Көркем мәтін тіліндегі сөз-символ қолданысы
Кіріспе ... ... ... ... ..3
1 Қазақ тіл біліміндегі сөз.символдың зерттелу жайы
1.1 «Символ» терминінің ғылымға енуі ... ..5
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ..13
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... .14
Тест сұрақтары ... ... ...15
1.2 Поэзия тіліндегі сөз.символдың қолданыс ерекшелігі ... ... ... ... ..17
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ..30
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... ..30
Тест сұрақтары ... ... ... ... ...31
1.3 Проза тіліндегі сөз.символдың зерттелуі туралы ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ..46
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... ...46
Тест сұрақтары ... ... ... ... 47
2 Жазушы Т.Ахтановтың «Шырағың сөнбесін» шығармасы тіліндегі сөз.символдың стильдік қызметі
2.1 «Бала» ұғымын білдіретін сөз.символдардың қолданысы (шырақ, періште, өмір тілдік бірліктері арқылы берілуі)...49
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ...54
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... .54
Тест сұрақтары ... ... ... 55
2.2 «Туған жер» ұғымын білдіретін сөз.символдардың қолданыс ерекшелігі (дала, ауыл, жер, ұя лексемалары арқылы берілуі) ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ...60
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... ... .61
Тест сұрақтары ... ... ... ... ...62
2.3 Түр.түс символикасының шығармадағы көрінісі ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... .88
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... ..89
Тест сұрақтары ... ... ... ...90
2.4 Жан.жануарлар символикасының берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... 97
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... ... 97
Тест сұрақтары ... ... ... ... 98
3 Студент өз бетімен орындауға арналған практикалық тапсырмалар ... ... ... 100
Студенттің білімін жетілдіруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... .117
Қорытынды ... ... ... ..118
Тест тапсырмаларының жауаптары ... ... 121
Қосымша әдебиеттер тізімі
1 Қазақ тіл біліміндегі сөз.символдың зерттелу жайы
1.1 «Символ» терминінің ғылымға енуі ... ..5
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ..13
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... .14
Тест сұрақтары ... ... ...15
1.2 Поэзия тіліндегі сөз.символдың қолданыс ерекшелігі ... ... ... ... ..17
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ..30
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... ..30
Тест сұрақтары ... ... ... ... ...31
1.3 Проза тіліндегі сөз.символдың зерттелуі туралы ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ..46
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... ...46
Тест сұрақтары ... ... ... ... 47
2 Жазушы Т.Ахтановтың «Шырағың сөнбесін» шығармасы тіліндегі сөз.символдың стильдік қызметі
2.1 «Бала» ұғымын білдіретін сөз.символдардың қолданысы (шырақ, періште, өмір тілдік бірліктері арқылы берілуі)...49
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ...54
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... .54
Тест сұрақтары ... ... ... 55
2.2 «Туған жер» ұғымын білдіретін сөз.символдардың қолданыс ерекшелігі (дала, ауыл, жер, ұя лексемалары арқылы берілуі) ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ...60
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... ... .61
Тест сұрақтары ... ... ... ... ...62
2.3 Түр.түс символикасының шығармадағы көрінісі ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... .88
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... ..89
Тест сұрақтары ... ... ... ...90
2.4 Жан.жануарлар символикасының берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... 97
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар ... ... 97
Тест сұрақтары ... ... ... ... 98
3 Студент өз бетімен орындауға арналған практикалық тапсырмалар ... ... ... 100
Студенттің білімін жетілдіруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... .117
Қорытынды ... ... ... ..118
Тест тапсырмаларының жауаптары ... ... 121
Қосымша әдебиеттер тізімі
Қазіргі таңда, мәдени өркениетке, әсіресе, ұлттық дәстүрге, ұлттық жан дүниемізге өз туындыларымен айтулы үлес қосқан қаламгерлердің шығармаларын зерттеп, солардың қаламынан шыққан туындылардың көркемдік сапасын ажырату, талдау, таразылау бүгінгі күннің сұранысы екендігі дау туғызбайды.
Жалпы көркем шығармаға қойылатын басты талап – тіл шеберлігі. Әрбір жазушының өзіндік ерекшелігі тілі арқылы көрінеді. Бұл ретте көркем әдебиет стилінің дамуында өзіндік қолтаңбасымен, қаламгерлік ерекшелігімен көрінген белгілі жазушы - Т.Ахтанов. Оның «Шырағың сөнбесін» шығармасы қазақ тіл білімінде бірнеше ғылыми зерттеулерге өзек болғанымен де, суреткердің шығармасында қолданыс тапқан сөз-символдардың стильдік қызметін анықтау мәселесі сөз етілген емес. Автордың қолданысындағы сөз-символдарды ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, дүниенің тілдік суретінің құрамдас бөлігі болып табылатын символдар қаншалықты және қалай пайдаланғандығын, қазақ халқының тіл мәдениетін дамытуға қосқан үлесін анықтауға ұмтылу жұмыстың өзектілігін танытады.
Т.Ахтановтың «Шырағың сөнбесін» романы тіліндегі сөз-символдардың стильдік қызметін анықтау поэзия, проза тіліндегі әр түрлі символдық мағынада қолданылған сөздерді тауып, ұлттық танымдық мағынасын ашу зерттеу жұмысының негізгі нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының екінші тарауында Т.Ахтановтың «Шырағың сөнбесін» шығармасындағы, сөз-символ қолданысы әдеби тіл фактілерге сүйене отырып талданды, сөз-символдардың шебер қолданысы шығарманың мазмұнымен сабақтас өрілгені нақты көрсетілді, шығармадағы жазушының ұлттық танымының тереңдігін дәлелдейтін әр түрлі символдық мағынадағы сөздер айқындалды.
Қаламгер қолданысындағы сөз-символдардың қандай мақсатта жұмсалғандығы көрсетіліп, жүйеленіп, шығарма мазмұнына сәйкес мәндері анықталды.
Жалпы көркем шығармаға қойылатын басты талап – тіл шеберлігі. Әрбір жазушының өзіндік ерекшелігі тілі арқылы көрінеді. Бұл ретте көркем әдебиет стилінің дамуында өзіндік қолтаңбасымен, қаламгерлік ерекшелігімен көрінген белгілі жазушы - Т.Ахтанов. Оның «Шырағың сөнбесін» шығармасы қазақ тіл білімінде бірнеше ғылыми зерттеулерге өзек болғанымен де, суреткердің шығармасында қолданыс тапқан сөз-символдардың стильдік қызметін анықтау мәселесі сөз етілген емес. Автордың қолданысындағы сөз-символдарды ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, дүниенің тілдік суретінің құрамдас бөлігі болып табылатын символдар қаншалықты және қалай пайдаланғандығын, қазақ халқының тіл мәдениетін дамытуға қосқан үлесін анықтауға ұмтылу жұмыстың өзектілігін танытады.
Т.Ахтановтың «Шырағың сөнбесін» романы тіліндегі сөз-символдардың стильдік қызметін анықтау поэзия, проза тіліндегі әр түрлі символдық мағынада қолданылған сөздерді тауып, ұлттық танымдық мағынасын ашу зерттеу жұмысының негізгі нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының екінші тарауында Т.Ахтановтың «Шырағың сөнбесін» шығармасындағы, сөз-символ қолданысы әдеби тіл фактілерге сүйене отырып талданды, сөз-символдардың шебер қолданысы шығарманың мазмұнымен сабақтас өрілгені нақты көрсетілді, шығармадағы жазушының ұлттық танымының тереңдігін дәлелдейтін әр түрлі символдық мағынадағы сөздер айқындалды.
Қаламгер қолданысындағы сөз-символдардың қандай мақсатта жұмсалғандығы көрсетіліп, жүйеленіп, шығарма мазмұнына сәйкес мәндері анықталды.
1 Смағұлова Г.Мәтін лингвистикасы. Оқу құралы:.- Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 112 б.
2 Мусин Ж. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі.- Алматы: Мектеп, 1984. - 127б.
3 Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы.- Алматы: 1988.- 134 б.
4 Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке, сборник «А. Шахматов».- Москва, 1947.- 293 с.
5 Аханов К. Тіл біліміне кіріспе.-Алматы: Мектеп,1965.-328 б.
6 Нұрмаханов А. Түркі фразеологиясы.- Алматы: Ғылым, 1988.-139 б.
7 Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі сөз мағыналарының кеңеюі және тарылуы.- Алматы, 1973.- 205 б.
8 Оразбаева Ф.Ш. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер.- Алматы: Мектеп, 1988.- 207б.
9 Сарыбаев Ш. Кейбір сөздердің этимологиясы. // « Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы.- 1959.- № 6.- 25 б.
10 Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.- Алматы: Санат, 1997.- 127 б.
11 Әлімбаев М.Өрнекті сөз-ортақ қазына.- Алматы: Қазақстан, 1967.- 18 б, 33 б, 69-70 бб.
12 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері.- Алматы: Мектеп, 1978.-198б.
13 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. Алматы, 1995.- 172 б.
14 Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. Алматы,1965, - 180б
15 Байтұрсынов А. Ақ жол.- Алматы, 1991.- 170б.
16 Қасымова Б.Қ. Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негіздері. Фил. ғыл. докт. дисс.-Алматы, -313 б.
17 Құрманбайұлы Ш.Қ. Қазақ лексикасының терминдену үрдісі. Фил. ғыл. докт. дисс.- Алматы, -310 б.
18 Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы.- Алматы: Мектеп, 1966.- 198 б.
19 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы.- Алматы: Мектеп, 1974.- 206 б.
20 Сыбанбаева А. Метафораның тілдік болмысы және концептуалды метафоралар.- Алматы: Қазақ университеті, 2002, - 162 б.
21 Кәрімов Х. Қанатты тіл.- Алматы: Санат, 1995, -197 б.
22 Сәрсеке Г.Ә. Р.Сейсенбаев шығармаларындағы кейіпкерді мінездеуші тілдік-стильдік тәсілдер. Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 1998.- 166 б.
23 Еңсебаева К.К. Қазіргі көркем әдебиттегі кейіпкер тілінің стильдік қызметі. Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 1999.-160 б.
24 Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас пен қатысым әдісінің ғылыми-теориялық негіздері. Пед. ғыл. докт. дисс. - Алматы, 1996, -314 б.
25 Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдени лексикасы. . Фил. ғыл. докт. дисс.- Алматы,1997, -314 б.
26 Қайдар Ә. Халық даналығы.- Алматы: Толғанай, 2004. -560 б.
2 Мусин Ж. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі.- Алматы: Мектеп, 1984. - 127б.
3 Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы.- Алматы: 1988.- 134 б.
4 Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке, сборник «А. Шахматов».- Москва, 1947.- 293 с.
5 Аханов К. Тіл біліміне кіріспе.-Алматы: Мектеп,1965.-328 б.
6 Нұрмаханов А. Түркі фразеологиясы.- Алматы: Ғылым, 1988.-139 б.
7 Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі сөз мағыналарының кеңеюі және тарылуы.- Алматы, 1973.- 205 б.
8 Оразбаева Ф.Ш. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер.- Алматы: Мектеп, 1988.- 207б.
9 Сарыбаев Ш. Кейбір сөздердің этимологиясы. // « Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы.- 1959.- № 6.- 25 б.
10 Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.- Алматы: Санат, 1997.- 127 б.
11 Әлімбаев М.Өрнекті сөз-ортақ қазына.- Алматы: Қазақстан, 1967.- 18 б, 33 б, 69-70 бб.
12 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері.- Алматы: Мектеп, 1978.-198б.
13 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. Алматы, 1995.- 172 б.
14 Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. Алматы,1965, - 180б
15 Байтұрсынов А. Ақ жол.- Алматы, 1991.- 170б.
16 Қасымова Б.Қ. Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негіздері. Фил. ғыл. докт. дисс.-Алматы, -313 б.
17 Құрманбайұлы Ш.Қ. Қазақ лексикасының терминдену үрдісі. Фил. ғыл. докт. дисс.- Алматы, -310 б.
18 Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы.- Алматы: Мектеп, 1966.- 198 б.
19 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы.- Алматы: Мектеп, 1974.- 206 б.
20 Сыбанбаева А. Метафораның тілдік болмысы және концептуалды метафоралар.- Алматы: Қазақ университеті, 2002, - 162 б.
21 Кәрімов Х. Қанатты тіл.- Алматы: Санат, 1995, -197 б.
22 Сәрсеке Г.Ә. Р.Сейсенбаев шығармаларындағы кейіпкерді мінездеуші тілдік-стильдік тәсілдер. Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 1998.- 166 б.
23 Еңсебаева К.К. Қазіргі көркем әдебиттегі кейіпкер тілінің стильдік қызметі. Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 1999.-160 б.
24 Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас пен қатысым әдісінің ғылыми-теориялық негіздері. Пед. ғыл. докт. дисс. - Алматы, 1996, -314 б.
25 Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдени лексикасы. . Фил. ғыл. докт. дисс.- Алматы,1997, -314 б.
26 Қайдар Ә. Халық даналығы.- Алматы: Толғанай, 2004. -560 б.
Қанапина Сәуле Ғалымбекқызы
Көркем мәтін тіліндегі сөз-символ қолданысы
(оқу құралы)
Қостанай
2010
Әдістемелік құралдың авторы:
Қанапина Сәуле Ғалымбекқызы
Филология ғылымдарының кандидаты
Пікір жазғандар:
Смағұлова Гүлдархан Нұрғазықызы
филология ғылымдарының докторы, профессор
Есіркепова Кенжегүл Қабылғазықызы
филология ғылымдарының кандидаты
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының Ғылыми кеңесінің
шешімімен баспаға ұсынылды
Көркем мәтін тіліндегі сөз-символдарды зерттеу, шығарма тілінің
бейнелілігін, жазушының ерекше сөз қолданысын талдауға зор мүмкіндік
береді.
Осыған сәйкес жүргізілген зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары
лексикология, фразеология, этнолингвистика, лингвомәдениеттану салаларының
теориялық курстарын толықтыруға өзіндік үлесін қосады.
Аталған оқу құралы жоғары оқу орындарындағы филология факультеттерінде
оқытылатын Стилистика, Көркем мәтінді лингвистикалық талдау, Қазақ
әдеби тілінің тарихы, Қазақ тілінің лексикологиясы, Когнитивтік
лингвистика пәндері мен арнаулы курстарға қосымша әдебиет ретінде
пайдалануға болады.
Сонымен бірге, филология факультетінің студенттері мен
магистранттарына арналған.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақ тіл біліміндегі сөз-символдың зерттелу жайы
1.1 Символ терминінің ғылымға
енуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 15
1.2 Поэзия тіліндегі сөз-символдың қолданыс ерекшелігі ... ... ... ... ..17
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .31
1.3 Проза тіліндегі сөз-символдың зерттелуі
туралы ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 47
2 Жазушы Т.Ахтановтың Шырағың сөнбесін шығармасы тіліндегі сөз-символдың
стильдік қызметі
2.1 Бала ұғымын білдіретін сөз-символдардың қолданысы (шырақ, періште,
өмір тілдік бірліктері арқылы берілуі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 55
2.2 Туған жер ұғымын білдіретін сөз-символдардың қолданыс ерекшелігі
(дала, ауыл, жер, ұя лексемалары арқылы берілуі) ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 62
3. Түр-түс символикасының шығармадағы көрінісі ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 90
4. Жан-жануарлар символикасының
берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .97
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 98
3 Студент өз бетімен орындауға арналған практикалық
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 100
Студенттің білімін жетілдіруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... .117
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .118
Тест тапсырмаларының
жауаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...121
Қосымша әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 122
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда, мәдени өркениетке, әсіресе, ұлттық дәстүрге, ұлттық жан
дүниемізге өз туындыларымен айтулы үлес қосқан қаламгерлердің шығармаларын
зерттеп, солардың қаламынан шыққан туындылардың көркемдік сапасын ажырату,
талдау, таразылау бүгінгі күннің сұранысы екендігі дау туғызбайды.
Жалпы көркем шығармаға қойылатын басты талап – тіл шеберлігі.
Әрбір жазушының өзіндік ерекшелігі тілі арқылы көрінеді. Бұл ретте көркем
әдебиет стилінің дамуында өзіндік қолтаңбасымен, қаламгерлік ерекшелігімен
көрінген белгілі жазушы - Т.Ахтанов. Оның Шырағың сөнбесін шығармасы
қазақ тіл білімінде бірнеше ғылыми зерттеулерге өзек болғанымен де,
суреткердің шығармасында қолданыс тапқан сөз-символдардың стильдік қызметін
анықтау мәселесі сөз етілген емес. Автордың қолданысындағы сөз-символдарды
ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, дүниенің тілдік суретінің құрамдас
бөлігі болып табылатын символдар қаншалықты және қалай пайдаланғандығын,
қазақ халқының тіл мәдениетін дамытуға қосқан үлесін анықтауға ұмтылу
жұмыстың өзектілігін танытады.
Т.Ахтановтың Шырағың сөнбесін романы тіліндегі сөз-символдардың
стильдік қызметін анықтау поэзия, проза тіліндегі әр түрлі символдық
мағынада қолданылған сөздерді тауып, ұлттық танымдық мағынасын ашу зерттеу
жұмысының негізгі нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының екінші тарауында Т.Ахтановтың Шырағың сөнбесін
шығармасындағы, сөз-символ қолданысы әдеби тіл фактілерге сүйене отырып
талданды, сөз-символдардың шебер қолданысы шығарманың мазмұнымен сабақтас
өрілгені нақты көрсетілді, шығармадағы жазушының ұлттық танымының
тереңдігін дәлелдейтін әр түрлі символдық мағынадағы сөздер айқындалды.
Қаламгер қолданысындағы сөз-символдардың қандай мақсатта
жұмсалғандығы көрсетіліп, жүйеленіп, шығарма мазмұнына сәйкес мәндері
анықталды.
1. Қазақ тіл біліміндегі сөз-символдың зерттелу жайы
1.1 Символ терминінің қазақ тіл білімінде қолданыс ерекшелігі
Адам санасының дамуымен байланысты дүниетанымның тереңдеуінің
нәтижесі болып табылатын ерекше танымдық белгі символ екені белгілі.
Символ мәселесі ғылым нысанасына ежелден енген. Алайда қалыптасу тарихы
тым арыда жатса да, бүгінгі күні “символ” ұғымының ауқымы кеңейіп
лингвистика, философия, семиотика, психология, әдебиеттану, мәдениеттану
т.б. ғылым салаларының негізгі нысанына айналған. Символдың зерттелу жайы
туралы тілші-ғалым Қ.Т.Қаирбаева Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың
символдық мәні атты еңбегінде сөз етеді. Яғни Символды тану ХІХ
ғасырдың соңғы ширегінде дүниеге келген символизм ағымынан әлдеқайда
ерте туған. Символ туралы ой қозғау, тұжырым айту Аристотель мен Платоннан
бастау алып, Кант, Шлегель, Шеллинг, Гете, Гегель т.б. философтардың
еңбектерінде сипатталған деп, символдың зерттелуін сонау Аристотель,
Платон ғалымдарынан бастау алғандығын көрсетеді [1,6б].
Сонымен қатар ғалым Р.Т.Лауланбекова өзінің диссертациялық
жұмысында, яғни Түр-түс компонентті күрделі аталымдардың танымдық сипаты
(сын есім+зат есім бойынша) деген еңбегінде де символдың көне гректердің
сөзінен шыққандығын айтады. Тіл біліміндегі символика о баста көне
гректердің символ (symbolon - белгілі бір қоғам мүшелері мен
әлеуметтік топтар үшін ғана түсінікті шартты белгілер) сөзінен шығып,
бүгінде әр түрлі идеяны, түсінікті, ұғымды, ойды, сезімді, іс-әрекетті
білдіретін шартты белгілердің жиынтығы деген мағына береді [2,11б].
Әрине, символ табиғатын талдап түсіндіргенде көне ғылыми таныммен,
пікір-тұжырымдармен шектелмеуге тиіспіз. Бүгінде символдың теориялық
мәселелері А.Ф.Лосев, Л.В.Уваров, А.А.Потебня, Ю.А.Лотман т.б. сияқты
зерттеушілердің еңбектерінде баян етіледі. Ал қазақ тіл білімінде символды
зерттеу Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ә.Марғұлан, М.Әуезов,
С.Мұқанов еңбектерінен бастау алады. Осыған жалғас ғылыми көзқарастарды
тілші-ғалымдар І.Кеңесбаев, Ә.Т.Қайдаров, Е.Н.Жанпейісов, К.Ш.Хұсайынов,
Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Р.Сыздықова, Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова,
Ш.Бекмағанбетов, Р.Ә.Авакова, Г.Сағидолда, Қ.Ғабитханұлы, С.Е.Жанпейісова,
И.Айбарша, Б.Ақбердиева, Қ.С.Дүсіпбаева, А.Қ.Сейілхан сынды қазақ тілі
мамандарының зерттеу жұмыстарынан көруге болады.
Мәселен, И.Айбаршаның конференция материалында жарияланған Қазақ
мәдениетінің тілде көрініс тапқан символдар астары мақаласы. Қандай
халықтың символдар жүйесін алып қарастырсақ та, жалпы адамзатқа ортақ
символдарды кездестіреміз. Алайда ғалым белгілі бір шығармашылық процесс
кезінде туындаған авторлық қолданыстағы символдардың да кездесетіндігін
айтып өтеді. Осы мәселені кеңінен қарастырған мақаласында зерттеуші, сондай-
ақ қазақ мәдениетінің тілде көрініс тапқан ұлттық таңбаларға (символдарға)
да тоқталады. Ғалым шырақ сөзінің символдық мәнін айқындап, оған қысқаша
түсінік береді, яғни қазақ кең көлемде алғанда түркі мәдениетіндегі
маңызды мәдени символ-концептілердің бірі - шырақ тәңірлік дүниетанымға
ұласар өмір және ұрпақ жалғастығының символдық мәніне ие. Шырағың
сөнбесін бата-тілекте шырақ, бала, ұрпақ мағынасында қолданылған
[3,16б]. Ал келесі мына тұжырымдамасында босаға сөзінің қазақ
мәдениетінде алар орны жоғары екендігі жайлы сөз етеді: Қазіргі заманда
қазақ ұлттық тіл мен ұлттық мәдениет иелері босағаның киелі екендігін
өз бойларына сақтаған. Босағаны оң аяқпен аттау, босағаны теппеу т.б.
ұлттық ділімізде сақталған, ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа берілер
рухани құндылықтарымыз. Қорытындылай келе, И.Айбарша орыс ғалымы
Ю.М.Лотман еңбегіне сүйене отырып, символ өзгеріссіз ұрпақтан-ұрпаққа
берілер мәдени жады деген пікірді ұстанады [3, 16-17б].
Осыған жалғас этнограф-ғалымдар Х.Арғынбаев, Ө.Жәнібеков,
С.Қасиманов, А.Сейдімбек еңбектері тілдік деректердің уәждемесін анықтауға
көмектесіп қана қоймай, қазақ мәдениетіндегі ұлттық символдар табиғатын
тануға, саралауға жол ашады. Бұл еңбектерде символ терминінің орнына
кейде белгі, нышан, рәміз сөздері қолданғанын, осылайша әрбір таным-
түсініктің символдық мәнін көрсетіп отырғанын айта кеткен жөн.
Алайда осы жоғарыда аталған зерттеулерде символ терминіне
беріліп жүрген анықтама әр түрлі. Қазақ тіл білімінің негізін қалаған
А.Байтұрсыновтың символға берген анықтамасын қарасақ. Ол өзінің
Әдебиеттанытқыш еңбегінде символды бернелеу деп атайды. Ол бернелеуді:
Бір нәрсенің, көбінесе адамның мінезін, құлқын, амалын екінші нәрсенің
мысалында көрсетіп айту бернелеу болады. Қазақтың бернемен сөйлеп отыр
дегені - осы бернелеу. Бейнелеу бернелеумен екі арасы жақын. Бейнелеу де,
бернелеу де екі ұқсас нәрсенің бірін бірінің орнында айтудан шығады.
Бейнелеу ұлғайғанда бернелеуге айналып кетеді, - деп түсіндіреді
[4,161б]. Сондай-ақ ғалым Р.Сыздықова да Абайдың сөз өрнегі атты
монографиясында лингвистикалық поэтика саласында символ терминіне беріліп
жүрген анықтаманың әр түрлілігін айтады. Мәселен, Р.Сыздықова орыс
поэтикасына қатысты зерттеулерде символ термині суреткердің (ақынның)
белгілі бір ұғымды, идеяны заттық образбен (оның атауымен) білдіруін
атайды деп көрсетеді [5,89б]. Демек, поэтикалық образдың заттық белгісі,
яғни символ - белгілі бір заттың атауы түрінде білдірілген поэтикалық
образ. Символ терминін бұдан өзгеше мағынада ұсынушылық та бар. Мысалы,
академик В.В.Виноградов: символ - поэтикалық тілдің семантикалық
единицасы (дүниесі) деп таниды [6,15с].
Орыс ғалымы В.П.Григорьев Символ терминіне мағына жағынан
өзгелер қолданатын стильдік белгілер, поэтикалық тәсілдер, әдеби
тәсілдер, стильдік единицалар, поэтикалық тілдік элементтер, образ
құрайтын элементтер, көркемдеу құралдары деген терминдер сай келетінін
көрсетеді [7,386с].
Ал қазақ поэзия тілін зерттеушілер арасында ол бірде перифраз,
бірде кейіптеу, бірде сөз мағынасын құбылтудың бір түрі, бірде балама
бейне үлгісінде сипатталып жүр. Мысалы, ғалым Қ.Жұмалиев Абайдың қолдан
ұшқан ақ сұңқар деп Әбдірахманды бейнелеп атауын символ дейді [8,125б],
ал бұл - кәдімгі перифраз.
Әдебиет теориясына арналған еңбектерде символды көркемдік
мақсатпен сөз мағынасын құбылтып қолданатын тәсілдердің бір түрі деп
есептеп, оған орыс ғылымында берілген анықтама ұсынылады. Образ тура
өз мағынасында емес, бейнелеу мағынасында айтылса, символдық образ
немесе символ деп аталады деп түсіндіріліп, бұған М.Горькийдің дауыл
дегені революцияның, дауылпазы – оны басқарушылардың символы деп мысал
келтіреді [8,125б]. Ал дәл осы мысалды әдебиет теориясын зерттеуші ғалым
З.Қабдолов кейіптеу (жансыз заттарды жандылардың қасиет, қимыл, әрекетін
беріп суреттеу) деп келтіреді [9,234б]. Символды бұл зерттеуші ғалым
астарлау деп атап, оған толығырақ анықтама береді: Құбылтудың бір түрі
астарлау, яки символ, бір нәрсені не құбылысты тура суреттемей, бұларға
ұқсас басқа бір нәрсеге не құбылысқа құпия теліп, жасыра жарыстырып,
бүкпелей бейнелеу, ойды да ашық айтпай, тартымды тұспалмен түсіндіру
[9,236б]. Зерттеуші қазақ ақындарынан мысалдар келтіреді: Әбділда
Тәжібаевтың бір өлеңінде теңіз - өмірдің символы, Қасым Аманжоловтың бір
өлеңінде құз - терең ой үстіндегі ақынның (ойлы адамның) символы деп
дұрыс көрсеткен. Көркемдеу тәсілінің бірі символ мен әдеби ағым
символизмді шатастырмау керек екендігін де жақсы айтқан.
Нәтижесінде, ғалым Р.Сыздықова әдебиет теоретигі Зәки Ахметовтің
Символ дегеніміз - балама бейне. Оған негізгі ойды, айтқалы отырған
нәрсені, құбылысты сол балама бейне, сурет арқылы тұспалдап көрсету тән
[10,22б] деген көзқарасын қолдай отырып, ...символ – идеяның заттық
нышаны, астарлы образы деп тұжырымдайды [5, 90б].
Енді бір зерттеулердің көпшілігінде дерлік символ табиғатына
толыққанды теориялық талдау жасалынбаған, тек символдың жеке
категорияларына қатысты сөз қозғалады. Ғалым Қ.Т.Қаирбаеваның “Қазақ
тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні” атты кандидаттық
диссертациясында символдың лингвостилистикалық сипаты жөнінде баяндалады.
Мұнда ол символдың лингвистикалық сипаты, тілде қалыптасқан символдық жүйе
- ғаламның тілдік бейнесі және символ - мәдениет тілі деген тараулар
аясында қарастырады [1]. теориялық тұрғыдан анықтама беріледі, мысалы:
Ішкі терең қажеттіліктер символдар арқылы оянады. Сана сыртқы факторларға
таңдаулы түрдегі тәуелділігін немесе ішкі өсу, жетілу қажеттілігін
белгілі бір модельдің, форманың бойына жинақтау арқылы шешеді деген ой
айтады [11,8б]. Ғалым С.А.Өткелбаеваның Қазақ тіліндегі дыбыстық символика
құбылысы еңбегінде қазақ тіл дыбыстарының символикалық мәнін ашу мәселесі
қарастырылса [12], материалдық мәдениет лексикасына қатысты символдық
сипаттағы этноатауларды ғалым Ж.А.Манкееваның “Қазақ тілінің заттық
мәдениет лексикасы” атты монографиясынан көруге болады [13]. Ғалым Ш.
Бекмағанбетовтың Тілдік таным негіздері және тілдік символдар атты
еңбегінде тілдің пайда болуы,сөзжасам,дыбыстаным проблемалары,тіл тарихы,
тіл генеологиясы жан-жақты сөз етілген [14].
Түр-түс атауларының символдық мәнін анықтауға арналған еңбектер де
баршылық. Атап айтсақ, Ә.Т.Қайдаровтың “Қазақ тілінің өзекті мәселелері”
[15], Б.Өмірбеков, З.Т.Ахтамбердиевалармен авторлық бірлестіктегі ”Түр-
түстердің тілдегі көрінісі” [16] және басқа да көптеген еңбектерінде кейбір
этнографизмдер мен түр-түс атауларының символдық мағынасы айқындалған.
Мысалы, жас ғалым Ұ.Б.Серікбаеваның Қазақ тіліндегі ақ және қара түр-
түс атауларының этнолингвистикалық сипаты атты кандидаттық диссертация
жұмысында аталған екі түстің мағыналық даму шеңбері, қарама-қарсы жүйеде
қолданылуы, қолданыс аясы анықталса [17], ал Н.Н.Аитованың Қазақ тіліндегі
түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы атты еңбегінде түр-түс
атауларының тарихи сипаты, архетиптік бейнесі, түр-түстегі ғаламның тілдік
бейнесі және т.б. мәселелер қарастырылумен қатар сол түр-түстердің
символикалық табиғаты жайында да сөз етіледі. Мәселен, Көк - символикалық
жағынан тыныш теңізді, ұстамдылықты, ақшыл көк немесе көгілдір - үлкен
сезімді, нәзіктікті, бейбітшілікті білдіреді [18,10б]. Ақ-қара - жұбы
бар мен жоқ, тірі мен өлі, жақсы мен жаман символы [18,10б] деп беріледі.
Осы және басқа қазақ тіліндегі негізгі түр-түс атаулары - ақ, сары,
қоңыр, қызыл, жасыл түр-түстері қатысатын лексика-фразеологиялық бірліктер,
мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, көркем шығармадағы қолданыстар зерттеу
жұмысының нысанына алынады. Яғни қара аспанды төндіру, аузына ақ ит кіріп
көк ит шығу, көк долы, ала құйын, ақты ақтай, көкті көктей сапыру, қаны
қараю секілді тіркестердегі түр-түстердің когнитивтік семантикасы жөнінде
баяндалады. Алдында аталған ғылыми еңбектерден кейін қорғалған кандидаттық
диссертацияда, яки Р.Т.Лауланбекованың Түр-түс номинативті күрделі
аталымдардың танымдық сипаты (сын есім + зат есім бойынша) еңбегінде түр-
түс компонентті күрделі аталымдардағы ұлттық дүниетанымның тілдік көрінісі
және оның мағынасы мен таңбалық қызметі қарастырылады. Тіліміздегі түр-
түстер өздерінің символикалық қасиеттері арқылы түр-түске мүлдем қатысы
жоқ не одан бүгінде тым алыстап кеткен ұғым-түсініктерді, мән-
мағыналарды білдіреді деп зерттеуші өз жұмысында осындай қорытынды
жасайды [2,27б].
Тілдік құбылыстарды зерттеудегі этнолингвистикалық аспект қазақ
тілінің сөз байлығындағы әлі де бұрын-соңды зерттелмеген лексикалық топ -
қазақ тілінің сакральды (киелі) лексикасы болып табылады. Қазақ тілінің
сакральды лексикасын киелі семантикасы мен қызметі бар магиялық сөздер,
магиялық, киелі денотаттар атайтын адамдардың, заттардың, географиялық және
ғарыштық нысаналардың, дене мүшелерінің, жануарлар мен құстардың атаулары
құрайды.
Осы киелі сөздерге этнолингвистикалық сипаттама беру жұмысын
тілші А.Керімбаев өзінің диссертациялық зерттеуінде кеңінен қарастырады.
Оның Қазақ тіліндегі сакральды атаулардың этнолингвистикалық сипаты атты
еңбегінде сол киелі сөздердің семантикасы біздің қарастырып отырған
символикалық мағыналары арқылы да қалыптасатыны жөнінде айтылған. Мысалы
соның ішінде ғалым қазақтардың төрт түлік малдарының киелілігіне қатысты әр
түрлі әдет-ғұрыптардың, салт-дәстүрлердің таңбалық мағыналарын анықтаған.
Төрт-түлік малдың бірі - жылқының символикасы өте бай және алуан түрлі.
Киелі ат, тұлпар ұғымдарына қатысты сөздердің киелі семантикасының
этномәдени мәні әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлерде айқындала түседі: ат
тұлдау, аттың басын кебіндеу, бәсіре мал, баланы үзеңгіден өткізу, боз
биенің сүтіне шомылу және басқа. Сондай-ақ сан атаулары да қазақ тілінің
киелі лексикасында ерекше орын алады. Ғалым бұл жөнінде қазақтардың сандық
символикасында әлемнің мифологиялық тік және көлденең моделі, болмыстың
маңызды заңдылықтары орныққан түрде бейнеленеді, сондықтан да бірқатар
сандар киелі болып табылады [19,24б] деп, ондай сандарды
фразеологизмдерде, мақал-мәтелдерде, жұмбақтарда, қазақ халқының
ойындарында тұрақтанғанын сөз етеді. Мәселен, бір саны даралықты,
жалғыздықты, бірегейлікті, ерекшелікті, бүтіндікті, бірлікті, яғни Аллаға
тән қасиеттер мен сипаттарды танытады. Бір санының осы мәндері мына сөз
тіркестерінде көрініс тапқан: бір құдайға сыйынды, бірлік бар жерде тірлік
бар, хақ бір, сегіз қырлы, бір сырлы, жалғыздық құдайға жарасқан, бір
кіндіктен және т.б. [19,17б]. Бір саны туралы осындай тұжырым айтса, ал
екі саны жайында: Екі саны таным кілтін символдайды, себебі әлем мен
оның заңдарын тану екі полярлық, қарама-қарсы жақтарды, әлем, болмыс,
құбылыстар қасиеттерін, белгілерін, негіздерін танып-білу арқылы жүзеге
асырылады. Мысалы, ақ пен қараны ажырататын адам, оң-солын танитын адам
өмір көрген, осы өмірде тіршілік ете білетін адам болып саналады дейді
[19,17-18б]. Осымен қатар емшілік сипаттағы киелі мәтіндердің, табу
сөздердің, материалдық (заттық) киелі нысандардың атаулардың және т.б. да
сөздердің сакральдығын айқындаған.
Символ мәселесіне байланысты зерттеулер мақалаларда да сөз
етілген. Мысалы, Ж.Жампейісованың Ақ, Қара концептілерінің кумулятивтік
қызметі [20], Б.Сарбасовтың Оғыз қаған жырындағы бөрі символикасы [21],
А.Ш.Жылқыбаеваның Түркі тілдеріндегі тағам атауларының символдық мәні
[22], А.Смайыловтың Фразеологиялық бірліктердегі әйел бейнесінің
символдық мәні тәрізді мақалаларда да символдың әр түрлі категориялары
қарастырылған.
Түркітануда тағамға қатысты символикаға аса назар аудартады,
себебі тілдің басқа лексикалық топтарына қарағанда, аталмыш тақырыптық
топта символдар өте жиі қолданыс тапқан. Осы мәселенің аясында зерттеу
жүргізген зерттеуші А.Ш.Жылқыбаева түркі тілдеріндегі тағам символикасын 2
кешенге бөліп көрсетеді. Біріншісі - ішкі этникалық. Бұл тағамның
коммуникативтік, ритуалдық және киелік кешені. Екіншісі - тағам жүйесінің
этнотаңбалық қызметімен байланыстылығы. Түркі тілдерінің тағам жүйесінде
әсіресе сүт және сүт тағамдарына қатысты лексика үлкен символдық мағынаға
ие. Аталмыш тілдерде олардың жалпы атауы ақ лексемасы. Ақ түркі
халықтарында пәктіктің, тазалықтың символы [22,171б]. Бұл тұста түркі
халықтарында қасиетті сусын ретінде саналатын қымыз сөзі талдауға түседі.
Түркі халықтарында қымызбен жуу рәсімі болған. Мәселен, Манас жырында:
Ажалым жетіп өлген соң,
Көзім жұмылып кеткен соң
Қымызбен мені жуыңдар, -
бұл жерден қымыздың тазартушы қасиетін байқауға болады [22,171б]. Бұған
қоса мақалада түркі халықтарының төстік, яғни төс табағы - аралық
әлемдегі өмір символы, шашу - тәтті өмірдің символы, нан - молшылықтың,
ұзақ өмірдің символы болып табылатыны жөнінде анықталады.
Ал А.Смайыловтың ҚазҰУ-нің Хабаршысында жарық көрген мақаласы әйел
лексемасына қатысты фразеологизмдердің символикасын қарастыруға арналған.
Мақалада тілімізде сұлулықты, көркемдікті білдіретін тұрақты тіркестердің
ішінде жоғарыда аталған әйел лексемасына байланысты сөздер көрсетілген.
Мысалы:
- күн мен ай сөздеріне байланысты тұрақты тіркестер: күндей көрік,
күндей сәулелі, ай десе аузы бар, күн десе көзі бар, ай қабақ, ай мен
күндей, айдай сұлу т.б.
- ақ сөзіне байланысты тұрақты тіркестер: ақ жарқын, ақ жүрек, ақ көңіл,
ақ иық т.б.
- әйел атауына байланысты антропонимдер тілімізде молынан кездеседі:
Хауа ана, Айша бибі, Бибіш ана, Бибі Патима, Қарашаш ана т.б. Бұл
антропофразеологизмдердің бойында белгілі бір уәжділік, бағалауыштық қасиет
бар. Оның мәнін түсіну үшін осы антропонимдерге қатысты тілден тыс
ақпараттарды, аялық білімдерді игеру қажет [23,142б].
Жерік болу тұрақты тіркесі. Ертедегі адамдар жыртқыш хайуандардан қатты
үрейленетін. Сондықтан ендігі дүниеге келетін ұрпақтарының өздеріне
тартпай, сол хайуандардай қайратты, жүректі болуын тілеген. Әйелдер аяғы
ауыр кезінде азулы жыртқыш аңның етіне, жүрегіне жерік болса, одан туған
бала сол аңдай айбатты, қайратты болады деп түсінген. Сондықтан тілімізде
арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты, ер жүрек т.б. ерліктің символдық
мәнін білдіретін тұрақты тіркестер кездеседі. Мұның барлығы жерік болу
фразеологизмдерінің ассоциативтік мәнін білдіреді [23,142-143б]. Бұл
айтылғандар, бір жағынан, сұлулық концептісін құраушы фразеологизмдердің
молдығын байқатса, екіншіден, символдық сипатты білдіреді.
Заттар мен құбылыстардың семиотикалық мәні, ұлттық символдар
сипаты, мәдениеттің этнотаңбалық мәні туралы барынша тұжырымды
көзқарастарды этнограф-ғалым М.С.Мұқанов, К.Ш.Нұрланова, Ж.К.Каракозова,
М.Ш.Хасановтың еңбектерінен табамыз. Символдың көркем әдебиетте қолданылуы,
аударылуы мәселесіне ғалым Б.А.Жетпісбаеваның, А.Т.Бақтыбаеваның,
А.С.Айкулованың т.б. зерттеулері арналған. Аталған еңбектер символдың ұлт
мәдениетіне тән ерекше құбылыс ретіндегі күрделі табиғатын жан-жақты және
терең зерттеуге мүмкіндік жасайды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Қаирбаева Қ.Т. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні.
Фил.ғыл.канд. дисс.авторефераты.-Алматы, 2004.-30б.
2.Лауланбекова Р.Т. Түр-түс компонентті күрделі аталымдардың танымдық
сипаты (сын есім+зат есім бойынша). Филол.ғыл.канд.дисс.авторефераты. -
Алматы, 2010.-30б.
3.Айбарша И. Қазақ мәдениетінің тілде көрініс тапқан символдар астары
Ұлт тағылымы.-№3.-2003. - 15-17б.
4.Байтұрсынов А. Әдебиеттанытқыш: Зерттеулер мен өлеңдер.-Алматы: Атамұра,
2003.-208б.
5.Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі(Монография).-Алматы: Санат, 1995.-208б.
6.Виноградов В.В. О поэзии Анны Ахматовой.-Ленинград, 1925.-15с.
7.Григорьев В.П. О единицах художественной речи.-Кн.Поэтика и стилистика
русской литературы. Ленинград, 1971.-386с.
8. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы.-Алматы, 1969.-243б.
9.Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері.-Алматы, 1970.-360б.
10.Ахметов З. Өлең сөздің теориясы.-Алматы, 1973.-430б.
11.Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ,
тілдік сана. Филол. ғыл. канд. дисс. авторефераты.-Алматы, 1998.-28б.
12.Өткелбаева С.А. Қазақ тіліндегі дыбыстық символика құбылысы. Филол. ғыл.
канд. дисс.авторефераты.-Алматы, 1994.-25б.
13.Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы. Филол. ғыл. канд.
дисс. авторефераты.-Алматы, 1997.-53б.
14.Бекмағанбетов Ш. Тілдік таным негіздері және тілдік символдар.-Алматы:
Ғылым,1999,.-218б.
15.Қайдаров Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері.-Алматы: Ана тілі, 1998.-
304б.
16.Қайдаров Ә, Ахтамбердиева З, Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі
көрінісі.-Алматы: Ана тілі, 1992.-160б.
17.Серікбаева Ұ.Б. Қазақ тіліндегі ақ және қара түр-түс атауларының
этнолингвистикалық сипаты. Филол.ғыл.канд.дисс. авторефераты.-Алматы, 2003.-
30б.
18.Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы.
Филол. ғыл. канд. дисс. авторефераты.-Алматы, 2005.-30б.
19. Керімбаев А. Қазақ тіліндегі сакральды атаулардың этнолингвистикалық
сипаты. Филол. ғыл. канд. дисс. авторефераты.-Алматы, 2007.-34б.
20.Жампейісова Ж. Ақ, қара концептілерінің кумулятивтік қызметі
Қазақ тілі мен әдебиеті.-№7.-2006. – 70-75б.
21.Сарбасов Б. Оғыз қаған жырындағы бөрі символикасы Қазақ тілі мен
әдебиеті.-№5.-2005. – 52-58б.
22. Жылқыбаева А.Ш. Түркі тілдеріндегі тағам атауларының символдық мәні
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы.-№ 4(103).-2007. - 171-172б.
23. Смайылов А. Фразеологиялық бірліктердегі әйел бейнесінің символдық
мәні ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы.-№ 1(100).-2007. - 141-143б.
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар
1. Символ сөзінің лингвистикаға қатысты мағынасы қандай?
2. Ғалым Р. Лауланбекова қай еңбегінде символ терминіне тоқталып,
тұжырым айтады?
3. Ғалым И.Айбаршаның символға қатысты айтқан пікірін келтіріп,
мысалдармен дәлелдеңіз.
4. Ғалым Р.Сыздық Абайдың сөз өрнегі атты еңбегінде символ
терминіне қатысты айтқан сөзіне тоқталыңыз.
5. Қазақтың этнограф ғалымдарын атаңыз?
6. Қазақ тіл білімінде этнолингвистика мен лигвомәдениеттаным
бағытында еңбек етіп жүрген ғалымдарды атаңыз?
7. Ғалым Р.Сыздық Абай тіліндегі қандай сөз символдарды анықтаған?
Тест сұрақтары
1. Түр- түс компонентті күрделі аталымдардың танымдық сипаты (сын есім+зат
есім бойынша) атты еңбекті жазған қазақ ғалымы кім?
а) Р.Сыздық
в) И.Айбарша
с) Р.Лауланбекова
д) Н.Аитова
е) Н.Уәлиев
2. Шырақ, босаға сөздерінің символдық мәнін көрсеткен ғалым кім?
а) Р.Сыздық
в) Қ.Айбарша
с) Р.Лауланбекова
д) Б.Қасым
е) Н.Уәлиев
3. Ғалым Зәки Ахметов символға қандай анықтама берген?
а) символ- сөз өрнегі
в) символ- концепт
с)символ- өмір шындығын бейнелейтін жанр
д) символ- сезім суреті
е) символ- балама бейне
4. А.Ш.Жылқыбаева түркі тіліндегі тағам символикасын нешеге бөлген?
а) 3
в)5
с)2
д)6
е)7
5. А.Байтұрсынов өзінің Әдебиет танытқыш еңбегінде символға қандай
анықтама берген?
а) әуезе
в) кернеу
с)бейне
д)бернелеу
е)өрнек
6. Зерттеуші-ғалым Қ.Т. Қаирбаеваның символға қатысты жазылған еңбегі қалай
аталады?
а) Сөз құдіреті
в) Сөздер сөйлейді
с) Абайдың сөз өрнегі
д) Қазақ әдеби тілінің тарихы
е) Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні
7. Орыс тіл білімінде символ мәселесін сөз еткен ғалымдарды көрсетіңіз?
а) Р.Сыздық , Р.Лауланбекова, И.Айбарша
в) Н.Аитова, Н.Уәлиев
с) А.Ф.Лосев, Л.В.Уваров, А.А.Потебня, Ю.А.Лотман
д)Ә.Т.Қайдаров, Е.Н.Жанпейісов, К.Ш.Хұсайынов, Т.Жанұзақов
е)Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова, Ш.Бекмағанбетов, Р.Ә.Авакова
8. Сөздер сөйлейді атты еңбектің авторы кім?
а) Р.Сыздық
в) И.Айбарша
с) Р.Лауланбекова
д) Н.Аитова
е) Н.Уәлиев
9. “Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана’’
атты монографияның авторы кім?
а) Қ.Жаманбаева
в) И.Айбарша
с) Р.Лауланбекова
д) Н.Аитова
е) Н.Уәлиев
10. Абайдың сөз өрнегі атты еңбектің авторы кім?
а) Н.Аитова
в) И.Айбарша
с) Р.Лауланбекова
д) Р.Сыздық
е) Н.Уәлиев
1.2 Поэзия тіліндегі сөз-символдың қолданыс ерекшелігі
Қазақ поэзиясы символды ежелден жақсы білген. Мәселен, жырау
шешендер символды ерте кезден қолданған. Олар халық арманында биіктеп,
қиялында өмір сүрген ерекше құбылыстарды қасиетті, киелі санаған.
Символда көбінесе жағымды мағына болады, арман, қиял, сұлулық, өмір,
тіршілік, терең ой бейнеленеді. Символдың астарында тұспалдау басым: бір
нәрсені жұмбақтап, астарлап сөйлейді. Мысалы:
Айтып-айтпай немене,
Мезгіліміз өткен соң.
Жайнап тұрған қызыл шоқ,
Су құйылып өшкен соң,
Жайнап тұрған заманым,
Басымнан бүйтіп көшкен соң (Бұқар).
Махаббаттың бұрымы – ақылдың аяғына салынған тұсау, Сақ құстарға құрылған
тұзақ (С.Сарайи); Адам аяғының тұзағы - бала-шаға (С.Сарайи); Жалған
сөз - ауру, шаншудай, әділ сөз - шипа, жанға жай (А.Йүгінеки); Бар -
бақыр, жоқ - алтын (М.Қашқари).
Осы шешендік сөздерде қолданылған символдарда тұрақтылық қасиет
басым. Бұқар сөзінде символ – қызыл шоқ, ол - жастық шақ. С.Сарайидің
сөзінде ақылға салынған тұсау мен сақ адамдарға салынған тұзақтың символы
- махаббаттың бұрымы. Йүгінеки сөзінде аурудың символы – жалған сөз,
шипаның символы – әділ сөз. Қашқари сөзіндегі бардың символы – бақыр,
жоқтың символы – алтын.
ХҮ ғасыр жырауы Қазтуған кір жуып, кіндік кескен туған жер,
отан, халқының тұрақты мекені деген идеяны білдіру үшін Еділ өзенін
символ етіп жырлайды: Қайран менің Еділім, Сен салмадың, мен салдым -
десе, мұндағы идея – туған жерді еріксіз тастап кеткен, жырау зарын
Еділді қалдырып кетіп барамын деген астармен айтып тұр. Туған
жердің, ел, отанының символы ретінде Еділ, Жайық деген заттық
нышандарды алу күні кешегі Махамбеттерге дейін келеді. Оның: Еділдің
бойы ен тоғай, Ел қондырсам деп едім. Жайықтың бойы көк шалғын, Күзерміз
де жайлармыз- деген өлең жолдарында айтпақ идеясы - Еділ мен Жайық
өзендерінің бойына ел қондыру, оны жаз жайлап, күз күзеу емес, нақты осы
әрекеттер емес, басқа, яғни туған жерде емін-еркін өмір сүру идеясы.
Олай болса, Еділ мен Жайық – символдар болып табылады.
Эпостық жырларда тұрақты символға айналған қатуланып, қатталып,
буырқанып, бұрсанып, мұздай темір құрсанып, қабағы тастай түйілген, лашын
құстай шүйілген, жеңсіз берен киінген, қақырғаны қан татып, түкіргені жын
татып т.б. фразеологизмдер осының айғағы.
Символдың көркем әдебиетте, оның ішінде поэзияда қолданылуы
аясында зерттеу жүргізген ғалымдардан ең алдымен Р.Сыздықованы атауға
болады. Себебі академик Р.Сыздықты ұлы ақын Абайдың тілін жан-жақты
зерттеген, ақынның қазақтың әдеби тілінің даму барысындағы еңбегін, рөлін,
орнын танытуда, өлеңдерінің көркемдігі мен поэтикасын сипаттауда елеулі
еңбек атқарған көрнекті ғалым деп танимыз.
Аталмыш тілдік құбылыстың қазақ поэзиясындағы көркемдік
ерекшелігін саралаған ғалым Р.Сыздықова өзінің Абайдың сөз өрнегі атты
еңбегінде оны халықтың болмыс-бітімімен, тыныс-тіршілігімен, ментальды
дүниетанымымен ұштастыра зерделейді. Мысалға М.Жұмабаев шығармаларындағы
жел сөзін алады. Бұл сөздің символдық табиғатын анықтауда зерттеуші
ақынның субъективті танымын объективті шындықпен үйлестіре баяндайды.
Яғни Мағжан Жұмабаевтың поэзиясында жел - символ, ол бірқатар идеяның
символы, жел - бірде рақат, тыныштықтың (Жұмақтағы жібек желден, Мәңгі
жайнап тұрған гүлден Жаратылған әйел сұлу), енді бірде жел - тағдырдың,
адам өмірінің символы [1,90б] дей келе, Р.Сыздық жел образының ...адам
тағдырын тұспалдаған сәттеріне тоқталады, сол арқылы астарлы да образды
сөз мағынасының когнитивті қызметін тілтанымдық ізденістеріне арқау
етеді. Мысалы, Мені де, елім, әлдиле деген өлеңінде: жел сөзі алты рет
қайталанып келіп, адам тағдырының бейнесін тұспалдайды.
Осы қатарда тілші жас қайың, жаңа біткен балдырған тіркестерін
жас өмірдің, ал бетпақ шөл тіркесі қиын өмірдің символы ретінде
қолданылатынын да атап өтеді. Мағжан ақынның айтпақ идеясының заттық
нышаны ретінде желдің өте күшті образ болып келген тұстарын біраз
өлеңінен табуға болады.
Кәкімбек Салықовтың жезкиігі - сұлулықтың, сұлулыққа құштарлықтың
символы, Қасым Аманжоловтың Дариғасы – арманның символы т.т.
Көркемдеу тәсілдерінің ішінде сирек кездесетіні – символ. Бір
ақында көзге түсетін нағыз символдар төрт-бестен аспайды. Ғалым Р.Сыздық
Абайдың тілін зерттей келе, Абай поэзиясында символдың көп
қолданылмағандығын анықтайды. Алайда Абайдан символ іздей қалсақ, ең
алдымен жүректі атар едік. Жүрек - адам организміндегі мүшенің атауы,
демек, ол да зат. Осы затты ақын адамның ішкі дүниесінің, санасының
рухани сұранысының символы етіп қолданады, тіпті әрі-беріден соң жүрек
- адамның өзінің символы болып шығады [1,92б] деп, жүрек сөзін
Абайдың өзіндік қолданысындағы символ екендігін дәлелдейді. Мысалы, ақын:
Жүрегім, ойбай, соқпа енді,
Бола берме тым күлкі.
Сорлы жүрек мұнша ауыр
Неге қатты соқтығар
Сенісерге жан таба алмай,
Сенделеді ит жүрек.
Мұнда әңгіме организм мүшесі - жүрек туралы емес, адамның өзі
туралы: күлкі болатын жүрек емес, адам, сорлы эпитеті адамға ғана тән,
сенделетін де адам. Абайдың жүректі адамның символына айналдыратыны
соншалық, тіпті жүрекке берілген қимыл-әрекеттің бәрі адамның әрекеті.
Ақыл да, ашу да жоқ, күлкі де жоқ,
Тулап, қайнап, бір жүрек қылады әлек.
Мұнда да жүрек - адамның символы. Себебі тулайтын да, әлек салатын да -
адамның өзі.
Идеяны символдап берудің өзіндік заңдылықтары мен қабылдану
нормалары барын ескерген тілші оны екі түрлі шарттың сәйкестігі
тұрғысынан жүйелеп көрсетеді: біріншіден, символ идеяны тұспалдап,
нышанын ғана білдіру болса; екіншіден, ол халық санасында орныққан,
көпшілік оқырманның құлағына қанық образдар (мысалы қос аққу - сүйіскен
жастар, ғашықтар, дала - еркіндік т.т.) қатарын құрауға тиіс, яғни
оқырманның символды түсінетін дәрежесімен де санасу керек [1,91б] деп
есептейді автор. Идеяны материалдық дүниемен байланыстыра негіздеген
аталмыш бірлік көзге көрінетін, қолға ұсталатын, құлаққа естілетін
дүниеден балама іздеу арқылы жасалатындықтан, оның табиғи болмысын тану
да абстракт ұғымдардың заттануына [1,91б] көңіл бөлуден басталады, сол
себепті Абай шығармаларының тілін ақынның жеке субьективті қабылдауымен
бірлікте қарастырған ғалым сөздердің символдану үрдісін де адамның
ішкі дүниесінің сұранысы деп түсіндіреді. Адамның ішкі дүниесі
абстракт нәрсе болса, оның символы материалдық дүниеден алынып
отырғандығын күшейте түсу үшін Абай жүректі заттандырып алады: жүрек
киім, төсек сияқты жамаулы болып та келеді. (Жүрегім менің қырық жамау
қиянатшыл дүниеден), жылқы сияқты асау болып та келеді (Асау жүрек
аяғын шалыс басқан), адамның өзі сияқты асыл болып та келеді (ақылды,
асыл жүрек сөзі майда), сондай-ақ жылы да, ыстық та, мұз да, сұм да
болып келе береді. Бұл сипаттардағы жүректердің барлығы - адамның,
лирикалық кейіпкердің өзінің символы [1,92б] дей келе, автор жүрек сөзін
антропологиялық ұстанымдардың орталығы, психологиялық сипаттамалардың
бастауы, символдық танымның өзегі тұрғысынан айқындайды. Ол туралы ғалым
Абайдың жүректі адамның символына айналдыратыны соншалық, тіпті
жүрекке берілген қимыл-әрекеттің бәрі - адамның әрекеті деп
тұжырымдайды [1,92б].
Сондай-ақ ғалым Р.Сыздық Абайдың қолданысындағы тіл сөзін де
символ деп көрсетеді. Абай тіл дегенді де ақындықтың, поэзияның символы
етіп көрсеткен деуге болады. Тіл сөзін 80-нен аса рет қолданғанда, ол
қолданыстың көбінде тіл сөзінің адамның ауыз қуысындағы дәм беретін
мүшесінің атауынан басқа және адамдардың бір-бірімен сөйлесетін қатынас
құралы деген ұғымынан басқа, оны тұспалды мағынада да жұмсайды деп
анықтайды [1,92б]. Автор Абайдың Сегізаяғы толғауы тоқсан қызыл тілін
үндеуден басталады деп, қиуадан шауып, қисынын тауып, тағыны жетіп
қайыратын толғауы тоқсан қызыл тіл поэзияда жұмсалғанда ғана тіл тағыны
қайрады дегенді баса айтқан. Оның қиуадан шауып, қисынын тауып, тағыны
жетіп қайыратын толғауы тоқсан қызыл тіл деп отырғаны - поэзия, өлең сөз.
Тіпті үңіле қарасақ, ақын өзі сөйлеймін десең өзің біл деп өз талант
күшіне, ақындық қуатына айтып тұр. Әрине, үстірт қарағанда, қиуадан шабатын
да, қисынын тауып, тағыны қайыратын да тілдің (сөздің) өзі сияқты, бірақ
сол тіл қай түрде жұмсалғанда тағыны қайырады: жай сөйлегенде ме, әлде
поэзияға қызмет еткенде ме? Әрине, соңғы жағдайда. Демек, ақынның бұл
жердегі толғауы тоқсан қызыл тілі - өзінің ақындық қуаты, өзінің поэзиясы
[1,92-93б].
Р.Сыздық зерттеулерінің нысанын құраған символдық таным, ең
алдымен, абстракт ұғым мен заттық материя арасындағы тұспалдап айтылатын
астарлы ойдың нәтижесі болса, келесі кезекте ол адам санасында
бұрыннан қалыптасып орныққан суреттер мен бейнелерден, таныс үлгілерден
құралатын тілтанымдық факторлардың бірі болып табылады.
Қазақтың төл әдеби тілінде із қалдырған сөз шеберлерінің бірі -
Махамбет Өтемісұлы. Оның өлеңдеріндегі нақтылы образдар, кейіпкерлер,
олардың тіршіліктегі жалпы болмысы - қайталанбайтын құбылыс. Махамбет
өлеңдеріндегі сөздердің құрылымы, ұйқасы мен тіркес түрлері жай сыртқы
әдемілік үшін алынбаған. Бұл өлеңнің сыртқы шымырлығын ғана емес, ішкі
мазмұндық кемелділігін танытса керек.
Махамбет өлеңдерінің кемелдігі ең алдымен, жүйелі сөзінде, аталы
ойды жеткізуінде. Сөз қолданысындағы тұлғалық, мәндік, мағыналық құрылымды
іріктеп пайдалануында.
Оны профессор Анар Салқынбай Махамбет ақынның қолданысындағы Мен
сөзін қарастыруда көрсеткен. Ғалым Махамбеттің сөз қолданысындағы Мен
сөзін зерттеу нысаны етіп алған Махамбеттің Мені атты мақаласында айқын
көрсете білген.
Қазіргі әдебиеттегі кездесіп жүрген мендермен Махамбеттің МЕН-
ін салыстыруға келмейді. Тілдік табиғаты басқа. Сөздің таңбалануы ортақ
болғанмен, ішкі мазмұны ерекше, мәні өзгеше. Бұл жөнінде профессор өзінің
мақаласында сөздің құдіреті, әсіресе, абстрактылы ойлаудың шегіне жеткенде
көрінеді деген [2,113б]. Ғалым ең алдымен, сөз құдіретінің қалай
туындайтынын көрсеткен. Нақты ойда сөз тура мағынасында жұмсалады. Ал
оның сәулеленуі, нұрлануы - ойдың ұшқырлығы нәтижесінде, белгілі
абстракциялық шыңға жету сәтінде туындайды. Мұндай жағдайда сөз жер
бетіндегі өзінің күнделікті күйбең тіршіліктегі мағынасын ысырып тастап,
жаңа бейнеге еніп, нұрланады. Сөз қайта түлеп, өзінің нағыз құдіретті
күшіне мінеді. Сол құдіреті мұнда тек қана тұлғаның лексикалық
мағынасынан ғана емес, грамматикалық құрылымынан, бүкіл болмысынан
көрініп тұрады дейді [2,113б]. Сондай-ақ абстракциялы ойдың бейнесі
ретінде көрінетін сөз мағынасы кең, аумақты да ауқымды болып келеді.
Ал Махамбет ақынның қолданысындағы сөз құдіреті тым ерекше. Автор
ақынның сөз мағынасының абстракциялылығы, яғни кез келген таңбаның
абстракциялы мәнге иеленуі - ең алдымен ойлау жүйесіне байланысты
екендігін баса айтқан.
Профессор ақын өлеңінде Мен сөзі жиі қолданылғандығын айтып және
ол Мен сөзі жай жіктеу есімдігі ғана емес, оның астарында мол сыр бар,
мағынасы терең деген тұжырым жасайды. Мұндағы МЕН - Махамбеттің бүкіл
болмысы, Махамбеттің күрескерлік әлемі, Махамбеттің батыр жүрегі. Осы МЕН
арқылы Махамбеттің ісі, күрескерлігі, ерлігі, елге деген махаббаты, елдің
тәуелсіздігіне деген жауапкершілігі мен дұшпанға өшпенділігі көрініс
береді деген дәлелдемелер келтіреді [2,112б].
Ғалымның зерттеулеріне қарап, Махамбеттің Менін төмендегідей
бөліп, ғалымның берген анықтамаларын келтірсек:
1. МЕН - Махамбеттің бүкіл болмысы. Махамбет өз МЕНІ арқылы
болған іске деген өзінің жауапкершілігін көрсетеді. Істі бастаған ер бар.
Кескілеспей басылмайтын қайсар батыр бар. Істеген ісін бітірмей тынбайтын
кескекті ердің сойы бар, боз ағаштан биік батыр бар. Яғни әрекеттің
басында, барысында, аяғында жүрген субъекті - істің иесі бар. Ол басталған
іске өз жауапкершілігін толық сезінеді. Сәтті ісіне де, сәтсіз ісіне де
тек өзі ғана жауап береді. МЕН - бұл барлық болған іс-әрекеттің иесі
[2,112б]. Демек, ақынның өлеңінде бастаған ісіне деген жауапкершілігі
байқалады. Сонымен қатар профессор А.Салқынбай ақынның еліне деген
жанашырлығын, сенімділігін, арманын, даналығын, дұшпанға өшпенділігін былай
көрсетеді: Ана Нарында жатқан жас баланың қамы, Еділ үшін егесті, Жайық
үшін жандасты, Қиғаш үшін қырылды, Хан ұлына қас болу, қара ұлына бас
болу, Ел қорыған мен едім, Мен де айрылдым елімнен, Көл қорыған сен едің,
Сен де айрылдың көліңнен... айтып, айтпай немене, құсалықпен өтті ғой,
Махамбеттің көп күні, Исатайдың барында, Екі тарлан бөрі еді. Еділдің
бойы ен тоғайға ел қондырсам деп, жағалай жатқан сол елге мал толтырсам
деген сөздерінен көрінісін тапқан.
2. МЕН - Махамбеттің күрескерлік әлемі. Махамбеттің күрескерлік
әлемі оның жеңісі мен жеңілісінен байқалады. Махамбеттің жеңісі мен
жеңілісі күнделікті өмір ағымында кездесіп жататын ру арасындағы
тартыстардан туған жеңістер мен жеңілістер емес. Тірліктің өзі бір күрес.
Оның өзі тек жеңістер мен жеңілістерден тұрады. Десек те, ғалым А.Салқынбай
Махамбеттің жеңісі асқақ, жеңілісі де ерекше деп көрсетеді. Яғни жеңісінде
Махамбет:
Дұшпанына келгенде,
Тартынбай сөйлер асылмын.
Құла бір сұлу ат мінген,
Құйрық жалын шарт түйген,
Құс сағыздай созылған,
Дулығалы бас кескен,
Ту түбінен ту алған,
Жауды көріп қуанған
Мен Өтемістің баласы
Махамбет атты батырмын.
Мұндай төгіліп тұрған жырлар әлемдік поэзиядағы сирек құбылыстар! Тағы да
МЕН. Махамбеттің жеңілісті сәті:
Мұнар да мұнар, мұнар күн,
Бұлттан шыққан шұбар күн.
Буыршып мұзға тайған күн,
Бура атанға шөккен күн.
Бұлықсып тұрған мырзадан
Бұрынғы дәулет тайған күн.
Қатарланған қара нар
Арқанын қиып алған күн.
Алма мойын аруды
Ат көтіне салған күн.
Бұл - елім деп еңіреген ердің ажал құшағын тауып, басталған іс
жеңіліс тауып тұрған сәт. Күн - Мұнар, бұлттан шыққан күн - шұбар. Бура
атанға шөккен соң, ақырзаман емей немене? Алма мойын ару атқа
мінгестіріліп күң болса, жеңіліс емей немене. Ақын жүрегі қан жылайды, күн
де жылайды, дауыл теріс соғады, хас бәйтерек жығылған, қылыш балдағынан
сынған, дұшпанның көңілі тынған күн деп көрсетеді [2,114-115б]. Алайда
ғалым Махамбеттің Меніне мынадай анықтама береді: Ешкімнен қорықпайтын,
жасымайтын, жасқанбайтын, өзін жасырмайтын, ешкімге табынбайтын - МЕН бұл.
Махамбеттің Мені - қазақ халқының МЕНІ. Өзі жау іздемейтін, қарсы келген
дұшпанға қаймықпай, кірпік қақпай қарсы қарап тұратын қазақ халқының
жауынгер ұлдары мен қыздарының Мені [2,114б].
3. МЕН - Махамбеттің батыр жүрегі. Ақынның батыр жүрегі кеңістік
атаулары арқылы ашылады. А.Салқынбай батыр жүрегін көрсетуде мысалға
ақынның Жалғыздық атты өлеңін алады:
Бұл дүние жүзінде
Айдан ару нәрсе жоқ.
Ол түнде бар да, күндіз жоқ.
Күннен ару нәрсе жоқ.
Ол күндіз бар да, түнде жоқ.
Күн мен ай концептуалдық жұбын негізге ала отырып, ақын басына
түскен трагедиялық жағдайды толық контрастық пен қарама-қайшылық сипатта
көрсетіп, оның табиғи қырын ашады. Күн мен түннің ауысуы, жарықпен
қараңғының болуы - тіршілік заңы, болмыстың заңы. Диалектика заңы. Бұл
бұлжымайды. Сондай-ақ даму диалектиканың заңдылығының бірі қарама-
қайшылықтың бірлігі мен күресі емес пе? деп, ғалым күн мен айды алуының
себебінде өзіндік терең символдық мағынасы бар екендігін айтады. Ақынның
ұтқаны - кеңістік атауларын алып, оның мәні мен маңызы арқылы өз жүрегінің
сырын ашуы. Кеңістік атаулары күн мен айды алуының терең символдық мәні
бар. Ұлы дала. Аспандағы ай мен күн. Ең бастысы керілген ұлы далаға жалғыз
АДАМ - МЕН. МЕН - әлемнің бір ғана бөлшегі [2,115б]. Демек, Махамбет ақын
өз еліне, жеріне қабырғасы қайысқан тек қана жалғыз адам Мен деп көрсетеді.
Бар мен жоқ антонимдік сыңарының мағыналық қарама-қарсылығын пайдалана
отырып, әлемдік қарама-қайшылықты көрсетеді. Ақын өзінің ішкі сезімімен
бүтіннің ортасында жүреді. Бүтін әлеммен бірге тыныстайды, бүтінді өзін
тыңдауға шақырады.
Қорыта келгенде айтарымыз, профессор А.Салқынбай әділетсіздікпен,
теңсіздікпен күресіп өткен күрескер Махамбет шығармаларының қолданысындағы
Мен сөз-символына талдау жасау арқылы ақынның бүкіл болмысын, батырлығын
аша түсті. Демек, ақын Мен символ-сөзі арқылы астарлы ойды білдіргісі
келгендігін көреміз.
Қазақ поэзиясының көгінен өз орнын тапқан озық ойлы таланттарымыз
көп. Солардың қатарына өлең өлкесінде өздерінің шығармашылық бай
лабораториясын жасап, шеберліктерін танытып, қазақ жыр-қазынасының
байлығына өз үлестерін қосып жүрген әйел-ақындарымызды ерекше атап айтуға
болады. Мысалы, өлең көшін жалғастырушы Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина,
А.Бақтыгереева, К.Ахметова сынды әйел-ақындарымыз поэзияға өзіндік
мінездерімен, өзіндік бір қолтаңбаларымен келіп, жыр бәйгесін жалғастырды.
Жоғарыда аталған әйел-ақындар поэзиясының тілін айқындауда соңғы жылдары
жазылған диссертациялардан зерттеуші К.Қ.Есіркепованың 1960-80 жылдардағы
әйел-ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева,
К.Ахметова шығармалары негізінде) атты еңбегін атауға болады. Бұл
кандидаттық диссертациясын зерттеуші К.Қ.Есіркепова әйел-ақындардың тілін
мына мәселелерді қарастыруымен анықтайды, яғни еңбектің бірінші тарауында
әйел-ақындар поэзиясы тілінің лексика-фразеологиялық, грамматикалық
ерекшеліктері мен әйел-ақындардың поэтикалық тіліндегі көркемдегіш-
бейнелегіш амалдардың стильдік қызметі анықталады.
Жұмыстың екінші тарауында ақындар тіліндегі сөз-символ қолданысы
мәселесі қарастырылады. Әйел-ақындар қолданған сөз-символдар тілдегі
танымдық дүние және қоғамдық өзгерістерді көрсететін белгілер ретінде
қарастырылады. Ғалым Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова
шығармалары тілінен төмендегі сөз-символдарды анықтайды:
1.Ақ сөз-символы. Ол ақын А.Бақтыгерееваның өлеңдерінен
анықталады. Ақұштаптағы ақ бесік ақ түтін, ақ түндер, ақ арман, ақ ұлпа,
ақ нұр, ақ ұшқын, ақ қырау, ақ қар, ақ самал, ақ торғын, аппақ дүние, ақ үй
т.б. қолданысындағы ақ сын есімінен өрілген сөз тіркестері өлең шумағында
қайталанып келіп, әуезділікті, өлең құрылымына үйлесімділік береді. “Ақ”-
ізгі тілекке, жақсылыққа, игі іске, бақытты, баянды өмірге қатысты
сипаттама - дейді [3,20б]. Мұны төмендегі берілген өлең жолдарынан көруге
болады:
1) Сондайда дала пейіл адамдарда
Ақ ұлпа алақандар барын білгем.
2) Жер мен көктің арасын
Ақ түтін етіп барасың.
3) Ақ түндер барлық жарығын,
Аяусыз жерге төккендей.
2.Көк сөз-символы. Оны зерттеуші- ғалым ақын К.Ахметованың
шығармаларынан айқындайды:
1) Ауаның өзінде де көк шырай қап,
Самал жел көк төксін ойнап...
2) Көк бұлттар көңілімнің ауыры ма,
Алапат кезікпедік дауылыңа.
3) Қатты сағынам көктем айларын,
Көктемнің ғажап сағынам көк тоғайларын.
Жас ғалым К.Қ.Есіркепова мынадай тұжырымға келеді Күләш жұмсаған
сын есім сөз тіркестері көк шырай, көк бояу, көк бұлттар, көк тоғай, көк
орман, көк тастар, көгілдір нұр, көк көбік т.б. өлеңдеріндегі көк түске
байланысты дәстүрлі қолданыстағы сөздермен қатар, ақынның өзіндік стильдік
сөз қолданысы екенін байқадық. Ақынның өлеңдерін талдап қарағанымызда,
бүкіл өлеңдерінің өн-бойынан көк түске байланысты сөз тіркестерінің
қолданыс жиілігін, бұл түр-түстің ақынның мінез-құлқына, таным-талғамының
жақындығына көз жеткіздік. Табиғат құбылысының тылсым сырларын, сұлу
көрінісін жырлауында, табиғаттың ақын жанының сезім-сырына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көркем мәтін тіліндегі сөз-символ қолданысы
(оқу құралы)
Қостанай
2010
Әдістемелік құралдың авторы:
Қанапина Сәуле Ғалымбекқызы
Филология ғылымдарының кандидаты
Пікір жазғандар:
Смағұлова Гүлдархан Нұрғазықызы
филология ғылымдарының докторы, профессор
Есіркепова Кенжегүл Қабылғазықызы
филология ғылымдарының кандидаты
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының Ғылыми кеңесінің
шешімімен баспаға ұсынылды
Көркем мәтін тіліндегі сөз-символдарды зерттеу, шығарма тілінің
бейнелілігін, жазушының ерекше сөз қолданысын талдауға зор мүмкіндік
береді.
Осыған сәйкес жүргізілген зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары
лексикология, фразеология, этнолингвистика, лингвомәдениеттану салаларының
теориялық курстарын толықтыруға өзіндік үлесін қосады.
Аталған оқу құралы жоғары оқу орындарындағы филология факультеттерінде
оқытылатын Стилистика, Көркем мәтінді лингвистикалық талдау, Қазақ
әдеби тілінің тарихы, Қазақ тілінің лексикологиясы, Когнитивтік
лингвистика пәндері мен арнаулы курстарға қосымша әдебиет ретінде
пайдалануға болады.
Сонымен бірге, филология факультетінің студенттері мен
магистранттарына арналған.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақ тіл біліміндегі сөз-символдың зерттелу жайы
1.1 Символ терминінің ғылымға
енуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 15
1.2 Поэзия тіліндегі сөз-символдың қолданыс ерекшелігі ... ... ... ... ..17
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .31
1.3 Проза тіліндегі сөз-символдың зерттелуі
туралы ... ... ... ... ... ... ..33
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 47
2 Жазушы Т.Ахтановтың Шырағың сөнбесін шығармасы тіліндегі сөз-символдың
стильдік қызметі
2.1 Бала ұғымын білдіретін сөз-символдардың қолданысы (шырақ, періште,
өмір тілдік бірліктері арқылы берілуі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 55
2.2 Туған жер ұғымын білдіретін сөз-символдардың қолданыс ерекшелігі
(дала, ауыл, жер, ұя лексемалары арқылы берілуі) ... ... .57
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 62
3. Түр-түс символикасының шығармадағы көрінісі ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 90
4. Жан-жануарлар символикасының
берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .97
Бақылау сұрақтары мен
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
Тест сұрақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 98
3 Студент өз бетімен орындауға арналған практикалық
тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 100
Студенттің білімін жетілдіруге арналған тапсырмалар ... ... ... ... ... .117
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .118
Тест тапсырмаларының
жауаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...121
Қосымша әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 122
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда, мәдени өркениетке, әсіресе, ұлттық дәстүрге, ұлттық жан
дүниемізге өз туындыларымен айтулы үлес қосқан қаламгерлердің шығармаларын
зерттеп, солардың қаламынан шыққан туындылардың көркемдік сапасын ажырату,
талдау, таразылау бүгінгі күннің сұранысы екендігі дау туғызбайды.
Жалпы көркем шығармаға қойылатын басты талап – тіл шеберлігі.
Әрбір жазушының өзіндік ерекшелігі тілі арқылы көрінеді. Бұл ретте көркем
әдебиет стилінің дамуында өзіндік қолтаңбасымен, қаламгерлік ерекшелігімен
көрінген белгілі жазушы - Т.Ахтанов. Оның Шырағың сөнбесін шығармасы
қазақ тіл білімінде бірнеше ғылыми зерттеулерге өзек болғанымен де,
суреткердің шығармасында қолданыс тапқан сөз-символдардың стильдік қызметін
анықтау мәселесі сөз етілген емес. Автордың қолданысындағы сөз-символдарды
ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, дүниенің тілдік суретінің құрамдас
бөлігі болып табылатын символдар қаншалықты және қалай пайдаланғандығын,
қазақ халқының тіл мәдениетін дамытуға қосқан үлесін анықтауға ұмтылу
жұмыстың өзектілігін танытады.
Т.Ахтановтың Шырағың сөнбесін романы тіліндегі сөз-символдардың
стильдік қызметін анықтау поэзия, проза тіліндегі әр түрлі символдық
мағынада қолданылған сөздерді тауып, ұлттық танымдық мағынасын ашу зерттеу
жұмысының негізгі нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының екінші тарауында Т.Ахтановтың Шырағың сөнбесін
шығармасындағы, сөз-символ қолданысы әдеби тіл фактілерге сүйене отырып
талданды, сөз-символдардың шебер қолданысы шығарманың мазмұнымен сабақтас
өрілгені нақты көрсетілді, шығармадағы жазушының ұлттық танымының
тереңдігін дәлелдейтін әр түрлі символдық мағынадағы сөздер айқындалды.
Қаламгер қолданысындағы сөз-символдардың қандай мақсатта
жұмсалғандығы көрсетіліп, жүйеленіп, шығарма мазмұнына сәйкес мәндері
анықталды.
1. Қазақ тіл біліміндегі сөз-символдың зерттелу жайы
1.1 Символ терминінің қазақ тіл білімінде қолданыс ерекшелігі
Адам санасының дамуымен байланысты дүниетанымның тереңдеуінің
нәтижесі болып табылатын ерекше танымдық белгі символ екені белгілі.
Символ мәселесі ғылым нысанасына ежелден енген. Алайда қалыптасу тарихы
тым арыда жатса да, бүгінгі күні “символ” ұғымының ауқымы кеңейіп
лингвистика, философия, семиотика, психология, әдебиеттану, мәдениеттану
т.б. ғылым салаларының негізгі нысанына айналған. Символдың зерттелу жайы
туралы тілші-ғалым Қ.Т.Қаирбаева Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың
символдық мәні атты еңбегінде сөз етеді. Яғни Символды тану ХІХ
ғасырдың соңғы ширегінде дүниеге келген символизм ағымынан әлдеқайда
ерте туған. Символ туралы ой қозғау, тұжырым айту Аристотель мен Платоннан
бастау алып, Кант, Шлегель, Шеллинг, Гете, Гегель т.б. философтардың
еңбектерінде сипатталған деп, символдың зерттелуін сонау Аристотель,
Платон ғалымдарынан бастау алғандығын көрсетеді [1,6б].
Сонымен қатар ғалым Р.Т.Лауланбекова өзінің диссертациялық
жұмысында, яғни Түр-түс компонентті күрделі аталымдардың танымдық сипаты
(сын есім+зат есім бойынша) деген еңбегінде де символдың көне гректердің
сөзінен шыққандығын айтады. Тіл біліміндегі символика о баста көне
гректердің символ (symbolon - белгілі бір қоғам мүшелері мен
әлеуметтік топтар үшін ғана түсінікті шартты белгілер) сөзінен шығып,
бүгінде әр түрлі идеяны, түсінікті, ұғымды, ойды, сезімді, іс-әрекетті
білдіретін шартты белгілердің жиынтығы деген мағына береді [2,11б].
Әрине, символ табиғатын талдап түсіндіргенде көне ғылыми таныммен,
пікір-тұжырымдармен шектелмеуге тиіспіз. Бүгінде символдың теориялық
мәселелері А.Ф.Лосев, Л.В.Уваров, А.А.Потебня, Ю.А.Лотман т.б. сияқты
зерттеушілердің еңбектерінде баян етіледі. Ал қазақ тіл білімінде символды
зерттеу Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Ә.Марғұлан, М.Әуезов,
С.Мұқанов еңбектерінен бастау алады. Осыған жалғас ғылыми көзқарастарды
тілші-ғалымдар І.Кеңесбаев, Ә.Т.Қайдаров, Е.Н.Жанпейісов, К.Ш.Хұсайынов,
Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Р.Сыздықова, Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова,
Ш.Бекмағанбетов, Р.Ә.Авакова, Г.Сағидолда, Қ.Ғабитханұлы, С.Е.Жанпейісова,
И.Айбарша, Б.Ақбердиева, Қ.С.Дүсіпбаева, А.Қ.Сейілхан сынды қазақ тілі
мамандарының зерттеу жұмыстарынан көруге болады.
Мәселен, И.Айбаршаның конференция материалында жарияланған Қазақ
мәдениетінің тілде көрініс тапқан символдар астары мақаласы. Қандай
халықтың символдар жүйесін алып қарастырсақ та, жалпы адамзатқа ортақ
символдарды кездестіреміз. Алайда ғалым белгілі бір шығармашылық процесс
кезінде туындаған авторлық қолданыстағы символдардың да кездесетіндігін
айтып өтеді. Осы мәселені кеңінен қарастырған мақаласында зерттеуші, сондай-
ақ қазақ мәдениетінің тілде көрініс тапқан ұлттық таңбаларға (символдарға)
да тоқталады. Ғалым шырақ сөзінің символдық мәнін айқындап, оған қысқаша
түсінік береді, яғни қазақ кең көлемде алғанда түркі мәдениетіндегі
маңызды мәдени символ-концептілердің бірі - шырақ тәңірлік дүниетанымға
ұласар өмір және ұрпақ жалғастығының символдық мәніне ие. Шырағың
сөнбесін бата-тілекте шырақ, бала, ұрпақ мағынасында қолданылған
[3,16б]. Ал келесі мына тұжырымдамасында босаға сөзінің қазақ
мәдениетінде алар орны жоғары екендігі жайлы сөз етеді: Қазіргі заманда
қазақ ұлттық тіл мен ұлттық мәдениет иелері босағаның киелі екендігін
өз бойларына сақтаған. Босағаны оң аяқпен аттау, босағаны теппеу т.б.
ұлттық ділімізде сақталған, ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа берілер
рухани құндылықтарымыз. Қорытындылай келе, И.Айбарша орыс ғалымы
Ю.М.Лотман еңбегіне сүйене отырып, символ өзгеріссіз ұрпақтан-ұрпаққа
берілер мәдени жады деген пікірді ұстанады [3, 16-17б].
Осыған жалғас этнограф-ғалымдар Х.Арғынбаев, Ө.Жәнібеков,
С.Қасиманов, А.Сейдімбек еңбектері тілдік деректердің уәждемесін анықтауға
көмектесіп қана қоймай, қазақ мәдениетіндегі ұлттық символдар табиғатын
тануға, саралауға жол ашады. Бұл еңбектерде символ терминінің орнына
кейде белгі, нышан, рәміз сөздері қолданғанын, осылайша әрбір таным-
түсініктің символдық мәнін көрсетіп отырғанын айта кеткен жөн.
Алайда осы жоғарыда аталған зерттеулерде символ терминіне
беріліп жүрген анықтама әр түрлі. Қазақ тіл білімінің негізін қалаған
А.Байтұрсыновтың символға берген анықтамасын қарасақ. Ол өзінің
Әдебиеттанытқыш еңбегінде символды бернелеу деп атайды. Ол бернелеуді:
Бір нәрсенің, көбінесе адамның мінезін, құлқын, амалын екінші нәрсенің
мысалында көрсетіп айту бернелеу болады. Қазақтың бернемен сөйлеп отыр
дегені - осы бернелеу. Бейнелеу бернелеумен екі арасы жақын. Бейнелеу де,
бернелеу де екі ұқсас нәрсенің бірін бірінің орнында айтудан шығады.
Бейнелеу ұлғайғанда бернелеуге айналып кетеді, - деп түсіндіреді
[4,161б]. Сондай-ақ ғалым Р.Сыздықова да Абайдың сөз өрнегі атты
монографиясында лингвистикалық поэтика саласында символ терминіне беріліп
жүрген анықтаманың әр түрлілігін айтады. Мәселен, Р.Сыздықова орыс
поэтикасына қатысты зерттеулерде символ термині суреткердің (ақынның)
белгілі бір ұғымды, идеяны заттық образбен (оның атауымен) білдіруін
атайды деп көрсетеді [5,89б]. Демек, поэтикалық образдың заттық белгісі,
яғни символ - белгілі бір заттың атауы түрінде білдірілген поэтикалық
образ. Символ терминін бұдан өзгеше мағынада ұсынушылық та бар. Мысалы,
академик В.В.Виноградов: символ - поэтикалық тілдің семантикалық
единицасы (дүниесі) деп таниды [6,15с].
Орыс ғалымы В.П.Григорьев Символ терминіне мағына жағынан
өзгелер қолданатын стильдік белгілер, поэтикалық тәсілдер, әдеби
тәсілдер, стильдік единицалар, поэтикалық тілдік элементтер, образ
құрайтын элементтер, көркемдеу құралдары деген терминдер сай келетінін
көрсетеді [7,386с].
Ал қазақ поэзия тілін зерттеушілер арасында ол бірде перифраз,
бірде кейіптеу, бірде сөз мағынасын құбылтудың бір түрі, бірде балама
бейне үлгісінде сипатталып жүр. Мысалы, ғалым Қ.Жұмалиев Абайдың қолдан
ұшқан ақ сұңқар деп Әбдірахманды бейнелеп атауын символ дейді [8,125б],
ал бұл - кәдімгі перифраз.
Әдебиет теориясына арналған еңбектерде символды көркемдік
мақсатпен сөз мағынасын құбылтып қолданатын тәсілдердің бір түрі деп
есептеп, оған орыс ғылымында берілген анықтама ұсынылады. Образ тура
өз мағынасында емес, бейнелеу мағынасында айтылса, символдық образ
немесе символ деп аталады деп түсіндіріліп, бұған М.Горькийдің дауыл
дегені революцияның, дауылпазы – оны басқарушылардың символы деп мысал
келтіреді [8,125б]. Ал дәл осы мысалды әдебиет теориясын зерттеуші ғалым
З.Қабдолов кейіптеу (жансыз заттарды жандылардың қасиет, қимыл, әрекетін
беріп суреттеу) деп келтіреді [9,234б]. Символды бұл зерттеуші ғалым
астарлау деп атап, оған толығырақ анықтама береді: Құбылтудың бір түрі
астарлау, яки символ, бір нәрсені не құбылысты тура суреттемей, бұларға
ұқсас басқа бір нәрсеге не құбылысқа құпия теліп, жасыра жарыстырып,
бүкпелей бейнелеу, ойды да ашық айтпай, тартымды тұспалмен түсіндіру
[9,236б]. Зерттеуші қазақ ақындарынан мысалдар келтіреді: Әбділда
Тәжібаевтың бір өлеңінде теңіз - өмірдің символы, Қасым Аманжоловтың бір
өлеңінде құз - терең ой үстіндегі ақынның (ойлы адамның) символы деп
дұрыс көрсеткен. Көркемдеу тәсілінің бірі символ мен әдеби ағым
символизмді шатастырмау керек екендігін де жақсы айтқан.
Нәтижесінде, ғалым Р.Сыздықова әдебиет теоретигі Зәки Ахметовтің
Символ дегеніміз - балама бейне. Оған негізгі ойды, айтқалы отырған
нәрсені, құбылысты сол балама бейне, сурет арқылы тұспалдап көрсету тән
[10,22б] деген көзқарасын қолдай отырып, ...символ – идеяның заттық
нышаны, астарлы образы деп тұжырымдайды [5, 90б].
Енді бір зерттеулердің көпшілігінде дерлік символ табиғатына
толыққанды теориялық талдау жасалынбаған, тек символдың жеке
категорияларына қатысты сөз қозғалады. Ғалым Қ.Т.Қаирбаеваның “Қазақ
тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні” атты кандидаттық
диссертациясында символдың лингвостилистикалық сипаты жөнінде баяндалады.
Мұнда ол символдың лингвистикалық сипаты, тілде қалыптасқан символдық жүйе
- ғаламның тілдік бейнесі және символ - мәдениет тілі деген тараулар
аясында қарастырады [1]. теориялық тұрғыдан анықтама беріледі, мысалы:
Ішкі терең қажеттіліктер символдар арқылы оянады. Сана сыртқы факторларға
таңдаулы түрдегі тәуелділігін немесе ішкі өсу, жетілу қажеттілігін
белгілі бір модельдің, форманың бойына жинақтау арқылы шешеді деген ой
айтады [11,8б]. Ғалым С.А.Өткелбаеваның Қазақ тіліндегі дыбыстық символика
құбылысы еңбегінде қазақ тіл дыбыстарының символикалық мәнін ашу мәселесі
қарастырылса [12], материалдық мәдениет лексикасына қатысты символдық
сипаттағы этноатауларды ғалым Ж.А.Манкееваның “Қазақ тілінің заттық
мәдениет лексикасы” атты монографиясынан көруге болады [13]. Ғалым Ш.
Бекмағанбетовтың Тілдік таным негіздері және тілдік символдар атты
еңбегінде тілдің пайда болуы,сөзжасам,дыбыстаным проблемалары,тіл тарихы,
тіл генеологиясы жан-жақты сөз етілген [14].
Түр-түс атауларының символдық мәнін анықтауға арналған еңбектер де
баршылық. Атап айтсақ, Ә.Т.Қайдаровтың “Қазақ тілінің өзекті мәселелері”
[15], Б.Өмірбеков, З.Т.Ахтамбердиевалармен авторлық бірлестіктегі ”Түр-
түстердің тілдегі көрінісі” [16] және басқа да көптеген еңбектерінде кейбір
этнографизмдер мен түр-түс атауларының символдық мағынасы айқындалған.
Мысалы, жас ғалым Ұ.Б.Серікбаеваның Қазақ тіліндегі ақ және қара түр-
түс атауларының этнолингвистикалық сипаты атты кандидаттық диссертация
жұмысында аталған екі түстің мағыналық даму шеңбері, қарама-қарсы жүйеде
қолданылуы, қолданыс аясы анықталса [17], ал Н.Н.Аитованың Қазақ тіліндегі
түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы атты еңбегінде түр-түс
атауларының тарихи сипаты, архетиптік бейнесі, түр-түстегі ғаламның тілдік
бейнесі және т.б. мәселелер қарастырылумен қатар сол түр-түстердің
символикалық табиғаты жайында да сөз етіледі. Мәселен, Көк - символикалық
жағынан тыныш теңізді, ұстамдылықты, ақшыл көк немесе көгілдір - үлкен
сезімді, нәзіктікті, бейбітшілікті білдіреді [18,10б]. Ақ-қара - жұбы
бар мен жоқ, тірі мен өлі, жақсы мен жаман символы [18,10б] деп беріледі.
Осы және басқа қазақ тіліндегі негізгі түр-түс атаулары - ақ, сары,
қоңыр, қызыл, жасыл түр-түстері қатысатын лексика-фразеологиялық бірліктер,
мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, көркем шығармадағы қолданыстар зерттеу
жұмысының нысанына алынады. Яғни қара аспанды төндіру, аузына ақ ит кіріп
көк ит шығу, көк долы, ала құйын, ақты ақтай, көкті көктей сапыру, қаны
қараю секілді тіркестердегі түр-түстердің когнитивтік семантикасы жөнінде
баяндалады. Алдында аталған ғылыми еңбектерден кейін қорғалған кандидаттық
диссертацияда, яки Р.Т.Лауланбекованың Түр-түс номинативті күрделі
аталымдардың танымдық сипаты (сын есім + зат есім бойынша) еңбегінде түр-
түс компонентті күрделі аталымдардағы ұлттық дүниетанымның тілдік көрінісі
және оның мағынасы мен таңбалық қызметі қарастырылады. Тіліміздегі түр-
түстер өздерінің символикалық қасиеттері арқылы түр-түске мүлдем қатысы
жоқ не одан бүгінде тым алыстап кеткен ұғым-түсініктерді, мән-
мағыналарды білдіреді деп зерттеуші өз жұмысында осындай қорытынды
жасайды [2,27б].
Тілдік құбылыстарды зерттеудегі этнолингвистикалық аспект қазақ
тілінің сөз байлығындағы әлі де бұрын-соңды зерттелмеген лексикалық топ -
қазақ тілінің сакральды (киелі) лексикасы болып табылады. Қазақ тілінің
сакральды лексикасын киелі семантикасы мен қызметі бар магиялық сөздер,
магиялық, киелі денотаттар атайтын адамдардың, заттардың, географиялық және
ғарыштық нысаналардың, дене мүшелерінің, жануарлар мен құстардың атаулары
құрайды.
Осы киелі сөздерге этнолингвистикалық сипаттама беру жұмысын
тілші А.Керімбаев өзінің диссертациялық зерттеуінде кеңінен қарастырады.
Оның Қазақ тіліндегі сакральды атаулардың этнолингвистикалық сипаты атты
еңбегінде сол киелі сөздердің семантикасы біздің қарастырып отырған
символикалық мағыналары арқылы да қалыптасатыны жөнінде айтылған. Мысалы
соның ішінде ғалым қазақтардың төрт түлік малдарының киелілігіне қатысты әр
түрлі әдет-ғұрыптардың, салт-дәстүрлердің таңбалық мағыналарын анықтаған.
Төрт-түлік малдың бірі - жылқының символикасы өте бай және алуан түрлі.
Киелі ат, тұлпар ұғымдарына қатысты сөздердің киелі семантикасының
этномәдени мәні әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлерде айқындала түседі: ат
тұлдау, аттың басын кебіндеу, бәсіре мал, баланы үзеңгіден өткізу, боз
биенің сүтіне шомылу және басқа. Сондай-ақ сан атаулары да қазақ тілінің
киелі лексикасында ерекше орын алады. Ғалым бұл жөнінде қазақтардың сандық
символикасында әлемнің мифологиялық тік және көлденең моделі, болмыстың
маңызды заңдылықтары орныққан түрде бейнеленеді, сондықтан да бірқатар
сандар киелі болып табылады [19,24б] деп, ондай сандарды
фразеологизмдерде, мақал-мәтелдерде, жұмбақтарда, қазақ халқының
ойындарында тұрақтанғанын сөз етеді. Мәселен, бір саны даралықты,
жалғыздықты, бірегейлікті, ерекшелікті, бүтіндікті, бірлікті, яғни Аллаға
тән қасиеттер мен сипаттарды танытады. Бір санының осы мәндері мына сөз
тіркестерінде көрініс тапқан: бір құдайға сыйынды, бірлік бар жерде тірлік
бар, хақ бір, сегіз қырлы, бір сырлы, жалғыздық құдайға жарасқан, бір
кіндіктен және т.б. [19,17б]. Бір саны туралы осындай тұжырым айтса, ал
екі саны жайында: Екі саны таным кілтін символдайды, себебі әлем мен
оның заңдарын тану екі полярлық, қарама-қарсы жақтарды, әлем, болмыс,
құбылыстар қасиеттерін, белгілерін, негіздерін танып-білу арқылы жүзеге
асырылады. Мысалы, ақ пен қараны ажырататын адам, оң-солын танитын адам
өмір көрген, осы өмірде тіршілік ете білетін адам болып саналады дейді
[19,17-18б]. Осымен қатар емшілік сипаттағы киелі мәтіндердің, табу
сөздердің, материалдық (заттық) киелі нысандардың атаулардың және т.б. да
сөздердің сакральдығын айқындаған.
Символ мәселесіне байланысты зерттеулер мақалаларда да сөз
етілген. Мысалы, Ж.Жампейісованың Ақ, Қара концептілерінің кумулятивтік
қызметі [20], Б.Сарбасовтың Оғыз қаған жырындағы бөрі символикасы [21],
А.Ш.Жылқыбаеваның Түркі тілдеріндегі тағам атауларының символдық мәні
[22], А.Смайыловтың Фразеологиялық бірліктердегі әйел бейнесінің
символдық мәні тәрізді мақалаларда да символдың әр түрлі категориялары
қарастырылған.
Түркітануда тағамға қатысты символикаға аса назар аудартады,
себебі тілдің басқа лексикалық топтарына қарағанда, аталмыш тақырыптық
топта символдар өте жиі қолданыс тапқан. Осы мәселенің аясында зерттеу
жүргізген зерттеуші А.Ш.Жылқыбаева түркі тілдеріндегі тағам символикасын 2
кешенге бөліп көрсетеді. Біріншісі - ішкі этникалық. Бұл тағамның
коммуникативтік, ритуалдық және киелік кешені. Екіншісі - тағам жүйесінің
этнотаңбалық қызметімен байланыстылығы. Түркі тілдерінің тағам жүйесінде
әсіресе сүт және сүт тағамдарына қатысты лексика үлкен символдық мағынаға
ие. Аталмыш тілдерде олардың жалпы атауы ақ лексемасы. Ақ түркі
халықтарында пәктіктің, тазалықтың символы [22,171б]. Бұл тұста түркі
халықтарында қасиетті сусын ретінде саналатын қымыз сөзі талдауға түседі.
Түркі халықтарында қымызбен жуу рәсімі болған. Мәселен, Манас жырында:
Ажалым жетіп өлген соң,
Көзім жұмылып кеткен соң
Қымызбен мені жуыңдар, -
бұл жерден қымыздың тазартушы қасиетін байқауға болады [22,171б]. Бұған
қоса мақалада түркі халықтарының төстік, яғни төс табағы - аралық
әлемдегі өмір символы, шашу - тәтті өмірдің символы, нан - молшылықтың,
ұзақ өмірдің символы болып табылатыны жөнінде анықталады.
Ал А.Смайыловтың ҚазҰУ-нің Хабаршысында жарық көрген мақаласы әйел
лексемасына қатысты фразеологизмдердің символикасын қарастыруға арналған.
Мақалада тілімізде сұлулықты, көркемдікті білдіретін тұрақты тіркестердің
ішінде жоғарыда аталған әйел лексемасына байланысты сөздер көрсетілген.
Мысалы:
- күн мен ай сөздеріне байланысты тұрақты тіркестер: күндей көрік,
күндей сәулелі, ай десе аузы бар, күн десе көзі бар, ай қабақ, ай мен
күндей, айдай сұлу т.б.
- ақ сөзіне байланысты тұрақты тіркестер: ақ жарқын, ақ жүрек, ақ көңіл,
ақ иық т.б.
- әйел атауына байланысты антропонимдер тілімізде молынан кездеседі:
Хауа ана, Айша бибі, Бибіш ана, Бибі Патима, Қарашаш ана т.б. Бұл
антропофразеологизмдердің бойында белгілі бір уәжділік, бағалауыштық қасиет
бар. Оның мәнін түсіну үшін осы антропонимдерге қатысты тілден тыс
ақпараттарды, аялық білімдерді игеру қажет [23,142б].
Жерік болу тұрақты тіркесі. Ертедегі адамдар жыртқыш хайуандардан қатты
үрейленетін. Сондықтан ендігі дүниеге келетін ұрпақтарының өздеріне
тартпай, сол хайуандардай қайратты, жүректі болуын тілеген. Әйелдер аяғы
ауыр кезінде азулы жыртқыш аңның етіне, жүрегіне жерік болса, одан туған
бала сол аңдай айбатты, қайратты болады деп түсінген. Сондықтан тілімізде
арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты, ер жүрек т.б. ерліктің символдық
мәнін білдіретін тұрақты тіркестер кездеседі. Мұның барлығы жерік болу
фразеологизмдерінің ассоциативтік мәнін білдіреді [23,142-143б]. Бұл
айтылғандар, бір жағынан, сұлулық концептісін құраушы фразеологизмдердің
молдығын байқатса, екіншіден, символдық сипатты білдіреді.
Заттар мен құбылыстардың семиотикалық мәні, ұлттық символдар
сипаты, мәдениеттің этнотаңбалық мәні туралы барынша тұжырымды
көзқарастарды этнограф-ғалым М.С.Мұқанов, К.Ш.Нұрланова, Ж.К.Каракозова,
М.Ш.Хасановтың еңбектерінен табамыз. Символдың көркем әдебиетте қолданылуы,
аударылуы мәселесіне ғалым Б.А.Жетпісбаеваның, А.Т.Бақтыбаеваның,
А.С.Айкулованың т.б. зерттеулері арналған. Аталған еңбектер символдың ұлт
мәдениетіне тән ерекше құбылыс ретіндегі күрделі табиғатын жан-жақты және
терең зерттеуге мүмкіндік жасайды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Қаирбаева Қ.Т. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні.
Фил.ғыл.канд. дисс.авторефераты.-Алматы, 2004.-30б.
2.Лауланбекова Р.Т. Түр-түс компонентті күрделі аталымдардың танымдық
сипаты (сын есім+зат есім бойынша). Филол.ғыл.канд.дисс.авторефераты. -
Алматы, 2010.-30б.
3.Айбарша И. Қазақ мәдениетінің тілде көрініс тапқан символдар астары
Ұлт тағылымы.-№3.-2003. - 15-17б.
4.Байтұрсынов А. Әдебиеттанытқыш: Зерттеулер мен өлеңдер.-Алматы: Атамұра,
2003.-208б.
5.Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі(Монография).-Алматы: Санат, 1995.-208б.
6.Виноградов В.В. О поэзии Анны Ахматовой.-Ленинград, 1925.-15с.
7.Григорьев В.П. О единицах художественной речи.-Кн.Поэтика и стилистика
русской литературы. Ленинград, 1971.-386с.
8. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы.-Алматы, 1969.-243б.
9.Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері.-Алматы, 1970.-360б.
10.Ахметов З. Өлең сөздің теориясы.-Алматы, 1973.-430б.
11.Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ,
тілдік сана. Филол. ғыл. канд. дисс. авторефераты.-Алматы, 1998.-28б.
12.Өткелбаева С.А. Қазақ тіліндегі дыбыстық символика құбылысы. Филол. ғыл.
канд. дисс.авторефераты.-Алматы, 1994.-25б.
13.Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы. Филол. ғыл. канд.
дисс. авторефераты.-Алматы, 1997.-53б.
14.Бекмағанбетов Ш. Тілдік таным негіздері және тілдік символдар.-Алматы:
Ғылым,1999,.-218б.
15.Қайдаров Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері.-Алматы: Ана тілі, 1998.-
304б.
16.Қайдаров Ә, Ахтамбердиева З, Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі
көрінісі.-Алматы: Ана тілі, 1992.-160б.
17.Серікбаева Ұ.Б. Қазақ тіліндегі ақ және қара түр-түс атауларының
этнолингвистикалық сипаты. Филол.ғыл.канд.дисс. авторефераты.-Алматы, 2003.-
30б.
18.Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік семантикасы.
Филол. ғыл. канд. дисс. авторефераты.-Алматы, 2005.-30б.
19. Керімбаев А. Қазақ тіліндегі сакральды атаулардың этнолингвистикалық
сипаты. Филол. ғыл. канд. дисс. авторефераты.-Алматы, 2007.-34б.
20.Жампейісова Ж. Ақ, қара концептілерінің кумулятивтік қызметі
Қазақ тілі мен әдебиеті.-№7.-2006. – 70-75б.
21.Сарбасов Б. Оғыз қаған жырындағы бөрі символикасы Қазақ тілі мен
әдебиеті.-№5.-2005. – 52-58б.
22. Жылқыбаева А.Ш. Түркі тілдеріндегі тағам атауларының символдық мәні
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы.-№ 4(103).-2007. - 171-172б.
23. Смайылов А. Фразеологиялық бірліктердегі әйел бейнесінің символдық
мәні ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы.-№ 1(100).-2007. - 141-143б.
Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар
1. Символ сөзінің лингвистикаға қатысты мағынасы қандай?
2. Ғалым Р. Лауланбекова қай еңбегінде символ терминіне тоқталып,
тұжырым айтады?
3. Ғалым И.Айбаршаның символға қатысты айтқан пікірін келтіріп,
мысалдармен дәлелдеңіз.
4. Ғалым Р.Сыздық Абайдың сөз өрнегі атты еңбегінде символ
терминіне қатысты айтқан сөзіне тоқталыңыз.
5. Қазақтың этнограф ғалымдарын атаңыз?
6. Қазақ тіл білімінде этнолингвистика мен лигвомәдениеттаным
бағытында еңбек етіп жүрген ғалымдарды атаңыз?
7. Ғалым Р.Сыздық Абай тіліндегі қандай сөз символдарды анықтаған?
Тест сұрақтары
1. Түр- түс компонентті күрделі аталымдардың танымдық сипаты (сын есім+зат
есім бойынша) атты еңбекті жазған қазақ ғалымы кім?
а) Р.Сыздық
в) И.Айбарша
с) Р.Лауланбекова
д) Н.Аитова
е) Н.Уәлиев
2. Шырақ, босаға сөздерінің символдық мәнін көрсеткен ғалым кім?
а) Р.Сыздық
в) Қ.Айбарша
с) Р.Лауланбекова
д) Б.Қасым
е) Н.Уәлиев
3. Ғалым Зәки Ахметов символға қандай анықтама берген?
а) символ- сөз өрнегі
в) символ- концепт
с)символ- өмір шындығын бейнелейтін жанр
д) символ- сезім суреті
е) символ- балама бейне
4. А.Ш.Жылқыбаева түркі тіліндегі тағам символикасын нешеге бөлген?
а) 3
в)5
с)2
д)6
е)7
5. А.Байтұрсынов өзінің Әдебиет танытқыш еңбегінде символға қандай
анықтама берген?
а) әуезе
в) кернеу
с)бейне
д)бернелеу
е)өрнек
6. Зерттеуші-ғалым Қ.Т. Қаирбаеваның символға қатысты жазылған еңбегі қалай
аталады?
а) Сөз құдіреті
в) Сөздер сөйлейді
с) Абайдың сөз өрнегі
д) Қазақ әдеби тілінің тарихы
е) Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні
7. Орыс тіл білімінде символ мәселесін сөз еткен ғалымдарды көрсетіңіз?
а) Р.Сыздық , Р.Лауланбекова, И.Айбарша
в) Н.Аитова, Н.Уәлиев
с) А.Ф.Лосев, Л.В.Уваров, А.А.Потебня, Ю.А.Лотман
д)Ә.Т.Қайдаров, Е.Н.Жанпейісов, К.Ш.Хұсайынов, Т.Жанұзақов
е)Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова, Ш.Бекмағанбетов, Р.Ә.Авакова
8. Сөздер сөйлейді атты еңбектің авторы кім?
а) Р.Сыздық
в) И.Айбарша
с) Р.Лауланбекова
д) Н.Аитова
е) Н.Уәлиев
9. “Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана’’
атты монографияның авторы кім?
а) Қ.Жаманбаева
в) И.Айбарша
с) Р.Лауланбекова
д) Н.Аитова
е) Н.Уәлиев
10. Абайдың сөз өрнегі атты еңбектің авторы кім?
а) Н.Аитова
в) И.Айбарша
с) Р.Лауланбекова
д) Р.Сыздық
е) Н.Уәлиев
1.2 Поэзия тіліндегі сөз-символдың қолданыс ерекшелігі
Қазақ поэзиясы символды ежелден жақсы білген. Мәселен, жырау
шешендер символды ерте кезден қолданған. Олар халық арманында биіктеп,
қиялында өмір сүрген ерекше құбылыстарды қасиетті, киелі санаған.
Символда көбінесе жағымды мағына болады, арман, қиял, сұлулық, өмір,
тіршілік, терең ой бейнеленеді. Символдың астарында тұспалдау басым: бір
нәрсені жұмбақтап, астарлап сөйлейді. Мысалы:
Айтып-айтпай немене,
Мезгіліміз өткен соң.
Жайнап тұрған қызыл шоқ,
Су құйылып өшкен соң,
Жайнап тұрған заманым,
Басымнан бүйтіп көшкен соң (Бұқар).
Махаббаттың бұрымы – ақылдың аяғына салынған тұсау, Сақ құстарға құрылған
тұзақ (С.Сарайи); Адам аяғының тұзағы - бала-шаға (С.Сарайи); Жалған
сөз - ауру, шаншудай, әділ сөз - шипа, жанға жай (А.Йүгінеки); Бар -
бақыр, жоқ - алтын (М.Қашқари).
Осы шешендік сөздерде қолданылған символдарда тұрақтылық қасиет
басым. Бұқар сөзінде символ – қызыл шоқ, ол - жастық шақ. С.Сарайидің
сөзінде ақылға салынған тұсау мен сақ адамдарға салынған тұзақтың символы
- махаббаттың бұрымы. Йүгінеки сөзінде аурудың символы – жалған сөз,
шипаның символы – әділ сөз. Қашқари сөзіндегі бардың символы – бақыр,
жоқтың символы – алтын.
ХҮ ғасыр жырауы Қазтуған кір жуып, кіндік кескен туған жер,
отан, халқының тұрақты мекені деген идеяны білдіру үшін Еділ өзенін
символ етіп жырлайды: Қайран менің Еділім, Сен салмадың, мен салдым -
десе, мұндағы идея – туған жерді еріксіз тастап кеткен, жырау зарын
Еділді қалдырып кетіп барамын деген астармен айтып тұр. Туған
жердің, ел, отанының символы ретінде Еділ, Жайық деген заттық
нышандарды алу күні кешегі Махамбеттерге дейін келеді. Оның: Еділдің
бойы ен тоғай, Ел қондырсам деп едім. Жайықтың бойы көк шалғын, Күзерміз
де жайлармыз- деген өлең жолдарында айтпақ идеясы - Еділ мен Жайық
өзендерінің бойына ел қондыру, оны жаз жайлап, күз күзеу емес, нақты осы
әрекеттер емес, басқа, яғни туған жерде емін-еркін өмір сүру идеясы.
Олай болса, Еділ мен Жайық – символдар болып табылады.
Эпостық жырларда тұрақты символға айналған қатуланып, қатталып,
буырқанып, бұрсанып, мұздай темір құрсанып, қабағы тастай түйілген, лашын
құстай шүйілген, жеңсіз берен киінген, қақырғаны қан татып, түкіргені жын
татып т.б. фразеологизмдер осының айғағы.
Символдың көркем әдебиетте, оның ішінде поэзияда қолданылуы
аясында зерттеу жүргізген ғалымдардан ең алдымен Р.Сыздықованы атауға
болады. Себебі академик Р.Сыздықты ұлы ақын Абайдың тілін жан-жақты
зерттеген, ақынның қазақтың әдеби тілінің даму барысындағы еңбегін, рөлін,
орнын танытуда, өлеңдерінің көркемдігі мен поэтикасын сипаттауда елеулі
еңбек атқарған көрнекті ғалым деп танимыз.
Аталмыш тілдік құбылыстың қазақ поэзиясындағы көркемдік
ерекшелігін саралаған ғалым Р.Сыздықова өзінің Абайдың сөз өрнегі атты
еңбегінде оны халықтың болмыс-бітімімен, тыныс-тіршілігімен, ментальды
дүниетанымымен ұштастыра зерделейді. Мысалға М.Жұмабаев шығармаларындағы
жел сөзін алады. Бұл сөздің символдық табиғатын анықтауда зерттеуші
ақынның субъективті танымын объективті шындықпен үйлестіре баяндайды.
Яғни Мағжан Жұмабаевтың поэзиясында жел - символ, ол бірқатар идеяның
символы, жел - бірде рақат, тыныштықтың (Жұмақтағы жібек желден, Мәңгі
жайнап тұрған гүлден Жаратылған әйел сұлу), енді бірде жел - тағдырдың,
адам өмірінің символы [1,90б] дей келе, Р.Сыздық жел образының ...адам
тағдырын тұспалдаған сәттеріне тоқталады, сол арқылы астарлы да образды
сөз мағынасының когнитивті қызметін тілтанымдық ізденістеріне арқау
етеді. Мысалы, Мені де, елім, әлдиле деген өлеңінде: жел сөзі алты рет
қайталанып келіп, адам тағдырының бейнесін тұспалдайды.
Осы қатарда тілші жас қайың, жаңа біткен балдырған тіркестерін
жас өмірдің, ал бетпақ шөл тіркесі қиын өмірдің символы ретінде
қолданылатынын да атап өтеді. Мағжан ақынның айтпақ идеясының заттық
нышаны ретінде желдің өте күшті образ болып келген тұстарын біраз
өлеңінен табуға болады.
Кәкімбек Салықовтың жезкиігі - сұлулықтың, сұлулыққа құштарлықтың
символы, Қасым Аманжоловтың Дариғасы – арманның символы т.т.
Көркемдеу тәсілдерінің ішінде сирек кездесетіні – символ. Бір
ақында көзге түсетін нағыз символдар төрт-бестен аспайды. Ғалым Р.Сыздық
Абайдың тілін зерттей келе, Абай поэзиясында символдың көп
қолданылмағандығын анықтайды. Алайда Абайдан символ іздей қалсақ, ең
алдымен жүректі атар едік. Жүрек - адам организміндегі мүшенің атауы,
демек, ол да зат. Осы затты ақын адамның ішкі дүниесінің, санасының
рухани сұранысының символы етіп қолданады, тіпті әрі-беріден соң жүрек
- адамның өзінің символы болып шығады [1,92б] деп, жүрек сөзін
Абайдың өзіндік қолданысындағы символ екендігін дәлелдейді. Мысалы, ақын:
Жүрегім, ойбай, соқпа енді,
Бола берме тым күлкі.
Сорлы жүрек мұнша ауыр
Неге қатты соқтығар
Сенісерге жан таба алмай,
Сенделеді ит жүрек.
Мұнда әңгіме организм мүшесі - жүрек туралы емес, адамның өзі
туралы: күлкі болатын жүрек емес, адам, сорлы эпитеті адамға ғана тән,
сенделетін де адам. Абайдың жүректі адамның символына айналдыратыны
соншалық, тіпті жүрекке берілген қимыл-әрекеттің бәрі адамның әрекеті.
Ақыл да, ашу да жоқ, күлкі де жоқ,
Тулап, қайнап, бір жүрек қылады әлек.
Мұнда да жүрек - адамның символы. Себебі тулайтын да, әлек салатын да -
адамның өзі.
Идеяны символдап берудің өзіндік заңдылықтары мен қабылдану
нормалары барын ескерген тілші оны екі түрлі шарттың сәйкестігі
тұрғысынан жүйелеп көрсетеді: біріншіден, символ идеяны тұспалдап,
нышанын ғана білдіру болса; екіншіден, ол халық санасында орныққан,
көпшілік оқырманның құлағына қанық образдар (мысалы қос аққу - сүйіскен
жастар, ғашықтар, дала - еркіндік т.т.) қатарын құрауға тиіс, яғни
оқырманның символды түсінетін дәрежесімен де санасу керек [1,91б] деп
есептейді автор. Идеяны материалдық дүниемен байланыстыра негіздеген
аталмыш бірлік көзге көрінетін, қолға ұсталатын, құлаққа естілетін
дүниеден балама іздеу арқылы жасалатындықтан, оның табиғи болмысын тану
да абстракт ұғымдардың заттануына [1,91б] көңіл бөлуден басталады, сол
себепті Абай шығармаларының тілін ақынның жеке субьективті қабылдауымен
бірлікте қарастырған ғалым сөздердің символдану үрдісін де адамның
ішкі дүниесінің сұранысы деп түсіндіреді. Адамның ішкі дүниесі
абстракт нәрсе болса, оның символы материалдық дүниеден алынып
отырғандығын күшейте түсу үшін Абай жүректі заттандырып алады: жүрек
киім, төсек сияқты жамаулы болып та келеді. (Жүрегім менің қырық жамау
қиянатшыл дүниеден), жылқы сияқты асау болып та келеді (Асау жүрек
аяғын шалыс басқан), адамның өзі сияқты асыл болып та келеді (ақылды,
асыл жүрек сөзі майда), сондай-ақ жылы да, ыстық та, мұз да, сұм да
болып келе береді. Бұл сипаттардағы жүректердің барлығы - адамның,
лирикалық кейіпкердің өзінің символы [1,92б] дей келе, автор жүрек сөзін
антропологиялық ұстанымдардың орталығы, психологиялық сипаттамалардың
бастауы, символдық танымның өзегі тұрғысынан айқындайды. Ол туралы ғалым
Абайдың жүректі адамның символына айналдыратыны соншалық, тіпті
жүрекке берілген қимыл-әрекеттің бәрі - адамның әрекеті деп
тұжырымдайды [1,92б].
Сондай-ақ ғалым Р.Сыздық Абайдың қолданысындағы тіл сөзін де
символ деп көрсетеді. Абай тіл дегенді де ақындықтың, поэзияның символы
етіп көрсеткен деуге болады. Тіл сөзін 80-нен аса рет қолданғанда, ол
қолданыстың көбінде тіл сөзінің адамның ауыз қуысындағы дәм беретін
мүшесінің атауынан басқа және адамдардың бір-бірімен сөйлесетін қатынас
құралы деген ұғымынан басқа, оны тұспалды мағынада да жұмсайды деп
анықтайды [1,92б]. Автор Абайдың Сегізаяғы толғауы тоқсан қызыл тілін
үндеуден басталады деп, қиуадан шауып, қисынын тауып, тағыны жетіп
қайыратын толғауы тоқсан қызыл тіл поэзияда жұмсалғанда ғана тіл тағыны
қайрады дегенді баса айтқан. Оның қиуадан шауып, қисынын тауып, тағыны
жетіп қайыратын толғауы тоқсан қызыл тіл деп отырғаны - поэзия, өлең сөз.
Тіпті үңіле қарасақ, ақын өзі сөйлеймін десең өзің біл деп өз талант
күшіне, ақындық қуатына айтып тұр. Әрине, үстірт қарағанда, қиуадан шабатын
да, қисынын тауып, тағыны қайыратын да тілдің (сөздің) өзі сияқты, бірақ
сол тіл қай түрде жұмсалғанда тағыны қайырады: жай сөйлегенде ме, әлде
поэзияға қызмет еткенде ме? Әрине, соңғы жағдайда. Демек, ақынның бұл
жердегі толғауы тоқсан қызыл тілі - өзінің ақындық қуаты, өзінің поэзиясы
[1,92-93б].
Р.Сыздық зерттеулерінің нысанын құраған символдық таным, ең
алдымен, абстракт ұғым мен заттық материя арасындағы тұспалдап айтылатын
астарлы ойдың нәтижесі болса, келесі кезекте ол адам санасында
бұрыннан қалыптасып орныққан суреттер мен бейнелерден, таныс үлгілерден
құралатын тілтанымдық факторлардың бірі болып табылады.
Қазақтың төл әдеби тілінде із қалдырған сөз шеберлерінің бірі -
Махамбет Өтемісұлы. Оның өлеңдеріндегі нақтылы образдар, кейіпкерлер,
олардың тіршіліктегі жалпы болмысы - қайталанбайтын құбылыс. Махамбет
өлеңдеріндегі сөздердің құрылымы, ұйқасы мен тіркес түрлері жай сыртқы
әдемілік үшін алынбаған. Бұл өлеңнің сыртқы шымырлығын ғана емес, ішкі
мазмұндық кемелділігін танытса керек.
Махамбет өлеңдерінің кемелдігі ең алдымен, жүйелі сөзінде, аталы
ойды жеткізуінде. Сөз қолданысындағы тұлғалық, мәндік, мағыналық құрылымды
іріктеп пайдалануында.
Оны профессор Анар Салқынбай Махамбет ақынның қолданысындағы Мен
сөзін қарастыруда көрсеткен. Ғалым Махамбеттің сөз қолданысындағы Мен
сөзін зерттеу нысаны етіп алған Махамбеттің Мені атты мақаласында айқын
көрсете білген.
Қазіргі әдебиеттегі кездесіп жүрген мендермен Махамбеттің МЕН-
ін салыстыруға келмейді. Тілдік табиғаты басқа. Сөздің таңбалануы ортақ
болғанмен, ішкі мазмұны ерекше, мәні өзгеше. Бұл жөнінде профессор өзінің
мақаласында сөздің құдіреті, әсіресе, абстрактылы ойлаудың шегіне жеткенде
көрінеді деген [2,113б]. Ғалым ең алдымен, сөз құдіретінің қалай
туындайтынын көрсеткен. Нақты ойда сөз тура мағынасында жұмсалады. Ал
оның сәулеленуі, нұрлануы - ойдың ұшқырлығы нәтижесінде, белгілі
абстракциялық шыңға жету сәтінде туындайды. Мұндай жағдайда сөз жер
бетіндегі өзінің күнделікті күйбең тіршіліктегі мағынасын ысырып тастап,
жаңа бейнеге еніп, нұрланады. Сөз қайта түлеп, өзінің нағыз құдіретті
күшіне мінеді. Сол құдіреті мұнда тек қана тұлғаның лексикалық
мағынасынан ғана емес, грамматикалық құрылымынан, бүкіл болмысынан
көрініп тұрады дейді [2,113б]. Сондай-ақ абстракциялы ойдың бейнесі
ретінде көрінетін сөз мағынасы кең, аумақты да ауқымды болып келеді.
Ал Махамбет ақынның қолданысындағы сөз құдіреті тым ерекше. Автор
ақынның сөз мағынасының абстракциялылығы, яғни кез келген таңбаның
абстракциялы мәнге иеленуі - ең алдымен ойлау жүйесіне байланысты
екендігін баса айтқан.
Профессор ақын өлеңінде Мен сөзі жиі қолданылғандығын айтып және
ол Мен сөзі жай жіктеу есімдігі ғана емес, оның астарында мол сыр бар,
мағынасы терең деген тұжырым жасайды. Мұндағы МЕН - Махамбеттің бүкіл
болмысы, Махамбеттің күрескерлік әлемі, Махамбеттің батыр жүрегі. Осы МЕН
арқылы Махамбеттің ісі, күрескерлігі, ерлігі, елге деген махаббаты, елдің
тәуелсіздігіне деген жауапкершілігі мен дұшпанға өшпенділігі көрініс
береді деген дәлелдемелер келтіреді [2,112б].
Ғалымның зерттеулеріне қарап, Махамбеттің Менін төмендегідей
бөліп, ғалымның берген анықтамаларын келтірсек:
1. МЕН - Махамбеттің бүкіл болмысы. Махамбет өз МЕНІ арқылы
болған іске деген өзінің жауапкершілігін көрсетеді. Істі бастаған ер бар.
Кескілеспей басылмайтын қайсар батыр бар. Істеген ісін бітірмей тынбайтын
кескекті ердің сойы бар, боз ағаштан биік батыр бар. Яғни әрекеттің
басында, барысында, аяғында жүрген субъекті - істің иесі бар. Ол басталған
іске өз жауапкершілігін толық сезінеді. Сәтті ісіне де, сәтсіз ісіне де
тек өзі ғана жауап береді. МЕН - бұл барлық болған іс-әрекеттің иесі
[2,112б]. Демек, ақынның өлеңінде бастаған ісіне деген жауапкершілігі
байқалады. Сонымен қатар профессор А.Салқынбай ақынның еліне деген
жанашырлығын, сенімділігін, арманын, даналығын, дұшпанға өшпенділігін былай
көрсетеді: Ана Нарында жатқан жас баланың қамы, Еділ үшін егесті, Жайық
үшін жандасты, Қиғаш үшін қырылды, Хан ұлына қас болу, қара ұлына бас
болу, Ел қорыған мен едім, Мен де айрылдым елімнен, Көл қорыған сен едің,
Сен де айрылдың көліңнен... айтып, айтпай немене, құсалықпен өтті ғой,
Махамбеттің көп күні, Исатайдың барында, Екі тарлан бөрі еді. Еділдің
бойы ен тоғайға ел қондырсам деп, жағалай жатқан сол елге мал толтырсам
деген сөздерінен көрінісін тапқан.
2. МЕН - Махамбеттің күрескерлік әлемі. Махамбеттің күрескерлік
әлемі оның жеңісі мен жеңілісінен байқалады. Махамбеттің жеңісі мен
жеңілісі күнделікті өмір ағымында кездесіп жататын ру арасындағы
тартыстардан туған жеңістер мен жеңілістер емес. Тірліктің өзі бір күрес.
Оның өзі тек жеңістер мен жеңілістерден тұрады. Десек те, ғалым А.Салқынбай
Махамбеттің жеңісі асқақ, жеңілісі де ерекше деп көрсетеді. Яғни жеңісінде
Махамбет:
Дұшпанына келгенде,
Тартынбай сөйлер асылмын.
Құла бір сұлу ат мінген,
Құйрық жалын шарт түйген,
Құс сағыздай созылған,
Дулығалы бас кескен,
Ту түбінен ту алған,
Жауды көріп қуанған
Мен Өтемістің баласы
Махамбет атты батырмын.
Мұндай төгіліп тұрған жырлар әлемдік поэзиядағы сирек құбылыстар! Тағы да
МЕН. Махамбеттің жеңілісті сәті:
Мұнар да мұнар, мұнар күн,
Бұлттан шыққан шұбар күн.
Буыршып мұзға тайған күн,
Бура атанға шөккен күн.
Бұлықсып тұрған мырзадан
Бұрынғы дәулет тайған күн.
Қатарланған қара нар
Арқанын қиып алған күн.
Алма мойын аруды
Ат көтіне салған күн.
Бұл - елім деп еңіреген ердің ажал құшағын тауып, басталған іс
жеңіліс тауып тұрған сәт. Күн - Мұнар, бұлттан шыққан күн - шұбар. Бура
атанға шөккен соң, ақырзаман емей немене? Алма мойын ару атқа
мінгестіріліп күң болса, жеңіліс емей немене. Ақын жүрегі қан жылайды, күн
де жылайды, дауыл теріс соғады, хас бәйтерек жығылған, қылыш балдағынан
сынған, дұшпанның көңілі тынған күн деп көрсетеді [2,114-115б]. Алайда
ғалым Махамбеттің Меніне мынадай анықтама береді: Ешкімнен қорықпайтын,
жасымайтын, жасқанбайтын, өзін жасырмайтын, ешкімге табынбайтын - МЕН бұл.
Махамбеттің Мені - қазақ халқының МЕНІ. Өзі жау іздемейтін, қарсы келген
дұшпанға қаймықпай, кірпік қақпай қарсы қарап тұратын қазақ халқының
жауынгер ұлдары мен қыздарының Мені [2,114б].
3. МЕН - Махамбеттің батыр жүрегі. Ақынның батыр жүрегі кеңістік
атаулары арқылы ашылады. А.Салқынбай батыр жүрегін көрсетуде мысалға
ақынның Жалғыздық атты өлеңін алады:
Бұл дүние жүзінде
Айдан ару нәрсе жоқ.
Ол түнде бар да, күндіз жоқ.
Күннен ару нәрсе жоқ.
Ол күндіз бар да, түнде жоқ.
Күн мен ай концептуалдық жұбын негізге ала отырып, ақын басына
түскен трагедиялық жағдайды толық контрастық пен қарама-қайшылық сипатта
көрсетіп, оның табиғи қырын ашады. Күн мен түннің ауысуы, жарықпен
қараңғының болуы - тіршілік заңы, болмыстың заңы. Диалектика заңы. Бұл
бұлжымайды. Сондай-ақ даму диалектиканың заңдылығының бірі қарама-
қайшылықтың бірлігі мен күресі емес пе? деп, ғалым күн мен айды алуының
себебінде өзіндік терең символдық мағынасы бар екендігін айтады. Ақынның
ұтқаны - кеңістік атауларын алып, оның мәні мен маңызы арқылы өз жүрегінің
сырын ашуы. Кеңістік атаулары күн мен айды алуының терең символдық мәні
бар. Ұлы дала. Аспандағы ай мен күн. Ең бастысы керілген ұлы далаға жалғыз
АДАМ - МЕН. МЕН - әлемнің бір ғана бөлшегі [2,115б]. Демек, Махамбет ақын
өз еліне, жеріне қабырғасы қайысқан тек қана жалғыз адам Мен деп көрсетеді.
Бар мен жоқ антонимдік сыңарының мағыналық қарама-қарсылығын пайдалана
отырып, әлемдік қарама-қайшылықты көрсетеді. Ақын өзінің ішкі сезімімен
бүтіннің ортасында жүреді. Бүтін әлеммен бірге тыныстайды, бүтінді өзін
тыңдауға шақырады.
Қорыта келгенде айтарымыз, профессор А.Салқынбай әділетсіздікпен,
теңсіздікпен күресіп өткен күрескер Махамбет шығармаларының қолданысындағы
Мен сөз-символына талдау жасау арқылы ақынның бүкіл болмысын, батырлығын
аша түсті. Демек, ақын Мен символ-сөзі арқылы астарлы ойды білдіргісі
келгендігін көреміз.
Қазақ поэзиясының көгінен өз орнын тапқан озық ойлы таланттарымыз
көп. Солардың қатарына өлең өлкесінде өздерінің шығармашылық бай
лабораториясын жасап, шеберліктерін танытып, қазақ жыр-қазынасының
байлығына өз үлестерін қосып жүрген әйел-ақындарымызды ерекше атап айтуға
болады. Мысалы, өлең көшін жалғастырушы Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина,
А.Бақтыгереева, К.Ахметова сынды әйел-ақындарымыз поэзияға өзіндік
мінездерімен, өзіндік бір қолтаңбаларымен келіп, жыр бәйгесін жалғастырды.
Жоғарыда аталған әйел-ақындар поэзиясының тілін айқындауда соңғы жылдары
жазылған диссертациялардан зерттеуші К.Қ.Есіркепованың 1960-80 жылдардағы
әйел-ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева,
К.Ахметова шығармалары негізінде) атты еңбегін атауға болады. Бұл
кандидаттық диссертациясын зерттеуші К.Қ.Есіркепова әйел-ақындардың тілін
мына мәселелерді қарастыруымен анықтайды, яғни еңбектің бірінші тарауында
әйел-ақындар поэзиясы тілінің лексика-фразеологиялық, грамматикалық
ерекшеліктері мен әйел-ақындардың поэтикалық тіліндегі көркемдегіш-
бейнелегіш амалдардың стильдік қызметі анықталады.
Жұмыстың екінші тарауында ақындар тіліндегі сөз-символ қолданысы
мәселесі қарастырылады. Әйел-ақындар қолданған сөз-символдар тілдегі
танымдық дүние және қоғамдық өзгерістерді көрсететін белгілер ретінде
қарастырылады. Ғалым Ф.Оңғарсынова, М.Айтқожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова
шығармалары тілінен төмендегі сөз-символдарды анықтайды:
1.Ақ сөз-символы. Ол ақын А.Бақтыгерееваның өлеңдерінен
анықталады. Ақұштаптағы ақ бесік ақ түтін, ақ түндер, ақ арман, ақ ұлпа,
ақ нұр, ақ ұшқын, ақ қырау, ақ қар, ақ самал, ақ торғын, аппақ дүние, ақ үй
т.б. қолданысындағы ақ сын есімінен өрілген сөз тіркестері өлең шумағында
қайталанып келіп, әуезділікті, өлең құрылымына үйлесімділік береді. “Ақ”-
ізгі тілекке, жақсылыққа, игі іске, бақытты, баянды өмірге қатысты
сипаттама - дейді [3,20б]. Мұны төмендегі берілген өлең жолдарынан көруге
болады:
1) Сондайда дала пейіл адамдарда
Ақ ұлпа алақандар барын білгем.
2) Жер мен көктің арасын
Ақ түтін етіп барасың.
3) Ақ түндер барлық жарығын,
Аяусыз жерге төккендей.
2.Көк сөз-символы. Оны зерттеуші- ғалым ақын К.Ахметованың
шығармаларынан айқындайды:
1) Ауаның өзінде де көк шырай қап,
Самал жел көк төксін ойнап...
2) Көк бұлттар көңілімнің ауыры ма,
Алапат кезікпедік дауылыңа.
3) Қатты сағынам көктем айларын,
Көктемнің ғажап сағынам көк тоғайларын.
Жас ғалым К.Қ.Есіркепова мынадай тұжырымға келеді Күләш жұмсаған
сын есім сөз тіркестері көк шырай, көк бояу, көк бұлттар, көк тоғай, көк
орман, көк тастар, көгілдір нұр, көк көбік т.б. өлеңдеріндегі көк түске
байланысты дәстүрлі қолданыстағы сөздермен қатар, ақынның өзіндік стильдік
сөз қолданысы екенін байқадық. Ақынның өлеңдерін талдап қарағанымызда,
бүкіл өлеңдерінің өн-бойынан көк түске байланысты сөз тіркестерінің
қолданыс жиілігін, бұл түр-түстің ақынның мінез-құлқына, таным-талғамының
жақындығына көз жеткіздік. Табиғат құбылысының тылсым сырларын, сұлу
көрінісін жырлауында, табиғаттың ақын жанының сезім-сырына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz