, бірақ ол жеке адамның иелігіндегі парк болса,
сүйсінгені үшін қанша адамның ақы төлегенін білмек болсақ) жүзеге асыру
оңай болмайды. Егер, бір қоғамдық жобадан алынған кіріс осы жобаға
жұмсалған шығыннан ( ақшалай) асып түссе, сондай-кіріс пен шығыстың айырма
шамасы баламалы варианттан жоғары болса, онда бірінші жобаны іске асыру
қажеттігі туралы қорытынды жасауға болады. Осы шеңберде қоғамдық
пайдалылықты анықтауға утилитаризм тұжырымдамасын пайдалану кірістер мен
шығындардың арасындағы ақшалай эквиваленттік қатынас есебіне әкеледі.
Ақырында мынаны атап көрсетуге болады. Утилитаризм теориясының қағидалары
тиімділік категориялары туралы түсініктермен жақсы үйлеседі. Олардың мәні
әр түрлі болғанымен оны көп адамдар ресурстар мөлшері белгілі болғанда
барынша көп өнім өндіруге арналған мүмкіндіктерді сипаттауға пайдаланады.
Басқаша айтқанда, ресурстардың шығынын азайтып өнім көп керегінше шығаруды
қамтамасыз еткен операция тиімді деп есептелген. Утилитаризм айқындамасы
тұрғысынан осылай түсіну керек. Өйткені осы теория шеңберінде шығындарды
азайтып, барынша көп пайда келтіретін іс әрекет салты құқықты деп
есептелген. Тиімділік туралы жоғарыда айтылған: өнімді керегінше
шығаруды және ресурстар шығыны деген сөздермен ауыстыру керек. Сонда біз
утилитаризмнің негізгі формуласын аламыз. Өйткені утилитаризм теориясына
сәйкес ісәректтің сыпайы түрі әрдайым тиімді болып табылады.
6.4. Утилитаризм идеясының дамуы
Алайда утилитаризм теорисының қағидаттарын тәжірибеде қолдану бірқатар
проблемалармен байланысты. Солардың негізгілерінің бірі- қоғамдық
пайдалылықты сандық жағынан анықтаудың қажеттігі. Осы проблемалар
аспектілерінің бірі мынадай: Әр адамға әрқилы ісәрекеттің тиімділігін қалай
өлшеп, утилитаризм ойластыруларына орай алынған нәтижелерді қалай
жалғастыруға болады ?. Мәселен, сіз де мен де көздеген қызмет орнына жеттік
дейік. Осының сіз үшін және мен үшін пайдалылығы көп немесе аз болғанын
қалай өлшеу керек? Біздің әрқайсымыз жұмысымызды атқара жүріп, көп шығара
алатындығымызға сенімді бола аламыз ба? Өйткені біз орындарымызбен ауыса
алмаймыз. Бұған әділ негіз жоқ, және де сандық жағынан мұндай пайданы
анықтау мүмкін емес.
Проблеманың екінші жағы мынадай: Кейбір жағдайларда кірістер мен
шығындарды өлшеп көрсету мүмкін емес. Мәселен, денсаулықтың және ғұмырдың
құндылықтарын қалай өлшеуге болады? Айталық, цехта қымбат бағалы желдеткіш
орнату нәтижесінде өкпе ауруларын тудыратын концероген тозаң толық жайылды
дейік. Осы шара нәтижесінде жұмысшының ғұмыры бес жылға ұзарды. Сонда
ғұмырдың ұзарған осы жылдар қүнын қалай есептеп шығаруға және оны желдеткіш
жабдықтар құнымен, оны орнатуға жұмсалған шығындармен қалай салыстыруға
болады.?.
Проблемалардың үшінші аспектісі көп жағдайларда кірістер мен шығындардың
көлемін болжау мүмкіндігінің жоқтығымен байланысты. Мәселен, іргелі ғылыми
зерттеулердің пайдасы мен зиянын анықтау мүмкін емес екені мәлім. Атап
айтқанда, әңгіме ғылыми бағдарламаға жұмсалатын инвестиция мөлшерін анықтау
жайында болып отыр. Бағдарлама жүзеге асқанда мүмкін, ерекше бағалы
нәтижелер берер десе де оны дәл сол сәтте тәжірибеде пайдалану мүмкін емес.
Дүниежүзіне арналғандай осы ақпараттың шын құндылығы қандай? Оны қалай
өлшеп, жергілікті ауруханаға қосымша үй немесе кедейлерге бас пана тұрғызу
сияқты құндылықтарымен қалай салыстыруға болады.
Утилитаризмді сынаушылардың пікірлеріне қарағанда бұл теорияны
жақтаушылардың проблемаға объективті сипат бермек болған әрекеттерін өлшеу
проблемаларының нақ өзін жоққа шығарады. Бірақ, бұл проблема оппоненттердің
айтқандарына қарсы утилитаризм теориясын жақтаушыларда жауап топтамалары
бар. Утилитаристердің берік сенімі бойынша нақты өмірде көптеген шешімдер
таза сандық базада қабылдануы мүмкін. Кірістер мен шығыстарды сандық
тұрғыдан өлшеудің шешімдерін қабылдаудың оңтайлы тәсілі ақша эквивалентін
пайдалануға негізделеді. Принциптерде бар объект оны керек еткен адам үшін
құнды. Бұл сол адамның зат үшін белгілі баға бойынша білдіреді. Егер қандай
да бір затқа, басқасына қарағанда, екі есе артық төленетін болса, онда бұл
сатып алушы үшін бірінші зат, екішіден екі есе құнды екенін көрсетеді. Ал
бір топ адамдарға бірінші немесе екінші объектінің құнды екенін анықтау
үшін, нарықта бұл заттарға кез келген адамның қолы жететін жағдайында, осы
объектілер бағаларының тек орташа маңызын біліп алған жөн. Қысқаша
айтқанда, нарықтық баға, шешім қабылдауға байланысты, кірістермен шығыстар
көлемінің жалпы сандық көрсеткіші ретінде қызмет атқарады. Басқаша
айтқанда, сол объектнің құндылығын ол үшін еркін нарықта сатуға қойылған
бағасымен анықтауға болады. Егер еркін нарықта объект сатылмаса, сатылуға
тиісті осы тектес объектілердің бағаларын білуге болады. Ақшалай
эквиваленттің маңызды артықшылығы бар. Ол уақыт пен белгісіздік сияқты
факторлардың ықпалын ескеруге мүмкіндік береді. Егер құндылықтың ақшалай
түрі ( кірістер мен шығыстар) тек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
1. Бизнес этикасының құрылымы.
2. Дін және бизнес
3. Утилитаризм теорисы
4. Диантистика этикасы
5. Әділдік этикасы
6.1. Бизнес этикасының құрылымы
Бизнес этикасы – ғылыми пән және ол іскерлік жағдайларында этикалық
принциптерді қолдануды зерттейді. Бизнес этикасында мына мәселелерді
жетілдіру: Корпаративтік және әмбебап этика арасындағы өзара қатынастар,
әлеуметтік жауапкершілік проблемасы, шешімдер қабылдаудың нақты
ситуацияларына этиканың жалпы принциптерін қосу мәселесі, этика деңгейін
көтеру тәсілдері, экономикалық тәртіпке т.с.с. діни және мәдени
құндылықтардың тигізер әсерлері көбірек қарастырылады.
Мораль теориясы
Психология бизнес этикасы Маркетинг
Экономика
1-сурет. Бизнес этикасы мен білімнің басқа салалары арасындағы өзара
қатынастар
Бизнес этикасын макроэтика және микроэтика деп екіге бөлу дәстүрге
айналған. Макроэтика- бизнес этикасының бір бөлігі, ол қоғамның әлеуметтік
және экономикалық құрылымдарының макросубъектілері: корпорациялар, мемлекет
пен қоғам, олардың бөлімдері арасындағы моральдық катынастардың
ерекшеліктерін қарастырады.
Микроэтика- корпорация ішіндегі моральдық қатынастар, корпорация
қызметкерлері, сондай-ақ, акция ұстаушылар арасындағы ерекшеліктерді
зерттейді.
Мамандар макросубъетілер арасындағы моральдық қатынастар жүйесінде:
горизонтальді және вертикальды деңгейлерді айрықша бөліп көрсетеді.
Горизонтальды деңгейде сипаттамасы бірдей субъектілер мен әртүрлі
корпорациялар арасындағы моральдық қатынастар қарастырылады. Ал вертикальды
сипаттамасы мен қасиеттері әртүрлі субъектілер арасындағы моральдық
қатынастар сөз етіледі. Осы деңгейдің қарауына корпорция мен мемлекет
арасындағы бүтіндей корпорациялармен қоғам (немесе бөліктері) арасындағы
және корпорациялар мен қоршаған орта арасындағы қатынастарда жатады.
Адамдардың көпшілігі шешімдерін микродеңгейде, өз тәртібіне жауап берер
шақта қабылдайды. Бұл шешімдер жеке адамға, жақындары мен әріптестерінің
немесе шағын ынымақтастардың әл ауқатына қатысты болып келеді. Ертелі - кеш
кейбір адамдар макродеңгейде, мәселен, мемлекеттік ұлттық саясатты
қалыптастыруға қатысуға шешім қабылдай бастайды.
Бизнес этикасының экономикалық институттарды қалыптастыруға және де,
бизнес білгірлерінің жұмыс істеуіне қатысы бар. Қоғамның экономикалық
институттары мораль саласына енбей қоймайды. Сондықтан да бизнес этикасының
макродеңгейінің мән маңызына баға жеткізсіз.
Бизнесте макродеңгей тұрғысынан іске келу өтпелі кезеңдегі экономика
үшін аса маңызды. Мәселен, Қазақстанда негізгі экономикалық институттарды
трансформациялау болып жатыр. Егер институттардың жақсы ойластырылған
құрылымдары мәдени және әлеуметтік жағдайларға бейімделсе, олар
макродеңгейдегі этикалық жауапты тәртіпке келтіруге мүмкіндік туғызады.
Егер институттар жалған түрде құрылып, нақты әлеуметтік жағдайлар
ескерілмесе, еңбек ұжымы деңгейінде этикалық жеке проблемаларға күш жігер
жұмсаудың қажеті жоқ. Өйткені адамдардың экономикалық шалғай
институттарымен және қате саяси бағытпен ұдайы күрес жүргізуіне тура
келеді.
Бизнес этикасының қай жерде аяқталып, экономикалық теорияның қашан
басталарын макродеңгейде айту қиын. Сайып келгенде, макродеңгейдегі бизнес
этикасы экономикалық институттар мен олардың саясаттарына этика теориясын
қолданумен байланысты десек, онда экономика туралы ұмытып, бизнестің
этикалық проблемалары хақында пікір айтудың қажеті жоқ.
Екі бағыттың өзара әрекеттесуін сараптау қиын болғанымен, мұны ескермесе
болмайды. Егер, бір жағынан, саясатты анықтайтын адамдарға пайдалы кеңестер
беріліп жатса, онда бизнес этикасына арналған экономикалық теорияны білу
керек. Екінші жағынан әлеуметтік және моральдық құндылықтар
қатыстырылмайынша экономикалық сараптау толық болып шықпайды. Кейде этиканы
білетін адам экономист ретінде, ал экономист болса этикашы сияқты пікірлер
айтады. Ендеше бұл іскер адамдар алдында тұрған проблемаларды шешу
кезіндегі екі жақтың өзара әрекеттестігінің көрінісі болып табылады.
Бизнес этикасы – ғылыми пән және ол іскерлік жағдайларында этикалық
принциптерді қолдануды зерттейді. Бизнес этикасында мына мәселелерді
жетілдіру: Корпаративтік және әмбебап этика арасындағы өзара қатынастар,
әлеуметтік жауапкершілік проблемасы, шешімдер қабылдаудың нақты
ситуацияларына этиканың жалпы принциптерін қосу мәселесі, этика деңгейін
көтеру тәсілдері, экономикалық тәртіпке т.с.с. діни және мәдени
құндылықтардың тигізер әсерлері көбірек қарастырылады.
Мораль теориясы
Психология бизнес этикасы Маркетинг
Экономика
1-сурет. Бизнес этикасы мен білімнің басқа салалары арасындағы өзара
қатынастар
Бизнес этикасын макроэтика және микроэтика деп екіге бөлу дәстүрге
айналған. Макроэтика- бизнес этикасының бір бөлігі, ол қоғамның әлеуметтік
және экономикалық құрылымдарының макросубъектілері: корпорациялар, мемлекет
пен қоғам, олардың бөлімдері арасындағы моральдық катынастардың
ерекшеліктерін қарастырады.
Микроэтика- корпорация ішіндегі моральдық қатынастар, корпорация
қызметкерлері, сондай-ақ, акция ұстаушылар арасындағы ерекшеліктерді
зерттейді.
Мамандар макросубъетілер арасындағы моральдық қатынастар жүйесінде:
горизонтальді және вертикальды деңгейлерді айрықша бөліп көрсетеді.
Горизонтальды деңгейде сипаттамасы бірдей субъектілер мен әртүрлі
корпорациялар арасындағы моральдық қатынастар қарастырылады. Ал вертикальды
сипаттамасы мен қасиеттері әртүрлі субъектілер арасындағы моральдық
қатынастар сөз етіледі. Осы деңгейдің қарауына корпорция мен мемлекет
арасындағы бүтіндей корпорациялармен қоғам (немесе бөліктері) арасындағы
және корпорациялар мен қоршаған орта арасындағы қатынастарда жатады.
Адамдардың көпшілігі шешімдерін микродеңгейде, өз тәртібіне жауап берер
шақта қабылдайды. Бұл шешімдер жеке адамға, жақындары мен әріптестерінің
немесе шағын ынымақтастардың әл ауқатына қатысты болып келеді. Ертелі - кеш
кейбір адамдар макродеңгейде, мәселен, мемлекеттік ұлттық саясатты
қалыптастыруға қатысуға шешім қабылдай бастайды.
Бизнес этикасының экономикалық институттарды қалыптастыруға және де,
бизнес білгірлерінің жұмыс істеуіне қатысы бар. Қоғамның экономикалық
институттары мораль саласына енбей қоймайды. Сондықтан да бизнес этикасының
макродеңгейінің мән маңызына баға жеткізсіз.
Бизнесте макродеңгей тұрғысынан іске келу өтпелі кезеңдегі экономика
үшін аса маңызды. Мәселен, Қазақстанда негізгі экономикалық институттарды
трансформациялау болып жатыр. Егер институттардың жақсы ойластырылған
құрылымдары мәдени және әлеуметтік жағдайларға бейімделсе, олар
макродеңгейдегі этикалық жауапты тәртіпке келтіруге мүмкіндік туғызады.
Егер институттар жалған түрде құрылып, нақты әлеуметтік жағдайлар
ескерілмесе, еңбек ұжымы деңгейінде этикалық жеке проблемаларға күш жігер
жұмсаудың қажеті жоқ. Өйткені адамдардың экономикалық шалғай
институттарымен және қате саяси бағытпен ұдайы күрес жүргізуіне тура
келеді.
Бизнес этикасының қай жерде аяқталып, экономикалық теорияның қашан
басталарын макродеңгейде айту қиын. Сайып келгенде, макродеңгейдегі бизнес
этикасы экономикалық институттар мен олардың саясаттарына этика теориясын
қолданумен байланысты десек, онда экономика туралы ұмытып, бизнестің
этикалық проблемалары хақында пікір айтудың қажеті жоқ.
Екі бағыттың өзара әрекеттесуін сараптау қиын болғанымен, мұны ескермесе
болмайды. Егер, бір жағынан, саясатты анықтайтын адамдарға пайдалы кеңестер
беріліп жатса, онда бизнес этикасына арналған экономикалық теорияны білу
керек. Екінші жағынан әлеуметтік және моральдық құндылықтар
қатыстырылмайынша экономикалық сараптау толық болып шықпайды. Кейде этиканы
білетін адам экономист ретінде, ал экономист болса этикашы сияқты пікірлер
айтады. Ендеше бұл іскер адамдар алдында тұрған проблемаларды шешу
кезіндегі екі жақтың өзара әрекеттестігінің көрінісі болып табылады.
Бизнес этикасы – ғылыми пән және ол іскерлік жағдайларында этикалық
принциптерді қолдануды зерттейді. Бизнес этикасында мына мәселелерді
жетілдіру: Корпаративтік және әмбебап этика арасындағы өзара қатынастар,
әлеуметтік жауапкершілік проблемасы, шешімдер қабылдаудың нақты
ситуацияларына этиканың жалпы принциптерін қосу мәселесі, этика деңгейін
көтеру тәсілдері, экономикалық тәртіпке т.с.с. діни және мәдени
құндылықтардың тигізер әсерлері көбірек қарастырылады.
Мораль теориясы
Психология бизнес этикасы Маркетинг
Экономика
1-сурет. Бизнес этикасы мен білімнің басқа салалары арасындағы өзара
қатынастар
Бизнес этикасын макроэтика және микроэтика деп екіге бөлу дәстүрге
айналған. Макроэтика- бизнес этикасының бір бөлігі, ол қоғамның әлеуметтік
және экономикалық құрылымдарының макросубъектілері: корпорациялар, мемлекет
пен қоғам, олардың бөлімдері арасындағы моральдық катынастардың
ерекшеліктерін қарастырады.
Микроэтика- корпорация ішіндегі моральдық қатынастар, корпорация
қызметкерлері, сондай-ақ, акция ұстаушылар арасындағы ерекшеліктерді
зерттейді.
Мамандар макросубъетілер арасындағы моральдық қатынастар жүйесінде:
горизонтальді және вертикальды деңгейлерді айрықша бөліп көрсетеді.
Горизонтальды деңгейде сипаттамасы бірдей субъектілер мен әртүрлі
корпорациялар арасындағы моральдық қатынастар қарастырылады. Ал вертикальды
сипаттамасы мен қасиеттері әртүрлі субъектілер арасындағы моральдық
қатынастар сөз етіледі. Осы деңгейдің қарауына корпорция мен мемлекет
арасындағы бүтіндей корпорациялармен қоғам (немесе бөліктері) арасындағы
және корпорациялар мен қоршаған орта арасындағы қатынастарда жатады.
Адамдардың көпшілігі шешімдерін микродеңгейде, өз тәртібіне жауап берер
шақта қабылдайды. Бұл шешімдер жеке адамға, жақындары мен әріптестерінің
немесе шағын ынымақтастардың әл ауқатына қатысты болып келеді. Ертелі - кеш
кейбір адамдар макродеңгейде, мәселен, мемлекеттік ұлттық саясатты
қалыптастыруға қатысуға шешім қабылдай бастайды.
Бизнес этикасының экономикалық институттарды қалыптастыруға және де,
бизнес білгірлерінің жұмыс істеуіне қатысы бар. Қоғамның экономикалық
институттары мораль саласына енбей қоймайды. Сондықтан да бизнес этикасының
макродеңгейінің мән маңызына баға жеткізсіз.
Бизнесте макродеңгей тұрғысынан іске келу өтпелі кезеңдегі экономика
үшін аса маңызды. Мәселен, Қазақстанда негізгі экономикалық институттарды
трансформациялау болып жатыр. Егер институттардың жақсы ойластырылған
құрылымдары мәдени және әлеуметтік жағдайларға бейімделсе, олар
макродеңгейдегі этикалық жауапты тәртіпке келтіруге мүмкіндік туғызады.
Егер институттар жалған түрде құрылып, нақты әлеуметтік жағдайлар
ескерілмесе, еңбек ұжымы деңгейінде этикалық жеке проблемаларға күш жігер
жұмсаудың қажеті жоқ. Өйткені адамдардың экономикалық шалғай
институттарымен және қате саяси бағытпен ұдайы күрес жүргізуіне тура
келеді.
Бизнес этикасының қай жерде аяқталып, экономикалық теорияның қашан
басталарын макродеңгейде айту қиын. Сайып келгенде, макродеңгейдегі бизнес
этикасы экономикалық институттар мен олардың саясаттарына этика теориясын
қолданумен байланысты десек, онда экономика туралы ұмытып, бизнестің
этикалық проблемалары хақында пікір айтудың қажеті жоқ.
Екі бағыттың өзара әрекеттесуін сараптау қиын болғанымен, мұны ескермесе
болмайды. Егер, бір жағынан, саясатты анықтайтын адамдарға пайдалы кеңестер
беріліп жатса, онда бизнес этикасына арналған экономикалық теорияны білу
керек. Екінші жағынан әлеуметтік және моральдық құндылықтар
қатыстырылмайынша экономикалық сараптау толық болып шықпайды. Кейде этиканы
білетін адам экономист ретінде, ал экономист болса этикашы сияқты пікірлер
айтады. Ендеше бұл іскер адамдар алдында тұрған проблемаларды шешу
кезіндегі екі жақтың өзара әрекеттестігінің көрінісі болып табылады.
Бизнес этикасы – ғылыми пән және ол іскерлік жағдайларында этикалық
принциптерді қолдануды зерттейді. Бизнес этикасында мына мәселелерді
жетілдіру: Корпаративтік және әмбебап этика арасындағы өзара қатынастар,
әлеуметтік жауапкершілік проблемасы, шешімдер қабылдаудың нақты
ситуацияларына этиканың жалпы принциптерін қосу мәселесі, этика деңгейін
көтеру тәсілдері, экономикалық тәртіпке т.с.с. діни және мәдени
құндылықтардың тигізер әсерлері көбірек қарастырылады.
Мораль теориясы
Психология бизнес этикасы Маркетинг
Экономика
1-сурет. Бизнес этикасы мен білімнің басқа салалары арасындағы өзара
қатынастар
Бизнес этикасын макроэтика және микроэтика деп екіге бөлу дәстүрге
айналған. Макроэтика- бизнес этикасының бір бөлігі, ол қоғамның әлеуметтік
және экономикалық құрылымдарының макросубъектілері: корпорациялар, мемлекет
пен қоғам, олардың бөлімдері арасындағы моральдық катынастардың
ерекшеліктерін қарастырады.
Микроэтика- корпорация ішіндегі моральдық қатынастар, корпорация
қызметкерлері, сондай-ақ, акция ұстаушылар арасындағы ерекшеліктерді
зерттейді.
Мамандар макросубъетілер арасындағы моральдық қатынастар жүйесінде:
горизонтальді және вертикальды деңгейлерді айрықша бөліп көрсетеді.
Горизонтальды деңгейде сипаттамасы бірдей субъектілер мен әртүрлі
корпорациялар арасындағы моральдық қатынастар қарастырылады. Ал вертикальды
сипаттамасы мен қасиеттері әртүрлі субъектілер арасындағы моральдық
қатынастар сөз етіледі. Осы деңгейдің қарауына корпорция мен мемлекет
арасындағы бүтіндей корпорациялармен қоғам (немесе бөліктері) арасындағы
және корпорациялар мен қоршаған орта арасындағы қатынастарда жатады.
Адамдардың көпшілігі шешімдерін микродеңгейде, өз тәртібіне жауап берер
шақта қабылдайды. Бұл шешімдер жеке адамға, жақындары мен әріптестерінің
немесе шағын ынымақтастардың әл ауқатына қатысты болып келеді. Ертелі - кеш
кейбір адамдар макродеңгейде, мәселен, мемлекеттік ұлттық саясатты
қалыптастыруға қатысуға шешім қабылдай бастайды.
Бизнес этикасының экономикалық институттарды қалыптастыруға және де,
бизнес білгірлерінің жұмыс істеуіне қатысы бар. Қоғамның экономикалық
институттары мораль саласына енбей қоймайды. Сондықтан да бизнес этикасының
макродеңгейінің мән маңызына баға жеткізсіз.
Бизнесте макродеңгей тұрғысынан іске келу өтпелі кезеңдегі экономика
үшін аса маңызды. Мәселен, Қазақстанда негізгі экономикалық институттарды
трансформациялау болып жатыр. Егер институттардың жақсы ойластырылған
құрылымдары мәдени және әлеуметтік жағдайларға бейімделсе, олар
макродеңгейдегі этикалық жауапты тәртіпке келтіруге мүмкіндік туғызады.
Егер институттар жалған түрде құрылып, нақты әлеуметтік жағдайлар
ескерілмесе, еңбек ұжымы деңгейінде этикалық жеке проблемаларға күш жігер
жұмсаудың қажеті жоқ. Өйткені адамдардың экономикалық шалғай
институттарымен және қате саяси бағытпен ұдайы күрес жүргізуіне тура
келеді.
Бизнес этикасының қай жерде аяқталып, экономикалық теорияның қашан
басталарын макродеңгейде айту қиын. Сайып келгенде, макродеңгейдегі бизнес
этикасы экономикалық институттар мен олардың саясаттарына этика теориясын
қолданумен байланысты десек, онда экономика туралы ұмытып, бизнестің
этикалық проблемалары хақында пікір айтудың қажеті жоқ.
Екі бағыттың өзара әрекеттесуін сараптау қиын болғанымен, мұны ескермесе
болмайды. Егер, бір жағынан, саясатты анықтайтын адамдарға пайдалы кеңестер
беріліп жатса, онда бизнес этикасына арналған экономикалық теорияны білу
керек. Екінші жағынан әлеуметтік және моральдық құндылықтар
қатыстырылмайынша экономикалық сараптау толық болып шықпайды. Кейде этиканы
білетін адам экономист ретінде, ал экономист болса этикашы сияқты пікірлер
айтады. Ендеше бұл іскер адамдар алдында тұрған проблемаларды шешу
кезіндегі екі жақтың өзара әрекеттестігінің көрінісі болып табылады.
6.2. Дін және бизнес
Бизнес этикасына оның моральдық проблемаларына келудің негізгі төрт
амалы бар. Олардың біріншісі - діни этиканы арқау етеді. Оның негізіне
иудеокристиан дінінің алдама, ұрлама, жақыныңа бола қарсы жалған куә
болма деген т. б. дәстүрінен бастау алған өте жоғары адамгершілік
құндылықтар кіреді. Баршаға мәлім, алғашқы кәсіпкерлер мейлінше діншіл
болған. В. Вебердің айтқанындай, протестантизмнің діни ерекшеліктері жаңа
кезеңде капиталистік қатынастардың қарқынды дамуына жеткізілген.
Адам кез - келген моральдық проблемаларды шешкен кезде аса жоғары
адамгершілік құндылықтардың кейбіреулеріне қажеттілігі тұрғысында сүйенуге
тиіс. Десе де, бизнесте діни этиканы тікелей пайдалануда белгілі
шектеулері болады. Біріншіден, бүгінгі бизнестің жандануы мынаған әкеледі:
діни алуан дәстүрлерді – христиандықты, иудаизмді, исламды, буддизмді,
конфуцианствоны және басқаларын ұстанатын адамдар іскерлік қатынастардың
агенттеріне айналады.
Екіншіден нақты адамгершілік таңдау жасаған шақтарда жоғары құндылықтар
да адамға пайда келтіре алмайды. Бұл үшін діни адамгершілік құндылықтарға
арқа сүйейтін бизнесмен осы заманғы кәсіпкерлердің күрделі проблемаларын
сараптап, шешуде өзіне көмектесе алатын бірқатар этикалық құралдарға мұқтаж
болады. Бизнес этикасының басқа үш амалы үш түрлі этикалық дәстүрлерді
утилитаризмді, деонитикалық этиканы
( борыштылық этикасы) және әділдік этикасын тірек етеді.
Әрине, экономикалық тәртіпке тигізетін діни сананың ықпалын кемітуге
болмайды. Адам мінез құлқының, оның ішінде бизнестің діни негіздері мәдени
дәстүрге айналғаны шықты да, адам өзінің артықшылықпен құштарлықтың
тамырлары туралы ойланып жатпаса да, көрінетін болады. Сондықтан да казіргі
уақытта әртүрлі елдердегі мәдени ерекшіліктерді зерттейтін менеджмент
саласы дамып келеді. Осыған байланысты авторлар Ресейдегі экономикалық осы
тектегі тәртіпті жеке сараптау қажет деп тапты.
Төменде америкалық ғалымдар М. Валакестің, Дж. Ролзаның, Л. Нэштің және
басқаларының еңбектерінде келтірілген бизнес этикасы туралы таластардың
негізгі сәттері қысқаша баяндап беріп отыр.
7.3. Утилитаризм теориясы
Бизнес этикасында ең бір ықпалды дәстүрдің бірі- утилитаризм теориясы.
Дәстүрлі утилитаризм теориясының негізін қалаған Иеремия Бентам ( 1748-
1832) санайды. Бентам өзінің еңбектерінде құндылықтарды өлшеудің объективті
белгілерін іздестірудің әдістемесін жасады. Экономикалық көзқарас
тұрғысынан қарағанда, әдістеме әлеуметтік саясатпен қоғамдық заңнаманың
боламалылығын анықтайтын қарапайым әрі қанағаттануға болатын мүмкіндікті
қамтамасыз етуге тиіс. Автордың пікіріне қарағанда, әрекет салтымен
қолданыстағы заңдардың сәйкес деңгейі және әрекеттердің пайдалы және зиянды
деңгейлері тиімді белгілер бола алар еді ( оның салдарын бағалау
мәліметтері бойынша).
Сөйтіп, утилитаризм принциптері іс қимылмен жасалатын игіліктерді сандық
жағынан өлшеу мүмкіндігінің болуын, оларды жинақтауға, сондай-ақ, игілік
сандарымен теріс нәтижелер сандары арасындағы айырманы есептеп шығаруға,
демек әрекеттердің қайсысы барынша таза кіріс беретінін немесе өте аз шығын
жасайтынын анықтауға мүмкіндік барын топшылайды.. Сонымен, осы принциптің
негізінде кіріс пен шығыстың барлық түрлерін сандық жағынан өлшеп, сан
шкаласы дейтімен ізделіп отырған көрсеткіштердің белгілі маңызын қосуды
немесе шығарып тастауды іске асыруға болады. Мәселен, еңбек үрдісі жүзеге
асырылатын ортадағы жағдайға жұмысшылардың қанағатанған деңгейінің
пайдалылығы 500 бірлікке тең ( жоғалмауы) шамамен бағалануы мүмкін, онда
тиісінше қолайсыз салдар (келесі айда банк жіберген шот) 700 бірлікке (
жағымсыз) тең болады. Сонымен жұмысшылар еңбек атқаратын ортадағы жағдайды
жақсартуға бағытталған акцияның жалпы қорытындысы пайдалылықтың 200
бірлігін ( жағымсыз құрайды) Егер утилитаризм принципі кез келген басқа
актіден нақты іс - әрекетті заңды дейтін болса, онда барынша пайда түсірген
іс әрекет оны жасаған адам үшін заңды болады деуге келмейді. Ең дұрысы
мынадай пікірді: акциялар саласында болған адамдардың бәріне пайда
келтірген іс әрекетті ( оның ішінде акцияны өткізген адамда да) заңды деп
тапқан жөн. Утилитаризм принципін, жағымсызға қарағанда жағымдының
басымдылығы ( шығынынан кірісінің көптігі) көзделеді деген мағынада
түсіндіруге болмайды. Сайып келгенде, осы принцип бойынша, басқа
варианттарға қарағанда, көп таза кіріс келтіретін акция заңды деп
есептелгені дұрыс. Ақырында, утилитаризм принципі бідің іс әрекеттеріміздің
тек тікелей және әп сәттік нәтижелерді есепке алу қажеттігін көздейді деп
ойлау қате болар еді. Керісінше, нәтижелердің барлық варианттарын
сараптағанда шығыстар мен кірістер түріндегі ағымдық жағымды және жағымсыз
әсерлер ( эффекты) қалай ескерілсе, солай олардың салдарын, оның ішінде
жанама нәтижелерін де ескеру керек.
Утилитаризм теориясының тартымды жақтары көп. Оның ережелері тәртіптің
моральдық жағынан интуитивтік ( іштей) баға беру үшін пайдаланылатын
белгілермен үйлесіп тұрады. Мәселен, адам акция өткізуге неге моральдық
жағынан міндетті екенін түсіндірмек болған жағдайында оның іс әрекеті басқа
адамдарға пайда немесе залал келуі туралы ойларын басшылыққа алады.
Мораль жайында ойластырғанда айналасыңдағылардың мүддесін өзіңдігімен
теңдей көруді ескеру. Мұндай мінез толықтай утилитаризм теориясымен сіңісе
алады. Өйткені соңғысының қағидаты акцияларға қатысқан барлық адамдар
жөнінде іс әрекеттің нәтижесін анықтауды талап етеді.
Утилитаризм принципін пайдаланып, кейбір жөнсіздіктердің (өтіріктің,
зинянқорлықтың, кісі өлтірудің) неге моральға жатпайтынын, ал басқалары,
керісінше моральдық жағынан ақтауға ( әділ пікірлерді, адамдықты
міндеттемеден айнымауды) тұратынын түсіндіруге болады. Утилитаризм
теориясын жақтаушылар өтірік жұртшылықтың әл-ауқатының төмендеуіне
соқтыратынын, оның жақсы еместігін дәлелдеп бере алады. Адамдар бір-бірін
алдағанда олардың сенсуі мен ынтымақтасуға ықыласы азаяды. Осыдан жалпы әл
ауқаттың деңгейі төмендейді. Ара қатынасындағы ақиқат жағымды фактор,
сенімді нығайтып, ынтымақты күшейтеді, сол арқылы әл-ауқатты көтеруге
жәрдем тигізуге болады. Ең жақсысы шындықты айту, өтіріктен бас тарту.
Әйткенімен утилитаризмді жақтаушылар іс әрекеттің әдепсіздікке сөзсіз
ұшырайтынын жоққа шығарады. Мәселен, олар арамдық немесе ұрлық әрдайым
жаман дегенге келісе бермес еді. Адамдардың жасаған өзге акциясына
қарағанда олардың енді бір ситуациядағы арамдықтары қолайлы салдарларға қол
жеткізсе, онда, егер дәстүрлі утилитаризм теориясына жүгінсек арамдық
моральдық жағынан ( жеке жағдайда) анықталатын болады.
Утилитаризм идеялары экономика ғылымдарын өркендетуге зор ықпалын
тигізеді. Х1Х ғасырдың көптеген экономистері шаруашылық механизмі
негіздеріне, адамдардың өздерінің тұрмыстық жағдайларын барынша жақсартуға
табиғи ұмтылысы жататынын нықтап айтқан. Ал өндірілген тауарлардың
пайдалылығы оларға адамның төлегісі келетін бағамен өлшенеді. Осы және
басқа да жағдайларды ескере келіп, экономистер сұранымы мен ұсынысы сатушы
мен сатып алушы араларындағы, баршаға мәлім, тәуелділікті анықтауға
мүмкіндік алды. Сондай-ақ, нарықтық еркін бәсекелестік жағдайларындағы
бағалардың тең болу себептерін түсіндірді. Бұдан әрі экономистер
бәсекелестік негізінде нарық еркіндігін дамыту тұтынушыда өзінің қоғамдық
пайдалылығын барынша ( Паратонның терминалогиясын пайдаланғанда оптимумға
дейін) көтеретін ресурстарды іске асыру тәсіліне жеткізіп, бағаларды
өзгертіп тұратын механизм барын дәлелдеп берді. Және де бұл сатып алу
қабілетін көтеру есебінен болады. Утилитаризм теориясының айқындамасы бола
тұрып, экономистер еркін нарық жүйесі баламасы болады деген қорытындыға
келген.Утилитаризм теориясы шығындар мен кірістерді сараптау әдісінің
негізіне жатады. Атап айтқанда, осы әдісті бүгінгі және алдағы кірістердің
шама айырмасын, бүгінгі және болашақтағы шығындардың шамасы жолы мен
инвестициялардың тиімділігін анықтау үшін ( мәселен, полотнолар,
фабрикалар, қоғамдық парктер салуға т. б арналған жобалар) пайдаланады.
Ізделіп отырған көрсеткіштерді есептеп шығару үшін осы жобаларды жүзеге
асыруға байланысты қолдағы орындармен болжанған әсерлердің бағаларын
дисконттау ( ақшалай түрде) әдісі қолданылады. Сонымен, аталған әсерлер
қоршаған ортаға қалай тиген болса, халық үшін де солай қарастырылады
Бағаларды анықтаудың сан алуан тәсілдері болғанымен, мұндай есептерді (
ақшаға шаққанда) орман көркі секілді сезілмейтін параметрлерді ( мәселен,
осы тақылеттес пейжазды, бірақ ол жеке адамның иелігіндегі парк болса,
сүйсінгені үшін қанша адамның ақы төлегенін білмек болсақ) жүзеге асыру
оңай болмайды. Егер, бір қоғамдық жобадан алынған кіріс осы жобаға
жұмсалған шығыннан ( ақшалай) асып түссе, сондай-кіріс пен шығыстың айырма
шамасы баламалы варианттан жоғары болса, онда бірінші жобаны іске асыру
қажеттігі туралы қорытынды жасауға болады. Осы шеңберде қоғамдық
пайдалылықты анықтауға утилитаризм тұжырымдамасын пайдалану кірістер мен
шығындардың арасындағы ақшалай эквиваленттік қатынас есебіне әкеледі.
Ақырында мынаны атап көрсетуге болады. Утилитаризм теориясының қағидалары
тиімділік категориялары туралы түсініктермен жақсы үйлеседі. Олардың мәні
әр түрлі болғанымен оны көп адамдар ресурстар мөлшері белгілі болғанда
барынша көп өнім өндіруге арналған мүмкіндіктерді сипаттауға пайдаланады.
Басқаша айтқанда, ресурстардың шығынын азайтып өнім көп керегінше шығаруды
қамтамасыз еткен операция тиімді деп есептелген. Утилитаризм айқындамасы
тұрғысынан осылай түсіну керек. Өйткені осы теория шеңберінде шығындарды
азайтып, барынша көп пайда келтіретін іс әрекет салты құқықты деп
есептелген. Тиімділік туралы жоғарыда айтылған: өнімді керегінше
шығаруды және ресурстар шығыны деген сөздермен ауыстыру керек. Сонда біз
утилитаризмнің негізгі формуласын аламыз. Өйткені утилитаризм теориясына
сәйкес ісәректтің сыпайы түрі әрдайым тиімді болып табылады.
6.4. Утилитаризм идеясының дамуы
Алайда утилитаризм теорисының қағидаттарын тәжірибеде қолдану бірқатар
проблемалармен байланысты. Солардың негізгілерінің бірі- қоғамдық
пайдалылықты сандық жағынан анықтаудың қажеттігі. Осы проблемалар
аспектілерінің бірі мынадай: Әр адамға әрқилы ісәрекеттің тиімділігін қалай
өлшеп, утилитаризм ойластыруларына орай алынған нәтижелерді қалай
жалғастыруға болады ?. Мәселен, сіз де мен де көздеген қызмет орнына жеттік
дейік. Осының сіз үшін және мен үшін пайдалылығы көп немесе аз болғанын
қалай өлшеу керек? Біздің әрқайсымыз жұмысымызды атқара жүріп, көп шығара
алатындығымызға сенімді бола аламыз ба? Өйткені біз орындарымызбен ауыса
алмаймыз. Бұған әділ негіз жоқ, және де сандық жағынан мұндай пайданы
анықтау мүмкін емес.
Проблеманың екінші жағы мынадай: Кейбір жағдайларда кірістер мен
шығындарды өлшеп көрсету мүмкін емес. Мәселен, денсаулықтың және ғұмырдың
құндылықтарын қалай өлшеуге болады? Айталық, цехта қымбат бағалы желдеткіш
орнату нәтижесінде өкпе ауруларын тудыратын концероген тозаң толық жайылды
дейік. Осы шара нәтижесінде жұмысшының ғұмыры бес жылға ұзарды. Сонда
ғұмырдың ұзарған осы жылдар қүнын қалай есептеп шығаруға және оны желдеткіш
жабдықтар құнымен, оны орнатуға жұмсалған шығындармен қалай салыстыруға
болады.?.
Проблемалардың үшінші аспектісі көп жағдайларда кірістер мен шығындардың
көлемін болжау мүмкіндігінің жоқтығымен байланысты. Мәселен, іргелі ғылыми
зерттеулердің пайдасы мен зиянын анықтау мүмкін емес екені мәлім. Атап
айтқанда, әңгіме ғылыми бағдарламаға жұмсалатын инвестиция мөлшерін анықтау
жайында болып отыр. Бағдарлама жүзеге асқанда мүмкін, ерекше бағалы
нәтижелер берер десе де оны дәл сол сәтте тәжірибеде пайдалану мүмкін емес.
Дүниежүзіне арналғандай осы ақпараттың шын құндылығы қандай? Оны қалай
өлшеп, жергілікті ауруханаға қосымша үй немесе кедейлерге бас пана тұрғызу
сияқты құндылықтарымен қалай салыстыруға болады.
Утилитаризмді сынаушылардың пікірлеріне қарағанда бұл теорияны
жақтаушылардың проблемаға объективті сипат бермек болған әрекеттерін өлшеу
проблемаларының нақ өзін жоққа шығарады. Бірақ, бұл проблема оппоненттердің
айтқандарына қарсы утилитаризм теориясын жақтаушыларда жауап топтамалары
бар. Утилитаристердің берік сенімі бойынша нақты өмірде көптеген шешімдер
таза сандық базада қабылдануы мүмкін. Кірістер мен шығыстарды сандық
тұрғыдан өлшеудің шешімдерін қабылдаудың оңтайлы тәсілі ақша эквивалентін
пайдалануға негізделеді. Принциптерде бар объект оны керек еткен адам үшін
құнды. Бұл сол адамның зат үшін белгілі баға бойынша білдіреді. Егер қандай
да бір затқа, басқасына қарағанда, екі есе артық төленетін болса, онда бұл
сатып алушы үшін бірінші зат, екішіден екі есе құнды екенін көрсетеді. Ал
бір топ адамдарға бірінші немесе екінші объектінің құнды екенін анықтау
үшін, нарықта бұл заттарға кез келген адамның қолы жететін жағдайында, осы
объектілер бағаларының тек орташа маңызын біліп алған жөн. Қысқаша
айтқанда, нарықтық баға, шешім қабылдауға байланысты, кірістермен шығыстар
көлемінің жалпы сандық көрсеткіші ретінде қызмет атқарады. Басқаша
айтқанда, сол объектнің құндылығын ол үшін еркін нарықта сатуға қойылған
бағасымен анықтауға болады. Егер еркін нарықта объект сатылмаса, сатылуға
тиісті осы тектес объектілердің бағаларын білуге болады. Ақшалай
эквиваленттің маңызды артықшылығы бар. Ол уақыт пен белгісіздік сияқты
факторлардың ықпалын ескеруге мүмкіндік береді. Егер құндылықтың ақшалай
түрі ( кірістер мен шығыстар) тек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz