Абай шығармашылығындағы эстетикалық көзқарас
Кіріспе ... ... ... ... ..3
1 Эстетика және Абай
1.1 Эстетика ... ... ... ..5
1.2 Абайдың қабылдауындығы эстетикалық ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Абай Құнанбайұлының эстетикалық көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2 Абайдың эстетикалық көзқарасы шоқтығы биік ұлы тұғыр
2.1 Жалпы эстетик. ұғымдар ... ... ... ... 15
2.2 Табиғат эстетикасы ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3 Адамның әсемдік қасиеттері, соның ішінде әйелдің сұлулығы ... ... ...25
2.4 Әдебиет эстетикасы ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... 35
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Эстетика және Абай
1.1 Эстетика ... ... ... ..5
1.2 Абайдың қабылдауындығы эстетикалық ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Абай Құнанбайұлының эстетикалық көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2 Абайдың эстетикалық көзқарасы шоқтығы биік ұлы тұғыр
2.1 Жалпы эстетик. ұғымдар ... ... ... ... 15
2.2 Табиғат эстетикасы ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3 Адамның әсемдік қасиеттері, соның ішінде әйелдің сұлулығы ... ... ...25
2.4 Әдебиет эстетикасы ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... 35
Пайдаланылған әдебиеттер
Абайдың күллі шығармасы мен дүниетанымының өн бойында өрмектің арқауындай болып жарыса жүріп отыратын басты идея —бұл халыққа білім беру.. Абай жұрт алдына білімін салғанда, басқалар малын салған... «Білімнен мал болушы ма еді? — деп Абай жұрттың онысына таласқан», — деп жазуы Мұхтар Әуезовтың осы білімді адамшылық қасиеттің басы деп, сол жолға бүкіл өмірін қайратын сарп қылғандығын тануының дәлелі.
Ақынның білімді елге кеңінен таратып, надандықпен, рухани тозғандықпен күресуі оның әлеуметтік бағасы болғаны сөзсіз, бірақ, біздің ойымызша, ұлы ойшылдың тек қана ағарту ісінің шеңберімен шектелмегендігі хақ. Өйткені, ол ең алдымен, тек қана ағартушы емес, бірнеше ғасыр бойғы туған халқының дүниеге келтірген жан сүйсіндірер жақсы қасиеттерін, менталитетін, рухани болмысын, руханилықты бойына жинақтай отырып, соны ел мен жер бірлігі, тілі, кең байтак территория тұтастығы үшін пайдаланған әлемдік деңгейдегі іргелі ой иесі, ұлы ақын-философ болатын...
Бұндай нар тұлғаның шырармаларындағы эстетикалық көзқарасы тәрбие мен өнегеге тұнып тұр десек артық айтпағанымыз болар.
Абай алдымен ел билеген жемқор болыс-билерден, содан соң «сәлдесі дағарадай болып, құранды теріс оқыған» «аңқау елдің арамза» молдасынан, одан әрі әкім-ұлықтардан түңіледі. Енді оларға қарсы күрестің бір алуан құралы етіп, ащы тілді сықақ өлеңдерін алады. Дәл осы арадан Абайдың ақындыққа, ақындық қана емес, жалпы көркемөнерге эстетикалық көзқарасы айқын көрінеді. Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ, барды, ертегіні термек үшін, Көкірегі сезімді, тілі орамды, Жаздым үлгі жастарға бермек үшін,- деген жолдарда ақынның эстетикалық мұраты, азаматтық мақсаты жатыр. Демек, ақын басынан өткен әлгідей аянышты ауыр халдің өзі де тегіннен-тегін өтпепті. Ақын енді қайралған, шыңдалған секілді. Ендігі машық басқа сияқты. Ақын сөзі ыза мен ашуға суарылып, мысқыл мен сықаққа толып, тиген жерін тіліп түсер семсерге айналған тәрізді. Мұны ақынның өзі де аңғарғандай: Ызалы жүрек, долы қол, Улы сия, ащы тіл.
Ақынның білімді елге кеңінен таратып, надандықпен, рухани тозғандықпен күресуі оның әлеуметтік бағасы болғаны сөзсіз, бірақ, біздің ойымызша, ұлы ойшылдың тек қана ағарту ісінің шеңберімен шектелмегендігі хақ. Өйткені, ол ең алдымен, тек қана ағартушы емес, бірнеше ғасыр бойғы туған халқының дүниеге келтірген жан сүйсіндірер жақсы қасиеттерін, менталитетін, рухани болмысын, руханилықты бойына жинақтай отырып, соны ел мен жер бірлігі, тілі, кең байтак территория тұтастығы үшін пайдаланған әлемдік деңгейдегі іргелі ой иесі, ұлы ақын-философ болатын...
Бұндай нар тұлғаның шырармаларындағы эстетикалық көзқарасы тәрбие мен өнегеге тұнып тұр десек артық айтпағанымыз болар.
Абай алдымен ел билеген жемқор болыс-билерден, содан соң «сәлдесі дағарадай болып, құранды теріс оқыған» «аңқау елдің арамза» молдасынан, одан әрі әкім-ұлықтардан түңіледі. Енді оларға қарсы күрестің бір алуан құралы етіп, ащы тілді сықақ өлеңдерін алады. Дәл осы арадан Абайдың ақындыққа, ақындық қана емес, жалпы көркемөнерге эстетикалық көзқарасы айқын көрінеді. Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ, барды, ертегіні термек үшін, Көкірегі сезімді, тілі орамды, Жаздым үлгі жастарға бермек үшін,- деген жолдарда ақынның эстетикалық мұраты, азаматтық мақсаты жатыр. Демек, ақын басынан өткен әлгідей аянышты ауыр халдің өзі де тегіннен-тегін өтпепті. Ақын енді қайралған, шыңдалған секілді. Ендігі машық басқа сияқты. Ақын сөзі ыза мен ашуға суарылып, мысқыл мен сықаққа толып, тиген жерін тіліп түсер семсерге айналған тәрізді. Мұны ақынның өзі де аңғарғандай: Ызалы жүрек, долы қол, Улы сия, ащы тіл.
1. Ә.Ш. Әлімжанова, Т.Х. Ғабитов. Өнер - өзін-өзі танудың қайнар көзі. Алматы: 2011; 168 бет
2. Қазақ совет энциклопедиясы 12 том; Қазақ совет энциклопедиясының бас редакциясы. Алматы: 1978; 598 бет.
3. Мәмбетов Ж.О. Әдебиеттің эстетикалық негіздері: монография. -* Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 163 б.
4. Абай эстетикасы және Ислам. – Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2007, -152 бет
5. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: Оқу құралы (Құраст., алғы сөзін жазған Т.Қоңыратбаев). – Алматы, «Санат», 1994. – 312 бет.
6. Көбесов А. Абайтану дәрістері (Оқу құралы). – Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кәбинеті, Алматы, 2000 ж., 84 бет.
7. Көбесов А. Әл – Фараби мен Абайды қатар оқығанда: Зерттеу еңбек. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 58 б.
8. Мұқанов С. Жарық жұлдыз: Монография және ғылыми мақалалар. – Алматы, «Санат», 1995. – 272 бет.
9. Казыханова Б.Р. Эстетическая культура казахского народа. Алма - ата, «Қазахстан», 1973. 332 бет.
10. Өмірәлиев Қ. «Абай афоризмі» - Алматы: «Қазақстан», 1993. 128 бет.
11. Абай. Шығармаларының екі томдық жинағы. Алматы «Жазушы», 1995, 1 – том., 336 б.
12. Абай.Республикалық фольклорлық – этнографиялық әдеби көркем журнал. 2014 жыл. №5(108) қыркүйек – қазан;
13. Омаров Д. Абайдың рухани мұрасы. – Алматы: «Ел – шежіре» баспасы, 2007. – 264 бет.
14. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9 1995. – 720 бет.
15. Есім Ғ. Хакім Абай. – Астана: Фолиант, 2012. – 400 б.
16. Анастаасьев Н. Абай. Орыс тілінен аударған Ж.Ысмағұлов. Астана: Аударма, 2010. – 472 бет.
17. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тароихы. Оқулық. – Алматы, «Санат», 1997 ж. – 928 бет.
18. Дүкенбай Д. Абайдың рухы (Ғұмырнамалық ойтолғау). – Астана: «Фолиант», 2008. -432 бет.
19. Мырзахметұлы М. Абай және Шығыс – Алматы: Қазақстан 1994, - 208 бет.
20. Абайды оқы, таңырқа... (Құрастырған, аалғы сөзі мен түсініктемелерін жазған – М.Мырзахметов, филология ғылымдарының докторы). Алматы: Ана тілі, 1993. 160 бет.
2. Қазақ совет энциклопедиясы 12 том; Қазақ совет энциклопедиясының бас редакциясы. Алматы: 1978; 598 бет.
3. Мәмбетов Ж.О. Әдебиеттің эстетикалық негіздері: монография. -* Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 163 б.
4. Абай эстетикасы және Ислам. – Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2007, -152 бет
5. Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы: Оқу құралы (Құраст., алғы сөзін жазған Т.Қоңыратбаев). – Алматы, «Санат», 1994. – 312 бет.
6. Көбесов А. Абайтану дәрістері (Оқу құралы). – Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа кәбинеті, Алматы, 2000 ж., 84 бет.
7. Көбесов А. Әл – Фараби мен Абайды қатар оқығанда: Зерттеу еңбек. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 58 б.
8. Мұқанов С. Жарық жұлдыз: Монография және ғылыми мақалалар. – Алматы, «Санат», 1995. – 272 бет.
9. Казыханова Б.Р. Эстетическая культура казахского народа. Алма - ата, «Қазахстан», 1973. 332 бет.
10. Өмірәлиев Қ. «Абай афоризмі» - Алматы: «Қазақстан», 1993. 128 бет.
11. Абай. Шығармаларының екі томдық жинағы. Алматы «Жазушы», 1995, 1 – том., 336 б.
12. Абай.Республикалық фольклорлық – этнографиялық әдеби көркем журнал. 2014 жыл. №5(108) қыркүйек – қазан;
13. Омаров Д. Абайдың рухани мұрасы. – Алматы: «Ел – шежіре» баспасы, 2007. – 264 бет.
14. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9 1995. – 720 бет.
15. Есім Ғ. Хакім Абай. – Астана: Фолиант, 2012. – 400 б.
16. Анастаасьев Н. Абай. Орыс тілінен аударған Ж.Ысмағұлов. Астана: Аударма, 2010. – 472 бет.
17. Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тароихы. Оқулық. – Алматы, «Санат», 1997 ж. – 928 бет.
18. Дүкенбай Д. Абайдың рухы (Ғұмырнамалық ойтолғау). – Астана: «Фолиант», 2008. -432 бет.
19. Мырзахметұлы М. Абай және Шығыс – Алматы: Қазақстан 1994, - 208 бет.
20. Абайды оқы, таңырқа... (Құрастырған, аалғы сөзі мен түсініктемелерін жазған – М.Мырзахметов, филология ғылымдарының докторы). Алматы: Ана тілі, 1993. 160 бет.
АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАС
Курстық жұмыс
Ғылыми жетекші:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Эстетика және Абай
0.1 Эстетика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Абайдың қабылдауындығы эстетикалық ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Абай Құнанбайұлының эстетикалық көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... 12
2 Абайдың эстетикалық көзқарасы шоқтығы биік ұлы тұғыр
2.1 Жалпы эстетик. ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Табиғат эстетикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.3 Адамның әсемдік қасиеттері, соның ішінде әйелдің сұлулығы ... ... ...25
2.4 Әдебиет эстетикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
КІРІСПЕ
Абайдың күллі шығармасы мен дүниетанымының өн бойында өрмектің арқауындай болып жарыса жүріп отыратын басты идея -- бұл халыққа білім беру.. Абай жұрт алдына білімін салғанда, басқалар малын салған... Білімнен мал болушы ма еді? -- деп Абай жұрттың онысына таласқан, -- деп жазуы Мұхтар Әуезовтың осы білімді адамшылық қасиеттің басы деп, сол жолға бүкіл өмірін қайратын сарп қылғандығын тануының дәлелі.
Ақынның білімді елге кеңінен таратып, надандықпен, рухани тозғандықпен күресуі оның әлеуметтік бағасы болғаны сөзсіз, бірақ, біздің ойымызша, ұлы ойшылдың тек қана ағарту ісінің шеңберімен шектелмегендігі хақ. Өйткені, ол ең алдымен, тек қана ағартушы емес, бірнеше ғасыр бойғы туған халқының дүниеге келтірген жан сүйсіндірер жақсы қасиеттерін, менталитетін, рухани болмысын, руханилықты бойына жинақтай отырып, соны ел мен жер бірлігі, тілі, кең байтак территория тұтастығы үшін пайдаланған әлемдік деңгейдегі іргелі ой иесі, ұлы ақын-философ болатын...
Бұндай нар тұлғаның шырармаларындағы эстетикалық көзқарасы тәрбие мен өнегеге тұнып тұр десек артық айтпағанымыз болар.
Абай алдымен ел билеген жемқор болыс-билерден, содан соң сәлдесі дағарадай болып, құранды теріс оқыған аңқау елдің арамза молдасынан, одан әрі әкім-ұлықтардан түңіледі. Енді оларға қарсы күрестің бір алуан құралы етіп, ащы тілді сықақ өлеңдерін алады. Дәл осы арадан Абайдың ақындыққа, ақындық қана емес, жалпы көркемөнерге эстетикалық көзқарасы айқын көрінеді. Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ, барды, ертегіні термек үшін, Көкірегі сезімді, тілі орамды, Жаздым үлгі жастарға бермек үшін,- деген жолдарда ақынның эстетикалық мұраты, азаматтық мақсаты жатыр. Демек, ақын басынан өткен әлгідей аянышты ауыр халдің өзі де тегіннен-тегін өтпепті. Ақын енді қайралған, шыңдалған секілді. Ендігі машық басқа сияқты. Ақын сөзі ыза мен ашуға суарылып, мысқыл мен сықаққа толып, тиген жерін тіліп түсер семсерге айналған тәрізді. Мұны ақынның өзі де аңғарғандай: Ызалы жүрек, долы қол, Улы сия, ащы тіл. He жазып кетсе, жайы сол, Жек көрсеңдер өзің біл,- деп алады да, өз ортасындағы сорлылық қылықтарға күйіне қарап, сол күйініштен туған ызалы жырың тағы да ел мұңын емдеуге төгеді. Сатираны кексіз күлкі, жеңіл мазақ, ұсақ қылжақ деп түсінбей, масқара болған қоғамның құрысқан кегінің нажағайлы рухы деп тану,- керек екенін айтқан Белинскийге бақсақ, Абай сатирасының қоғамдық мәнінің байыбына бара түсеміз. Қара басқан, қаңғыған, Қас надан нені ұға алсын? Көкірегінде оты бар, Құлағын ойлы ер салсын!- деп, ұлы ақын қалың еліне бір ауық ащы ызамен соқтықса, мұның да жаттығы жоқ. Бірде осылай қатты айтса, енді бірде жуасып, жұртына жайлап қана тілек білдіреді: Жұртым-ай, шалқақтамай сөзге түсін, Ойланшы, сыртын қойып, сөздің ішін. Ыржаңдамай тыңдасаң нең кетеді, Шығарған сөз емес қой әңгіме үшін. Осы мысалдардың қай-қайсысынан болса да Абайдың эстетикалық көзқарасы айқын аңғарылады.
Тақырыптың өзектілігі. Абай Құнанбайұлының өнегемен өрнектелген шығармаларындағы эстетикалық көзқарастың құндылығы.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Абай шығармасындағы эстетикалық көзқарасты зерттеп, жан-жақты қарастыру. Бұл мақсатқа жету жолында мынандай міндеттерді іске асырамыз:
Эстетика туралы түсінікті тұжырымдап Абай эстетикасын түсіндіру;
Абай ұғымындағы эстетикалық ұғамдарды ғылыми тұрғыда қарастырып, шығармаларынан мысалдар келтіру;
Абайдың эстетикалық көзқарасына тоқталып, оны тақырыпшаларға топтастыру;
Курстық жұмыстың нысаны. Абай шығармаларындағы эстетикалық көзқарасын білдіретін негізгі өлеңдер.
Курстық жұмыстың ғылымилығы. Ғылыми тұрғыда эстетикеаға, эстетикалық көзқарасқа түсініктеме беріу. Абай ұғымындағы эстетикалық тұжырымдарға түсінік және шығармашылығынан мысал келтіру. Абай эстетикалық көзқарасының жүйеленген топтарға бөліп қарастыру.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері. Курстық жұмыстың негізгі әдіс-тәсілдері - баяндау, тұжырымдау, қажетті мәліметтерді саралау, ұғымдарды жинақтау, пікірлерді қорыту, ғылыми тұрғыда талдау, шығармаларынан мысал келтіру.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Эстетика және Абай
1.1 Эстетика
Эстетика (грек. Aisthetes - сезінуші, сезім қызметіне қатысты) - көркемдік таным теориясы; әсемдік туралы, көркем шығармашылықтың жалпы заңдары туралы, адамның болмысқа эстетикалық қатынасы туралы ғылым. Эстетика ұғымы қолданысқа сұлулық, сезім жөніндегі ғылымды белгілеу мақсатымен тұңғыш рет неміс философы 1750 жылы А. Баумгартеннің ұсынысымен енгізілген.
Эстетика өнердің өзін зерттеумен ғана шектелмейді, адамның материалдық және эстетикалық көзқарасын зерттейді. Эстетика көркем шығармашылық эстетикалық бағасын әлеуметтік, саяси бағасымен біріктіре алып қарайтын көркем сынмен тығыз байланысты[1, 7]. Дүние таным процесінде болмысты логикалық ұғым, категория, заң арқылы таныса, көркем сана дүниені нақты сезіммен түйілген образдар арқылы таниды. Қоғамдық сананың ерекше формасы болып табылатын өнер - Э-ның арнайы зерттейтін саласы. Көркемдік таным ақиқатына жету мен өнер образдарының болмысқа сай келу жайы, яғни творчеств. Әдіс проблемасы да Э. Ғылымының зерттейтін мәселесі. Э. Өнерінің өзін зерттеумен ғана шектелмейді, адамның материялдық және рухани қызметінде көркемдік болмысқа деген эстетикалық көзқарасында зерттейді[2, 463].
Э-ның өнер тану ғылымынан айырмасы: ол өнердің барлық жанрына қатысты жалпы заңдылықтарды зерттейді (өнер мен болмыстың екі аралық заңдылықтарын, мазмұн мен форманың екі аралық заңдылықтарын, эстетикалық әсер мен творчество заңдарын). Э. өнердің барлық түріне қатысты проблемаларды шешеді (өнердің әдіс, стиль, характер проблемаларын, көркем шыншылдық, көркемшығарманы бағалау, талғам проблемаларын т.б.) [2, 464].
Өнер өмір құбылыстарын шынайы бейнелей отырып, адамдардың өмір тәжірибесіне қайшы келмейді, қайта оны толықтырып байыта түседі. Сөйтіп, өнер өмірдің оқулығы секілді қызмет етеді.
Өнер адамдарды әсемдікті, сұлулықты қабылдауға ғана үйретіп қана қоймайды, сол әсемдіктің тікелей көмегімен адамдарды жаңа танымдарға, өзінше мінез қалыптастыруға жетелейді. Бұл оның эстетикалық сипаты болып табылады. Өнер арқылы болатын кез - келген толғаныс - лл эстетикалық толғаныс, оның соңы міндетті түрде эстетикалық ләззат алуға әкеліп соғады[3, 133 б].
Эстетика ғылымының тарихы мен заңдылықтарын зерттеген белгілі ғалым Ю.Борев: Эстетика - жалпыхалақтық байлықтардың тарихи шарттылық жайындағы мән - мағынасы туралы, олардың игерілуі, қабылдануы, сезінуі және бағалануы хақындағы ғылым. Бұл ғылым адам іс - әрекетіндегі дүниені сұлулық заңдарына сәйкес қабылдаудың жалпы қағидаларынан тұратын философиялық тұжырымдар желісінен тұрады - деп атап көрсетеді[4, 11].
Қазақтың Э. Ғылымы әлі жас. Ол енді ғана қанат жая бастады. Э. Проблемаларын қазақ өнеріне қатысты терең зерттеген моногр. Еңбектер әзір кем де кем. Алайда Абай поэзиясының, эпостың, фольклордың эстетикасын шет жағалап зерттей бастаушылық бар [2, 464].
Поэзияда халық тілін қолданып, реализм әдісіне табан тіреуі ақынның халықтығының белгісі болды. Орыс әдебиетіндегі Пушкин, Гоголь мектебі де осылай басталған. Белинский өзінің Поэзияның түр және жанрға бөлінуі, 1847 жылғы орыс әдебиетіне көзқарас, Гогольге хат сияқты еңбектерінде көркемөнер - көркемөнер үшін дейтін идеалистік эстетикаға қарсы тұрып, өмірден тыс тұрған өнер жоқ, өнер дегеніміз шыңдықтың көрінісі дейді[5, 151].
Абай қазақ әдебиетіне енгізген жаңалығының бірі - осы реалистік эстетика. Алғашқыда ол реализмнен бастап, 1898 жылдары Салтыков - Щедрин ізіндегі үлкен сатирик болды. Абайдың мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Өлең сөздің патшасы сөз сарасы деген өлеңдері бір кездері айтылғандай әдебиеттегі формализмнің, яғни өлеңді қалай жазудың техникасы емес, реалистік эстетиканың программалық ұраны болды. Ақын поэзияны прогреске қызмет істейтін болсын. Бұл үшін әдебиетке қаны толық реализм керек дейді. Осы мақсат жүзеге асуы үшін қаламгер де, тыңдаушы да жаңаруы тиіс.
Айтушы мен тыңдаушы көбі надан,
Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы, -
Деген жерде ақын жаңа оқырман үшін күреседі.
Абай діни поэзияны, одалық өлең стилін, батырлар мен сұлу қыздарды суреттейтін, өмірдің бүгінгі міндетінен алшақ тұрған жырлардан көрі реализмді үндейді. Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы, Аттың сыны дейтін өлеңдерінде Абай реализм әдісімен портрет жасаудың үлгісін көрсетеді. Реализмде сын да болады. Ақын қыздың жанды келбетін шебер суреттей отырып, оның феодалдық ортаға байланысты мінез - құлқындағы кемшілігін де сынайды. Ал поэзиясы жөніндегі пікірлері реализмнің негізін салу, өзінің тұрғыластарын реализмге шақыру шарасы болды. Абай поэзиясының қоғамды өзгертуші қызметін алға қояды. Өлеңнің түрі мен ішкі мазмұн бірлігіне де айрықша мән береді.
Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын,
Қазақтың келістірер қай баласы,-
деген жерде соны аңғарсақ керек. Түр мен мазмұн байлығы Абайда орасан биік, классикалық дәрежеге жеткен.
Абайдың реалистік эстетикасы Белинский мен Чернышевскийлердің эстетикасына ұқсас, сабақтас. Абай өмірді тануда реалист, материалист. Ол айналадағы болмысты бірінші деп таныса, поэзия мен сананы соның айнасы деп ұғынады. Өзінің Отыз сегізінші сөзінде ақын өмір - ақиқат дейді. Демек поэзияның мақсаты да өмірді суреттеу болуға тиіс. Абай ескі дүниенің қайшылығын терең сынаған, поэзияны халық мақсатына құрал еткен терең ойлы ақын болды[5, 152].
Ұстаз ақын қазақ халқының рухани, мәдени өмірінде үлкен орны бар салттық кәделі өлең - сауық, ырым - жоралғыларға да тоқталып, олардың эстетикалық мәндерін ашып, еске салып отырады.
Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл,
Қыз таныстыр, қызыққа жұрт ыржаңшыл.
Қынаменде, жар-жар мен беташар бар,
Өлеңсіз солар қызық болар ма гүл?
Бала туса, күзетер шалдықана,
Олар да өлең айтар шулап жана.
Бұрынғы жақсылардан өрнек қалған,
Би де, тақпақ, мақал бар, байқап қара[6, 34].
Абай өз шығармаларындағы өлеңнің логикалық шымырлығы мен көркемдік өрнегін қатаң сақтаудың, оларды шебер үйлестіре, ұштастыра білудің ерен үлгілерін жасайды. Оның өлеңдерінде логикалық олқылық, эстетикалық кемшіліктер кездеспейді деп айтсақ, артық кетпейміз. Былайша айтсақ, оларда бұл жөнінде кеспеге қара жоқ, тұнып тұрған үйлесім, мінсіз логикалық қисынды түзіліс орын алған.
Абайдың өзі де поэзия жаратылысы мен ойшылдыққы баулитын тәлімдік үлгі - мұратына терең үңілген.
Мақсатым - тіл ұстартып, өнер шашпақ,
Наданның көңілін қойып көзін ашпақ.
Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер,
Думан - сауық ойда жоқ әуел баста - ақ[7, 21].
Абайдың эстетикалық талабы мен талғамы биік болғандықтан творчествоны кәсіпке айналдырғандарды аямай өлтіре сынаса, ол талапты ақындардың қиыннан қиыстыра алмағандығына ренжиді. Бұл заңды да. Өйткені Абай қазақ халқын сөз өнеріне икем деп таниды да, қатаң талаптар қояды[8, 167].
Казыханова Б.Р. Эстетическая культура казахского народа атты еңбекте Абай Құнанбайұлының эстетикалық көзқарасы туралы былай жазады: Эстетические взгляды Абая составляют органическую часть его мировоззрения. Внимательное изучение его произведений показывает, что к анализу художественного творчества он подходил с материалистических позиций. Источником развития и сордержанием искусства он считал действительность, которая познается человеком в процессе его творческой деятельности[9, 111 б].
Құлтат Өмірәлиевтің Абай афоризмі атты кітабында Эстетика және әдебиет деп Абайдың эстетикалық көзқарастарын білдіретін өлеңдерін топтастырып жазған:
Әннің де естісі бар, есері бар,
Тыңдаушының құлағын кесері бар.
Ақылдының сөзіндей ойлы - күйлі,
Тыңдағанда көңілдің өсері бар.
***
Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы,
Ол - ақынның білімсіз бейшарасы.
***
Білгенге - маржан, білмеске - арзан.
***
Жазған соң, жерде қалмас тесік моншақ
Біреуден біреу алып, елге тарар.
***
Сұлу аттың көркі - жал,
Адамзаттың көркі - мал.
Өмір сүрген кісіге
Дәулет қызық, бала бал.
***
Жақсы әнді тыңдасаң ой көзіңмен
Өмір - сәуле, көрінер судай тұнық.
***
Құлақтан кіріп, бойды алар,
Жақсы ән мен тәтті күй.
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең, менше сүй.
Дүние ойдан шығады,
Өзімді өзім ұмытып.
Көңілім әнді ұғады,
Жүрегім бойды жылытып.
***
Құр айқай бақырған
Құлаққа ән бе екен?
Өнерсіз шатылған
Кісіге сән бе екен?
***
Мақсатым - тіл ұстартып, өнер шашпақ,
Наданның көзін қойып, көңіл ашпақ.
Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер,
Думан - сауық ойда жоқ әуел баста - ақ.
***
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ - барды, ертегіні термек үшін.
Көкірегі сезімді, тілі орамды
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.
***
Өзгеге көңілім, тоярсың,
Өлеңді қайтіп қоярсың?
Оны айтқанда толғанып,
Іштегі дертті жоярсың.
***
Өзіңе сенбе, жас ойшыл,
Тіл өнері дертпен тең.
***
Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы.
***
Өткірдің жүзі,
Кестенің бізі
Өрнегін сендей сала алмас.
Білгенге маржан,
Білмеске арзан,
Надандар баһра ала алмас.
***
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойласаңшы бос қақпай елең - селең.
***
Ұйқтап жатқан жүректі ән оятар.
Әннің тәтті оралған мәні оятар.
***
Жүректің көзі ашылса,
Халықтың түсер сәулесі,
Іштегі кірді қашырса,
Адамның хикмет кеудесі.
***
Шырайды қайғы жасырмай,
Күлкінің ерні кезермес.
***
Ызалы күлкі - өзі де қайғы[10, 26-28 б].
1.2 Абайдың қабылдауындығы эстетикалық ұғымдар.
Эстетиканың өзге ғылымдардан өзгешелігін және байланысын нақты түсіну үшін оның теориялық негіздерін: ұғымдарын категорияларын - жеке - жеке талдап қарастыру керек. Жалпы дүниежүзілік деңгейде дамып қалыптасқан терминдер жұйесін тереңірек түсініп, қазақ халқының этникалық дүние танымына, ойлау өрісіне жақындату мақсатында оларды ұлы ақын, қазақ халқының кемеңгері Абайдың эстетикалық қабылдауымен, талғамымен жақындастыра, ой түйіндерін сабақтастыру керек. Өйткені сұлулық - бүкіл адамзатқа ортақ, жеке тұлғаларға өзінше құнды құбылыс, филасофиялық парадигма.
Эстетикалық қарым - қатынас, эстетикалық қабылдау, эстетикалық талғам, эстетикалық идеал, эстетикалық тұжырым, эстетикалық көзқарас сияқты элементтердің жиынтығынан тұрады. Әрқайсысы, өз мүмкіндігінше, эстетиканың қыр - сырын, мән - мағынасын ашып, талдайды[4, 24].
Эстетикалық қабылдау - жалпы адамзаттық қасиеттердің шындығын жеке адамның рухани мәдени танымы тұрғысынан қабылдауы, сезінуі түсінуі.
Эстетикалық қабылдаудың ең асқақ көрсеткішін поэзия құрайды, ол, Гегельдің айтуынша, ақын қиялы негізінде, автордың ішкі тебіренуі арқылы, оның оы мен сезімінен туған жаңа бір дербес дүние болғандықтан тағы да ұлы ақынның өлеңдеріне жүгінейік. Әрбір шындыққа деген жекелік көзқарасты танытатын бірден - бір туынды - Біреудің кісісі өлсе қаралы - ол. Мұнда Абай ең қарапайым да, ең күрделі құбылыстың, өлеңнің, қазақ халқының тұрмыс - тіршілігіндегі қабылдану өзгешелігіне, рухани тұрғыдан сезініп түсінуіне өз жеке пайымдауымен келеді:
Біреудің кісісі өлсе, қаралы - ол,
Қаза көрген жүрегі жаралы - ол,
Көзінің жасын тыймай жылап жүріп,
Зарланып неге әнге салады ол?
Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл,
Қыз таныстыр - қызыққа жұрт ыржаңшыл.
Қынаменде, жар-жар мен беташар бар,
Өлеңсіз солар қызық бола ма гүл?
Бала туса, күзетер шылдақана,
Олар да өлең айтар шулап жаңа.
Бұрынғы жақсылардан өрнек қалған,
Биде тақпақ, мақал бар, байқап қара.
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойласаңшы бос қақпай елең-селең [11, 92].
Шебер суреткер жоғары пәлсапалық мәселелерді, азаматтық құндылықтарды философияның Терістеуді теріске шығару заңдылығына орай шешіп тұрғандай, сол арқылы барша қоршаған құбылыстарды биік эстетикалық қабылдауына жұмылдырып қойғандай.
Эстетикалық талғам - белгілі бір тарихи шарттылық пен эстетикалық қабылдауға негізделгенэстетикалық бағдар жүйесі. Өз ойын баламалап, айтар түйінін астарлап жеткізуге шебер ақын болмысы эстетикалық қабылдаудың негізінде туындайтын бұл мәселеге де өзіндік қолтаңбасы мен, өзіндік үрдісімен жақынжайды:
Өлеңді айтпақ түгіл, ұға алмайсың,
Айтсаң да үдесінен шыға алмайсың...[11, 92].
Немесе:
Қарны тоқ хасса надан ұқпас сөзді,
Сөзді ұғар көкірегі болса көзді...[11, 92].
Көп топта сөзді танырлық кісі де аз - ақ,
Ондай жерде сөз айтып болма мазақ ...[11, 94].
Әр сөздің мағынасын зерделей үңілетін болсақ, Абайдың эстетикалық талғам хақындағы пікірінің қаншалықты мәнді де терең, ойлы да парасатты екнін аңғару қиындық тудырмас. Көкірегінің көзі бар адам мен ұғымсыз тыңдаушыны салыстыру арқылы ақын талғамының жоғары критерийлері мен сұлулыққа негізделген заңдылықтарын тұжырымдайды, сөйтіп, өзінің эстетикалық бағдар жүйесін меңзейді[4, 25].
Эстетикалық идеал - шынайы өмір құбылысы мен мәдениет құбылыстың арасындағы жоғары үйлесімділік пен дамудың ең биік сатысына жету туралы көзқарасты білдіру, ол - адамның дүниені қайта құру, өнерді дамыту саласындағы еңбиік мақсаты, өлшемі және бағдаршамы.
Идеал - шындыққа үйлесе бермейтін құбылыс, тіпті ешқашан үйлеспейді де деп Д.С.Лихачев айтқандай, мәдениет шыңын біз тек биік көрсеткіштермен ғана өлшеуіміз керек, өйткені заңғар таулардың шыңдарымен ғана өлшеуіміз керек, өйткені заңғар таулардың шыңдары ғана ғасырларға бағынбайды, олар уақытқа тәуелсізболып келеді.
Адамның идеалы оның санасындағы ең сұлу, ең жетілген болмыс ретінде көрінеді. Осыған орай Абайдың шығармаларында Байқалатын Алла мінсіз қағидаты бойынша: Құдай тағаланың жолы деген жол нихаятсыз болады. Оның нихаятына ешкім жетпейді. Бірақ сол жолда жүруді өзіне шарт қылып кім қадам басты, ол таза мұсылман, толық адам делінеді - деп хиқиқат жолына түскен толық адамның болмысын эстетикалық идеал ретінде ұсынады[4, 26 б].
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек, - дегенАбай ойының өзекті желісі - толық адам жайлы танымы осының айғағы[12, 24 б].
Толық адам сатысындағылар өмірін Алла тағалаға толық арнайды, ал адам сатысындағылар толық арнамайды. Олар өздеріне пайдасы болса құдайды еске алып, Оған ризалықтарын білдіреді, ал егер пайдасы болмаса Оны ұмытып, өмір қызығымен кетеді.
Сонымен, адам мен толық адамның арасындағы бірінші айырмашылық - адамдардың іс - әрекетінің мақсатында. Материалдық әрекет жасайтын адамның санасы дене деңгейінде, сондықтан ол өзін денемін деп санайды. Соған байланысты менікі - оның тәнімен байланысты отбасы, бала - шаға, мал - мүлік, халық, отан, тағы сол сияқты болып шеңбері кеңи береді. Рухани әрекеттегілердің санасы рухани деңгейде. Олар үшін Мен - жан, ал менікі Алла тағала, яғни менің Жаратқан Ием.
Адам сатысындағыларды имандылық бар. Бірақ бұл толық иман емес. Сондықтан оларды Абай отыз төртінші қара сөзінде: Оны қайтіп түзете аламыз? Оларды мұсылман деп, қалайша иманы бар ғой дейміз? - деп төмен баға береді. Олар барлығын жаратқан Алла тағала екенін біледі. Бірақ Алла тағала үшін әрекет жасамайды, тек қана одан өзінің өмірін жақсы болуын тілейді. О, Алла тағала! Маған тамақ бере гөр, денсаулық бере гөр, отаныма тыныштық бере гөр және тағы - тағылар деп ол өзінің денесіне байланысты құндылықтарын сұрауы мүмкін. Сөйтіп адам Құдайға құлшылықты өзін қанағаттандыру үшін пайдаланады. Материалдық дегеніміз осы. Ал толық адам мүлде басқа. Ол өмір мақсатын түсінген және оған өмірінің барлығын арнайды. Ол өзіне ештеңені де сұрамайды, іс - әрекетінің барлығын тек қана Түп Иенің разылығына арнайды.
Толық адам сатысындағылардың басқалардан екінші айырмашылығы - олардың өмірлерінің түпкі мақсатында. Толық адамдар бірақ мақсат бар. Ол - Түп Иеге қайту. Ол үшін толық адамдар Абайдың Сен де сүй Ол Алланы жаннан тәтті қағидасын берік ұстанып, Аллаға деген биік махаббатқа жетуге ұмтылады.
Үшінші айырмашылық - Құдай деген Абай көрсеткен ынталы жүрек, шын көңілдің тазалығында. Бұл олардың қасиеттерінің айырмашылығы. Абай айтқандай, бұл қасиеттен басқа қасиеттер Хаққа жол емес. Бұл туралы Абай былай дейді:
Алла деген сөз жеңіл,
Аллаға ауыз қол емес.
Ынталы жүрек, шын көңіл,
Өзгесі Хаққа жол емес.
(Алла деген сөз жеңіл. 1897 ж.)
Төртінші айырмашылық - адам мен толық адамның негізгі қасиеттерінде. Материалдық сатыдағы адамдардың негізгі қасиеттерінде. Материалдық сатыдағы адамдардың негізгі қасиеті - имандылық дәрежесімен өлшенеді. Соған байланысты олар түрлі жетілу деңгейінде болады. Ал рухани жетілу сатысындағы толық адамдардың негізгі қасиеті - Құдайға берілу, яғни Оған деген ынталы жүрек пен шын көңіл дәрежесімен өлшенеді[13, 230].
1.3 Абай Құнанбайұлының эстетикалық көзқарасы.
Абай Құнанбаевтың арнайы эстетикалық трактаттар жазбағаны белгілі. Әйтсе де, данышпан ақын-композитордың шығармаларынан әсемдікке, сұлулыққа деген эстетик. талап-талғамын айқын аңғарамыз. Өйткені, елінің, халқының қамын жеп, жоғын жоқтап, мұңын мұңдап өткен ақынның өскен ортасынан, туған жерінен, жер, ел тағдырынан, салт-дәстүрінен, тарихынан, енері мен мәдениетінен сырт, жақсысына сүйінбей, жаманына күйінбей өмір сүруі мүмкін емес. Абай балалық шағынан бастап поэзияның мол мұрасының ішінде өсті. Қазақ үлгісіне Түсірілген шығыстың атақты дастандары мен қиссаларын, бәйіт пен ғазелдерін, аңыз-әңгімелерін, сол сияқты қазақтың төл ертегілері мен жырларын, айтыстары мен шежірелерін, өлеңдері мен әндерін алдымен шешелерінен естіп, айлар бойы ауылдарына келіп жатып кететін ақындар мен жырауларды тыңдап, үлгі өнеге, тәрбие алды. Кейіннен олар бүл дәстүрді бұрынғыдан да жандандыра түсті. Ақын-жыраулар мен әнші-күйшілерді төңірегіне жинап, олардың өнерлерін тамашалап, әрбіреуіне баға беріп, жол сілтеп отырды. Әрбір өлең мен әнге ғана емес, тыңдаушыға да Абайдың қоятын талабы зор болуының бір себебін осы дәстүрден іздеген жөн. Өзіне дейінгі ақындардың көпшілігінің өлеңдеріне көңілі тола бермеді. Сез енерін, өлең өнерін мейлінше құрмет тұтқан Абай:
" Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.
Бөтен сезбен былғанса, сез арасы,
Ол - ақынның білімсіз бишарасы.
Айтушы мен тыңдаушы көбі надан,
Бүл жұрттың сөз танымас бір парасы..."
-деп, өзінің өлең туралы байламын ұсынады. Поэзияның сұлулығы, құндылығы үшін қажетті алғы шарттарды белгілеп береді. Ақындары ақылсыз, надан келіп, Көр-жерді елең қыпты жоқтан қармап... деп, не болса соны өлең қылып, парасатты өлең айту қолынан келмейтін, елеңді дұрыстап жазуға талаптанбайтын, ізденбейтін ақындарды сынға алады. Тыңдаушыны да елеңнің жақсысы мен жаманын айыра білуге, талғампаз болуға шақырады. Абайдың өзіне дейінгі ақындардан бір ерекшелігі, өзіне биік талап қоя отырып, адам мен табиғатты, адам мен жан-жануарды, адамның ішкі рухани мазмұны мен сыртқы пішінін салыстыра отырып суреттейді. Абай эстетикасының тереңдігі мен құндылығы оның шығармашылық принциптерінің әлеум. айқын бағдарымен тығыз байланысты. Оны ақын өлеңдерінен байқау қиын емес. Абай гуманист ақын ретінде адамның әсемдігін Өлсе өлер табиғат, адам өлмес, Ол бірақ, қайтып келіп, ойнап-күлмес... - деп, бәрінен жоғары санайды. Табиғат ретінде адам өледі, өлсем, орным қара жер сыз болмай ма... , ал адам ретінде ол өлмейді, өйткені өлмейтұғын артына сөз қалдырады. Адамның табиғаттан артықшылығы - оның талабы, ақыл-ойы және білімі бар. Адамның басты ғаламаты -ол ойлай алады, сөйлейді. Абай өз өлендерінде бүл жайында да айтқан. Абай ақын болмай тұрып ақ, өзі өскен ортадан, айналадағы табиғаттан, дәстүрлі тұрмыс-салттан эстетик. әсер алып есейді, кейін оны толықтырып, байыта түсті. Абай елең жазуды әлі мақсат етпеген кезінде-ақ шындықты эстетик. жағынан қабылдаған, өмірді байқағанда, іске кіріскенде, оқып-ойланғанда эстетик. тұрғыдан алып қарастырған. Абайдың өзге ақындардан екінші бір ерекшелігі - Абай сол замандай-ақ, кеңінен тараған эстетик. теориялардан хабардар болған, көптеген эстетик. ұғымдар оған таныс еді. Арғы жағы Сократ, бергі жағы Спенсер, әсіресе, В. Г. Белинский мен Н. Г. Чернышевский сияқты ойшылдардың эстетик. принциптерін естіп, оқып әжептәуір білім алған. Сонымен өмір эстетикасы, тарихи дәстүр мен мәдени мұра, ғылым мен философия жетістіктері -осының бәрін қорытып, бүған нәзік жаны мен терең ойын қосып, данышпан Абай қазақ халқының эстетикасын жасап шықты. Бүгінгі күннің ғылыми талабына сәйкес Абайдың эстетикасын мынадай тарауларға бөлуге болады. 1. Жалпы эстетик. ұғымдар. 2. Табиғат эстетикасы. 3. Адамның әсемдік қасиеттері, соның ішінде әйелдің сұлулығы. 4. Әдебиет эстетикасы. Соған жалғаса өнер мен шеберліктің эстетик. маңызы[14, 619 б].
1 Абайдың эстетикалық көзқарасы шоқтығы биік ұлы тұғыр
2.1 Жалпы эстетикалық ұғымдар
Жалпы эстетик. мәселелерді алатын болсақ, бүл жайында Абайда жүйеге келтіруге жарайтын түсініктер жеткілікті. Ол, ең алдымен эстетик. сезім мен қабылдаудың негізіне жататын адамның бес түйсігіне тоқталады. Адамды жаратушы (діннің ықпалы) бізге бес сезім (физиологиямен таныстығы) бергені жайында Жиырма жетінші сөзінде былай дейді: Әуелі көзді көрсін деп беріпті, егер көз жоқ болса, дүниедегі көрікті нәрселердің көркінен қайтіп ләззат алар едік? Құлақ болмаса, не қаңғыр, не күңгір дауыс, жақсы үн, күй, ән ешбірінен ләззат алаламас едік. Мұрын иіс білмесе, дүниеде болған жақсы иіске ғашық болмақ, жаман иістен қашық болмақтық қолымыздан келмес еді. Таңдай, тіл дәм білмесе, дүниеде не тәтті, не қатты, не дәмдінің қайсысынан ләззат алар едік? Бұлардың бәрі біздің пайдамыз емес пе...? Ләззат деген сезді Абай кебіне эстетик. мағынада қолданады. Ләззат - сезім арқылы туғызатын заттардың, құбылыстардың эстетик. қасиеттері. Бірақ, бұлар әлі жеткіліксіз. Бір нәрсені эстетик. түсінікпен қабылдап, одан ләззат алу үшін адамның өзі оған дайын болуы тиіс, сонда ғана әрбір естігеніңді, кергеніңді көңілің жақсы ұғып, анық сөз суретімен ішке жайғастырып алады... (32-ші сөз). Эстетик. түйсікпен толық қабылдау дегеніміз сыртқы заттың өз суретімен адамның ішкі рухани сарайына жайғасу болып табылады. Абайдың бүл ұғымын өте терең және аса маңызды тұжырым деп тануымыз керек[4, 620].
Жан мен тән
Қырық үшінші сөз
Адам жан мен тәннен құрылған, бұл - Абайға дейінгі замандардан белгілі шындық. Ақын осы екеуінің ортасында болатын жибили және кәсібиге тоқталған. Адамның табиғи, биологиялық қажеттерін өтеуімен қоса, білмекке құмарлығын ақын жибили қуатқа жатқызады. Кәсіби қуатқа ақыл мен ғылым жатады. Бірақ жибили мен кәсіби бес түйсік әкелген сыртқы ортаның қажеттерін көңілге түсіргенде бірігіп кетеді. Мұнда ерекше орын алатын - жибили қуаты.
Абай жибили қуаты жан қуаты дейді. Ол әуелде шағын болғанымен, адам есейген сайын зорая берсе керек. Алайда ол қуат ескерусіз қалып, жоғалмаса да еш нәрсеге жарамайтын болуы да ықтимал. Мұндай жағдайда қазақта айтуға сөз дайын. Құдай тағала өзі аақыл бермеген соң қайтейік? немесе Құдай тағала сенімен мені бірдей жаратып па? деп өзінің надандағын, талапсыздығын құдайдан көру - осы жан қуатынның кемдігінің айғады. Адам ішіп - жеп, тән қуатының кемігендігінің айғады. Адам ішіп жеп, тән қуатының жағдайын ғана ойламай, жан қуатын да жетілдіру үшін қам жеуі қажет[15, 379].
Ақын жан қуатына талдау бере келіп тән қуаты туралы терең ой айтқан. Тән қуаты Абай ұғымында ішкі емес, сыртқы нәрсе. Әрнешік тән қуатыменен сырттан тауып, сыртта сақтайсыз, оның аты дәулет еді, - дейді ақын. Қазақтың Бай бір жұрттық дегені осы. Байлық адамның өзінен өзге күйде күн кешпейтін жан қуаты емес, ол - сыртқы заттық дүние. Дәулеттің неше түрлі кеселі, кесаптаттары болады. Соларды білсең, санаңмен ұқсаң ғана дәулетке ие бола алмақсың[15, 380].
Абай пайда, залалдан айыратын қуаттың аты ақыл деп түсіндіреді. Бірақ жалғыз ақыл аздық етеді, ол қайратпен қосылуы керек. Ол екеуі кімде болса, сол адамда жан қуаты да, тән қуаты да тең болғаны дейді Абай[15, 381].
Жан сұлулығын саралайтын ең басты бөлшек - ол рухани құндылықтар.
Ақыл мен жан - мен өзім, тән - менікі,
"Мен" мен "менікінің" мағынасы - екі.
"Мен" өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
"Менікі" өлсе өлсін, оған бекі...
"...Сөйтіп, адамның тәні өлсе де, ақыл мен жаны өлмейді деген тұжырым айтылады... Қалай десек те Абайдың "адам өлмес" дей отырып толғайтын пікірі әлдеқалай айтыла салған нәрсе емес, өмір мен өлім, адам тағдыры, келешек, мәңгілік туралы терең толғанудан туған тұжырым" дейді академик З.Ахметов, яғни адамның жаны мен тәні - бұлар тығыз байланыста қарастырылатын, бірақ екеуі екі түрлі күрделі ұғымдар. Олар - бірін - бірі толықтыратын, адам атаулына аса қажет, бір - бірінсіз мәнін жоғалтатын мәңгілік ұғымдар.
"Абайдың жан ("мен") мен тән ("менікі") туралы дүниетанымын молырақ білдіретін өлеңдерін, әсіресе, қара сөздеріндегі жан сыры жайлы ақын ойының өзекті желісін, негізгі құйылар арнасының іздерін ой көзімен салыстыра отырып ашпаса, уысқа оңай түсе бермейтін, табиғатын оңайлықпен ашпайтын аса күрделі қыртысы мол ұғымдар", - зерттеуші М.Мырзахметұлы атап көрсеткендей, жан мен тәннің арақатынасы, олардың үйлесімділігі ғана, шын мәнінде, эстетикалық сұлу адамды, сыртқы пішіні ғана емес, ішкі сыры, әлемі де әсем тіршілік иесін дүниеге келтірді.
Эстетика теориясын қарастырғанда атап өткеніміздей, адамның барлық дүниесі сұлу болуы керек, пішіні де, мазмұны да. Осыған орай, кез келген "сырты жылтырақтың" іші, ішкі жан дүниесі түкке тұрғысыз да болатын жағдайлар өмірден белгілі. Осы негізде Абай да:
...Біреуді көркі бар деп жақсы көрме,
Лапылдақ көрсе қызар нәпсіге ерме!
Әйел жақсы болмайды көркіменен
Мінезіне көз жетпей, көңіл берме! - дей отырып, тән сұлулығынан жан сұлулығын жоғары қояды, бағалайды.
Әрқайсысымыздың адалдыққа, парасаттылыққа, адамгершілікке, сұлулыққа апарар жолымыз ананың сүтінен, әкенің пәрменділігінен деген ойдың желісі Абай өлеңдерінде айқын аңғарылады:
...Өзің - үлкен, қылығың - бала - шаға,
Балаға мәз боп жүрсің тамашаға.
Әкесі ұрысса балаға, ол да достық,
Баласы ұрысса, әкеге жараса ма? - деп келген жолдардың түйіні де әкені сыйлау керектігін меңзейді[4, 86 б].
Ұлы ақын бала тәрбиесіне, жалпы бала болмысына, жастардың ой тізбегіне, олар арқылы екінші, үшінші буын өкілдеріне деген көзқарасын, қарттар менқариялардың танымдық ерекшелігіне қатты көңіл бөлген. Сондықтан да болар шығармаларының басым көпшілігі ақыл - өнеге, үгіт - насихат түрінде беріледі. Мәселен, Абайдың:
Адамның бір қызығы бала деген,
Баланы оқытуды жек көрмедім, - деген жолдары терең пәлсапалы мәселелердің қозғалуына түртпек болды. Барша сұлулық атауына, моральды - эстетикалық қағидаттарға шақырған, тек адамгершілік шарттарын мадақтаған Ислам қағидаларында мұнша дәріптелетін ана мен әке бейнелері, шын мәнінде, асқақ та сұлу,биік те заңғар. Жоғары эстетикаға құралған "Әкегк қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер" деп келетін мақалдың түп тамыры осында[4,87 б].
Эстетикалық әрекетке итермелейтін, өзге алдында сүйіспеншілік оятатын, сол арқылы эстетикалық идеалдың шартты белгілерін жинақтайтын аса қажет қасиет - рақымдылық.
...Алланың, пайғамбардың жолындамыз,
Ынтамызды бұзбастық иманымыз...
немесе:
...Мумин болсаң, әуелі иманды бол,
Пендеге иман өзі ашады жол...
Деп жырлайды Абай. Ол имандылықты, мейірбандықты жоғары тұтқан, бағалаған, соған шақырған. Ал кері мінез байқатқандарды әшкерелеген, көңілі қалып түңілген. Бірақ адам жанының эстетикалық биігін танытытын жолдардың бірі де қайшылықты көрсету, салыстыру, нәтижесін қарастыру, сөйтіп, адамныың асқақтығының шарттарын, өлмейтұғын болмысын анықтау[4, 94 б]. Бұл Абайдың эстетикалық көзқарасының жоғарғы деңгейде екенін анықтауға болады.
Рақымдылықтың нәр алар бастауы ар мен ұят деп есептейді Абай. Сол үшін де өлеңдерінде бұл мәселе асқан парасаттылыққа негізделген.
...Достық, қастық, бар қызық - жүрек ісі,
Ар, ұяттың бір ақыл - күзетшісі.
Ар мен ұят сынбаса, өзге қылық,
Арын, алқын - бұл күннің мәртебесі...
Абай ар мен ұяттың адам болмысында алатын орнын саралай келе, қарама - қайшылық негізінде оның сақталуын талап етеді. Жан мен тәннің үйлесімділігі де, сұлулығы да осыдан шығады деп есептеген Абай. Арсыз, арын сатып, ар жоқ сияқты тіркестерді қолдану арқылы ақан адамзатқа ортақ мақсат пен мүддені көздеді, адамның бар жақсы - жаман мінезін саралай келе, қай жақтың басым түсетіндігін, қай жақтың болашаққа аса қажет боларын таразылады:
...Жас өспірім замандас қапа қылды,
Сабыр, ар жоқ, аял жоқ, ілді жұлды.
Тұлау қылып еш нәрсе басқара алмай,
Сенімі жоқ, серменде, өңкей жынды...
Сырт пішіні образдылықтан гөрі реализмнен тұратын бұл жолдардың бар эстетикалық құндылығы мағыналық өрісінде, ішкі әлемінде.
Эстетикалық категорияларды Абай өмір қайшылығына негіздей өрбіткен, сол себепті де біз эстетикалық танымның бірден - бір соқпағы ретінде қайшылық табиғатын қарастырып отырмыз. Немесе:
...Жамандық, жақсылықпен оған бір бәс,
Дін ісін, құдай ісін айыра алмас.
Арын сатып, ант ұрып іздегені -
Бір семіз ат, аяғы бір табақ ас.
Бір семіз ат, аяғы бір табақ ас - немесе көрсеқызарлық, қанағат тұтпау секілді қасиеттердің барлығы да осы арын сатудан туындайтын дегіміз келеді, ал оның аяғы барлығымызға аян. Осы ойдың жалғасын мына бір өлең жолдарынан табамыз:
...Арсыз - құмар болғандар
Опыр - топыр, шақ - шұққа.
Түспей жүрме, көрдің бе,
Жалаң - жұлаң, тақ - тұққа...
Абайдың сөз жасам жүйесіндегі бір өзгеше даралық сипат мұнда да байқалып, көзге түседі: Жалаң - жұлаң, тақ - тұқ. Оның қаншалықты әсерлі ықпал ететіндігшін ескере отыырып, Абайдың құндылықты құнсыыыздық арқылы дәлелдейтін шеберлігіне, күлкі арқылы биік эстетикаға шақырар тәрбиелік мәні жоғары ұғымдарды беййнелеу әсемдігіне тамсанасың. Немесе:
...Жалығу бар, шалқу бар, ііш пысу бар,
Жаңа сүйгіш адамзат - көрсеқызар.
Ар мен ұят ойййланбай, тәнін асырап,
Ертеңі жоқ, бүгінге болған құмар...
Қаншалықты образды ұғымдардың тізбегіне құралған, Ұяяламын дегені көңіл үшін... деп басталатыын бұл туынды да ерекше әсерлі. Көз алдыңыызға тәнін асыраған ар мен ұятты келтіруудің өзінде асқан шеберлік, ұшталған қалам жолы жатыр. Абайдың жан мен тән арасындағы теңдіктің бұзылып, теңсіздіктің орныққанын сипаттауы үйлесімділік жоқ жерде адам болмысының бір өзінше эстетикалық ләззатқа бөлене алмауын көрсетуі де ерекше[4, 96 б].
Адамзатқа, адам атаулына арналған өлеңдері үлкен көрегендік, биік рухтық, халықтық үлгілерге толы:
Жүректе қайрат болмаса,
Ұйықтаған ойды кім түртпек?
Ақылға сәуле қонбаса,
Хайуанша жүріп күнелтпек, - деп басталған өлеңінің негізгі желісі де Исламның ең жоғарғы тұжыырымдарының бірімен ұштасып жатыр. Алла жаратуындағы адам бұл фәнидегі ең биік, еі асқақ, ең сұлу және де басқа тіршілік иелерінен әлде - қайда өзгеше, ол хайуанаттардан көрі жоғары, ақыл мен санадан, жүрек пен сезімнен жаратылған делінген. Ендеше Абайдың да аталмыш өлеңі жан мен тәннің, адамның адамдық қасиеттерін сұрыптауға бағытталған:
Малда да бар жан мен тән,
Ақыл, сезім болмаса.
Тіршіліктің несі сән,
Тереңге бет қоймаса?
Адам санасының биіктігі, ақыл мен сезімінің шоқтығы секілді мәселелерді жинақтаудан тұратын өлең жолдары тағы да салыстыру, саралау тәсілдеріне негізделеді. Сөйтіп, адамның жаратылыс пен танымның ең жоғарғы көрсеткіші екенін дәлелдей түседі. Үйлестіре отырып, сұлулыққа, оның шарттарына ұййқастыра келе, ақын әрқайсымыздың бойымыздағы эстетикалық бастауларды түсіндіруге тырысқан. Себебі әр құбылыстың дамуына, өркендеуіне күшті негіз қаншалықты керек болса, эстетиканың да қайнар көздерін, ең алдымен, адам жаратылысынан, табиғатынан іздеу де соншалықты негізде. Абай да осы тұжырымды ұстанады, соған орай, өлеңін де келесі жолдармен тәмамдайды:
Атымды адам қойған соң,
Қайтіп надан болайын?...
Жақсылық атаулының жаратушысы, ең алдымен, өзі сол барша эстетикалық және этикалық әлемінің тұғыры, шоқтығы болғандықтан, оның бүкіл қағидалар жүйесі де үлкен рухани, моральдық принциптерге негізделген[4, 98 б].
Ақын қолданысындағы әр образды бейне өзгеше нәрленіп, ерекше құлпырып кететін тәрізді. Соның арқасында адамның сол сұлулықты қабылдауы да жеңілдеп, эстетикаға құштарлығы да арта түседі:
Нұрлы аспанға тырысып өскенсің сен,
Менмен, кердең, қайғысыз ер көңілмен.
Жазғыттұрым жасырып жердің бетін,
Жасыл шөппен, бой жеткен егінмен тең...
Адам болмысын терең сезініп, жан - жақты тұжырымдаған ақын жаны, жүрегі бұл фәнидің өзгеше бір ләззатқа бөлейтін мезгілдерін зер сала байқап, үлкенді ақын болмысымен бағалағаны кімнің болса да, назарына ілігеді, эстетикалық қабылдаудың шоқтығына шығады, талғамын саралайды. Әрі қарай:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыс
Ғылыми жетекші:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Эстетика және Абай
0.1 Эстетика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Абайдың қабылдауындығы эстетикалық ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Абай Құнанбайұлының эстетикалық көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... 12
2 Абайдың эстетикалық көзқарасы шоқтығы биік ұлы тұғыр
2.1 Жалпы эстетик. ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Табиғат эстетикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.3 Адамның әсемдік қасиеттері, соның ішінде әйелдің сұлулығы ... ... ...25
2.4 Әдебиет эстетикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
КІРІСПЕ
Абайдың күллі шығармасы мен дүниетанымының өн бойында өрмектің арқауындай болып жарыса жүріп отыратын басты идея -- бұл халыққа білім беру.. Абай жұрт алдына білімін салғанда, басқалар малын салған... Білімнен мал болушы ма еді? -- деп Абай жұрттың онысына таласқан, -- деп жазуы Мұхтар Әуезовтың осы білімді адамшылық қасиеттің басы деп, сол жолға бүкіл өмірін қайратын сарп қылғандығын тануының дәлелі.
Ақынның білімді елге кеңінен таратып, надандықпен, рухани тозғандықпен күресуі оның әлеуметтік бағасы болғаны сөзсіз, бірақ, біздің ойымызша, ұлы ойшылдың тек қана ағарту ісінің шеңберімен шектелмегендігі хақ. Өйткені, ол ең алдымен, тек қана ағартушы емес, бірнеше ғасыр бойғы туған халқының дүниеге келтірген жан сүйсіндірер жақсы қасиеттерін, менталитетін, рухани болмысын, руханилықты бойына жинақтай отырып, соны ел мен жер бірлігі, тілі, кең байтак территория тұтастығы үшін пайдаланған әлемдік деңгейдегі іргелі ой иесі, ұлы ақын-философ болатын...
Бұндай нар тұлғаның шырармаларындағы эстетикалық көзқарасы тәрбие мен өнегеге тұнып тұр десек артық айтпағанымыз болар.
Абай алдымен ел билеген жемқор болыс-билерден, содан соң сәлдесі дағарадай болып, құранды теріс оқыған аңқау елдің арамза молдасынан, одан әрі әкім-ұлықтардан түңіледі. Енді оларға қарсы күрестің бір алуан құралы етіп, ащы тілді сықақ өлеңдерін алады. Дәл осы арадан Абайдың ақындыққа, ақындық қана емес, жалпы көркемөнерге эстетикалық көзқарасы айқын көрінеді. Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ, барды, ертегіні термек үшін, Көкірегі сезімді, тілі орамды, Жаздым үлгі жастарға бермек үшін,- деген жолдарда ақынның эстетикалық мұраты, азаматтық мақсаты жатыр. Демек, ақын басынан өткен әлгідей аянышты ауыр халдің өзі де тегіннен-тегін өтпепті. Ақын енді қайралған, шыңдалған секілді. Ендігі машық басқа сияқты. Ақын сөзі ыза мен ашуға суарылып, мысқыл мен сықаққа толып, тиген жерін тіліп түсер семсерге айналған тәрізді. Мұны ақынның өзі де аңғарғандай: Ызалы жүрек, долы қол, Улы сия, ащы тіл. He жазып кетсе, жайы сол, Жек көрсеңдер өзің біл,- деп алады да, өз ортасындағы сорлылық қылықтарға күйіне қарап, сол күйініштен туған ызалы жырың тағы да ел мұңын емдеуге төгеді. Сатираны кексіз күлкі, жеңіл мазақ, ұсақ қылжақ деп түсінбей, масқара болған қоғамның құрысқан кегінің нажағайлы рухы деп тану,- керек екенін айтқан Белинскийге бақсақ, Абай сатирасының қоғамдық мәнінің байыбына бара түсеміз. Қара басқан, қаңғыған, Қас надан нені ұға алсын? Көкірегінде оты бар, Құлағын ойлы ер салсын!- деп, ұлы ақын қалың еліне бір ауық ащы ызамен соқтықса, мұның да жаттығы жоқ. Бірде осылай қатты айтса, енді бірде жуасып, жұртына жайлап қана тілек білдіреді: Жұртым-ай, шалқақтамай сөзге түсін, Ойланшы, сыртын қойып, сөздің ішін. Ыржаңдамай тыңдасаң нең кетеді, Шығарған сөз емес қой әңгіме үшін. Осы мысалдардың қай-қайсысынан болса да Абайдың эстетикалық көзқарасы айқын аңғарылады.
Тақырыптың өзектілігі. Абай Құнанбайұлының өнегемен өрнектелген шығармаларындағы эстетикалық көзқарастың құндылығы.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Абай шығармасындағы эстетикалық көзқарасты зерттеп, жан-жақты қарастыру. Бұл мақсатқа жету жолында мынандай міндеттерді іске асырамыз:
Эстетика туралы түсінікті тұжырымдап Абай эстетикасын түсіндіру;
Абай ұғымындағы эстетикалық ұғамдарды ғылыми тұрғыда қарастырып, шығармаларынан мысалдар келтіру;
Абайдың эстетикалық көзқарасына тоқталып, оны тақырыпшаларға топтастыру;
Курстық жұмыстың нысаны. Абай шығармаларындағы эстетикалық көзқарасын білдіретін негізгі өлеңдер.
Курстық жұмыстың ғылымилығы. Ғылыми тұрғыда эстетикеаға, эстетикалық көзқарасқа түсініктеме беріу. Абай ұғымындағы эстетикалық тұжырымдарға түсінік және шығармашылығынан мысал келтіру. Абай эстетикалық көзқарасының жүйеленген топтарға бөліп қарастыру.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері. Курстық жұмыстың негізгі әдіс-тәсілдері - баяндау, тұжырымдау, қажетті мәліметтерді саралау, ұғымдарды жинақтау, пікірлерді қорыту, ғылыми тұрғыда талдау, шығармаларынан мысал келтіру.
Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Эстетика және Абай
1.1 Эстетика
Эстетика (грек. Aisthetes - сезінуші, сезім қызметіне қатысты) - көркемдік таным теориясы; әсемдік туралы, көркем шығармашылықтың жалпы заңдары туралы, адамның болмысқа эстетикалық қатынасы туралы ғылым. Эстетика ұғымы қолданысқа сұлулық, сезім жөніндегі ғылымды белгілеу мақсатымен тұңғыш рет неміс философы 1750 жылы А. Баумгартеннің ұсынысымен енгізілген.
Эстетика өнердің өзін зерттеумен ғана шектелмейді, адамның материалдық және эстетикалық көзқарасын зерттейді. Эстетика көркем шығармашылық эстетикалық бағасын әлеуметтік, саяси бағасымен біріктіре алып қарайтын көркем сынмен тығыз байланысты[1, 7]. Дүние таным процесінде болмысты логикалық ұғым, категория, заң арқылы таныса, көркем сана дүниені нақты сезіммен түйілген образдар арқылы таниды. Қоғамдық сананың ерекше формасы болып табылатын өнер - Э-ның арнайы зерттейтін саласы. Көркемдік таным ақиқатына жету мен өнер образдарының болмысқа сай келу жайы, яғни творчеств. Әдіс проблемасы да Э. Ғылымының зерттейтін мәселесі. Э. Өнерінің өзін зерттеумен ғана шектелмейді, адамның материялдық және рухани қызметінде көркемдік болмысқа деген эстетикалық көзқарасында зерттейді[2, 463].
Э-ның өнер тану ғылымынан айырмасы: ол өнердің барлық жанрына қатысты жалпы заңдылықтарды зерттейді (өнер мен болмыстың екі аралық заңдылықтарын, мазмұн мен форманың екі аралық заңдылықтарын, эстетикалық әсер мен творчество заңдарын). Э. өнердің барлық түріне қатысты проблемаларды шешеді (өнердің әдіс, стиль, характер проблемаларын, көркем шыншылдық, көркемшығарманы бағалау, талғам проблемаларын т.б.) [2, 464].
Өнер өмір құбылыстарын шынайы бейнелей отырып, адамдардың өмір тәжірибесіне қайшы келмейді, қайта оны толықтырып байыта түседі. Сөйтіп, өнер өмірдің оқулығы секілді қызмет етеді.
Өнер адамдарды әсемдікті, сұлулықты қабылдауға ғана үйретіп қана қоймайды, сол әсемдіктің тікелей көмегімен адамдарды жаңа танымдарға, өзінше мінез қалыптастыруға жетелейді. Бұл оның эстетикалық сипаты болып табылады. Өнер арқылы болатын кез - келген толғаныс - лл эстетикалық толғаныс, оның соңы міндетті түрде эстетикалық ләззат алуға әкеліп соғады[3, 133 б].
Эстетика ғылымының тарихы мен заңдылықтарын зерттеген белгілі ғалым Ю.Борев: Эстетика - жалпыхалақтық байлықтардың тарихи шарттылық жайындағы мән - мағынасы туралы, олардың игерілуі, қабылдануы, сезінуі және бағалануы хақындағы ғылым. Бұл ғылым адам іс - әрекетіндегі дүниені сұлулық заңдарына сәйкес қабылдаудың жалпы қағидаларынан тұратын философиялық тұжырымдар желісінен тұрады - деп атап көрсетеді[4, 11].
Қазақтың Э. Ғылымы әлі жас. Ол енді ғана қанат жая бастады. Э. Проблемаларын қазақ өнеріне қатысты терең зерттеген моногр. Еңбектер әзір кем де кем. Алайда Абай поэзиясының, эпостың, фольклордың эстетикасын шет жағалап зерттей бастаушылық бар [2, 464].
Поэзияда халық тілін қолданып, реализм әдісіне табан тіреуі ақынның халықтығының белгісі болды. Орыс әдебиетіндегі Пушкин, Гоголь мектебі де осылай басталған. Белинский өзінің Поэзияның түр және жанрға бөлінуі, 1847 жылғы орыс әдебиетіне көзқарас, Гогольге хат сияқты еңбектерінде көркемөнер - көркемөнер үшін дейтін идеалистік эстетикаға қарсы тұрып, өмірден тыс тұрған өнер жоқ, өнер дегеніміз шыңдықтың көрінісі дейді[5, 151].
Абай қазақ әдебиетіне енгізген жаңалығының бірі - осы реалистік эстетика. Алғашқыда ол реализмнен бастап, 1898 жылдары Салтыков - Щедрин ізіндегі үлкен сатирик болды. Абайдың мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Өлең сөздің патшасы сөз сарасы деген өлеңдері бір кездері айтылғандай әдебиеттегі формализмнің, яғни өлеңді қалай жазудың техникасы емес, реалистік эстетиканың программалық ұраны болды. Ақын поэзияны прогреске қызмет істейтін болсын. Бұл үшін әдебиетке қаны толық реализм керек дейді. Осы мақсат жүзеге асуы үшін қаламгер де, тыңдаушы да жаңаруы тиіс.
Айтушы мен тыңдаушы көбі надан,
Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы, -
Деген жерде ақын жаңа оқырман үшін күреседі.
Абай діни поэзияны, одалық өлең стилін, батырлар мен сұлу қыздарды суреттейтін, өмірдің бүгінгі міндетінен алшақ тұрған жырлардан көрі реализмді үндейді. Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы, Аттың сыны дейтін өлеңдерінде Абай реализм әдісімен портрет жасаудың үлгісін көрсетеді. Реализмде сын да болады. Ақын қыздың жанды келбетін шебер суреттей отырып, оның феодалдық ортаға байланысты мінез - құлқындағы кемшілігін де сынайды. Ал поэзиясы жөніндегі пікірлері реализмнің негізін салу, өзінің тұрғыластарын реализмге шақыру шарасы болды. Абай поэзиясының қоғамды өзгертуші қызметін алға қояды. Өлеңнің түрі мен ішкі мазмұн бірлігіне де айрықша мән береді.
Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын,
Қазақтың келістірер қай баласы,-
деген жерде соны аңғарсақ керек. Түр мен мазмұн байлығы Абайда орасан биік, классикалық дәрежеге жеткен.
Абайдың реалистік эстетикасы Белинский мен Чернышевскийлердің эстетикасына ұқсас, сабақтас. Абай өмірді тануда реалист, материалист. Ол айналадағы болмысты бірінші деп таныса, поэзия мен сананы соның айнасы деп ұғынады. Өзінің Отыз сегізінші сөзінде ақын өмір - ақиқат дейді. Демек поэзияның мақсаты да өмірді суреттеу болуға тиіс. Абай ескі дүниенің қайшылығын терең сынаған, поэзияны халық мақсатына құрал еткен терең ойлы ақын болды[5, 152].
Ұстаз ақын қазақ халқының рухани, мәдени өмірінде үлкен орны бар салттық кәделі өлең - сауық, ырым - жоралғыларға да тоқталып, олардың эстетикалық мәндерін ашып, еске салып отырады.
Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл,
Қыз таныстыр, қызыққа жұрт ыржаңшыл.
Қынаменде, жар-жар мен беташар бар,
Өлеңсіз солар қызық болар ма гүл?
Бала туса, күзетер шалдықана,
Олар да өлең айтар шулап жана.
Бұрынғы жақсылардан өрнек қалған,
Би де, тақпақ, мақал бар, байқап қара[6, 34].
Абай өз шығармаларындағы өлеңнің логикалық шымырлығы мен көркемдік өрнегін қатаң сақтаудың, оларды шебер үйлестіре, ұштастыра білудің ерен үлгілерін жасайды. Оның өлеңдерінде логикалық олқылық, эстетикалық кемшіліктер кездеспейді деп айтсақ, артық кетпейміз. Былайша айтсақ, оларда бұл жөнінде кеспеге қара жоқ, тұнып тұрған үйлесім, мінсіз логикалық қисынды түзіліс орын алған.
Абайдың өзі де поэзия жаратылысы мен ойшылдыққы баулитын тәлімдік үлгі - мұратына терең үңілген.
Мақсатым - тіл ұстартып, өнер шашпақ,
Наданның көңілін қойып көзін ашпақ.
Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер,
Думан - сауық ойда жоқ әуел баста - ақ[7, 21].
Абайдың эстетикалық талабы мен талғамы биік болғандықтан творчествоны кәсіпке айналдырғандарды аямай өлтіре сынаса, ол талапты ақындардың қиыннан қиыстыра алмағандығына ренжиді. Бұл заңды да. Өйткені Абай қазақ халқын сөз өнеріне икем деп таниды да, қатаң талаптар қояды[8, 167].
Казыханова Б.Р. Эстетическая культура казахского народа атты еңбекте Абай Құнанбайұлының эстетикалық көзқарасы туралы былай жазады: Эстетические взгляды Абая составляют органическую часть его мировоззрения. Внимательное изучение его произведений показывает, что к анализу художественного творчества он подходил с материалистических позиций. Источником развития и сордержанием искусства он считал действительность, которая познается человеком в процессе его творческой деятельности[9, 111 б].
Құлтат Өмірәлиевтің Абай афоризмі атты кітабында Эстетика және әдебиет деп Абайдың эстетикалық көзқарастарын білдіретін өлеңдерін топтастырып жазған:
Әннің де естісі бар, есері бар,
Тыңдаушының құлағын кесері бар.
Ақылдының сөзіндей ойлы - күйлі,
Тыңдағанда көңілдің өсері бар.
***
Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы,
Ол - ақынның білімсіз бейшарасы.
***
Білгенге - маржан, білмеске - арзан.
***
Жазған соң, жерде қалмас тесік моншақ
Біреуден біреу алып, елге тарар.
***
Сұлу аттың көркі - жал,
Адамзаттың көркі - мал.
Өмір сүрген кісіге
Дәулет қызық, бала бал.
***
Жақсы әнді тыңдасаң ой көзіңмен
Өмір - сәуле, көрінер судай тұнық.
***
Құлақтан кіріп, бойды алар,
Жақсы ән мен тәтті күй.
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең, менше сүй.
Дүние ойдан шығады,
Өзімді өзім ұмытып.
Көңілім әнді ұғады,
Жүрегім бойды жылытып.
***
Құр айқай бақырған
Құлаққа ән бе екен?
Өнерсіз шатылған
Кісіге сән бе екен?
***
Мақсатым - тіл ұстартып, өнер шашпақ,
Наданның көзін қойып, көңіл ашпақ.
Үлгі алсын деймін ойлы жас жігіттер,
Думан - сауық ойда жоқ әуел баста - ақ.
***
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,
Жоқ - барды, ертегіні термек үшін.
Көкірегі сезімді, тілі орамды
Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.
***
Өзгеге көңілім, тоярсың,
Өлеңді қайтіп қоярсың?
Оны айтқанда толғанып,
Іштегі дертті жоярсың.
***
Өзіңе сенбе, жас ойшыл,
Тіл өнері дертпен тең.
***
Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы.
***
Өткірдің жүзі,
Кестенің бізі
Өрнегін сендей сала алмас.
Білгенге маржан,
Білмеске арзан,
Надандар баһра ала алмас.
***
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойласаңшы бос қақпай елең - селең.
***
Ұйқтап жатқан жүректі ән оятар.
Әннің тәтті оралған мәні оятар.
***
Жүректің көзі ашылса,
Халықтың түсер сәулесі,
Іштегі кірді қашырса,
Адамның хикмет кеудесі.
***
Шырайды қайғы жасырмай,
Күлкінің ерні кезермес.
***
Ызалы күлкі - өзі де қайғы[10, 26-28 б].
1.2 Абайдың қабылдауындығы эстетикалық ұғымдар.
Эстетиканың өзге ғылымдардан өзгешелігін және байланысын нақты түсіну үшін оның теориялық негіздерін: ұғымдарын категорияларын - жеке - жеке талдап қарастыру керек. Жалпы дүниежүзілік деңгейде дамып қалыптасқан терминдер жұйесін тереңірек түсініп, қазақ халқының этникалық дүние танымына, ойлау өрісіне жақындату мақсатында оларды ұлы ақын, қазақ халқының кемеңгері Абайдың эстетикалық қабылдауымен, талғамымен жақындастыра, ой түйіндерін сабақтастыру керек. Өйткені сұлулық - бүкіл адамзатқа ортақ, жеке тұлғаларға өзінше құнды құбылыс, филасофиялық парадигма.
Эстетикалық қарым - қатынас, эстетикалық қабылдау, эстетикалық талғам, эстетикалық идеал, эстетикалық тұжырым, эстетикалық көзқарас сияқты элементтердің жиынтығынан тұрады. Әрқайсысы, өз мүмкіндігінше, эстетиканың қыр - сырын, мән - мағынасын ашып, талдайды[4, 24].
Эстетикалық қабылдау - жалпы адамзаттық қасиеттердің шындығын жеке адамның рухани мәдени танымы тұрғысынан қабылдауы, сезінуі түсінуі.
Эстетикалық қабылдаудың ең асқақ көрсеткішін поэзия құрайды, ол, Гегельдің айтуынша, ақын қиялы негізінде, автордың ішкі тебіренуі арқылы, оның оы мен сезімінен туған жаңа бір дербес дүние болғандықтан тағы да ұлы ақынның өлеңдеріне жүгінейік. Әрбір шындыққа деген жекелік көзқарасты танытатын бірден - бір туынды - Біреудің кісісі өлсе қаралы - ол. Мұнда Абай ең қарапайым да, ең күрделі құбылыстың, өлеңнің, қазақ халқының тұрмыс - тіршілігіндегі қабылдану өзгешелігіне, рухани тұрғыдан сезініп түсінуіне өз жеке пайымдауымен келеді:
Біреудің кісісі өлсе, қаралы - ол,
Қаза көрген жүрегі жаралы - ол,
Көзінің жасын тыймай жылап жүріп,
Зарланып неге әнге салады ол?
Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл,
Қыз таныстыр - қызыққа жұрт ыржаңшыл.
Қынаменде, жар-жар мен беташар бар,
Өлеңсіз солар қызық бола ма гүл?
Бала туса, күзетер шылдақана,
Олар да өлең айтар шулап жаңа.
Бұрынғы жақсылардан өрнек қалған,
Биде тақпақ, мақал бар, байқап қара.
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойласаңшы бос қақпай елең-селең [11, 92].
Шебер суреткер жоғары пәлсапалық мәселелерді, азаматтық құндылықтарды философияның Терістеуді теріске шығару заңдылығына орай шешіп тұрғандай, сол арқылы барша қоршаған құбылыстарды биік эстетикалық қабылдауына жұмылдырып қойғандай.
Эстетикалық талғам - белгілі бір тарихи шарттылық пен эстетикалық қабылдауға негізделгенэстетикалық бағдар жүйесі. Өз ойын баламалап, айтар түйінін астарлап жеткізуге шебер ақын болмысы эстетикалық қабылдаудың негізінде туындайтын бұл мәселеге де өзіндік қолтаңбасы мен, өзіндік үрдісімен жақынжайды:
Өлеңді айтпақ түгіл, ұға алмайсың,
Айтсаң да үдесінен шыға алмайсың...[11, 92].
Немесе:
Қарны тоқ хасса надан ұқпас сөзді,
Сөзді ұғар көкірегі болса көзді...[11, 92].
Көп топта сөзді танырлық кісі де аз - ақ,
Ондай жерде сөз айтып болма мазақ ...[11, 94].
Әр сөздің мағынасын зерделей үңілетін болсақ, Абайдың эстетикалық талғам хақындағы пікірінің қаншалықты мәнді де терең, ойлы да парасатты екнін аңғару қиындық тудырмас. Көкірегінің көзі бар адам мен ұғымсыз тыңдаушыны салыстыру арқылы ақын талғамының жоғары критерийлері мен сұлулыққа негізделген заңдылықтарын тұжырымдайды, сөйтіп, өзінің эстетикалық бағдар жүйесін меңзейді[4, 25].
Эстетикалық идеал - шынайы өмір құбылысы мен мәдениет құбылыстың арасындағы жоғары үйлесімділік пен дамудың ең биік сатысына жету туралы көзқарасты білдіру, ол - адамның дүниені қайта құру, өнерді дамыту саласындағы еңбиік мақсаты, өлшемі және бағдаршамы.
Идеал - шындыққа үйлесе бермейтін құбылыс, тіпті ешқашан үйлеспейді де деп Д.С.Лихачев айтқандай, мәдениет шыңын біз тек биік көрсеткіштермен ғана өлшеуіміз керек, өйткені заңғар таулардың шыңдарымен ғана өлшеуіміз керек, өйткені заңғар таулардың шыңдары ғана ғасырларға бағынбайды, олар уақытқа тәуелсізболып келеді.
Адамның идеалы оның санасындағы ең сұлу, ең жетілген болмыс ретінде көрінеді. Осыған орай Абайдың шығармаларында Байқалатын Алла мінсіз қағидаты бойынша: Құдай тағаланың жолы деген жол нихаятсыз болады. Оның нихаятына ешкім жетпейді. Бірақ сол жолда жүруді өзіне шарт қылып кім қадам басты, ол таза мұсылман, толық адам делінеді - деп хиқиқат жолына түскен толық адамның болмысын эстетикалық идеал ретінде ұсынады[4, 26 б].
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек, - дегенАбай ойының өзекті желісі - толық адам жайлы танымы осының айғағы[12, 24 б].
Толық адам сатысындағылар өмірін Алла тағалаға толық арнайды, ал адам сатысындағылар толық арнамайды. Олар өздеріне пайдасы болса құдайды еске алып, Оған ризалықтарын білдіреді, ал егер пайдасы болмаса Оны ұмытып, өмір қызығымен кетеді.
Сонымен, адам мен толық адамның арасындағы бірінші айырмашылық - адамдардың іс - әрекетінің мақсатында. Материалдық әрекет жасайтын адамның санасы дене деңгейінде, сондықтан ол өзін денемін деп санайды. Соған байланысты менікі - оның тәнімен байланысты отбасы, бала - шаға, мал - мүлік, халық, отан, тағы сол сияқты болып шеңбері кеңи береді. Рухани әрекеттегілердің санасы рухани деңгейде. Олар үшін Мен - жан, ал менікі Алла тағала, яғни менің Жаратқан Ием.
Адам сатысындағыларды имандылық бар. Бірақ бұл толық иман емес. Сондықтан оларды Абай отыз төртінші қара сөзінде: Оны қайтіп түзете аламыз? Оларды мұсылман деп, қалайша иманы бар ғой дейміз? - деп төмен баға береді. Олар барлығын жаратқан Алла тағала екенін біледі. Бірақ Алла тағала үшін әрекет жасамайды, тек қана одан өзінің өмірін жақсы болуын тілейді. О, Алла тағала! Маған тамақ бере гөр, денсаулық бере гөр, отаныма тыныштық бере гөр және тағы - тағылар деп ол өзінің денесіне байланысты құндылықтарын сұрауы мүмкін. Сөйтіп адам Құдайға құлшылықты өзін қанағаттандыру үшін пайдаланады. Материалдық дегеніміз осы. Ал толық адам мүлде басқа. Ол өмір мақсатын түсінген және оған өмірінің барлығын арнайды. Ол өзіне ештеңені де сұрамайды, іс - әрекетінің барлығын тек қана Түп Иенің разылығына арнайды.
Толық адам сатысындағылардың басқалардан екінші айырмашылығы - олардың өмірлерінің түпкі мақсатында. Толық адамдар бірақ мақсат бар. Ол - Түп Иеге қайту. Ол үшін толық адамдар Абайдың Сен де сүй Ол Алланы жаннан тәтті қағидасын берік ұстанып, Аллаға деген биік махаббатқа жетуге ұмтылады.
Үшінші айырмашылық - Құдай деген Абай көрсеткен ынталы жүрек, шын көңілдің тазалығында. Бұл олардың қасиеттерінің айырмашылығы. Абай айтқандай, бұл қасиеттен басқа қасиеттер Хаққа жол емес. Бұл туралы Абай былай дейді:
Алла деген сөз жеңіл,
Аллаға ауыз қол емес.
Ынталы жүрек, шын көңіл,
Өзгесі Хаққа жол емес.
(Алла деген сөз жеңіл. 1897 ж.)
Төртінші айырмашылық - адам мен толық адамның негізгі қасиеттерінде. Материалдық сатыдағы адамдардың негізгі қасиеттерінде. Материалдық сатыдағы адамдардың негізгі қасиеті - имандылық дәрежесімен өлшенеді. Соған байланысты олар түрлі жетілу деңгейінде болады. Ал рухани жетілу сатысындағы толық адамдардың негізгі қасиеті - Құдайға берілу, яғни Оған деген ынталы жүрек пен шын көңіл дәрежесімен өлшенеді[13, 230].
1.3 Абай Құнанбайұлының эстетикалық көзқарасы.
Абай Құнанбаевтың арнайы эстетикалық трактаттар жазбағаны белгілі. Әйтсе де, данышпан ақын-композитордың шығармаларынан әсемдікке, сұлулыққа деген эстетик. талап-талғамын айқын аңғарамыз. Өйткені, елінің, халқының қамын жеп, жоғын жоқтап, мұңын мұңдап өткен ақынның өскен ортасынан, туған жерінен, жер, ел тағдырынан, салт-дәстүрінен, тарихынан, енері мен мәдениетінен сырт, жақсысына сүйінбей, жаманына күйінбей өмір сүруі мүмкін емес. Абай балалық шағынан бастап поэзияның мол мұрасының ішінде өсті. Қазақ үлгісіне Түсірілген шығыстың атақты дастандары мен қиссаларын, бәйіт пен ғазелдерін, аңыз-әңгімелерін, сол сияқты қазақтың төл ертегілері мен жырларын, айтыстары мен шежірелерін, өлеңдері мен әндерін алдымен шешелерінен естіп, айлар бойы ауылдарына келіп жатып кететін ақындар мен жырауларды тыңдап, үлгі өнеге, тәрбие алды. Кейіннен олар бүл дәстүрді бұрынғыдан да жандандыра түсті. Ақын-жыраулар мен әнші-күйшілерді төңірегіне жинап, олардың өнерлерін тамашалап, әрбіреуіне баға беріп, жол сілтеп отырды. Әрбір өлең мен әнге ғана емес, тыңдаушыға да Абайдың қоятын талабы зор болуының бір себебін осы дәстүрден іздеген жөн. Өзіне дейінгі ақындардың көпшілігінің өлеңдеріне көңілі тола бермеді. Сез енерін, өлең өнерін мейлінше құрмет тұтқан Абай:
" Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.
Бөтен сезбен былғанса, сез арасы,
Ол - ақынның білімсіз бишарасы.
Айтушы мен тыңдаушы көбі надан,
Бүл жұрттың сөз танымас бір парасы..."
-деп, өзінің өлең туралы байламын ұсынады. Поэзияның сұлулығы, құндылығы үшін қажетті алғы шарттарды белгілеп береді. Ақындары ақылсыз, надан келіп, Көр-жерді елең қыпты жоқтан қармап... деп, не болса соны өлең қылып, парасатты өлең айту қолынан келмейтін, елеңді дұрыстап жазуға талаптанбайтын, ізденбейтін ақындарды сынға алады. Тыңдаушыны да елеңнің жақсысы мен жаманын айыра білуге, талғампаз болуға шақырады. Абайдың өзіне дейінгі ақындардан бір ерекшелігі, өзіне биік талап қоя отырып, адам мен табиғатты, адам мен жан-жануарды, адамның ішкі рухани мазмұны мен сыртқы пішінін салыстыра отырып суреттейді. Абай эстетикасының тереңдігі мен құндылығы оның шығармашылық принциптерінің әлеум. айқын бағдарымен тығыз байланысты. Оны ақын өлеңдерінен байқау қиын емес. Абай гуманист ақын ретінде адамның әсемдігін Өлсе өлер табиғат, адам өлмес, Ол бірақ, қайтып келіп, ойнап-күлмес... - деп, бәрінен жоғары санайды. Табиғат ретінде адам өледі, өлсем, орным қара жер сыз болмай ма... , ал адам ретінде ол өлмейді, өйткені өлмейтұғын артына сөз қалдырады. Адамның табиғаттан артықшылығы - оның талабы, ақыл-ойы және білімі бар. Адамның басты ғаламаты -ол ойлай алады, сөйлейді. Абай өз өлендерінде бүл жайында да айтқан. Абай ақын болмай тұрып ақ, өзі өскен ортадан, айналадағы табиғаттан, дәстүрлі тұрмыс-салттан эстетик. әсер алып есейді, кейін оны толықтырып, байыта түсті. Абай елең жазуды әлі мақсат етпеген кезінде-ақ шындықты эстетик. жағынан қабылдаған, өмірді байқағанда, іске кіріскенде, оқып-ойланғанда эстетик. тұрғыдан алып қарастырған. Абайдың өзге ақындардан екінші бір ерекшелігі - Абай сол замандай-ақ, кеңінен тараған эстетик. теориялардан хабардар болған, көптеген эстетик. ұғымдар оған таныс еді. Арғы жағы Сократ, бергі жағы Спенсер, әсіресе, В. Г. Белинский мен Н. Г. Чернышевский сияқты ойшылдардың эстетик. принциптерін естіп, оқып әжептәуір білім алған. Сонымен өмір эстетикасы, тарихи дәстүр мен мәдени мұра, ғылым мен философия жетістіктері -осының бәрін қорытып, бүған нәзік жаны мен терең ойын қосып, данышпан Абай қазақ халқының эстетикасын жасап шықты. Бүгінгі күннің ғылыми талабына сәйкес Абайдың эстетикасын мынадай тарауларға бөлуге болады. 1. Жалпы эстетик. ұғымдар. 2. Табиғат эстетикасы. 3. Адамның әсемдік қасиеттері, соның ішінде әйелдің сұлулығы. 4. Әдебиет эстетикасы. Соған жалғаса өнер мен шеберліктің эстетик. маңызы[14, 619 б].
1 Абайдың эстетикалық көзқарасы шоқтығы биік ұлы тұғыр
2.1 Жалпы эстетикалық ұғымдар
Жалпы эстетик. мәселелерді алатын болсақ, бүл жайында Абайда жүйеге келтіруге жарайтын түсініктер жеткілікті. Ол, ең алдымен эстетик. сезім мен қабылдаудың негізіне жататын адамның бес түйсігіне тоқталады. Адамды жаратушы (діннің ықпалы) бізге бес сезім (физиологиямен таныстығы) бергені жайында Жиырма жетінші сөзінде былай дейді: Әуелі көзді көрсін деп беріпті, егер көз жоқ болса, дүниедегі көрікті нәрселердің көркінен қайтіп ләззат алар едік? Құлақ болмаса, не қаңғыр, не күңгір дауыс, жақсы үн, күй, ән ешбірінен ләззат алаламас едік. Мұрын иіс білмесе, дүниеде болған жақсы иіске ғашық болмақ, жаман иістен қашық болмақтық қолымыздан келмес еді. Таңдай, тіл дәм білмесе, дүниеде не тәтті, не қатты, не дәмдінің қайсысынан ләззат алар едік? Бұлардың бәрі біздің пайдамыз емес пе...? Ләззат деген сезді Абай кебіне эстетик. мағынада қолданады. Ләззат - сезім арқылы туғызатын заттардың, құбылыстардың эстетик. қасиеттері. Бірақ, бұлар әлі жеткіліксіз. Бір нәрсені эстетик. түсінікпен қабылдап, одан ләззат алу үшін адамның өзі оған дайын болуы тиіс, сонда ғана әрбір естігеніңді, кергеніңді көңілің жақсы ұғып, анық сөз суретімен ішке жайғастырып алады... (32-ші сөз). Эстетик. түйсікпен толық қабылдау дегеніміз сыртқы заттың өз суретімен адамның ішкі рухани сарайына жайғасу болып табылады. Абайдың бүл ұғымын өте терең және аса маңызды тұжырым деп тануымыз керек[4, 620].
Жан мен тән
Қырық үшінші сөз
Адам жан мен тәннен құрылған, бұл - Абайға дейінгі замандардан белгілі шындық. Ақын осы екеуінің ортасында болатын жибили және кәсібиге тоқталған. Адамның табиғи, биологиялық қажеттерін өтеуімен қоса, білмекке құмарлығын ақын жибили қуатқа жатқызады. Кәсіби қуатқа ақыл мен ғылым жатады. Бірақ жибили мен кәсіби бес түйсік әкелген сыртқы ортаның қажеттерін көңілге түсіргенде бірігіп кетеді. Мұнда ерекше орын алатын - жибили қуаты.
Абай жибили қуаты жан қуаты дейді. Ол әуелде шағын болғанымен, адам есейген сайын зорая берсе керек. Алайда ол қуат ескерусіз қалып, жоғалмаса да еш нәрсеге жарамайтын болуы да ықтимал. Мұндай жағдайда қазақта айтуға сөз дайын. Құдай тағала өзі аақыл бермеген соң қайтейік? немесе Құдай тағала сенімен мені бірдей жаратып па? деп өзінің надандағын, талапсыздығын құдайдан көру - осы жан қуатынның кемдігінің айғады. Адам ішіп - жеп, тән қуатының кемігендігінің айғады. Адам ішіп жеп, тән қуатының жағдайын ғана ойламай, жан қуатын да жетілдіру үшін қам жеуі қажет[15, 379].
Ақын жан қуатына талдау бере келіп тән қуаты туралы терең ой айтқан. Тән қуаты Абай ұғымында ішкі емес, сыртқы нәрсе. Әрнешік тән қуатыменен сырттан тауып, сыртта сақтайсыз, оның аты дәулет еді, - дейді ақын. Қазақтың Бай бір жұрттық дегені осы. Байлық адамның өзінен өзге күйде күн кешпейтін жан қуаты емес, ол - сыртқы заттық дүние. Дәулеттің неше түрлі кеселі, кесаптаттары болады. Соларды білсең, санаңмен ұқсаң ғана дәулетке ие бола алмақсың[15, 380].
Абай пайда, залалдан айыратын қуаттың аты ақыл деп түсіндіреді. Бірақ жалғыз ақыл аздық етеді, ол қайратпен қосылуы керек. Ол екеуі кімде болса, сол адамда жан қуаты да, тән қуаты да тең болғаны дейді Абай[15, 381].
Жан сұлулығын саралайтын ең басты бөлшек - ол рухани құндылықтар.
Ақыл мен жан - мен өзім, тән - менікі,
"Мен" мен "менікінің" мағынасы - екі.
"Мен" өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
"Менікі" өлсе өлсін, оған бекі...
"...Сөйтіп, адамның тәні өлсе де, ақыл мен жаны өлмейді деген тұжырым айтылады... Қалай десек те Абайдың "адам өлмес" дей отырып толғайтын пікірі әлдеқалай айтыла салған нәрсе емес, өмір мен өлім, адам тағдыры, келешек, мәңгілік туралы терең толғанудан туған тұжырым" дейді академик З.Ахметов, яғни адамның жаны мен тәні - бұлар тығыз байланыста қарастырылатын, бірақ екеуі екі түрлі күрделі ұғымдар. Олар - бірін - бірі толықтыратын, адам атаулына аса қажет, бір - бірінсіз мәнін жоғалтатын мәңгілік ұғымдар.
"Абайдың жан ("мен") мен тән ("менікі") туралы дүниетанымын молырақ білдіретін өлеңдерін, әсіресе, қара сөздеріндегі жан сыры жайлы ақын ойының өзекті желісін, негізгі құйылар арнасының іздерін ой көзімен салыстыра отырып ашпаса, уысқа оңай түсе бермейтін, табиғатын оңайлықпен ашпайтын аса күрделі қыртысы мол ұғымдар", - зерттеуші М.Мырзахметұлы атап көрсеткендей, жан мен тәннің арақатынасы, олардың үйлесімділігі ғана, шын мәнінде, эстетикалық сұлу адамды, сыртқы пішіні ғана емес, ішкі сыры, әлемі де әсем тіршілік иесін дүниеге келтірді.
Эстетика теориясын қарастырғанда атап өткеніміздей, адамның барлық дүниесі сұлу болуы керек, пішіні де, мазмұны да. Осыған орай, кез келген "сырты жылтырақтың" іші, ішкі жан дүниесі түкке тұрғысыз да болатын жағдайлар өмірден белгілі. Осы негізде Абай да:
...Біреуді көркі бар деп жақсы көрме,
Лапылдақ көрсе қызар нәпсіге ерме!
Әйел жақсы болмайды көркіменен
Мінезіне көз жетпей, көңіл берме! - дей отырып, тән сұлулығынан жан сұлулығын жоғары қояды, бағалайды.
Әрқайсысымыздың адалдыққа, парасаттылыққа, адамгершілікке, сұлулыққа апарар жолымыз ананың сүтінен, әкенің пәрменділігінен деген ойдың желісі Абай өлеңдерінде айқын аңғарылады:
...Өзің - үлкен, қылығың - бала - шаға,
Балаға мәз боп жүрсің тамашаға.
Әкесі ұрысса балаға, ол да достық,
Баласы ұрысса, әкеге жараса ма? - деп келген жолдардың түйіні де әкені сыйлау керектігін меңзейді[4, 86 б].
Ұлы ақын бала тәрбиесіне, жалпы бала болмысына, жастардың ой тізбегіне, олар арқылы екінші, үшінші буын өкілдеріне деген көзқарасын, қарттар менқариялардың танымдық ерекшелігіне қатты көңіл бөлген. Сондықтан да болар шығармаларының басым көпшілігі ақыл - өнеге, үгіт - насихат түрінде беріледі. Мәселен, Абайдың:
Адамның бір қызығы бала деген,
Баланы оқытуды жек көрмедім, - деген жолдары терең пәлсапалы мәселелердің қозғалуына түртпек болды. Барша сұлулық атауына, моральды - эстетикалық қағидаттарға шақырған, тек адамгершілік шарттарын мадақтаған Ислам қағидаларында мұнша дәріптелетін ана мен әке бейнелері, шын мәнінде, асқақ та сұлу,биік те заңғар. Жоғары эстетикаға құралған "Әкегк қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер" деп келетін мақалдың түп тамыры осында[4,87 б].
Эстетикалық әрекетке итермелейтін, өзге алдында сүйіспеншілік оятатын, сол арқылы эстетикалық идеалдың шартты белгілерін жинақтайтын аса қажет қасиет - рақымдылық.
...Алланың, пайғамбардың жолындамыз,
Ынтамызды бұзбастық иманымыз...
немесе:
...Мумин болсаң, әуелі иманды бол,
Пендеге иман өзі ашады жол...
Деп жырлайды Абай. Ол имандылықты, мейірбандықты жоғары тұтқан, бағалаған, соған шақырған. Ал кері мінез байқатқандарды әшкерелеген, көңілі қалып түңілген. Бірақ адам жанының эстетикалық биігін танытытын жолдардың бірі де қайшылықты көрсету, салыстыру, нәтижесін қарастыру, сөйтіп, адамныың асқақтығының шарттарын, өлмейтұғын болмысын анықтау[4, 94 б]. Бұл Абайдың эстетикалық көзқарасының жоғарғы деңгейде екенін анықтауға болады.
Рақымдылықтың нәр алар бастауы ар мен ұят деп есептейді Абай. Сол үшін де өлеңдерінде бұл мәселе асқан парасаттылыққа негізделген.
...Достық, қастық, бар қызық - жүрек ісі,
Ар, ұяттың бір ақыл - күзетшісі.
Ар мен ұят сынбаса, өзге қылық,
Арын, алқын - бұл күннің мәртебесі...
Абай ар мен ұяттың адам болмысында алатын орнын саралай келе, қарама - қайшылық негізінде оның сақталуын талап етеді. Жан мен тәннің үйлесімділігі де, сұлулығы да осыдан шығады деп есептеген Абай. Арсыз, арын сатып, ар жоқ сияқты тіркестерді қолдану арқылы ақан адамзатқа ортақ мақсат пен мүддені көздеді, адамның бар жақсы - жаман мінезін саралай келе, қай жақтың басым түсетіндігін, қай жақтың болашаққа аса қажет боларын таразылады:
...Жас өспірім замандас қапа қылды,
Сабыр, ар жоқ, аял жоқ, ілді жұлды.
Тұлау қылып еш нәрсе басқара алмай,
Сенімі жоқ, серменде, өңкей жынды...
Сырт пішіні образдылықтан гөрі реализмнен тұратын бұл жолдардың бар эстетикалық құндылығы мағыналық өрісінде, ішкі әлемінде.
Эстетикалық категорияларды Абай өмір қайшылығына негіздей өрбіткен, сол себепті де біз эстетикалық танымның бірден - бір соқпағы ретінде қайшылық табиғатын қарастырып отырмыз. Немесе:
...Жамандық, жақсылықпен оған бір бәс,
Дін ісін, құдай ісін айыра алмас.
Арын сатып, ант ұрып іздегені -
Бір семіз ат, аяғы бір табақ ас.
Бір семіз ат, аяғы бір табақ ас - немесе көрсеқызарлық, қанағат тұтпау секілді қасиеттердің барлығы да осы арын сатудан туындайтын дегіміз келеді, ал оның аяғы барлығымызға аян. Осы ойдың жалғасын мына бір өлең жолдарынан табамыз:
...Арсыз - құмар болғандар
Опыр - топыр, шақ - шұққа.
Түспей жүрме, көрдің бе,
Жалаң - жұлаң, тақ - тұққа...
Абайдың сөз жасам жүйесіндегі бір өзгеше даралық сипат мұнда да байқалып, көзге түседі: Жалаң - жұлаң, тақ - тұқ. Оның қаншалықты әсерлі ықпал ететіндігшін ескере отыырып, Абайдың құндылықты құнсыыыздық арқылы дәлелдейтін шеберлігіне, күлкі арқылы биік эстетикаға шақырар тәрбиелік мәні жоғары ұғымдарды беййнелеу әсемдігіне тамсанасың. Немесе:
...Жалығу бар, шалқу бар, ііш пысу бар,
Жаңа сүйгіш адамзат - көрсеқызар.
Ар мен ұят ойййланбай, тәнін асырап,
Ертеңі жоқ, бүгінге болған құмар...
Қаншалықты образды ұғымдардың тізбегіне құралған, Ұяяламын дегені көңіл үшін... деп басталатыын бұл туынды да ерекше әсерлі. Көз алдыңыызға тәнін асыраған ар мен ұятты келтіруудің өзінде асқан шеберлік, ұшталған қалам жолы жатыр. Абайдың жан мен тән арасындағы теңдіктің бұзылып, теңсіздіктің орныққанын сипаттауы үйлесімділік жоқ жерде адам болмысының бір өзінше эстетикалық ләззатқа бөлене алмауын көрсетуі де ерекше[4, 96 б].
Адамзатқа, адам атаулына арналған өлеңдері үлкен көрегендік, биік рухтық, халықтық үлгілерге толы:
Жүректе қайрат болмаса,
Ұйықтаған ойды кім түртпек?
Ақылға сәуле қонбаса,
Хайуанша жүріп күнелтпек, - деп басталған өлеңінің негізгі желісі де Исламның ең жоғарғы тұжыырымдарының бірімен ұштасып жатыр. Алла жаратуындағы адам бұл фәнидегі ең биік, еі асқақ, ең сұлу және де басқа тіршілік иелерінен әлде - қайда өзгеше, ол хайуанаттардан көрі жоғары, ақыл мен санадан, жүрек пен сезімнен жаратылған делінген. Ендеше Абайдың да аталмыш өлеңі жан мен тәннің, адамның адамдық қасиеттерін сұрыптауға бағытталған:
Малда да бар жан мен тән,
Ақыл, сезім болмаса.
Тіршіліктің несі сән,
Тереңге бет қоймаса?
Адам санасының биіктігі, ақыл мен сезімінің шоқтығы секілді мәселелерді жинақтаудан тұратын өлең жолдары тағы да салыстыру, саралау тәсілдеріне негізделеді. Сөйтіп, адамның жаратылыс пен танымның ең жоғарғы көрсеткіші екенін дәлелдей түседі. Үйлестіре отырып, сұлулыққа, оның шарттарына ұййқастыра келе, ақын әрқайсымыздың бойымыздағы эстетикалық бастауларды түсіндіруге тырысқан. Себебі әр құбылыстың дамуына, өркендеуіне күшті негіз қаншалықты керек болса, эстетиканың да қайнар көздерін, ең алдымен, адам жаратылысынан, табиғатынан іздеу де соншалықты негізде. Абай да осы тұжырымды ұстанады, соған орай, өлеңін де келесі жолдармен тәмамдайды:
Атымды адам қойған соң,
Қайтіп надан болайын?...
Жақсылық атаулының жаратушысы, ең алдымен, өзі сол барша эстетикалық және этикалық әлемінің тұғыры, шоқтығы болғандықтан, оның бүкіл қағидалар жүйесі де үлкен рухани, моральдық принциптерге негізделген[4, 98 б].
Ақын қолданысындағы әр образды бейне өзгеше нәрленіп, ерекше құлпырып кететін тәрізді. Соның арқасында адамның сол сұлулықты қабылдауы да жеңілдеп, эстетикаға құштарлығы да арта түседі:
Нұрлы аспанға тырысып өскенсің сен,
Менмен, кердең, қайғысыз ер көңілмен.
Жазғыттұрым жасырып жердің бетін,
Жасыл шөппен, бой жеткен егінмен тең...
Адам болмысын терең сезініп, жан - жақты тұжырымдаған ақын жаны, жүрегі бұл фәнидің өзгеше бір ләззатқа бөлейтін мезгілдерін зер сала байқап, үлкенді ақын болмысымен бағалағаны кімнің болса да, назарына ілігеді, эстетикалық қабылдаудың шоқтығына шығады, талғамын саралайды. Әрі қарай:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz