Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде)
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Мақал.мәтелдердегі бейнелегіш.көркемдегіш тәсілдердің
тілдік қызметі
1.1 Мақал.мәтелдегі антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы ... ... ...7
1.2 Көнерген сөздер мен қарапайым сөздердің стильдік қызметі ... .. 27
1.3 Дәстүрлі көркемдік элементтердің ұлттық танымдық белгісі ... .36
1.4 Мақал.мәтелдердің нақыл сөздермен және афоризмдермен ара қатысы ... ... .76
2 Мақал.мәтелдердің стильдік.көркемдік сипаты
2.1 Мақал.мәтелдердің, афоризмдердің кейіпкер тілінде қолданылуының мәдени ұлттық семантикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
2.2 Мақал.мәтелдердің, афоризмдердің автор бейнесін берудегі тілдік.стильдік көрінісі ... .93
2.3 Мақал.мәтелдердің портрет жасаудағы стильдік, эстетикалық қызметі ... ... ...106
2.4 Дүниенің тілдік бейнесінің мақал.мәтелдегі көрінісі. ... ... ... ... 114
2.5 Мақал.мәтелдегі этномәдени атаулардың символдық мәні
2.5.1.Мақал.мәтелдегі түр.түс символикасы...126
2.5.2.Мақал.мәтелдегі сандар символикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...137
2.5.3.Мақал.мәтелдегі жан.жануарлар символикасы ... ... ... ... ... ... .141
2.5.4 Мақал.мәтелдегі киім атауларының символикасы ... ... ... ... ... 146
Қорытынды. ... ... ... ... 151
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. ... 159
Қосымша
1 Мақал.мәтелдердегі бейнелегіш.көркемдегіш тәсілдердің
тілдік қызметі
1.1 Мақал.мәтелдегі антоним, синоним, омоним сөздердің қолданысы ... ... ...7
1.2 Көнерген сөздер мен қарапайым сөздердің стильдік қызметі ... .. 27
1.3 Дәстүрлі көркемдік элементтердің ұлттық танымдық белгісі ... .36
1.4 Мақал.мәтелдердің нақыл сөздермен және афоризмдермен ара қатысы ... ... .76
2 Мақал.мәтелдердің стильдік.көркемдік сипаты
2.1 Мақал.мәтелдердің, афоризмдердің кейіпкер тілінде қолданылуының мәдени ұлттық семантикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
2.2 Мақал.мәтелдердің, афоризмдердің автор бейнесін берудегі тілдік.стильдік көрінісі ... .93
2.3 Мақал.мәтелдердің портрет жасаудағы стильдік, эстетикалық қызметі ... ... ...106
2.4 Дүниенің тілдік бейнесінің мақал.мәтелдегі көрінісі. ... ... ... ... 114
2.5 Мақал.мәтелдегі этномәдени атаулардың символдық мәні
2.5.1.Мақал.мәтелдегі түр.түс символикасы...126
2.5.2.Мақал.мәтелдегі сандар символикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...137
2.5.3.Мақал.мәтелдегі жан.жануарлар символикасы ... ... ... ... ... ... .141
2.5.4 Мақал.мәтелдегі киім атауларының символикасы ... ... ... ... ... 146
Қорытынды. ... ... ... ... 151
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. ... 159
Қосымша
Тіл өз халқының мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік құрылысын, дүниетанымын бейнелеп қоймай, келер ұрпақты қалыптастыруда маңызды және шешуші рөл атқарады.
Тілдің осы паремиологиялық қорында ұлттың мұң-мұқтажы мен тұрмыстық жағдайлары көрініс табады. Себебі, мақал-мәтелдер халықтың рухани өмірімен, өткен тарихымен тығыз байланысты және мақал-мәтелсіз тілдегі ұлттық нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін толық сипаттау мүмкін емес.
Бүгінгі күнде халықтың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы ретіндегі тілді зерттеудің жалаң түрдегі лингвистика ғылымының зерттеу ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл тарихты, төл мәдениетті, ұлттық таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты, сана мен салтты, дәстүр мен даналықты, сенім мен нанымды сақтап, берік тұтуында. Басқаша айтқанда, әр тіл - өз ұлтының бойтұмары іспетті тұнып тұрған қасиетін белгілейтін таңбалық жүйе. Осымен байланысты тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері тек дәстүрлі лингвистиканың ғана емес, этнолингвистика, социолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика, когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанасына айналып отыр. Мұның өзі тіл табиғатына терең бойлап, жан-жақты қарастыру нәтижесінде тілдік жүйе құрылымының сипатын айқын тануға жол ашты. Сондықтан да тілді қарапайым таңбалық жүйе деп қарастыру ол туралы түсінікке кереғар әсер етеді. Және зерттеу мүмкіндіктерін шектейді. Тіл, көнеден айтылып келе жатқандай, таңбалар жүйесі ғана емес, ол осы жүйені көмкерген мәдениет. Сондықтан да қазіргі тіл білімінің антропоцентристік бағытына сәйкес, ол - әр халықтың ұлы мұрасы, ұлттық тарихи жетістігі.
Тілдің осы паремиологиялық қорында ұлттың мұң-мұқтажы мен тұрмыстық жағдайлары көрініс табады. Себебі, мақал-мәтелдер халықтың рухани өмірімен, өткен тарихымен тығыз байланысты және мақал-мәтелсіз тілдегі ұлттық нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін толық сипаттау мүмкін емес.
Бүгінгі күнде халықтың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы ретіндегі тілді зерттеудің жалаң түрдегі лингвистика ғылымының зерттеу ауқымы кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл тарихты, төл мәдениетті, ұлттық таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты, сана мен салтты, дәстүр мен даналықты, сенім мен нанымды сақтап, берік тұтуында. Басқаша айтқанда, әр тіл - өз ұлтының бойтұмары іспетті тұнып тұрған қасиетін белгілейтін таңбалық жүйе. Осымен байланысты тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері тек дәстүрлі лингвистиканың ғана емес, этнолингвистика, социолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика, когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанасына айналып отыр. Мұның өзі тіл табиғатына терең бойлап, жан-жақты қарастыру нәтижесінде тілдік жүйе құрылымының сипатын айқын тануға жол ашты. Сондықтан да тілді қарапайым таңбалық жүйе деп қарастыру ол туралы түсінікке кереғар әсер етеді. Және зерттеу мүмкіндіктерін шектейді. Тіл, көнеден айтылып келе жатқандай, таңбалар жүйесі ғана емес, ол осы жүйені көмкерген мәдениет. Сондықтан да қазіргі тіл білімінің антропоцентристік бағытына сәйкес, ол - әр халықтың ұлы мұрасы, ұлттық тарихи жетістігі.
1 Қайдар Ә. Халық даналығы.- Алматы: Толғанай, 2004. -560 б.
2 Мусин Ж. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі.- Алматы: Мектеп, 1984. - 127б.
3 Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы.- Алматы: 1988.- 134 б.
4 Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке, сборник «А. Шахматов».- Москва, 1947.- 293 с.
5 Аханов К. Тіл біліміне кіріспе.-Алматы: Мектеп,1965.-328 б.
6 Нұрмаханов А. Түркі фразеологиясы.- Алматы: Ғылым, 1988.-139 б.
7 Бельбаева М. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі.- Алматы: Мектеп,1988.-
192 б.
8 Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі.-Алматы: Мектеп, 1969.
9 Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі сөз мағыналарының кеңеюі және тарылуы.- Алматы, 1973.- 205 б.
10 Мұхамеджанов Б. Ш. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің ауыс мағынасы. Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 1968, - 147 б.
11 Жалмаханов Ш.Ш. Қазіргі қазақ тіліндегі көп мағыналы нақты түбір зат есімдердің мағыналық құрамы. Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы: 1992, -132б.
12 Османова А. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде омонимдердің берілуі мен бір-бірінен ажыратылуы жайында. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін жасау тәжірибелері.- Алматы, 1989. -74бб.
13 Құрманалиева А.М. Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің табиғаты. Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 1999.- 122б.
14 Оразбаева Ф.Ш. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер.- Алматы: Мектеп, 1988.- 207б.
15 Резуанова Ғ.Қ. Қазақ тіліндегі көп мағыналы сөздерден жасалған синонимдік, омонимдік, антонимдік қатарлар. Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 1999.- 251б.
16 Юнусалиев Б.У. Киргизская лексикология. Ч.1 Киргизучпедгиз, 1960.-7- 209 с.
17 Сарыбаев Ш. Кейбір сөздердің этимологиясы. // « Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы.- 1959.- № 6.- 25 б.
18 Ысқақов А. Қазақтың байырғы календары.- Алматы, 1960.- 90 б.
19 Құнанбаев А. Шығармаларының бір томдық толық жинағы. Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы.- Алматы, 1961.- 172 б.
20 Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.- Алматы: Санат, 1997.- 127 б.
21 Әлімбаев М.Өрнекті сөз-ортақ қазына.- Алматы: Қазақстан, 1967.- 18 б, 33 б, 69-70 бб.
22 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері.- Алматы: Мектеп, 1978.-198б.
23 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. Алматы, 1995.- 172 б.
24 Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. Алматы,1965, - 180б
25 Байтұрсынов А. Ақ жол.- Алматы, 1991.- 170б.
26 Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі.- Алматы: Санат, 1995.- 207б.
27 Қасымова Б.Қ. Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негіздері. Фил. ғыл. докт. дисс.-Алматы, -313 б.
28 Құрманбайұлы Ш.Қ. Қазақ лексикасының терминдену үрдісі. Фил. ғыл. докт. дисс.- Алматы, -310 б.
29 Мұратбаева И.С. Қазіргі қазақ және орыс тілдеріндегі метафораланған терминдердің семантикасы. Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2000.- 165 б.
30 Арутюнова Н.Д. Метафора и дискуссия. Теория метафоры.- Москва, 1996.-412 с.
31 Зайсанбаева Г.Н. Метафоралы аталымдардың когнитивтік аспектісі (біріккен зат атаулары негізінде). Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2004,-136б
32 Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы.- Алматы: Мектеп, 1966.- 198 б.
33 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы.- Алматы: Мектеп, 1974.- 206 б.
34 Сыбанбаева А. Метафораның тілдік болмысы және концептуалды метафоралар.- Алматы: Қазақ университеті, 2002, - 162 б.
35 Қабдолов З. Сөз өнері.- Алматы: Мектеп, 1992.- 119 б.
36 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы.- Алматы: Мектеп, 1964, -252б.
37 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі.- Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1960.- 364 б.
38 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.- Алматы: Ғылым, 1966 - 162б.
39 Сыздық Р. Сөз құдіреті: Алматы: Санат, 1997 б, - 224 б.
40 Серғалиев М. Сөз сарасы.- Алматы: Жазушы, 1989.- 136 б.
41 Шалабай Б. Көркем проза тілі.- Алматы: Білім, 1994.- 128 б.
42 Калабаева Т.Б. Лексико-грамматическая структура повторов в казахском языке. Автореферат канд. дисс.- Алматы: 1980.- 26 с.
43 Керимбаева З. Традиционные языковые средства казахских народных сказок (глагольные повторы, номинативные и атрибутивные сочетания, поэтические формулы). Автореферат канд. дисс.- Алматы, 1989.- 23 с.
44 Кожабергенова З.М. Повторы: их организация и употребление в казахском языке. Автореферат канд. дисс. - Алматы, 1985.- 23 с
45 Досжанова Р.А. Лексико-синтаксические повторы в прозе Ж.Аймауытова. Автореферат канд. дисс.- Алматы, 1992.- 22 с.
46 Балқыбекова Ы. Қазіргі қазақ тіліндегі бір сөздің қайталануы арқылы жасалған сөз тіркестері. Канд. дисс. авторефераты. - Алматы, 1998.- 28 б.
47 Әзімжанова Г.Н. Көркем проза тіліндегі етістіктің стилистикасы. Канд. дисс. авторефераты. - Алматы, 1998.- 24
48 Бүркітов О. Қазақ тіліндегі қайталамалардың лингвостилистикалық жүйесі. Фил. ғыл. докт. дисс. - Алматы., 2002 - 292б.
49 Буслаев Ф. «Русские пословицы и поговорки, собранные и объяснённые». -Москва, 1954.- 148 с.
50 Ефимов А.И. Язык сатиры Салтыкова-Щедрина.- Москва, 1953.
51.Үлкен Совет энциклопедиясы. Т.3, - 535 б.
52 Словарь современного русского литературного языка. Т.1, -222 6.
53 Кәрімов Х. Қанатты тіл.- Алматы: Санат, 1995, -197 б.
54 Сәрсеке Г.Ә. Р.Сейсенбаев шығармаларындағы кейіпкерді мінездеуші тілдік-стильдік тәсілдер. Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 1998.- 166 б.
55 Еңсебаева К.К. Қазіргі көркем әдебиттегі кейіпкер тілінің стильдік қызметі. Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 1999.-160 б.
56 Қазақ Совет энциклопедиясы – 1 том, 600 б.
57 Швырев В.С. Научное познание как деятельность.- Москва, Наука, 1984, -238 с.
58 Иванов В.В., Топоров В.Н. Славянские языковые моделирующие семиотические системы (древний период).- Москва, 1965.- 256 с.
59 Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас пен қатысым әдісінің ғылыми-теориялық негіздері. Пед. ғыл. докт. дисс. - Алматы, 1996, -314 б.
60 Жанпейісов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. . Фил. ғыл. докт. дисс.- Алматы,1991, -296 б.
61 Иманалиева Р. Этнолингвистические вопросы изучения средств выражения пространственной ориентации в казахском языке. Фил. ғыл. канд. дисс.-Алматы, 1989, -143 б.
62 Айкулова А.С. Проблемы перевода казахских символов и этно-бытовых знаков на русский язык. Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы,1999, -137 б.
63 Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдени лексикасы. . Фил. ғыл. докт. дисс.- Алматы,1997, -314 б.
64 Снасапова Г.Ж. Ғ.Мүсіреповтың «Ұлпан» повесіндегі лингвомәдени бірліктер. Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2003, -141б.
65 Елемесова Ш.М. Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары (Ғ.Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» романы бойынша). Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2003, -127 б.
66 Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты.-Москва:Школа языка и русской культуры, 1996.- 288 стр.
67 Ислам Айбарша. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті. . Фил. ғыл. докт. дисс. авторефераты.- Алматы, 2004, - 251 б.
68 Воркачев С.Г. Концепт «счастья»: понятийный и образный компоненты. Известия РАН, Серия лит. и языка.- 2001.-Т 60, № 3.- 47-58 стр.
69 Степанов Ю.С. Константы русской культуры.- Москва, 2001.- 312 стр.
71 Смағұлова Г.Мәтін лингвистикасы. Оқу құралы:.- Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 112 б.
72 Авакова Р.Э. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 152 б.
73 Арғынбаев Х. Қазақ халқының семья және неке дәстүрлері. – Алматы, 1973. - 139 б.
74 Жәнібеков Ө. Қазақ киімі. – Алматы: Өнер, 1996. – 192 б.
75 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Қазақстан, 1995. – 240 б.
76Сейдімбек А. Қазақ әлемі. – Алматы, 1997. – 128 б.
77 Ақбердиева Б.Қ. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар (Қазақ тілі материалы бойынша). Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 2000,- 119б.
78 Сейілхан А.Қ. Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингво-мәдениеттанымдық мәні(«Қыз Жібек» және «Қозы көрпеш – Баян Сұлу» жырлары бойынша). Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 2001, -151б.
79 Қаирбаева Қ.Т. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні. Фил. ғыл. канд. дисс. -Алматы, 2004, -138б.
80 Есіркепова К.Қ. 1960-80 жылдардағы қазақ әйел-ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айткожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде). Фил. ғыл. канд. дисс. авторефераты.- Астана, 2005, - 26б.
81 Жапақов С.И. Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздері. Фил. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2003. - 117 б.
82 Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр – түс атауларының когнитивтік семантикасы Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 2005. - 119 б.
83 Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері - Алматы: Ғылым,1998. – 133 б.
84 Маргулан А. Казахское народное прикладное искусство. Т. 1.- Алматы, 1986.- 256 с.
85 Қайдаров Ә., Ахтамбердиева З., Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. - Алматы: Ана тілі, 1992.- 174б.
86 Қасым Б.Қ. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым.- Алматы, 2001.- 313 б.
87 Фрезер. Золотая ветвь: исследование магии и религии. – Москва: Политиздат, 1980. – 831 с.
88 Традиционное мировозрение тюрков Южной Сибири. Пространство и Время. Вещьный мир. – Новосибирск: Наука, 1988. – 224 с.
89 Уәлиев Н.Фразеология және тілдік норма.- Алматы: Рик, 1998.- 129б
90 Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы.- Алматы, 1993.- 175б.
91 Ғұзыхан А. Қазақтардың дүниетанымы.- Алматы, 1991.- 137б.
92 Жұбанов Е. Эпостың тілін зерттеудің кейбір мәселелері және «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырының лексикасы (Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері). 5-шығуы. - Алматы, 1963,- 52б.
. 93 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.- Алматы, 1977. - - 615 б.
94 Машанов А., Байзақов Ж. Бір мифтік санның сыры. (Жұлдыз, 1968,
155 б).
95 Каракузова Ж.К., Хасанов М.Ш. Космос казахской культуры.- Алматы, 1993, - 236 с.
96 Уәлиханов Ш. Таңдамалы.- Алматы, 1985- 208б.
97 Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар. Т.15.- Алматы, 1979- 130б.
98 Алмауытова Ә.Б. Қазақ тіліндегі киім атауларының этнолингвистикалық табиғаты.- Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2004.- 128б.
99 Кенжеахметұлы С. Жеті қазына .1-2 кітап.- Алматы: Ана тілі, 2002. - 251б.
100 Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы.- Алматы: Мектеп, 1972.- 112 б.
101Сәрсенбаев Р. Лексико – стилистические особенности казахских пословиц и поговорок. Автореферат канд. дисс. – Алматы, 1961.- 27 с
102 Бегалықызы Д. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық - прагматикалық аспектісі. Фил. ғыл. канд. дисс..- Алматы, 2002.- 118б
103 Кенжемұратова С.Н. Мақал-мәтелдердің синтаксисі. Фил. ғыл. канд. дисс.- Астана, 2002.
104 Турабаева Г.Окказиональные пребразования пословиц и поговорок в казахском языке. - Алматы, 1989.- 229 с
105 Қарсыбекова Ш.П. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерді топтастырудың этонолингвистикалық принциптері. Фил. ғыл. канд. дисс. -Алматы, 2004.-137б.
2 Мусин Ж. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі.- Алматы: Мектеп, 1984. - 127б.
3 Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы.- Алматы: 1988.- 134 б.
4 Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке, сборник «А. Шахматов».- Москва, 1947.- 293 с.
5 Аханов К. Тіл біліміне кіріспе.-Алматы: Мектеп,1965.-328 б.
6 Нұрмаханов А. Түркі фразеологиясы.- Алматы: Ғылым, 1988.-139 б.
7 Бельбаева М. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі.- Алматы: Мектеп,1988.-
192 б.
8 Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі.-Алматы: Мектеп, 1969.
9 Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі сөз мағыналарының кеңеюі және тарылуы.- Алматы, 1973.- 205 б.
10 Мұхамеджанов Б. Ш. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің ауыс мағынасы. Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 1968, - 147 б.
11 Жалмаханов Ш.Ш. Қазіргі қазақ тіліндегі көп мағыналы нақты түбір зат есімдердің мағыналық құрамы. Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы: 1992, -132б.
12 Османова А. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде омонимдердің берілуі мен бір-бірінен ажыратылуы жайында. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін жасау тәжірибелері.- Алматы, 1989. -74бб.
13 Құрманалиева А.М. Қазақ тіліндегі гомогенді омонимдердің табиғаты. Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 1999.- 122б.
14 Оразбаева Ф.Ш. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер.- Алматы: Мектеп, 1988.- 207б.
15 Резуанова Ғ.Қ. Қазақ тіліндегі көп мағыналы сөздерден жасалған синонимдік, омонимдік, антонимдік қатарлар. Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 1999.- 251б.
16 Юнусалиев Б.У. Киргизская лексикология. Ч.1 Киргизучпедгиз, 1960.-7- 209 с.
17 Сарыбаев Ш. Кейбір сөздердің этимологиясы. // « Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы.- 1959.- № 6.- 25 б.
18 Ысқақов А. Қазақтың байырғы календары.- Алматы, 1960.- 90 б.
19 Құнанбаев А. Шығармаларының бір томдық толық жинағы. Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы.- Алматы, 1961.- 172 б.
20 Болғанбаев Ә., Қалиев Ғ. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.- Алматы: Санат, 1997.- 127 б.
21 Әлімбаев М.Өрнекті сөз-ортақ қазына.- Алматы: Қазақстан, 1967.- 18 б, 33 б, 69-70 бб.
22 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері.- Алматы: Мектеп, 1978.-198б.
23 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. Алматы, 1995.- 172 б.
24 Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. Алматы,1965, - 180б
25 Байтұрсынов А. Ақ жол.- Алматы, 1991.- 170б.
26 Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі.- Алматы: Санат, 1995.- 207б.
27 Қасымова Б.Қ. Қазақ тіліндегі заттың күрделі атауларының теориялық негіздері. Фил. ғыл. докт. дисс.-Алматы, -313 б.
28 Құрманбайұлы Ш.Қ. Қазақ лексикасының терминдену үрдісі. Фил. ғыл. докт. дисс.- Алматы, -310 б.
29 Мұратбаева И.С. Қазіргі қазақ және орыс тілдеріндегі метафораланған терминдердің семантикасы. Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2000.- 165 б.
30 Арутюнова Н.Д. Метафора и дискуссия. Теория метафоры.- Москва, 1996.-412 с.
31 Зайсанбаева Г.Н. Метафоралы аталымдардың когнитивтік аспектісі (біріккен зат атаулары негізінде). Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2004,-136б
32 Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы.- Алматы: Мектеп, 1966.- 198 б.
33 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы.- Алматы: Мектеп, 1974.- 206 б.
34 Сыбанбаева А. Метафораның тілдік болмысы және концептуалды метафоралар.- Алматы: Қазақ университеті, 2002, - 162 б.
35 Қабдолов З. Сөз өнері.- Алматы: Мектеп, 1992.- 119 б.
36 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы.- Алматы: Мектеп, 1964, -252б.
37 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі.- Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1960.- 364 б.
38 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.- Алматы: Ғылым, 1966 - 162б.
39 Сыздық Р. Сөз құдіреті: Алматы: Санат, 1997 б, - 224 б.
40 Серғалиев М. Сөз сарасы.- Алматы: Жазушы, 1989.- 136 б.
41 Шалабай Б. Көркем проза тілі.- Алматы: Білім, 1994.- 128 б.
42 Калабаева Т.Б. Лексико-грамматическая структура повторов в казахском языке. Автореферат канд. дисс.- Алматы: 1980.- 26 с.
43 Керимбаева З. Традиционные языковые средства казахских народных сказок (глагольные повторы, номинативные и атрибутивные сочетания, поэтические формулы). Автореферат канд. дисс.- Алматы, 1989.- 23 с.
44 Кожабергенова З.М. Повторы: их организация и употребление в казахском языке. Автореферат канд. дисс. - Алматы, 1985.- 23 с
45 Досжанова Р.А. Лексико-синтаксические повторы в прозе Ж.Аймауытова. Автореферат канд. дисс.- Алматы, 1992.- 22 с.
46 Балқыбекова Ы. Қазіргі қазақ тіліндегі бір сөздің қайталануы арқылы жасалған сөз тіркестері. Канд. дисс. авторефераты. - Алматы, 1998.- 28 б.
47 Әзімжанова Г.Н. Көркем проза тіліндегі етістіктің стилистикасы. Канд. дисс. авторефераты. - Алматы, 1998.- 24
48 Бүркітов О. Қазақ тіліндегі қайталамалардың лингвостилистикалық жүйесі. Фил. ғыл. докт. дисс. - Алматы., 2002 - 292б.
49 Буслаев Ф. «Русские пословицы и поговорки, собранные и объяснённые». -Москва, 1954.- 148 с.
50 Ефимов А.И. Язык сатиры Салтыкова-Щедрина.- Москва, 1953.
51.Үлкен Совет энциклопедиясы. Т.3, - 535 б.
52 Словарь современного русского литературного языка. Т.1, -222 6.
53 Кәрімов Х. Қанатты тіл.- Алматы: Санат, 1995, -197 б.
54 Сәрсеке Г.Ә. Р.Сейсенбаев шығармаларындағы кейіпкерді мінездеуші тілдік-стильдік тәсілдер. Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 1998.- 166 б.
55 Еңсебаева К.К. Қазіргі көркем әдебиттегі кейіпкер тілінің стильдік қызметі. Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 1999.-160 б.
56 Қазақ Совет энциклопедиясы – 1 том, 600 б.
57 Швырев В.С. Научное познание как деятельность.- Москва, Наука, 1984, -238 с.
58 Иванов В.В., Топоров В.Н. Славянские языковые моделирующие семиотические системы (древний период).- Москва, 1965.- 256 с.
59 Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас пен қатысым әдісінің ғылыми-теориялық негіздері. Пед. ғыл. докт. дисс. - Алматы, 1996, -314 б.
60 Жанпейісов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. . Фил. ғыл. докт. дисс.- Алматы,1991, -296 б.
61 Иманалиева Р. Этнолингвистические вопросы изучения средств выражения пространственной ориентации в казахском языке. Фил. ғыл. канд. дисс.-Алматы, 1989, -143 б.
62 Айкулова А.С. Проблемы перевода казахских символов и этно-бытовых знаков на русский язык. Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы,1999, -137 б.
63 Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдени лексикасы. . Фил. ғыл. докт. дисс.- Алматы,1997, -314 б.
64 Снасапова Г.Ж. Ғ.Мүсіреповтың «Ұлпан» повесіндегі лингвомәдени бірліктер. Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2003, -141б.
65 Елемесова Ш.М. Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары (Ғ.Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» романы бойынша). Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2003, -127 б.
66 Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты.-Москва:Школа языка и русской культуры, 1996.- 288 стр.
67 Ислам Айбарша. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті. . Фил. ғыл. докт. дисс. авторефераты.- Алматы, 2004, - 251 б.
68 Воркачев С.Г. Концепт «счастья»: понятийный и образный компоненты. Известия РАН, Серия лит. и языка.- 2001.-Т 60, № 3.- 47-58 стр.
69 Степанов Ю.С. Константы русской культуры.- Москва, 2001.- 312 стр.
71 Смағұлова Г.Мәтін лингвистикасы. Оқу құралы:.- Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 112 б.
72 Авакова Р.Э. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 152 б.
73 Арғынбаев Х. Қазақ халқының семья және неке дәстүрлері. – Алматы, 1973. - 139 б.
74 Жәнібеков Ө. Қазақ киімі. – Алматы: Өнер, 1996. – 192 б.
75 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Қазақстан, 1995. – 240 б.
76Сейдімбек А. Қазақ әлемі. – Алматы, 1997. – 128 б.
77 Ақбердиева Б.Қ. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар (Қазақ тілі материалы бойынша). Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 2000,- 119б.
78 Сейілхан А.Қ. Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингво-мәдениеттанымдық мәні(«Қыз Жібек» және «Қозы көрпеш – Баян Сұлу» жырлары бойынша). Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 2001, -151б.
79 Қаирбаева Қ.Т. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні. Фил. ғыл. канд. дисс. -Алматы, 2004, -138б.
80 Есіркепова К.Қ. 1960-80 жылдардағы қазақ әйел-ақындар поэзиясының тілі (Ф.Оңғарсынова, М.Айткожина, А.Бақтыгереева, К.Ахметова шығармалары негізінде). Фил. ғыл. канд. дисс. авторефераты.- Астана, 2005, - 26б.
81 Жапақов С.И. Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздері. Фил. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2003. - 117 б.
82 Аитова Н.Н. Қазақ тіліндегі түр – түс атауларының когнитивтік семантикасы Фил. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 2005. - 119 б.
83 Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері - Алматы: Ғылым,1998. – 133 б.
84 Маргулан А. Казахское народное прикладное искусство. Т. 1.- Алматы, 1986.- 256 с.
85 Қайдаров Ә., Ахтамбердиева З., Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. - Алматы: Ана тілі, 1992.- 174б.
86 Қасым Б.Қ. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым.- Алматы, 2001.- 313 б.
87 Фрезер. Золотая ветвь: исследование магии и религии. – Москва: Политиздат, 1980. – 831 с.
88 Традиционное мировозрение тюрков Южной Сибири. Пространство и Время. Вещьный мир. – Новосибирск: Наука, 1988. – 224 с.
89 Уәлиев Н.Фразеология және тілдік норма.- Алматы: Рик, 1998.- 129б
90 Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы.- Алматы, 1993.- 175б.
91 Ғұзыхан А. Қазақтардың дүниетанымы.- Алматы, 1991.- 137б.
92 Жұбанов Е. Эпостың тілін зерттеудің кейбір мәселелері және «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырының лексикасы (Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері). 5-шығуы. - Алматы, 1963,- 52б.
. 93 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.- Алматы, 1977. - - 615 б.
94 Машанов А., Байзақов Ж. Бір мифтік санның сыры. (Жұлдыз, 1968,
155 б).
95 Каракузова Ж.К., Хасанов М.Ш. Космос казахской культуры.- Алматы, 1993, - 236 с.
96 Уәлиханов Ш. Таңдамалы.- Алматы, 1985- 208б.
97 Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар. Т.15.- Алматы, 1979- 130б.
98 Алмауытова Ә.Б. Қазақ тіліндегі киім атауларының этнолингвистикалық табиғаты.- Фил. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2004.- 128б.
99 Кенжеахметұлы С. Жеті қазына .1-2 кітап.- Алматы: Ана тілі, 2002. - 251б.
100 Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы.- Алматы: Мектеп, 1972.- 112 б.
101Сәрсенбаев Р. Лексико – стилистические особенности казахских пословиц и поговорок. Автореферат канд. дисс. – Алматы, 1961.- 27 с
102 Бегалықызы Д. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық - прагматикалық аспектісі. Фил. ғыл. канд. дисс..- Алматы, 2002.- 118б
103 Кенжемұратова С.Н. Мақал-мәтелдердің синтаксисі. Фил. ғыл. канд. дисс.- Астана, 2002.
104 Турабаева Г.Окказиональные пребразования пословиц и поговорок в казахском языке. - Алматы, 1989.- 229 с
105 Қарсыбекова Ш.П. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерді топтастырудың этонолингвистикалық принциптері. Фил. ғыл. канд. дисс. -Алматы, 2004.-137б.
Қанапина Сәуле Ғалымбекқызы
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық бейнелілігі
(Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде)
Ғылыми монографияның авторы:
Қанапина Сәуле Ғалымбекқызы
Филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Пікір жазғандар:
Шалабай Бердібай Шалабайұлы
филология ғылымдарының докторы, профессор
Смағұлова Гүлдархан Нұрғазықызы
филология ғылымдарының докторы, профессор
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының Ғылыми кеңесінің
шешімімен баспаға ұсынылды.
Қазақ мақал-мәтелдерінің қадір-қасиеті біздің дәуірімізде одан әрі
арта түсуде. Қазіргі кезде Қазақстан егеменді ел болып, өркендеп жатқанда,
бұл ортақ қазына өзінің тектестігін, стильдік ұқсастығын, тақырыптық
үндестігін сақтап, жол сілтеп тұрған Темірқазық жұлдызы іспеттес.
Осыған сәйкес жүргізілген зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары
паремиология, лексикология, фразеология, этнолингвистика,
лингвомәдениеттану салаларының теориялық курстарын толықтыруға өзіндік
үлесін қосады.
Сонымен бірге, жоғары оқу орындарындағы филология факультеттерінде
оқытылатын Стилистика, Көркем мәтінді лингвистикалық талдау, Қазақ
әдеби тілінің тарихы, Қазақ тілінің лексика– фразеологиясы, Когнитивтік
лингвистика пәндері мен арнаулы курстарға қосымша әдебиет ретінде
пайдалануға болады.
Кіріспе
Тіл өз халқының мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік құрылысын,
дүниетанымын бейнелеп қоймай, келер ұрпақты қалыптастыруда маңызды және
шешуші рөл атқарады.
Тілдің осы паремиологиялық қорында ұлттың мұң-мұқтажы мен тұрмыстық
жағдайлары көрініс табады. Себебі, мақал-мәтелдер халықтың рухани өмірімен,
өткен тарихымен тығыз байланысты және мақал-мәтелсіз тілдегі ұлттық
нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін толық сипаттау
мүмкін емес.
Бүгінгі күнде халықтың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы ретіндегі
тілді зерттеудің жалаң түрдегі лингвистика ғылымының зерттеу ауқымы
кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл тарихты, төл
мәдениетті, ұлттық таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты, сана мен
салтты, дәстүр мен даналықты, сенім мен нанымды сақтап, берік тұтуында.
Басқаша айтқанда, әр тіл - өз ұлтының бойтұмары іспетті тұнып тұрған
қасиетін белгілейтін таңбалық жүйе. Осымен байланысты тілдік жүйенің
құрылымдық бірліктері тек дәстүрлі лингвистиканың ғана емес,
этнолингвистика, социолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика,
когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанасына айналып
отыр. Мұның өзі тіл табиғатына терең бойлап, жан-жақты қарастыру
нәтижесінде тілдік жүйе құрылымының сипатын айқын тануға жол ашты.
Сондықтан да тілді қарапайым таңбалық жүйе деп қарастыру ол туралы
түсінікке кереғар әсер етеді. Және зерттеу мүмкіндіктерін шектейді. Тіл,
көнеден айтылып келе жатқандай, таңбалар жүйесі ғана емес, ол осы жүйені
көмкерген мәдениет. Сондықтан да қазіргі тіл білімінің антропоцентристік
бағытына сәйкес, ол - әр халықтың ұлы мұрасы, ұлттық тарихи жетістігі.
Тілдегі мақал-мәтелдер - мәдениетті тану кілті, рухани және материалдық
мәдениеттің қалыптасуына қатысатын үлкен күш, мәдени ескерткіші, ұлт
өмірінің айнасы. Ол мәдениеттің жалпы сипатын анықтайды, негізгі ақпаратты
жинайды, сақтайды және жеткізеді. Осыған сай тіл әрбір этнос мәдениетінің
өзгешелігін, екінші жағынан, тіл шеңберінде мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасуын қамтамасыз етеді. Тіл, сонын ішінде мақал-мәтелдер, қазіргі,
келер ұрпақты үлкен бір тарихи арнаға, бүтіндікке байланыстырады.
Қазақтың белгілі паремиолог - ғалымы Ә.Қайдар мақал-мәтел туралы былай
дейді: Қазақ мақал-мәтелдерінің халықтың өткен өмірі мен бүгінгі болмысын
танып білуде дүниетанымдық, логикалық, этнолингвистикалық жағынан мәні өте
зор. Себебі, дүниеде, қоғамда, табиғатта қалыптасқан құбылыстардың бәріне
мақал-мәтелдердің қатысы бар. Дүние болмысының өзінде о бастан-ақ
қалыптасқан табиғи реттілік бар. Ол реттілік барша заттар мен құбылыстарды
үлкен үш салаға топтастырып, ішкі жүйесі мен мағынасына қарай шоғырландырып
қарағанда ғана көрінеді [1,142б]. Сондықтан академик Ә.Қайдар оларды
шартты түрде Адам, Қоғам және Табиғат деп атауды ұсынады. Бұлай үш
салаға бөліп қараудың ұстанған принципі – барлық құбылысты түгел қамту
дегендік деп түсінеміз.
Мақал-мәтелдің табиғатына тән ерекшеліктердің қатарына, ең алдымен,
олардың жанр түрінде іштей жіктелуін, өмір-тіршілігіміздің сан-саласын
қамтитын көп тақырыптылығын жатқызуға болады. Сондай-ақ, мақал-мәтелдер
өзінің өте көнелігімен де, ғасырлар асып, бізге жеткен өзіндік дәстүрімен
де ерекшеленетін, ой мен тілдің өзара түйісуі негізінде дүниеге келіп, жанр
ретінде қалыптасқан құбылыс ретінде де назар аударады. Осы ерекшеліктеріне
байланысты мақал-мәтелдер ауыз әдебиетінің әрі көркем сөз өрнегі, үлгісі,
көркем мәтіннің тілі ретінде лингвистиканың зерттеу объектісі бола алады.
Сонымен қатар, мақал-мәтелдер этнолингвистиканың да ең бір құнарлы
объектісі болып саналады. Өйткені, мақал-мәтел табиғаты халқымыздың барша
болмысымен қат-қабат астарласып жатыр, мақал-мәтел жасаудың принциптері мен
мотивтік негіздері ұлттық менталитетке, ежелден қалыптасқан салт-дәстүрге,
дүниетанымға, болмыстағы заттар мен құбылыстарды абстракция, салыстыру,
ұқсату, теңеу, қарама-қарсы қою т.б. тәсілдер арқылы танып-білуге ыңғайлы
объект болып саналады.
Алайда, бұлардың бәрін айқындау, ғылыми тұрғыдан зерделеу тек жүйелі
түрде, белгілі бір ізділікпен қарастырғанда ғана нәтижелі болмақшы. Бұл -
ғылыми зерттеудің басты принципі мен тәсілі болып саналады.
Түркі халықтары мақал-мәтелдерді аталар сөзі, даналық сөздер,
нақыл сөздер, ақыл сөздер деп атап, Ақылың бар ма - ақылға ер, ақылың
жоқ па - нақылға ер, Атаңның сақалына қарама, айтқан мақалына қара,
Мақал - мәтел маржан сөз деуі - халықтың берген әділ бағасы.
Мақал-мәтелдер айтылатын ойдың бағытына қарай - тоқсан ауыз сөздің
тобықтай түйінін білдіріп, тыңдаушысына ой салады.
Демек, бүгінгі қазақ халқының ауыз әдебиетінде сақталған және
толассыз толығып, дамып бізге жеткен мақал-мәтелдердің тамыры мен жасалу
тәсілдері тереңде жатқан, бастауын сонау көне замандардан алған құнарлы да
өзіндік ерекшелігі мол жанр санатына жатады. Мақал-мәтел, ауыз әдебиетінің
басқа кіші жанры сияқты, дайын күйінде қолданылатын туынды және жұртқа
берер тәлім-тағылымы мол, логикалық жүйеге құрылған өзіне қатысты
объектілерді бейнелер (образдар) арқылы суреттейтін құнарлы тіл байлығы.
Мұнда тек ұйқас, сюжет, образ ғана емес, сонымен қатар логикалық ойдың
жүйелі көрінісі, нақтылық, тапқырлық, астарлы пікір, ұлттық дүниетанымның
өзіндік бір тәсілдері мен сөзжасам модельдерінің қат-қабаты араласып, мақал
мен мәтелдің күрделі де көркем табиғатын сипаттап тұрады. Сондықтан, мақал-
мәтелдер де тіл тұрғысынан зерттеуге тиісті қызықты да өзіндік
ерекшеліктері мол күрделі мағыналық бірлікке жатады. Сондай-ақ мақал-мәтел
табиғатына тән бұл ерекшеліктердің бәрі этнотілтаным, лингвомәдениеттаным,
психолингвистика, когнитивті лингвистика тұрғысынан зерттеуді талап етеді.
Қазіргі кезеңде Тіл мен мәдениет мәселесіне қатысты тіл біліміндегі
көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық
рухты тануға, танытуға негізделген. Дегенмен, мәдениеттің дерегі ретінде
тілдегі мақал-мәтелдер әлі де жеткіліксіз қарастырылуда. Мақал - мәтелдер
шығармашылықтың нәтижесінде ғана дүниеге келіп, ұлттық болмыстың барлық
саласына қатысты ұлттық дүниетанымның тілдегі бір көрінісі болып келеді.
Осылардың бәрін мақал-мәтел фактілеріне талдау жасай отыра белгілі бір
жүйемен қарастыру тақырыптың тың және өзекті екендігін көрсетеді. Зерттеу
жұмысының өзектілігін арттыра түсетін тағы бір фактор - қазақ мақалдарының
жасалуындағы бейнелілік пен тілдік ерекшеліктерінің зерттелуі, мақал-
мәтелдердің көркем мәтіндегі орны туралы пайымдап, мақал-мәтелдегі
этномәдени белгілердің символдық мәнін ашуға талпыныс жасалғандығы. Осыған
сай мақал-мәтелдегі мәдениеттің айқын үлгілері, әсем өрнектері ажарланған
ұлттық символдар болмысын мақал-мәтел арқылы ашуды тіл - мәдениет - ойлау
үштағанының айналасындағы зерттеулердің бір бөлігі деуге болады.
Символдардың әмбебап категория екені белгілі, дегенмен, біздің жұмысымызда
тілдегі мақал-мәтелдегі символдың табиғаты мәдениет шегінде қаралады. Мақал-
мәтелдегі символ – халықтық дүниенің түйсінуінен хабар беретін қойма, яғни
дүниенің тілдік бейнесі ретінде ұлттың эстетикалық таным-талғамын,
шаруашылық кәсібін, мінез-құлқын, ырым-нанымын, салт-дәстүрін, бір сөзбен
айтқанда, ұлттық рухты тек тілде ғана жан-жақты танытады. Сонымен қатар,
мақал-мәтелдердің, авторлық афоризмдердің кейіпкер тілінде қолданылуы мен
автор бейнесін берудегі тілдік-стильдік көрінісін айқындау тақырыптың
өзектілігін арта түседі.
1 МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДЕГІ БЕЙНЕЛЕГІШ – КӨРКЕМДЕГІШ ТӘСІЛДЕРДІҢ ТІЛДІК ҚЫЗМЕТІ
1.1 Мақал-мәтелдегі антоним, синоним, омоним сөздердің
қолданысы
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, Ж.Мусин,
Ғ.Мұсабаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б. ғалымдардың еңбектерінде
антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да
болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын,
жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден,
мақал-мәтелдерден жиі кездестіруге болады.
Ж.Мусин Қазақ тілінің антонимдер сөздігі атты еңбегінде,
антонимдерге әр түрлі бағыттағы анықтама берген:
1. Әдетте мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер – антоним деп
аталады.
2. Антонимдік мағына сапалық ұғымдарға тән болады деген пікір жиі
қолданады.
3. Антоним сөздердің қарама-қарсылықты мәні, олар бір сөйлем ішінде
қатар қолданғанда айқын аңғарылады. Мұндайда антоним сөздердің мағыналық
қарама-қарсылығы айрықша баса көрсетіліп, ерекше көзге түседі [2,27б].
Зерттеуші-ғалым Ә.Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы атты
еңбегінде антонимге мынадай тұжырым жасайды: Антонимдер дүниедегі
заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық, кем қасиетін, мөлшер-көлемін
салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады [3,21б].
Антонимдер дүниедегі, әлемдегі құбылыста, сондай-ақ адам бойындағы
өмір мен өлім, жақсы мен жаман, күн мен түн, жұмсақ пен қатты, тірі мен
өлі, қайғы мен шат, әділет пен қиянат түрінде кереғар ұғымдардың жиынтығы.
Мысалы: Батырлық-ерлік, қорқақтық туралы мақал-мәтелдердегі антонимдер:
Батырдың бір ісі тепетек, қорқақтың екі ісі тентек; Ер бір рет өледі,
қорқақ мың рет өледі; Қорқақты көп қусаң, батыр болар; Ер жігіт үйде
туып, түзде өлер; Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі; Ер жігітке
өлім бар да, қорлық жоқ; Қорлық өмірден, ерлік өлім артық.
Мақал-мәтел - өмір шындығы, әлемнің басталуы мен аяқталуы, адамзат
баласының дүниеге келуі мен қайтуы, күннің шығуы мен батуы бар сияқты
дүниедегі барлық заттардың, құбылыстардың қарама-қарсы ұғымнан туатынын
көрсетеді.
Батырлық-ерлік, қорқақтық туралы мақал-мәтелдерде: батырлық пен
қорқақтық, өмір мен өлім, ерлік пен қорлық антонимдері адам сезіміндегі,
мінезіндегі, құбылысты философиялық ой түйінімен, ұғымымен ұштастырып,
өзіндік ерекшелігін көрсетіп тұр. Сондай-ақ өмір мен өлім сөздері мәңгі
тіршіліктің өлшемі ретінде айтылған. Әр уақытта әлемдегі құбылыстарды бірде
шендестіріп, бірде салыстырып, бірде нақты ұғымды тереңдету үшін де
қолданылатындығын аңғаруға болады. Мысалы: Отбасына байланысты мақал-
мәтелдердегі антонимдер:
Ерлі-қатын тату болса, шырағы жанар, ерлі-қатын араз болса, өмірден
көңілі қалар; Екі жарты – бір бүтін; Жақсы әке жаман балаға – қырық
жылдық азық; Жақсы әйел жаман еркектің басын төрге сүйрейді; Жақсы адам
қартайса, жазып қойған хаттай, жаман адам қартайса, бықсып жанған шамдай;
Қызға қараған күн – айсыз қараңғы түн; Жақсы әйел ырыс, жаман әйел
ұрыс; Үйлену оңай, үй болу қиын; Түнде жүрген күндіз қуанар, жасында
үйленген қартайғанда қуанар; Жақсы әйел өміріңді ұзартады, жаман әйел
үстіне тұз артады; Екі жасты қосқанның – сауабы бар, екі жасты айырғанның
– обалы бар.
Жоғарыда келтірілген тату-араз, жарты-бүтін, аш-тоқ, жақсы-жаман
антонимдері заттың сын сипатын, қасиетін анықтайтын сын есімдік антонимдер.
Ал, туады-өледі іс әрекеттің даму барысындағы қарама-қарсылық процесін
қамтитын етістік антонимдер.
Отан, туған жер, ел туралы мақал-мәтелдердегі антонимдер:
Туған жердің күні де ыстық, түні де ыстық; Бөтен жердің гүлінен, туған
жердің тікені артық; Елді іс біріктіреді, сөз бұзады; Жат елдің
қаршығасынан, өз елінің қарғасы артық; Елдестірмек елшіден, жауластырмақ
жаушыдан; Елге ел қосылса – құт, елден ел айрылса – жұт; Елдің сырты
жаудан аман болсын, елдің іші даудан аман болсын.
Туыс, ағайын, азамат туралы мақал-мәтелдегі антонимдер:
Ағайын ащы, мал тұщы; Ағайын туыс кімде жоқ, сыйласпаса жат жуық;
Жаттан жеген майлы астан, жақынның жұдырығы артық;
Үйдің жылы суығын – қыс түскенде білерсің, кімнің алыс, жақынын – іс
түскенде білерсің; Ер жігіт үш ақ үй, үш қара үй тігеді.
Жолдас, құда, қонақ, көрші туралы мақал-мәтелдердегі антонимдер:
Жолдасың жақсы болса, жолым ұзақ деме, жолдасың жаман болса, қолым ұзын
деме; Бай мен бай құда болса, ортасында жорға жүреді, жарлы мен жарлы
құда болса, ортасында дорба жүреді, Бай мен кедей құда болса, өзара зорға-
зорға жүреді; Қонақ келсе – құт, қарақшы келсе – жұт; Жаман көрші
асыңды бағалар, жақсы көрші басыңды бағалар.
Базар, сауда, ақша, олжа, байлық туралы мақал-мәтелдердегі антонимдер:
Базар бай, алушы кедей; Арзан менен қымбаттың, базар берер нарқы бар,
жақсы менен жаманның, адам берер парқы бар; Барлық не жегізбес, жоқтық не
дегізбес; Бай тойғанынан кекіреді, кедей аштықтан секіреді. Осындағы
барлық-жоқтық, адалдық-арамдық, жақсы-жаман дегендер жақсылық пен
жаманшылықтың, әділдік-әділетсіздіктің кереғар ұғымдары бір-біріне қарама-
қарсы қойылып айтылып тұр. Екі жағының салмақ-мөлшері бірі артық, бірі кем
емес, нақ бірдей, тепе-тең.
Пендешілік көлеңкелері туралы мақал-мәтелдердегі антонимдер:
Мақал-мәтелдердегі антоним сөздер бірнеше стильдік мақсатта
қолданылады. Мақал-мәтелдердегі антонимдер бір сөйлемнің өз ішінде
салыстырылып та айтылады. Мәселен, Екі жарты бір бүтін дегендегі антоним
сөздер кейде бір сөйлемнің ішінде келіп салыстырылады. Аңқау астына
қарайды, арамза үстіне қарайды; Бар мақтанса табылар, жоқ мақтанса
шабылар; Жақсы кісі мақтанса, жаманнан қалдым дер, жаман кісі мақтанса,
жақсының жағасынан алдым дер; Жапалақ құс мақтанса, жардан тышқан алдым
дер, жаман адам мақтанса, жақсылық аяғын шалдым дер. Жазушы Мұқанов та өз
шығармасында антонимге құрылған мақалды ұтымды қолдана білген, мысалы:
-Сен осындай ер жігіт екенсің ғой, шырағым!..
-Қайдағы ерлік?
-Ерлік те адамдық та, - деді Айбарша, - сіз үлкен адам екенсіз ғой,
аға!..
-Көзіне мақтамас болар,-деді Дәулет.
-Неге? – деді Сырбай, - жүдә болады. Айтпады ма бұрынғылар:Жақсының
жақсылығын айт нұры тассын, жаманның жамандығын айт-құты қашсын деп.
Жақсының жақсылығын неге айпасқа, жүдә?..( Сырдария 524 б).
Антонимдер әр түрлі жұрнақ, жалғаулар қабылдап, солар арқылы жаңа сөз
өрбітіп, өріс аумағын кеңейтіп, мағыналық қырларын молайта отырып та тіл
шұрайлығына қызмет етеді.
Әсіресе сын есімді антонимдер мақал-мәтелдерде жиі кездеседі. Сын
есімді антонимдердің қолданылуының табысы мынада:
а) заттың сапасын, қасиетін анықтауда;
ә) адамның мінез-құлқының, көңіл-күйінің қасиетін танып білуге
жәрдемдесуде;
б) заттың сыр-сипаты мен белгілерін анықтауда;
в) зат пен құбылыстың түр-түсінің реңін танытуда;
г) заттың, құбылыстың дәмін, сипатын, құрамын танытуда осы антоним сөздер
жиі пайдаланып, тіл көркемдігін, ой көркемдігіне жетелеп, айтылған ойдың
эстетикалық сипатын, сымбатын танытуға жәрдемдеседі.
Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін
салыстырып және қарама-қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық,
адалдық пен арамдық, ақ пен қара, жақсы мен жаман сияқты кереғар ұғымдарды
көрсету арқылы философиялық ой түйінін, өмірге көзқарасын халқымыз мақал-
мәтелдерде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі
пайдаланады.
Антонимдердің стильдік қызметі туралы орыс ғалымы В.Виноградов:
Антонимы как стилистическое средство широко используются в языке
художественной литературы и публицистики.
Антонимы служат для подчеркивания, выделения наиболее важных моментов речи
[4,293б] десе, ғалым К.Аханов: Антонимдердің стилистикалық қызметі өте
күшті. Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар
қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба
басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Антонимдерді
шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық-айқын, мейлінше
мәнерлі болып келеді деген [5,328б].
Мақал-мәтелдердегі антонимдер дүниедегі құбылыстардың сын-сапасын,
артық-кем қасиетін, мөлшер көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы
қоюдан шығады. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен,
бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес:
1. Мақал-мәтелдердегі антонимдерді саралай келе зат есім мен сын есімнен
жасалған антоним сөздердің соншама молдығы ұлттық танымдық мағынаны
беретін сөздердің өмірмен тығыз байланысты екендігін, сабақтастығын
көрсетеді де іргелес сөйлемде қарама-қарсы қойылып шендестіріледі.
Мұндағы антоним сөздер ойды қысқартып, ықшамдап беру арқылы астарлы
үлкен мәнді білдіреді. Қарама-қарсы түрінде берілген сөздерде халықтың
дүниетанымдық ой сүрлеуі жатыр.
2. Антонимдер іргелес сөйлемде қарама-қарсы қойылып шендестіріледі.
Мысалы: Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі, Аш бала, тоқ
баламен ойнамайды, тоқ бала аш болам деп ойламайды, Алыс жермен құда
болсаң, түйе-түйе ас келер, жақын жермен құда болсаң, түйе-түйе сөз
келер.
Мақал-мәтелдердегі антонимдер ойды жинақтап айту үшін қолданылады.
Алдау – зұлымдық, алдану – аңғырттық, Жаман адам мақтанса, жақсылық
аяғын шалдым дер, Анығын айту адалдық, ала сөйлеу арамдық. Мұндағы
зұлымдық, аңғырттық, адалдық, арамдық, жаман, жақсылық деген
сөздердің әрқайсысының беретін мағынасы бар, бірақ мұнда қарама-қарсы мәні
бар сөздер жинақтау мәнде қолданылып тұр.
Сонымен бірге мақал-мәтелдердегі сын есім сөздер бірыңғай мүше ретінде
келіп, абстракті ұғымды береді. Мысалы, Үйдің жылы, суығын –қыс түскенде
білерсің, кімнің алыс, жақынын – іс түскенде білерсің.
Қатар қолданылатын антонимдер сөйлем бойында бірге келіп, үнемі адам
іс-әрекетінің айнасы ретінде беріліп, өмір бойы болып жатқан кереғар
ұғымдар беріп, мәтінге үлкен мағына үстеп, ой әсерін күшейтіп отырады.
Сын есім антонимдердің негізінде танымдық идеясы беріліп, дүниедегі
ұғымдарды бірімен-бірін салыстырып, шеңдестіріп береді. Сын есімдерден
берілген антонимдер анық, айқын, оқырманына түсінікті жұмсалады. Қайшылығы
мол өмір, сол қайшылықты тудыратын құбылыстың бірі – адамдардың
тұрақсыздығы, күншіл, көрсе қызар, жалтақ, жағымпаз іс-әрекеттерінің тайыз,
төмендігі, осыған қарама-қарсы ұғымдағы ізгі-ниет қасиеттерді бағалауды
мақсат етуді, осындай өмірдің кереғар тіршілік тынысын беруде антонимдер
өте ұтымды қолданылған.
Мақал-мәтелдердегі етістіктен келетін антонимдер де қарама-қайшылық
құбылысты жеткізуде қимыл- әрекет процесін көрсетуге бейім екендігі
байқалады. Мысалы, Елді іс біріктіреді, сөз бұзады, Елдестірмек елшіден,
жауластырмақ жаушыдан. Етістіктен болған антоним сөздердің қимыл-әрекет
динамикалығын әсерлі жеткізу мүмкіндіктері молдығын, әрі сөз жасау
қабілеті бар тұлғалар екендігін анықтауға болады.
Жазушы Ғ.Мұстафиннің мына бір авторлық афоризімінде де жылы – суық
антонимдері үлкен мағынаны үстеп тұрғанын көреміз, мысалы:
- Бәрі бұзық!
- Жаңа түсіндім. – Әке деген бір сөз барлық сөзден жылы еді, енді суып
кетті. Әке болу – табиғат заңы. Әкелік борышты ақтау адамшылық заңы
депті. Адамшылық қайда, көке?
- Оқыттым, тәрбиеледім. Басыма қара тұман туған күндерде де аюша арқалап
жүріп, аталық қамқорлығымды істеп келем. Адамшылық деген сол
(Қарағанды 173-174 бб).
Мақал-мәтелдердегі антонимдердің молшылығы мазмұн байлығын арттыруға
себепші болады. Антоним сөздердің астына үңілсеңіз дәуір тынысымен үндесіп
жатады. Заман шындығын дәлдеп жеткізуде осы тәсілдің жиі-жиі қолданыс
әдісіне айналып, мақал-мәтелдердің өн бойына тарап кеткен. Белгілі бір
үрдіске түскен антонимдер шоғыры (мысалы, ақ-қара, зұлымдық-адалдық, жақсы-
жаман, құт-жұт, алыс-жақын, қиын-оңай т.б.) мақал-мәтелдерде жиі
қолданылады.
Мендей батырақтан маман жасау, шірік сымнан арқан жасау, аз өнер ме?
Олардың іші терең жатыр. Менің әзір бойлағаным осы ғана. Сіз сүңгіп
көріңіз, одан да асыл табарсыз.
Су болса сүңгір едім. Адам іші қиын ғой.
Оңай әркімнің қолынан келеді. Бәрінен қиынды жеңу қызық, - дейді Мейрам
(Қарағанды 75б).
Мақал-мәтелдегі және авторлық афоризмдегі антоним сөздердің молдығы
сөздің танымдық мазмұнын ашып, көркемдік сапасын арттырып, ой оралымдарының
толыға түскенін байқатады.
Құрамында антоним сөздері бар мақал-мәтелдер кеңінен тараған. Мақал-
мәтелдерде антоним жасауға бар-жоқ, жақсы-жаман, үлкен-кіші, алыс-жақын
т.б. сөздер қолданылады. Мақал-мәтелдердегі жұп символдарды төмендегі кесте
арқылы көруге болады:
Кесте 1 – Жұп символдар
+ -
Жақсы тауып сөйлейді, Жаман қауып сөйлейді.
Жақсыдан жапа келмес, Жаманнан опа келмес.
Жаманнан жақсы туса теңбіл табылмас,Жақсыдан жаман туса емі табылмас.
Тоқ не демейді, Аш не жемейді.
Ұлық болсаң, Кішік бол.
Қонақ бір қонса құт, Екі қонса жұт.
Оң қолың ұрыс бастаса, Сол қолың арашасы болсын.
- Жәнібек салт. Божы ұстаған Мәметтің аяғы тепеңдеп, қолы шошаңдай
берген соң, Жанат өз қолына алды божыны. Теңбілкөк шұлғи түсіп, көсіле
желді. Желдеткен арбада, көңілді отырған Мәмет:
- Жанатжан божы ұстауға да бізден епті, - деп даусын көтере сөйледі.
Әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа деген мақал бар. Шаштың ақылды
болғанын көрмедім. Әйел бала намаздығын білсе болады дейтін. Көп оқудың
әйелге зиянын көрмедім. Әйел үйдікі, еркек түздікі. Осы күнгі жастар
мұны да бекерге шығарды (Миллионер 329 б).
Тіліміздегі мақал-мәтелдердің қайсыбірін алсақ та, терең
толғаныстардың, философиялық ой-жүйелерінің түйіскен жері, тоқсан ауыз
сөздің тобықтай түйіні. Өмірдің барлық құбылыстары тепе-теңдікке
құрылмайды. Олай болған жағдайда, өмірдің өзі де күрделілігін жоғалтып,
ойлануға да орын қалдырмаған болар еді. Ғалым А.Нұрмаханов: Түркі
халықтарының мақал-мәтелдеріндегі антонимдердің құрамына назар аударсақ,
оларда белгілі бір заңдылықтар бар. Соны ата-бабаларымыз білген, көрген,
түсінген, артына өшпес өсиет етіп қалдырған. Өмір – тегіс, тек ащы, немесе
бір тегіс тәтті болмайтындығын ескере отырып, адам баласы жақсыны да,
қорлық-зорлықпен қатар, жақсы күн, жарқын өмірді де басынан кешіретіндігін
мақал-мәтелдер арқылы алдына жайып, салады - деп тұжырым жасайды [
6,139б].
Жазушы С.Мұқанов антоним арқылы құрылған мақал-мәтелдерді ұтымды,
әсерлі етіп қолданғандығын көреміз, мысалы: Қазақта Досың да, дұшпаның да
ер болсын деген мақал бар және Ақылсыз достан, ақылды дұшпан артық деген
мақал бар. Сіз менің тұқымыммен жауластыңыз, дұрыс жаулық! Заңды, адал да,
әділ де жаулық! Сіздің орныңызда болсам, мен де сөйтер едім. Бірақ сіздегі
бір қателік-тұқымдарыммен бірге мені де жау көрдіңіз. Менің оқыған адам
екенімді, дүнияға әділдік көзбен қарай алатынымды ұқпадыңыз (Ботагөз 353
б).
-Сапарың оң болсын, балам!-деді Сақпан қол беріп. –Естіп жатырмыз
балам мән-жайыңды. Аталарың айтыпты: Жақсы жүрген жеріне кент салады,
жаман жүрген жеріне өрт салады,- деп. Кент сала келді деп естідік сені.
Бетіңнен жарылқасын шырақ! (Сырдария 84 б).
Қорыта келгенде, мақал-мәтелдердегі антонимдік қатынаста тұрған
сөздердің семантикасы біздің қоршаған ортада, дүниеде болып жатқан
қайшылықтарды дәл басып береді. Қарама-қайшылық ұғымы болмаса өмірді сезіну
де, түйсіну де, қабылдау да соншалықты түсінікті болмас еді.
Біріншіден, зат есім антонимдер сөйлемде қайталанып келіп, адамның
жан-дүниесін өмірдегі күйзелісін, сезіміндегі толғанысын береді.
Екіншіден, қарама-қарсы ұғымдағы сын есім антонимдер де жарыстыра
қолданылып, адам өміріндегі құбылыстарды салыстыра, шендестіре отырып,
оқырманына ой салады.
Үшіншіден, мақал-мәтелдегі антонимдердің стильдік бояуы анық,
экспрессивті-эмоционалдық әсері күшті, ой мазмұнын тереңдетіп, өмір
құбылыстарынан, ой оралымдарынан хабар беретін мағыналы сөздер.
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика-семантикалық сөздер
тобының басты саласының бірі – омонимдер.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов: Омонимия құбылысын
жан-жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде
омонимдер мен полисемия құбылысының бір-бірінен жігі ажыратылмай, теріс
берілуі жиі кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен
полисемия құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді
жан-жақты толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз
мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін бола бермейді –
дейді [5,13б].
Омонимдер мәселесі жайында орыс ғалымдары: Л.А.Булаховский,
В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, Е.М.Галкина-Федорук, А.И.Смирницкий т.б. көп
салалы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір-біріне
ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей деуге
болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір-бірінен өзгешелігі түр-
тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да
көп мағынасы болады.
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер
тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр сөз табына да
дара-дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір омонимдердің түп-
төркіні жағынан белгілі бір байланысы болғанымен, мағына жағынан бір-
бірінен соншалықты алшақ екендігі аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан
полисемия құбылысымен белгілі бір байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы
сөздермен өзара ұштасып, бір-бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық
тудырады. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден-бір
жолы – мағыналық байланыстың сақталуы мен сақталмауы негізгі тірек болып
саналады. Егер мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей, қалай
да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы
ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады.
Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр
мағына өзінше дараланып, бір-бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер
омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы – олардың ішкі мүмкіндігіне
байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір
көрінісі – гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер – дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі де,
мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір-бірінен алшақтай
түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев,
М.Бельбаева [7,192б]. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен
ғалымдар: Ғ.Мұсабаев [8], Р.Барлыбаев [9,205б], Б.Ш.Мұхамеджанов [10],
Ш.Жалмаханов [11], А.Османова [12,62-74б], А.М.Құрманалиева [13,14-19б].
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның
күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп
тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде
көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің
бірі-омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік
қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті),
яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген
принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті)
омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай-ақ жеке тілдердің фактілері
бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш-төрт топқа
саятындығын көреміз. Олар:
1. Омонимия тіл-тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден
(спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) cөздерден де пайда
болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің
іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс.
Тіліміздегі гомогенді омонимдер ең алдымен, өмірдегі өзіндік қасиет-
ерекшеліктерге толы, әр түрлі белгілерге ие құбылыстардың атауы екені
белгілі. Мәселен, қазіргі уақытта бір-бірімен омонимдік қатынасқа түскен
Төбе 1. яғни адам басының үстіңгі жағындағы бөлігі мен табиғаттағы
дөңестеу келген жер бөлігі. Төбе 2. өзіндік белгілері мынадай: а)
соматикалық атау, ә) географиялық объект. Географизм төбенің өзіне тиісті
мағынаны толық игергендігі соншалық, тілімізге ол: астау төбе (басы
тегістеліп, ішіне түсе бастаған төбе), Күлтөбе, Қостөбе, Көктөбе,
Күлтөбенің басында күнде жиын, күнде той т.б. және де келесі мақал-
мәтелдерде кездеседі: Аты аталмаған жігіттен, аты аталған төбе артық;
Мысық жоқта тышқан төбеге шығады; Төре аяғы маймақ төбе басы сайғақ;
Төркініне сенгеннің төбесі тесік.
Кез келген суреткер шығармаларында омонимдер шығарманың көркемдік
дәрежесін биіктету мақсатында қолданысқа түсіреді. Омонимдер халық ауыз
әдебиетінде жиі қолданыста кездеседі. Омонимдерді өз шығармаларында тіл
көркемдігінің бейнелігін арттыру үшін қолдану суреткердің шеберлігіне
байланысты. Омонимдердің мағыналық топтарын анықтау үшін көркем шығармада
контекстік сипат басым келеді. Омонимдер, антонимдер немесе синонимдер
сияқты мақал-мәтелдерде қатар келе бермейді және де сирек кездеседі. Сонда
да кейбір мысалдар келтірейік:
Қара жерді жамандама, қайтып сонда барасың,
Қауым елді жамандама, қарғысына қаларсың,
Қараның таққа мінгені – бір-біріне құда түскені,
Шөп те болса, көп болсын, көп қараса, жоқ табылар,
Дәмді аспен қарным тойса деген арман,
Мұршам жоқ, ой ойлауға онан арман.
Заттық мағынада берілген.
1) Қара cын есім, түс, бояу деген ұғымды білдіреді.
2) Қара қарапайым, халық арасынан шыққан адам, қара халық, бұқара дегенді
білдіреді.
Бұл мақалдағы қара сөзі бір-бірімен омонимдес сөздер. Омонимдік
қатарлардың әрқайсысын есім сыңар мен етістік сыңар әуелде лексикалық
мағыналары жақын болып, кейін бір-бірінен алшақтап, бірі есімге, екіншісі
етістікке қатысты болып кеткен. Сондықтан бұлар омонимдер ретінде танылады.
Сөздер мағыналық жақтан дамып, әрқайсысының мағыналары бір-бірінен алшақтау
нәтижесінде жасалған омонимдер.
Мысалы: Адам ойға тоймас, қасқыр қойға тоймас,
Ұлы жүзді қауға беріп малға қой,
Орта жүзді қамшы беріп дауға қой,
Кіші жүзді найза беріп жауға қой.
Бұл мақалдағы қой сөзі бір-бірімен омонимдес. Бірінші мақалдағы қой
сөзі зат есім, тура мағынасында төрт түлік малдың бірі ретінде алынған. Ал
екінші мақалдағы қой сөзі іс-әрекетті білдіреді, етістік қызметін атқарады.
Жылағанды сұрама, күлгенді сұра.
Жылағанның мұңы бар, күлгеннің сыры бар.
Қайғың болса досыңа бар, қарның ашса қосыңа
бар.
Жоғарыдағы берілген мақалдың біріншісінде айтылған бар сөзі
модальдік мағынаны білдіреді, мұнда адамның уайым-қайғысы бар деген адамның
мұңы бар, күлген адамның сыры бар деген ұғымда айтылған. Мұндағы бар
модаль сөзі осы мағынада жұмсалған.
Екінші мақалдағы досыңа бар, қосыңа бар дегенде бар сөзі етістік
түрінде, қимыл-әрекетті білдіреді. Сондықтан да бұл бар сөзі бір-бірімен
омонимдес. Себебі, бұл келтірілген мақал-мәтелдердегі қой, бар сөздері
мағыналық жақтан дамып, әрқайсысының мағыналары бір-бірімен алшақтау
нәтижесінде жасалған омонимдер.
Мақал-мәтелдегі синоним сөздерге тоқталатын болсақ,ғалым
Ф.Ш.Оразбаева өзінің Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер атты
еңбегінде мынадай тұжырым жасайды: Кез келген тілді алсақ, синонимдер –
сол тілдің сөздік құрамы мен сөз байлығының дәрежесін байқатар көрсеткіш.
Оның тілдегі сөздік қордың дамуына емес, жалпы көркем әдебиеттің, өнердің
кемелденіп, толысуына, көркем сөздің жетілуіне, күнделікті өміріміздегі
қарапайым сөйлеу тілінің нәрленіп, қалыптасуына тигізер әсері мол. Осы
тұрғыдан алғанда, лексикалық синонимдердің қоғамдық-тілдік қарым-қатынаста
атқаратын маңызы зор. Синонимдер, біріншіден, әдеби тілдің жоғары талғамды
болуын қажет етсе, екіншіден, қарапайым сөйлеу тілінің әдеби тіл дәрежесіне
көтерілуіне әсерін тигізеді [14,3б].
Әрбір адамның көңіл күйіне, көзқарасына, мақсатына сай ойды дәл, әрі
көркем етіп айтуда синонимдер маңызды қызмет атқарады. Осы тұрғыдан
келгенде, сын есім синонимдер эмоционалды сезім-күйлер мен әр түрлі нәзік
реңктерді білдіруде ерекше орын алады. Сын есім синонимдер тілде мынадай
мақсаттар үшін қолданады.
1. Затттар мен құбылыстардың қасиеттерін жан-жақты дәлме-дәл түсіндіру
үшін.
2. Қосымша эмоционалды-экспрессивтік мәнді білдіру үшін.
3. Бір сөзді ретсіз қайталамау үшін.
Бірыңғай синонимдік қатарға енетін сөздердің ұқсас, сәйкес
мағыналылықтан басқа да ерекшеліктері жоқ емес. Жалпы лексикалық
синонимдерді анықтау мәселесінде бір ұғымды білдіре келіп, түрлі
экспрессивтік-стилистикалық бояулар арқылы ажыратылатын, бір сөз табына
енетін тұлғасы әр басқа сөздердің мағыналық ұқсастығы қатар алынғаны жөн.
Синоним сөздердің мағыналық үндестігі оның басқа да белгілері мен
ерекшеліктеріне негіз болады:
1. Синонимдердің лексикалық мағыналары ұқсас, сәйкес болады.
2. Синонимдік қатарға енетін сөздер бір ұғымды білдіреді.
3. Өзара синоним сөздер бір сөз табына жатады.
4. Синонимдер бір-бірінен эмоционалдық реңк пен экспрессивтік мәндер арқылы
ажыратылады.
Мысалы: үлгілі - өнегелі – тәлімді – тәрбиелі синонимдік қатардағы
сөздер, жақсы тәлім-тәрбие алған деген ұғымды білдіре келіп, өзара
синонимдес болып тұр. Бұл синонимдес сөздердің мағыналары өзара ұқсас
болғанымен, бірдей емес. Үлгілі сөзінде үлгілі боларлық қасиет мол деген
мағына басымырақ болса, өнегеліде дәл осы мағына алғашқы сөзден де тереңдей
түсіп, өзіңдік мағыналық реңкке ие болған. Ал тәлімді сөзінде көрген
түйгені көп, тәрбиеліде жақсы тәрбиеден шыққан деген мағыналар
ілгергілермен үйлесіп тұр.
Бірыңғай синонимдік қатарға енетін осы үлгілі, өнегелі, тәлімді,
тәрбиелі сөздері өзара мәндес болғанымен, формалық, тұлғалық жағынан бірдей
емес, әркелкі. Бұл да синонимдерге тән ерекшеліктердің бірі.Кейде
синонимдес сөздер әр түрлі аффикстер қосып алу арқылы, бір түбірден пайда
болса да, олар формалық жағынан тепе-тең бола алмайды. Ортақ түбірден пайда
болған мұндай синонимдер ұқсас мағынаны өзара мәндес (синонимдес) аффикстер
арқылы білдіреді.
Синонимдес сөздердің келесі ерекшелігі – олардың бір сөз табынан
болуы. Мұндай жағдайда белгілі бір синонимдік қатарға енетін сөздер
(негізгі түбір болсын, негізгі аффикстердің көмегімен басқа сөз табынан
жасалған туынды түбір болсын) бір сөз табында тұруы шарт. Мәселен,
синонимдік қатарға енген жоғарыдағы – үлгілі, өнегелі, тәлімді, тәрбиелі
сөздері – сөз тудырушы аффикс арқылы зат есімнен (үлгі, өнеге, тәлім,
тәрбие) жасалған туынды сын есімдер.
Сонда синонимдердің ең бастысы, негізгі қасиеті неде деген сұраққа
жауапты синонимдес сөздердің мағынасынан іздеген жөн. Синонимдес
құбылыстағы басты ерекшелік – сөздер арасындағы мағыналық сәйкестіктердің
бір ұғым төңірегінде ұштасуы.
Сол сияқты, дүниедегі құбылыстардың кейбір белгілерін адамның кейбір
қасиеттерімен салыстырып, адамға ауыстырып айту арқылы да сөз ауыспалы
мағынада жұмсалуы мүмкін. Мысалы, ешнәрсені көруге болмайтын жарықсыз
мезгілді қараңғы деп айтамыз. Шам жанбаған кездегі қараңғылық пен оқымаған
сауатсыз адамның көңіліндегі қараңғылық салыстырылып, екеуі де бір сөзбен
аталынған. Қараңғы сөзі бірде тура, негізгі мағынада қолданылса,
екіншісінде ауыспалы мағынада жұмсалады. Ал, қараңғы сөзінің ауыспалы
мағынасы сауатсыз, надан деген сөздермен синонимдес болады. Осы сияқты
ерекшеліктерді, сөздің ауыспалы мағынада қолданылуын төмендегі сын
есімдерден де аңғаруға болады: салмақты (тура мағына) – ауыр; салмақты
(ауыспалы) – байыпты, байсалды, сабырлы.
Шындығында қоғам дамыған сайын адам қолданысындағы сөздердің де
лексикалық мағынасы дамып, көбейіп, негізгі мағынасына бірнеше жаңа мағына
қосылып, әсерлігі арта түседі, яғни синонимдік қолданыстың ауқымы күшейе
түседі.
Қазіргі кезеңде лексиканың бір саласы синонимдер жайлы тіл мамандары
көптеген еңбектер жазып, зерттеу жұмыстарын жүргізуде.
Синонимнің өзіне тән ерекшеліктері – тілімізді әсерлеу, өрнектеу
барысындағы қызметі туралы әр түрлі пікірлер айтылып жүр.
Синонимдерге анықтама беруде әр автор әр түрлі белгілерге сүйенеді,
мәселен, Л.А.Булаховский, А.Д.Григорьева, Л.Н.Саркисова, В.К.Фаворин
синонимдер мағынасы жағынан тең сөздер десе, Р.А.Будагов, А.Н.Гвоздев,
қазақ ғалымдары К.Аханов, Ә.Болғанбаев синонимдер – мағыналары жағынан
сәйкес келіп, бір ұғымды білдіреді дейді. Сол сияқты А.Реформатский
синонимдер әр түрлі ұғымды білдіреді деп есептесе, Е.М.Галкина-Федорук,
Н.М.Шанский, К.В.Горшкова синонимдер бір ғана объективтік шындықты бейнелей
келіп, стилистикалық және мағыналық реңктер арқылы айқындалатын сөздер деп
тұжырымдайды.
Қазақ тіліндегі көп мағыналы сөздерден жасалған синонимдердің лексика-
семантикалық сипатын анықтап, көп мағыналы сөздер мен синоним, омоним,
антоним категорияларының жүйелі түрде бір ғана парадигмалық қатынасқа
енетіндігін ғалым Ғ.Қ.Резуанова өзінің кандидаттық диссертациясында
қарастырып, синонимге мынадай тұжырым жасады: Тіліміздегі синонимдер
лексиканың құрамды бір бөлігі болғандықтан, сөздік құрамда болған
өзгерістер оларға да (синонимдерге) күшті әсер етіп олардың бойынан айқын
көрініп отырады. Ендеше, синонимдер сөздік құрамға тән ортақ заңдылықтармен
дамып, өзгеріп, байып отырады. Тіліміздегі синонимдерді тек тілдің өзінің
ішкі даму заңдылықтарымен ғана байланыста емес, жалпы қоғам тарихымен және
қазақ халқының өз даму тарихымен байланыстыра зерттеу қажет[15,62-63б].
Бұл дұрыс пікір, себебі қай халықтың болса да өміріндегі түрлі құбылыстар,
басынан өткен дәуірлері оның тіліне ізін қалдырып, белгілі бір лексикалық
ұғыммен ұласып жатады. Ол халықтың әлеуметтік-саяси тіршілігі де, ұлттық
болмысы мен танымы, мәдени дүниесі де сөздік құрамнан, ондағы сөздердің
мағынасынан айқын білініп тұрады.
Қоғамның дамуымен байланысты сол қоғамның қатынас құралы болатын тіл
де, оның қалпы, құрылысы, байлығы, ондағы жеке сөздерде де, олардың
мағыналары да сол қоғаммен бірге өзгеріп отырады. Өйткені, қоғамда жаңадан
пайда болған заттың өзін немесе оның бойындағы түрлі белгілерін адам бәрін
бірдей бір мезгілде танып білмейді. Ол оны біртіндеп бақылау барысында
танысып, біліп, өзінің ойлау қабілетін дамыта түседі. Сөйтіп, белгілі бір
заттың сан алуан сыр-сипатын, жан-жақты терең танып білудің нәтижесінде
синоним сөздер пайда болады. Осыған орай синонимдер кездейсоқ құбылыс емес
деп айта аламыз. Себебі олар жайдан-жай, құр бекер туа салмаған. Олар
өмірге қажеттіліктен келіп, біреулері ілгері, екінші біреулері соңынан
шығып отырады.
Синонимдік қатарға енетін синоним сөздердің енді біреулері бәрі бірдей
бір кезде пайда болуы да мүмкін
Синонимде көп сыр бар. Алдымен, бұл – толассыз қозғалыста тұратын,
яғни әрқашан толығып, дамып, тазарып, жаңарып, өзгеріп отыратын құбылыс. Ал
синонимдердің пайда болу жайы – бүтін бір тарих. Біз қарастырып отырған
еңбегімізде мақал-мәтелдерде кездесетін синонимдердің бір кішкене бөлігіне
ғана талдау жасадық. Суреткер әр синонимнің туу тегіне қарамайды, ұғым
дәлдігіне, айтылу ажарына қарайды. Айталық, солдат – қазақ сөзі емес, тіпті
орыс сөзі де емес, неміс сөзі. Біздің ана тілімізде солдаттың әскер,
жауынгер, сарбаз т.б. сыңарлары бар. Ал синонимдік қатардағы сөздердің саны
кейде қырықтан да асып жығылады.
Синонимдер ауыз екі тілге де қатысты, көркем әдебиет стилінде де
қолданылады. Көркем шығармада жеке ақын жазушының стиль, тіл – мәнер
ерекшелігіне байланысты қолданылатын антонимдер бар. Көркем шығармада
кездесетін антонимдердің көбі жеке автордың өзі қолданатын контекстік
ыңғайындағы синонимдер болып келеді.
Отан туған жер, ата-ана, бала, әйел заты туралы мақал-мәтелдердегі
синонимдер:
Кеңес қылған ел азбас, кеңінен пішкен тон тозбас; Әйелдің ақылын
жесірінде байқа, баланың ақылын жетімінде байқа; Алмауттан ат мінсең,
жақын болар алысың. Әдепті, арлы жар сүйсең, оңғарылар бар ісің;
Жолдасың жақсы болса, жолым ұзақ деме, жолдасың жаман болса, қолым ұзын
деме; Бір көрген біліс, екі көрген таныс.
Мақал-мәтелдерде мағыналық синонимдер бір-бірімен мағыналық реңктер
арқылы ажыратылатындықтан, бір стильдің өз ішінде кезектесіп, кейде
қатарма-қатар келе береді. Бұл әрбір жеке қолданыстағы сөздердің мағынасын
жалпы ойды анық, әрі дәлме-дәл нақтылы түрде жеткізу үшін қолданылады.
Алмауттан ат мінсең, жақын болар алысың, Әдепті, арлы жар сүйсең,
оңғарылар бар ісің.
Бұл сөздің өзіндік мағыналық реңкімен қоса, экспрессивті стильдік
мәні бар. Бұлар қолданғанда әрқайсысы үлкейіп те, кішірейіп те, бірінің
орнын бірі баса береді.
Мағыналық синонимдер дербес мағыналы сөз таптарының көпшілігінен
кездеседі. Заттық ұғымдағы сөздердің ішінде мағыналық синонимдер нақтылы
ұғымдағы зат есімдерден гөрі, абстракциялық мағынадағы сөздерден көбірек
табылады.
Тіліміздегі кейбір нақтылы заттың атауы болып жұмсалатын сөздердің
мағынасына тереңірек үңілсек солардың біреуі ғана конкретті ұғымды
білдіреді де, қалған сыңарлары әрдайым абстракциялық мағынада
жұмсалатындығын байқауға болады. Мысалы:
Бірлік қайда болса, еркіндік сонда,
Еркіндік қайда болса, елдік сонда.
Бұл мақал-мәтелдегі бірлік, елдік, бір-бірімен синоним ретінде
жұмсалып тұр. Беретін мағынасы ұйымшылдықты білдіреді, бірлік бар жерде
тірлік бар деген тіркеспен мазмұндас, мәндес идеяны береді. Мұндағы
елдік нақты ұғымда бірлік абстракциялық мәнде айтылған.
Зат есімнен келген мағыналық синонимдердің барлығы абстракциялық
мағынада қолданылады. Сондықтан мақал-мәтелдерде немесе т.б. әр түрлі реңк
тудыру мақсатымен кезектесе береді.
Абстракциялық ұғымда жұмсалатын мақал-мәтелдердегі заттық ұғымдағы
синонимдер мен мағыналы болып та, біреуінен-біреуінің мағынасы артық кем
түрінде де келе береді.
Етістіктен болған синонимдердің арасынан мағыналық синонимдер көптеп
кездеседі. Етістік синонимдердің де ұғымдық көлемі бірі артық екіншісі кем
бола беруі мүмкін.
Мәселен: Ерлі-зайыпты, ұрысар да керісер, керісер де келісер;
Ай толғанын білмейді, жігіт болғанын білмейді; Кісі елінде күркірегенше,
өз елінде дүркіре деген мақал-мәтелдерде ұрысар да керісер, толғанын –
болғанын, күркірегенше – дүркіре түрінде келген сөздер бір-бірімен
синоним болып, іс-әрекет, қимылды білдіру арқылы етістік синонимдерге
жатады. Бұл мақал-мәтелдердің өн - бойында үлкен тәлім-тәрбиелік, өнеге
жатқандығын байқауға болады.
Синоним сөздер адамның жан дүниесіндегі арпалысты, іс-әрекетпен
байланысты береді. Мұндағы етістік түріндегі синоним сөздер мақал-
мәтелдерде стильдік мағынасы, салмағы басым түрде жұмсалған. Осы мақал-
мәтелдегі Кісі елінде күркірегенше, өз еліңде дүркіре түрінде айтылған
мақалдың мән-мағынасы айрықша. Себебі, халықта мынадай мақал бар: Басқа
елде сұлтан болғанша, өз елінде ұлтан бол. Алдыңғысы соңғысының
мағынасымен сабақтас, мазмұндас. Өйткені, кез келген адам, біріншіден, өз
елінің азаматы, сондықтан басқа елге, жерге барып атыңды шығарғанша,
халқыңа адал қызмет етіп, өз жеріңді, өз еліңді дүркірет, шамаң келгенше аз
да болса, өз еліңе қолқабыс тигізу керек мағынасында ұлттық намыс, ұлттық
таным, тәлім-тәрбие деген идеяны мегзейді.
Етістік синонимдер белгілі бір ұғымды бірінен-бірін сатылап үлкейтіп,
өсіріп дамытуға соншама икемді келеді.
Мақал-мәтелдердегі сын есімнің құрамынан мағыналық синонимдердің мол
қорын табуға болады. Алайда бұл синонимдердің әрқайсысы сапалық дәрежесі
жағынан әрқилы.
Сын есімнен болған кейбір мағыналық синонимдердің белгілі антонимі
болады да, солардың әрқайсысы өзінше жеке-жеке синонимдік топ құрып,
бөлініп тұрады. Бұлар да біреуінен-біреуі күшейіп, не кеміп, өзара мағына
жағынан әркелкі болып келеді.
Әдепті арлы жар сүйсең, оңғарылар бар ісің; Жолдасың жақсы болса,
жолым ұзақ деме. Жолдасың жаман болса, қолым ұзын деме - деген мақал-
мәтелдерде әдепті-арлы, ұзақ – ұзын сын есім түрінде келген синонимдер.
Мақал-мәтелдерде үстеулік мағынадағы сөздердің тобынан да
синонимдердің неше алуан түрлері ұшырасады. Бұлар әдеби стильдің белгілі
бір саласында жаппай жарысып қолданыла береді.
Бұл сөздердің жалпы мағынасы белгілі іс-әрекеттің қимыл-қозғалыстың
соншалықты тездікпен өтуін көрсетеді. Аталған сөздер тек мағыналық реңкі
жағынан ғана емес, аффикс қабылдау, басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсуі
жағынан да түрлі-түрлі болып келеді.
Синоним сөздердің стильдік бояулары ол сөздерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық бейнелілігі
(Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде)
Ғылыми монографияның авторы:
Қанапина Сәуле Ғалымбекқызы
Филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Пікір жазғандар:
Шалабай Бердібай Шалабайұлы
филология ғылымдарының докторы, профессор
Смағұлова Гүлдархан Нұрғазықызы
филология ғылымдарының докторы, профессор
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының Ғылыми кеңесінің
шешімімен баспаға ұсынылды.
Қазақ мақал-мәтелдерінің қадір-қасиеті біздің дәуірімізде одан әрі
арта түсуде. Қазіргі кезде Қазақстан егеменді ел болып, өркендеп жатқанда,
бұл ортақ қазына өзінің тектестігін, стильдік ұқсастығын, тақырыптық
үндестігін сақтап, жол сілтеп тұрған Темірқазық жұлдызы іспеттес.
Осыған сәйкес жүргізілген зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары
паремиология, лексикология, фразеология, этнолингвистика,
лингвомәдениеттану салаларының теориялық курстарын толықтыруға өзіндік
үлесін қосады.
Сонымен бірге, жоғары оқу орындарындағы филология факультеттерінде
оқытылатын Стилистика, Көркем мәтінді лингвистикалық талдау, Қазақ
әдеби тілінің тарихы, Қазақ тілінің лексика– фразеологиясы, Когнитивтік
лингвистика пәндері мен арнаулы курстарға қосымша әдебиет ретінде
пайдалануға болады.
Кіріспе
Тіл өз халқының мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік құрылысын,
дүниетанымын бейнелеп қоймай, келер ұрпақты қалыптастыруда маңызды және
шешуші рөл атқарады.
Тілдің осы паремиологиялық қорында ұлттың мұң-мұқтажы мен тұрмыстық
жағдайлары көрініс табады. Себебі, мақал-мәтелдер халықтың рухани өмірімен,
өткен тарихымен тығыз байланысты және мақал-мәтелсіз тілдегі ұлттық
нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін толық сипаттау
мүмкін емес.
Бүгінгі күнде халықтың алтын тұғыры, рухани-мәдени қазынасы ретіндегі
тілді зерттеудің жалаң түрдегі лингвистика ғылымының зерттеу ауқымы
кеңейіп, өркені өсіп отыр. Оған себеп, тілдің өз бойында бүкіл тарихты, төл
мәдениетті, ұлттық таным мен талғамды, мінез бен көзқарасты, сана мен
салтты, дәстүр мен даналықты, сенім мен нанымды сақтап, берік тұтуында.
Басқаша айтқанда, әр тіл - өз ұлтының бойтұмары іспетті тұнып тұрған
қасиетін белгілейтін таңбалық жүйе. Осымен байланысты тілдік жүйенің
құрылымдық бірліктері тек дәстүрлі лингвистиканың ғана емес,
этнолингвистика, социолингвистика, лингвомәдениеттану, психолингвистика,
когнитивтік лингвистика т.б. ғылым салаларының зерттеу нысанасына айналып
отыр. Мұның өзі тіл табиғатына терең бойлап, жан-жақты қарастыру
нәтижесінде тілдік жүйе құрылымының сипатын айқын тануға жол ашты.
Сондықтан да тілді қарапайым таңбалық жүйе деп қарастыру ол туралы
түсінікке кереғар әсер етеді. Және зерттеу мүмкіндіктерін шектейді. Тіл,
көнеден айтылып келе жатқандай, таңбалар жүйесі ғана емес, ол осы жүйені
көмкерген мәдениет. Сондықтан да қазіргі тіл білімінің антропоцентристік
бағытына сәйкес, ол - әр халықтың ұлы мұрасы, ұлттық тарихи жетістігі.
Тілдегі мақал-мәтелдер - мәдениетті тану кілті, рухани және материалдық
мәдениеттің қалыптасуына қатысатын үлкен күш, мәдени ескерткіші, ұлт
өмірінің айнасы. Ол мәдениеттің жалпы сипатын анықтайды, негізгі ақпаратты
жинайды, сақтайды және жеткізеді. Осыған сай тіл әрбір этнос мәдениетінің
өзгешелігін, екінші жағынан, тіл шеңберінде мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа
жалғасуын қамтамасыз етеді. Тіл, сонын ішінде мақал-мәтелдер, қазіргі,
келер ұрпақты үлкен бір тарихи арнаға, бүтіндікке байланыстырады.
Қазақтың белгілі паремиолог - ғалымы Ә.Қайдар мақал-мәтел туралы былай
дейді: Қазақ мақал-мәтелдерінің халықтың өткен өмірі мен бүгінгі болмысын
танып білуде дүниетанымдық, логикалық, этнолингвистикалық жағынан мәні өте
зор. Себебі, дүниеде, қоғамда, табиғатта қалыптасқан құбылыстардың бәріне
мақал-мәтелдердің қатысы бар. Дүние болмысының өзінде о бастан-ақ
қалыптасқан табиғи реттілік бар. Ол реттілік барша заттар мен құбылыстарды
үлкен үш салаға топтастырып, ішкі жүйесі мен мағынасына қарай шоғырландырып
қарағанда ғана көрінеді [1,142б]. Сондықтан академик Ә.Қайдар оларды
шартты түрде Адам, Қоғам және Табиғат деп атауды ұсынады. Бұлай үш
салаға бөліп қараудың ұстанған принципі – барлық құбылысты түгел қамту
дегендік деп түсінеміз.
Мақал-мәтелдің табиғатына тән ерекшеліктердің қатарына, ең алдымен,
олардың жанр түрінде іштей жіктелуін, өмір-тіршілігіміздің сан-саласын
қамтитын көп тақырыптылығын жатқызуға болады. Сондай-ақ, мақал-мәтелдер
өзінің өте көнелігімен де, ғасырлар асып, бізге жеткен өзіндік дәстүрімен
де ерекшеленетін, ой мен тілдің өзара түйісуі негізінде дүниеге келіп, жанр
ретінде қалыптасқан құбылыс ретінде де назар аударады. Осы ерекшеліктеріне
байланысты мақал-мәтелдер ауыз әдебиетінің әрі көркем сөз өрнегі, үлгісі,
көркем мәтіннің тілі ретінде лингвистиканың зерттеу объектісі бола алады.
Сонымен қатар, мақал-мәтелдер этнолингвистиканың да ең бір құнарлы
объектісі болып саналады. Өйткені, мақал-мәтел табиғаты халқымыздың барша
болмысымен қат-қабат астарласып жатыр, мақал-мәтел жасаудың принциптері мен
мотивтік негіздері ұлттық менталитетке, ежелден қалыптасқан салт-дәстүрге,
дүниетанымға, болмыстағы заттар мен құбылыстарды абстракция, салыстыру,
ұқсату, теңеу, қарама-қарсы қою т.б. тәсілдер арқылы танып-білуге ыңғайлы
объект болып саналады.
Алайда, бұлардың бәрін айқындау, ғылыми тұрғыдан зерделеу тек жүйелі
түрде, белгілі бір ізділікпен қарастырғанда ғана нәтижелі болмақшы. Бұл -
ғылыми зерттеудің басты принципі мен тәсілі болып саналады.
Түркі халықтары мақал-мәтелдерді аталар сөзі, даналық сөздер,
нақыл сөздер, ақыл сөздер деп атап, Ақылың бар ма - ақылға ер, ақылың
жоқ па - нақылға ер, Атаңның сақалына қарама, айтқан мақалына қара,
Мақал - мәтел маржан сөз деуі - халықтың берген әділ бағасы.
Мақал-мәтелдер айтылатын ойдың бағытына қарай - тоқсан ауыз сөздің
тобықтай түйінін білдіріп, тыңдаушысына ой салады.
Демек, бүгінгі қазақ халқының ауыз әдебиетінде сақталған және
толассыз толығып, дамып бізге жеткен мақал-мәтелдердің тамыры мен жасалу
тәсілдері тереңде жатқан, бастауын сонау көне замандардан алған құнарлы да
өзіндік ерекшелігі мол жанр санатына жатады. Мақал-мәтел, ауыз әдебиетінің
басқа кіші жанры сияқты, дайын күйінде қолданылатын туынды және жұртқа
берер тәлім-тағылымы мол, логикалық жүйеге құрылған өзіне қатысты
объектілерді бейнелер (образдар) арқылы суреттейтін құнарлы тіл байлығы.
Мұнда тек ұйқас, сюжет, образ ғана емес, сонымен қатар логикалық ойдың
жүйелі көрінісі, нақтылық, тапқырлық, астарлы пікір, ұлттық дүниетанымның
өзіндік бір тәсілдері мен сөзжасам модельдерінің қат-қабаты араласып, мақал
мен мәтелдің күрделі де көркем табиғатын сипаттап тұрады. Сондықтан, мақал-
мәтелдер де тіл тұрғысынан зерттеуге тиісті қызықты да өзіндік
ерекшеліктері мол күрделі мағыналық бірлікке жатады. Сондай-ақ мақал-мәтел
табиғатына тән бұл ерекшеліктердің бәрі этнотілтаным, лингвомәдениеттаным,
психолингвистика, когнитивті лингвистика тұрғысынан зерттеуді талап етеді.
Қазіргі кезеңде Тіл мен мәдениет мәселесіне қатысты тіл біліміндегі
көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық
рухты тануға, танытуға негізделген. Дегенмен, мәдениеттің дерегі ретінде
тілдегі мақал-мәтелдер әлі де жеткіліксіз қарастырылуда. Мақал - мәтелдер
шығармашылықтың нәтижесінде ғана дүниеге келіп, ұлттық болмыстың барлық
саласына қатысты ұлттық дүниетанымның тілдегі бір көрінісі болып келеді.
Осылардың бәрін мақал-мәтел фактілеріне талдау жасай отыра белгілі бір
жүйемен қарастыру тақырыптың тың және өзекті екендігін көрсетеді. Зерттеу
жұмысының өзектілігін арттыра түсетін тағы бір фактор - қазақ мақалдарының
жасалуындағы бейнелілік пен тілдік ерекшеліктерінің зерттелуі, мақал-
мәтелдердің көркем мәтіндегі орны туралы пайымдап, мақал-мәтелдегі
этномәдени белгілердің символдық мәнін ашуға талпыныс жасалғандығы. Осыған
сай мақал-мәтелдегі мәдениеттің айқын үлгілері, әсем өрнектері ажарланған
ұлттық символдар болмысын мақал-мәтел арқылы ашуды тіл - мәдениет - ойлау
үштағанының айналасындағы зерттеулердің бір бөлігі деуге болады.
Символдардың әмбебап категория екені белгілі, дегенмен, біздің жұмысымызда
тілдегі мақал-мәтелдегі символдың табиғаты мәдениет шегінде қаралады. Мақал-
мәтелдегі символ – халықтық дүниенің түйсінуінен хабар беретін қойма, яғни
дүниенің тілдік бейнесі ретінде ұлттың эстетикалық таным-талғамын,
шаруашылық кәсібін, мінез-құлқын, ырым-нанымын, салт-дәстүрін, бір сөзбен
айтқанда, ұлттық рухты тек тілде ғана жан-жақты танытады. Сонымен қатар,
мақал-мәтелдердің, авторлық афоризмдердің кейіпкер тілінде қолданылуы мен
автор бейнесін берудегі тілдік-стильдік көрінісін айқындау тақырыптың
өзектілігін арта түседі.
1 МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДЕГІ БЕЙНЕЛЕГІШ – КӨРКЕМДЕГІШ ТӘСІЛДЕРДІҢ ТІЛДІК ҚЫЗМЕТІ
1.1 Мақал-мәтелдегі антоним, синоним, омоним сөздердің
қолданысы
Қазақ тіл білімі ғылымында Қ.Аханов, Ә.Болғанбаев, Ж.Мусин,
Ғ.Мұсабаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Қалиев т.б. ғалымдардың еңбектерінде
антонимдер әр түрлі зерттеу саласында көрініс тапқан.
Тіл көркемдігін арттыруда антонимдердің қызметі зор. Сондықтан да
болар антонимдер халық ауыз әдебиетінен бастап бүгінгі кез келген ақын,
жазушы шығармаларында көп қолданыста. Антонимдерді әсіресе нақыл сөздерден,
мақал-мәтелдерден жиі кездестіруге болады.
Ж.Мусин Қазақ тілінің антонимдер сөздігі атты еңбегінде,
антонимдерге әр түрлі бағыттағы анықтама берген:
1. Әдетте мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер – антоним деп
аталады.
2. Антонимдік мағына сапалық ұғымдарға тән болады деген пікір жиі
қолданады.
3. Антоним сөздердің қарама-қарсылықты мәні, олар бір сөйлем ішінде
қатар қолданғанда айқын аңғарылады. Мұндайда антоним сөздердің мағыналық
қарама-қарсылығы айрықша баса көрсетіліп, ерекше көзге түседі [2,27б].
Зерттеуші-ғалым Ә.Болғанбаев Қазақ тілінің лексикологиясы атты
еңбегінде антонимге мынадай тұжырым жасайды: Антонимдер дүниедегі
заттардың, құбылыстардың сын-сапасын, артық, кем қасиетін, мөлшер-көлемін
салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы қоюдан шығады [3,21б].
Антонимдер дүниедегі, әлемдегі құбылыста, сондай-ақ адам бойындағы
өмір мен өлім, жақсы мен жаман, күн мен түн, жұмсақ пен қатты, тірі мен
өлі, қайғы мен шат, әділет пен қиянат түрінде кереғар ұғымдардың жиынтығы.
Мысалы: Батырлық-ерлік, қорқақтық туралы мақал-мәтелдердегі антонимдер:
Батырдың бір ісі тепетек, қорқақтың екі ісі тентек; Ер бір рет өледі,
қорқақ мың рет өледі; Қорқақты көп қусаң, батыр болар; Ер жігіт үйде
туып, түзде өлер; Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі; Ер жігітке
өлім бар да, қорлық жоқ; Қорлық өмірден, ерлік өлім артық.
Мақал-мәтел - өмір шындығы, әлемнің басталуы мен аяқталуы, адамзат
баласының дүниеге келуі мен қайтуы, күннің шығуы мен батуы бар сияқты
дүниедегі барлық заттардың, құбылыстардың қарама-қарсы ұғымнан туатынын
көрсетеді.
Батырлық-ерлік, қорқақтық туралы мақал-мәтелдерде: батырлық пен
қорқақтық, өмір мен өлім, ерлік пен қорлық антонимдері адам сезіміндегі,
мінезіндегі, құбылысты философиялық ой түйінімен, ұғымымен ұштастырып,
өзіндік ерекшелігін көрсетіп тұр. Сондай-ақ өмір мен өлім сөздері мәңгі
тіршіліктің өлшемі ретінде айтылған. Әр уақытта әлемдегі құбылыстарды бірде
шендестіріп, бірде салыстырып, бірде нақты ұғымды тереңдету үшін де
қолданылатындығын аңғаруға болады. Мысалы: Отбасына байланысты мақал-
мәтелдердегі антонимдер:
Ерлі-қатын тату болса, шырағы жанар, ерлі-қатын араз болса, өмірден
көңілі қалар; Екі жарты – бір бүтін; Жақсы әке жаман балаға – қырық
жылдық азық; Жақсы әйел жаман еркектің басын төрге сүйрейді; Жақсы адам
қартайса, жазып қойған хаттай, жаман адам қартайса, бықсып жанған шамдай;
Қызға қараған күн – айсыз қараңғы түн; Жақсы әйел ырыс, жаман әйел
ұрыс; Үйлену оңай, үй болу қиын; Түнде жүрген күндіз қуанар, жасында
үйленген қартайғанда қуанар; Жақсы әйел өміріңді ұзартады, жаман әйел
үстіне тұз артады; Екі жасты қосқанның – сауабы бар, екі жасты айырғанның
– обалы бар.
Жоғарыда келтірілген тату-араз, жарты-бүтін, аш-тоқ, жақсы-жаман
антонимдері заттың сын сипатын, қасиетін анықтайтын сын есімдік антонимдер.
Ал, туады-өледі іс әрекеттің даму барысындағы қарама-қарсылық процесін
қамтитын етістік антонимдер.
Отан, туған жер, ел туралы мақал-мәтелдердегі антонимдер:
Туған жердің күні де ыстық, түні де ыстық; Бөтен жердің гүлінен, туған
жердің тікені артық; Елді іс біріктіреді, сөз бұзады; Жат елдің
қаршығасынан, өз елінің қарғасы артық; Елдестірмек елшіден, жауластырмақ
жаушыдан; Елге ел қосылса – құт, елден ел айрылса – жұт; Елдің сырты
жаудан аман болсын, елдің іші даудан аман болсын.
Туыс, ағайын, азамат туралы мақал-мәтелдегі антонимдер:
Ағайын ащы, мал тұщы; Ағайын туыс кімде жоқ, сыйласпаса жат жуық;
Жаттан жеген майлы астан, жақынның жұдырығы артық;
Үйдің жылы суығын – қыс түскенде білерсің, кімнің алыс, жақынын – іс
түскенде білерсің; Ер жігіт үш ақ үй, үш қара үй тігеді.
Жолдас, құда, қонақ, көрші туралы мақал-мәтелдердегі антонимдер:
Жолдасың жақсы болса, жолым ұзақ деме, жолдасың жаман болса, қолым ұзын
деме; Бай мен бай құда болса, ортасында жорға жүреді, жарлы мен жарлы
құда болса, ортасында дорба жүреді, Бай мен кедей құда болса, өзара зорға-
зорға жүреді; Қонақ келсе – құт, қарақшы келсе – жұт; Жаман көрші
асыңды бағалар, жақсы көрші басыңды бағалар.
Базар, сауда, ақша, олжа, байлық туралы мақал-мәтелдердегі антонимдер:
Базар бай, алушы кедей; Арзан менен қымбаттың, базар берер нарқы бар,
жақсы менен жаманның, адам берер парқы бар; Барлық не жегізбес, жоқтық не
дегізбес; Бай тойғанынан кекіреді, кедей аштықтан секіреді. Осындағы
барлық-жоқтық, адалдық-арамдық, жақсы-жаман дегендер жақсылық пен
жаманшылықтың, әділдік-әділетсіздіктің кереғар ұғымдары бір-біріне қарама-
қарсы қойылып айтылып тұр. Екі жағының салмақ-мөлшері бірі артық, бірі кем
емес, нақ бірдей, тепе-тең.
Пендешілік көлеңкелері туралы мақал-мәтелдердегі антонимдер:
Мақал-мәтелдердегі антоним сөздер бірнеше стильдік мақсатта
қолданылады. Мақал-мәтелдердегі антонимдер бір сөйлемнің өз ішінде
салыстырылып та айтылады. Мәселен, Екі жарты бір бүтін дегендегі антоним
сөздер кейде бір сөйлемнің ішінде келіп салыстырылады. Аңқау астына
қарайды, арамза үстіне қарайды; Бар мақтанса табылар, жоқ мақтанса
шабылар; Жақсы кісі мақтанса, жаманнан қалдым дер, жаман кісі мақтанса,
жақсының жағасынан алдым дер; Жапалақ құс мақтанса, жардан тышқан алдым
дер, жаман адам мақтанса, жақсылық аяғын шалдым дер. Жазушы Мұқанов та өз
шығармасында антонимге құрылған мақалды ұтымды қолдана білген, мысалы:
-Сен осындай ер жігіт екенсің ғой, шырағым!..
-Қайдағы ерлік?
-Ерлік те адамдық та, - деді Айбарша, - сіз үлкен адам екенсіз ғой,
аға!..
-Көзіне мақтамас болар,-деді Дәулет.
-Неге? – деді Сырбай, - жүдә болады. Айтпады ма бұрынғылар:Жақсының
жақсылығын айт нұры тассын, жаманның жамандығын айт-құты қашсын деп.
Жақсының жақсылығын неге айпасқа, жүдә?..( Сырдария 524 б).
Антонимдер әр түрлі жұрнақ, жалғаулар қабылдап, солар арқылы жаңа сөз
өрбітіп, өріс аумағын кеңейтіп, мағыналық қырларын молайта отырып та тіл
шұрайлығына қызмет етеді.
Әсіресе сын есімді антонимдер мақал-мәтелдерде жиі кездеседі. Сын
есімді антонимдердің қолданылуының табысы мынада:
а) заттың сапасын, қасиетін анықтауда;
ә) адамның мінез-құлқының, көңіл-күйінің қасиетін танып білуге
жәрдемдесуде;
б) заттың сыр-сипаты мен белгілерін анықтауда;
в) зат пен құбылыстың түр-түсінің реңін танытуда;
г) заттың, құбылыстың дәмін, сипатын, құрамын танытуда осы антоним сөздер
жиі пайдаланып, тіл көркемдігін, ой көркемдігіне жетелеп, айтылған ойдың
эстетикалық сипатын, сымбатын танытуға жәрдемдеседі.
Дүниедегі заттар мен құбылыстардың сапасын, қасиетін, мөлшерін
салыстырып және қарама-қарсы қою, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық,
адалдық пен арамдық, ақ пен қара, жақсы мен жаман сияқты кереғар ұғымдарды
көрсету арқылы философиялық ой түйінін, өмірге көзқарасын халқымыз мақал-
мәтелдерде антонимдерді қолдану арқылы, яғни контраст суреттер беруде жиі
пайдаланады.
Антонимдердің стильдік қызметі туралы орыс ғалымы В.Виноградов:
Антонимы как стилистическое средство широко используются в языке
художественной литературы и публицистики.
Антонимы служат для подчеркивания, выделения наиболее важных моментов речи
[4,293б] десе, ғалым К.Аханов: Антонимдердің стилистикалық қызметі өте
күшті. Қарама-қарсы құбылыстарды салыстыруда, оларды бір-бірімен қатар
қойып шендестіруде және осы тәсіл арқылы айтылатын ойды тайға таңба
басқандай етіп түсіндіруде антонимдер айрықша қызмет атқарады. Антонимдерді
шебер қолданудың нәтижесінде айтылатын ой мейлінше ашық-айқын, мейлінше
мәнерлі болып келеді деген [5,328б].
Мақал-мәтелдердегі антонимдер дүниедегі құбылыстардың сын-сапасын,
артық-кем қасиетін, мөлшер көлемін салыстырып, бір-біріне қарама-қарсы
қоюдан шығады. Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен,
бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес:
1. Мақал-мәтелдердегі антонимдерді саралай келе зат есім мен сын есімнен
жасалған антоним сөздердің соншама молдығы ұлттық танымдық мағынаны
беретін сөздердің өмірмен тығыз байланысты екендігін, сабақтастығын
көрсетеді де іргелес сөйлемде қарама-қарсы қойылып шендестіріледі.
Мұндағы антоним сөздер ойды қысқартып, ықшамдап беру арқылы астарлы
үлкен мәнді білдіреді. Қарама-қарсы түрінде берілген сөздерде халықтың
дүниетанымдық ой сүрлеуі жатыр.
2. Антонимдер іргелес сөйлемде қарама-қарсы қойылып шендестіріледі.
Мысалы: Ер бір рет өледі, қорқақ мың рет өледі, Аш бала, тоқ
баламен ойнамайды, тоқ бала аш болам деп ойламайды, Алыс жермен құда
болсаң, түйе-түйе ас келер, жақын жермен құда болсаң, түйе-түйе сөз
келер.
Мақал-мәтелдердегі антонимдер ойды жинақтап айту үшін қолданылады.
Алдау – зұлымдық, алдану – аңғырттық, Жаман адам мақтанса, жақсылық
аяғын шалдым дер, Анығын айту адалдық, ала сөйлеу арамдық. Мұндағы
зұлымдық, аңғырттық, адалдық, арамдық, жаман, жақсылық деген
сөздердің әрқайсысының беретін мағынасы бар, бірақ мұнда қарама-қарсы мәні
бар сөздер жинақтау мәнде қолданылып тұр.
Сонымен бірге мақал-мәтелдердегі сын есім сөздер бірыңғай мүше ретінде
келіп, абстракті ұғымды береді. Мысалы, Үйдің жылы, суығын –қыс түскенде
білерсің, кімнің алыс, жақынын – іс түскенде білерсің.
Қатар қолданылатын антонимдер сөйлем бойында бірге келіп, үнемі адам
іс-әрекетінің айнасы ретінде беріліп, өмір бойы болып жатқан кереғар
ұғымдар беріп, мәтінге үлкен мағына үстеп, ой әсерін күшейтіп отырады.
Сын есім антонимдердің негізінде танымдық идеясы беріліп, дүниедегі
ұғымдарды бірімен-бірін салыстырып, шеңдестіріп береді. Сын есімдерден
берілген антонимдер анық, айқын, оқырманына түсінікті жұмсалады. Қайшылығы
мол өмір, сол қайшылықты тудыратын құбылыстың бірі – адамдардың
тұрақсыздығы, күншіл, көрсе қызар, жалтақ, жағымпаз іс-әрекеттерінің тайыз,
төмендігі, осыған қарама-қарсы ұғымдағы ізгі-ниет қасиеттерді бағалауды
мақсат етуді, осындай өмірдің кереғар тіршілік тынысын беруде антонимдер
өте ұтымды қолданылған.
Мақал-мәтелдердегі етістіктен келетін антонимдер де қарама-қайшылық
құбылысты жеткізуде қимыл- әрекет процесін көрсетуге бейім екендігі
байқалады. Мысалы, Елді іс біріктіреді, сөз бұзады, Елдестірмек елшіден,
жауластырмақ жаушыдан. Етістіктен болған антоним сөздердің қимыл-әрекет
динамикалығын әсерлі жеткізу мүмкіндіктері молдығын, әрі сөз жасау
қабілеті бар тұлғалар екендігін анықтауға болады.
Жазушы Ғ.Мұстафиннің мына бір авторлық афоризімінде де жылы – суық
антонимдері үлкен мағынаны үстеп тұрғанын көреміз, мысалы:
- Бәрі бұзық!
- Жаңа түсіндім. – Әке деген бір сөз барлық сөзден жылы еді, енді суып
кетті. Әке болу – табиғат заңы. Әкелік борышты ақтау адамшылық заңы
депті. Адамшылық қайда, көке?
- Оқыттым, тәрбиеледім. Басыма қара тұман туған күндерде де аюша арқалап
жүріп, аталық қамқорлығымды істеп келем. Адамшылық деген сол
(Қарағанды 173-174 бб).
Мақал-мәтелдердегі антонимдердің молшылығы мазмұн байлығын арттыруға
себепші болады. Антоним сөздердің астына үңілсеңіз дәуір тынысымен үндесіп
жатады. Заман шындығын дәлдеп жеткізуде осы тәсілдің жиі-жиі қолданыс
әдісіне айналып, мақал-мәтелдердің өн бойына тарап кеткен. Белгілі бір
үрдіске түскен антонимдер шоғыры (мысалы, ақ-қара, зұлымдық-адалдық, жақсы-
жаман, құт-жұт, алыс-жақын, қиын-оңай т.б.) мақал-мәтелдерде жиі
қолданылады.
Мендей батырақтан маман жасау, шірік сымнан арқан жасау, аз өнер ме?
Олардың іші терең жатыр. Менің әзір бойлағаным осы ғана. Сіз сүңгіп
көріңіз, одан да асыл табарсыз.
Су болса сүңгір едім. Адам іші қиын ғой.
Оңай әркімнің қолынан келеді. Бәрінен қиынды жеңу қызық, - дейді Мейрам
(Қарағанды 75б).
Мақал-мәтелдегі және авторлық афоризмдегі антоним сөздердің молдығы
сөздің танымдық мазмұнын ашып, көркемдік сапасын арттырып, ой оралымдарының
толыға түскенін байқатады.
Құрамында антоним сөздері бар мақал-мәтелдер кеңінен тараған. Мақал-
мәтелдерде антоним жасауға бар-жоқ, жақсы-жаман, үлкен-кіші, алыс-жақын
т.б. сөздер қолданылады. Мақал-мәтелдердегі жұп символдарды төмендегі кесте
арқылы көруге болады:
Кесте 1 – Жұп символдар
+ -
Жақсы тауып сөйлейді, Жаман қауып сөйлейді.
Жақсыдан жапа келмес, Жаманнан опа келмес.
Жаманнан жақсы туса теңбіл табылмас,Жақсыдан жаман туса емі табылмас.
Тоқ не демейді, Аш не жемейді.
Ұлық болсаң, Кішік бол.
Қонақ бір қонса құт, Екі қонса жұт.
Оң қолың ұрыс бастаса, Сол қолың арашасы болсын.
- Жәнібек салт. Божы ұстаған Мәметтің аяғы тепеңдеп, қолы шошаңдай
берген соң, Жанат өз қолына алды божыны. Теңбілкөк шұлғи түсіп, көсіле
желді. Желдеткен арбада, көңілді отырған Мәмет:
- Жанатжан божы ұстауға да бізден епті, - деп даусын көтере сөйледі.
Әйелдің шашы ұзын, ақылы қысқа деген мақал бар. Шаштың ақылды
болғанын көрмедім. Әйел бала намаздығын білсе болады дейтін. Көп оқудың
әйелге зиянын көрмедім. Әйел үйдікі, еркек түздікі. Осы күнгі жастар
мұны да бекерге шығарды (Миллионер 329 б).
Тіліміздегі мақал-мәтелдердің қайсыбірін алсақ та, терең
толғаныстардың, философиялық ой-жүйелерінің түйіскен жері, тоқсан ауыз
сөздің тобықтай түйіні. Өмірдің барлық құбылыстары тепе-теңдікке
құрылмайды. Олай болған жағдайда, өмірдің өзі де күрделілігін жоғалтып,
ойлануға да орын қалдырмаған болар еді. Ғалым А.Нұрмаханов: Түркі
халықтарының мақал-мәтелдеріндегі антонимдердің құрамына назар аударсақ,
оларда белгілі бір заңдылықтар бар. Соны ата-бабаларымыз білген, көрген,
түсінген, артына өшпес өсиет етіп қалдырған. Өмір – тегіс, тек ащы, немесе
бір тегіс тәтті болмайтындығын ескере отырып, адам баласы жақсыны да,
қорлық-зорлықпен қатар, жақсы күн, жарқын өмірді де басынан кешіретіндігін
мақал-мәтелдер арқылы алдына жайып, салады - деп тұжырым жасайды [
6,139б].
Жазушы С.Мұқанов антоним арқылы құрылған мақал-мәтелдерді ұтымды,
әсерлі етіп қолданғандығын көреміз, мысалы: Қазақта Досың да, дұшпаның да
ер болсын деген мақал бар және Ақылсыз достан, ақылды дұшпан артық деген
мақал бар. Сіз менің тұқымыммен жауластыңыз, дұрыс жаулық! Заңды, адал да,
әділ де жаулық! Сіздің орныңызда болсам, мен де сөйтер едім. Бірақ сіздегі
бір қателік-тұқымдарыммен бірге мені де жау көрдіңіз. Менің оқыған адам
екенімді, дүнияға әділдік көзбен қарай алатынымды ұқпадыңыз (Ботагөз 353
б).
-Сапарың оң болсын, балам!-деді Сақпан қол беріп. –Естіп жатырмыз
балам мән-жайыңды. Аталарың айтыпты: Жақсы жүрген жеріне кент салады,
жаман жүрген жеріне өрт салады,- деп. Кент сала келді деп естідік сені.
Бетіңнен жарылқасын шырақ! (Сырдария 84 б).
Қорыта келгенде, мақал-мәтелдердегі антонимдік қатынаста тұрған
сөздердің семантикасы біздің қоршаған ортада, дүниеде болып жатқан
қайшылықтарды дәл басып береді. Қарама-қайшылық ұғымы болмаса өмірді сезіну
де, түйсіну де, қабылдау да соншалықты түсінікті болмас еді.
Біріншіден, зат есім антонимдер сөйлемде қайталанып келіп, адамның
жан-дүниесін өмірдегі күйзелісін, сезіміндегі толғанысын береді.
Екіншіден, қарама-қарсы ұғымдағы сын есім антонимдер де жарыстыра
қолданылып, адам өміріндегі құбылыстарды салыстыра, шендестіре отырып,
оқырманына ой салады.
Үшіншіден, мақал-мәтелдегі антонимдердің стильдік бояуы анық,
экспрессивті-эмоционалдық әсері күшті, ой мазмұнын тереңдетіп, өмір
құбылыстарынан, ой оралымдарынан хабар беретін мағыналы сөздер.
Қазақ тілінде сөздің құрамы жағынан лексика-семантикалық сөздер
тобының басты саласының бірі – омонимдер.
Омонимдерді алғаш зерттеушілердің бірі К.Аханов: Омонимия құбылысын
жан-жақты қарастырып, оның сырын ашудың зор маңызы бар. Сөздіктерде
омонимдер мен полисемия құбылысының бір-бірінен жігі ажыратылмай, теріс
берілуі жиі кездеседі. Бұлай болуы негізінен алғанда, омонимия құбылысы мен
полисемия құбылысының зерттелінбей келгендігімен байланысты. Омонимдерді
жан-жақты толық зерттеп, олардың ерекшеліктерін ашпайынша, сөздіктерде сөз
мағынасының шегін дұрыс ажыратып беру әр уақытта мүмкін бола бермейді –
дейді [5,13б].
Омонимдер мәселесі жайында орыс ғалымдары: Л.А.Булаховский,
В.В.Виноградов, Р.А.Будагов, Е.М.Галкина-Федорук, А.И.Смирницкий т.б. көп
салалы зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Көп мағыналы сөздер мен омонимдердің сыртқы формасы жағынан бір-біріне
ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құрылымы жағынан бұларды бірдей деуге
болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір-бірінен өзгешелігі түр-
тұрпатында емес, мағынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да
көп мағынасы болады.
Омонимдер біркелкі дыбысталып айтылатын, бірақ ұғымы әр басқа сөздер
тобын білдіреді. Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына, әр сөз табына да
дара-дара болып бөлініп жарылып тұра береді. Кейбір омонимдердің түп-
төркіні жағынан белгілі бір байланысы болғанымен, мағына жағынан бір-
бірінен соншалықты алшақ екендігі аңғарылады. Шығу тегі, жасалу тұрғысынан
полисемия құбылысымен белгілі бір байланысы бар омонимдер ғана көп мағыналы
сөздермен өзара ұштасып, бір-бірінен ажыратып бөлуге келгенде қиындық
тудырады. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудың бірден-бір
жолы – мағыналық байланыстың сақталуы мен сақталмауы негізгі тірек болып
саналады. Егер мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзілмей, қалай
да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі мағынасы
ретінде қаралып, көп мағыналы сөз деп танылады.
Мағыналардың арасындағы семантикалық байланыс біржола үзіліп әр
мағына өзінше дараланып, бір-бірінен ажыратылған болса, ондай сөздер
омонимдес сөз деп қаралады.
Тіліміздегі сөздердің мағыналық дамуы – олардың ішкі мүмкіндігіне
байланысты өзіндік заңдылықтары мол күрделі құбылыс. Бұл құбылыстың бір
көрінісі – гомогенді (бір текті) омонимдердің пайда болуы.
Гомогенді омонимдер – дегеніміз о бастағы шығу тегі бір, түбірі де,
мағынасы да бір сөздің сапалық дамуы нәтижесінде бір-бірінен алшақтай
түсіп, тақырыптық екі салаға, екі дербес мағынаға ие болған лексемалар.
Омонимдерді қазақ тілінде қарастырған К.Аханов, Т.Қордабаев,
М.Бельбаева [7,192б]. Сөз мағынасын қарастыру барысында жалпы сөз еткен
ғалымдар: Ғ.Мұсабаев [8], Р.Барлыбаев [9,205б], Б.Ш.Мұхамеджанов [10],
Ш.Жалмаханов [11], А.Османова [12,62-74б], А.М.Құрманалиева [13,14-19б].
Алайда, омонимия құбылысы қаншама зерттеліп келе жатса да, оның
күрделі табиғатына тән заңдылықтардың қыры мен сыры түгел ашылды деп
тұжырым жасауға болмайды. Омонимдердің табиғатын қарастыратын еңбектерде
көбінесе дау туғызатын және өз шешуін айқындауды қажет ететін мәселелердің
бірі-омонимдердің тілімізде пайда болу тәсілдері.
Зерттеушілердің бір қатары омоним сөздер деп танылу үшін омонимдік
қатарға енетін сөздер өздерінің шығу тегі жағынан гетерогенді (әр текті),
яғни тұлғалық ұқсастығы мен сәйкестігі кездейсоқ болуы керек деген
принципті ұстанса, енді бір топ зерттеушілер тілде гомогенді (бір текті)
омонимдердің болуы да заңды деп тұжырымдайды.
Сонымен, жалпы тіл білімінде, сондай-ақ жеке тілдердің фактілері
бойынша омонимия құбылысы туралы қалыптасқан пікірлердің үш-төрт топқа
саятындығын көреміз. Олар:
1. Омонимия тіл-тілдердің бәріне тән, ұқсас әрі ортақ құбылыс.
2. Омонимдер тек әр текті (гетерогенді) сөздерден және күтпеген жерден
(спонтанно) пайда болатын құбылыс.
3. Омонимдер сонымен қатар, бір текті (гомогенді) cөздерден де пайда
болатын тосын құбылыс.
4. Омонимдер екі түрлі жолмен:
- Гетерогенді (әр текті) сөздерден және (бір текті) гомогенді сөздердің
іштей жіктеліп алшақтай түсуі арқылы пайда болатын құбылыс.
Тіліміздегі гомогенді омонимдер ең алдымен, өмірдегі өзіндік қасиет-
ерекшеліктерге толы, әр түрлі белгілерге ие құбылыстардың атауы екені
белгілі. Мәселен, қазіргі уақытта бір-бірімен омонимдік қатынасқа түскен
Төбе 1. яғни адам басының үстіңгі жағындағы бөлігі мен табиғаттағы
дөңестеу келген жер бөлігі. Төбе 2. өзіндік белгілері мынадай: а)
соматикалық атау, ә) географиялық объект. Географизм төбенің өзіне тиісті
мағынаны толық игергендігі соншалық, тілімізге ол: астау төбе (басы
тегістеліп, ішіне түсе бастаған төбе), Күлтөбе, Қостөбе, Көктөбе,
Күлтөбенің басында күнде жиын, күнде той т.б. және де келесі мақал-
мәтелдерде кездеседі: Аты аталмаған жігіттен, аты аталған төбе артық;
Мысық жоқта тышқан төбеге шығады; Төре аяғы маймақ төбе басы сайғақ;
Төркініне сенгеннің төбесі тесік.
Кез келген суреткер шығармаларында омонимдер шығарманың көркемдік
дәрежесін биіктету мақсатында қолданысқа түсіреді. Омонимдер халық ауыз
әдебиетінде жиі қолданыста кездеседі. Омонимдерді өз шығармаларында тіл
көркемдігінің бейнелігін арттыру үшін қолдану суреткердің шеберлігіне
байланысты. Омонимдердің мағыналық топтарын анықтау үшін көркем шығармада
контекстік сипат басым келеді. Омонимдер, антонимдер немесе синонимдер
сияқты мақал-мәтелдерде қатар келе бермейді және де сирек кездеседі. Сонда
да кейбір мысалдар келтірейік:
Қара жерді жамандама, қайтып сонда барасың,
Қауым елді жамандама, қарғысына қаларсың,
Қараның таққа мінгені – бір-біріне құда түскені,
Шөп те болса, көп болсын, көп қараса, жоқ табылар,
Дәмді аспен қарным тойса деген арман,
Мұршам жоқ, ой ойлауға онан арман.
Заттық мағынада берілген.
1) Қара cын есім, түс, бояу деген ұғымды білдіреді.
2) Қара қарапайым, халық арасынан шыққан адам, қара халық, бұқара дегенді
білдіреді.
Бұл мақалдағы қара сөзі бір-бірімен омонимдес сөздер. Омонимдік
қатарлардың әрқайсысын есім сыңар мен етістік сыңар әуелде лексикалық
мағыналары жақын болып, кейін бір-бірінен алшақтап, бірі есімге, екіншісі
етістікке қатысты болып кеткен. Сондықтан бұлар омонимдер ретінде танылады.
Сөздер мағыналық жақтан дамып, әрқайсысының мағыналары бір-бірінен алшақтау
нәтижесінде жасалған омонимдер.
Мысалы: Адам ойға тоймас, қасқыр қойға тоймас,
Ұлы жүзді қауға беріп малға қой,
Орта жүзді қамшы беріп дауға қой,
Кіші жүзді найза беріп жауға қой.
Бұл мақалдағы қой сөзі бір-бірімен омонимдес. Бірінші мақалдағы қой
сөзі зат есім, тура мағынасында төрт түлік малдың бірі ретінде алынған. Ал
екінші мақалдағы қой сөзі іс-әрекетті білдіреді, етістік қызметін атқарады.
Жылағанды сұрама, күлгенді сұра.
Жылағанның мұңы бар, күлгеннің сыры бар.
Қайғың болса досыңа бар, қарның ашса қосыңа
бар.
Жоғарыдағы берілген мақалдың біріншісінде айтылған бар сөзі
модальдік мағынаны білдіреді, мұнда адамның уайым-қайғысы бар деген адамның
мұңы бар, күлген адамның сыры бар деген ұғымда айтылған. Мұндағы бар
модаль сөзі осы мағынада жұмсалған.
Екінші мақалдағы досыңа бар, қосыңа бар дегенде бар сөзі етістік
түрінде, қимыл-әрекетті білдіреді. Сондықтан да бұл бар сөзі бір-бірімен
омонимдес. Себебі, бұл келтірілген мақал-мәтелдердегі қой, бар сөздері
мағыналық жақтан дамып, әрқайсысының мағыналары бір-бірімен алшақтау
нәтижесінде жасалған омонимдер.
Мақал-мәтелдегі синоним сөздерге тоқталатын болсақ,ғалым
Ф.Ш.Оразбаева өзінің Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім синонимдер атты
еңбегінде мынадай тұжырым жасайды: Кез келген тілді алсақ, синонимдер –
сол тілдің сөздік құрамы мен сөз байлығының дәрежесін байқатар көрсеткіш.
Оның тілдегі сөздік қордың дамуына емес, жалпы көркем әдебиеттің, өнердің
кемелденіп, толысуына, көркем сөздің жетілуіне, күнделікті өміріміздегі
қарапайым сөйлеу тілінің нәрленіп, қалыптасуына тигізер әсері мол. Осы
тұрғыдан алғанда, лексикалық синонимдердің қоғамдық-тілдік қарым-қатынаста
атқаратын маңызы зор. Синонимдер, біріншіден, әдеби тілдің жоғары талғамды
болуын қажет етсе, екіншіден, қарапайым сөйлеу тілінің әдеби тіл дәрежесіне
көтерілуіне әсерін тигізеді [14,3б].
Әрбір адамның көңіл күйіне, көзқарасына, мақсатына сай ойды дәл, әрі
көркем етіп айтуда синонимдер маңызды қызмет атқарады. Осы тұрғыдан
келгенде, сын есім синонимдер эмоционалды сезім-күйлер мен әр түрлі нәзік
реңктерді білдіруде ерекше орын алады. Сын есім синонимдер тілде мынадай
мақсаттар үшін қолданады.
1. Затттар мен құбылыстардың қасиеттерін жан-жақты дәлме-дәл түсіндіру
үшін.
2. Қосымша эмоционалды-экспрессивтік мәнді білдіру үшін.
3. Бір сөзді ретсіз қайталамау үшін.
Бірыңғай синонимдік қатарға енетін сөздердің ұқсас, сәйкес
мағыналылықтан басқа да ерекшеліктері жоқ емес. Жалпы лексикалық
синонимдерді анықтау мәселесінде бір ұғымды білдіре келіп, түрлі
экспрессивтік-стилистикалық бояулар арқылы ажыратылатын, бір сөз табына
енетін тұлғасы әр басқа сөздердің мағыналық ұқсастығы қатар алынғаны жөн.
Синоним сөздердің мағыналық үндестігі оның басқа да белгілері мен
ерекшеліктеріне негіз болады:
1. Синонимдердің лексикалық мағыналары ұқсас, сәйкес болады.
2. Синонимдік қатарға енетін сөздер бір ұғымды білдіреді.
3. Өзара синоним сөздер бір сөз табына жатады.
4. Синонимдер бір-бірінен эмоционалдық реңк пен экспрессивтік мәндер арқылы
ажыратылады.
Мысалы: үлгілі - өнегелі – тәлімді – тәрбиелі синонимдік қатардағы
сөздер, жақсы тәлім-тәрбие алған деген ұғымды білдіре келіп, өзара
синонимдес болып тұр. Бұл синонимдес сөздердің мағыналары өзара ұқсас
болғанымен, бірдей емес. Үлгілі сөзінде үлгілі боларлық қасиет мол деген
мағына басымырақ болса, өнегеліде дәл осы мағына алғашқы сөзден де тереңдей
түсіп, өзіңдік мағыналық реңкке ие болған. Ал тәлімді сөзінде көрген
түйгені көп, тәрбиеліде жақсы тәрбиеден шыққан деген мағыналар
ілгергілермен үйлесіп тұр.
Бірыңғай синонимдік қатарға енетін осы үлгілі, өнегелі, тәлімді,
тәрбиелі сөздері өзара мәндес болғанымен, формалық, тұлғалық жағынан бірдей
емес, әркелкі. Бұл да синонимдерге тән ерекшеліктердің бірі.Кейде
синонимдес сөздер әр түрлі аффикстер қосып алу арқылы, бір түбірден пайда
болса да, олар формалық жағынан тепе-тең бола алмайды. Ортақ түбірден пайда
болған мұндай синонимдер ұқсас мағынаны өзара мәндес (синонимдес) аффикстер
арқылы білдіреді.
Синонимдес сөздердің келесі ерекшелігі – олардың бір сөз табынан
болуы. Мұндай жағдайда белгілі бір синонимдік қатарға енетін сөздер
(негізгі түбір болсын, негізгі аффикстердің көмегімен басқа сөз табынан
жасалған туынды түбір болсын) бір сөз табында тұруы шарт. Мәселен,
синонимдік қатарға енген жоғарыдағы – үлгілі, өнегелі, тәлімді, тәрбиелі
сөздері – сөз тудырушы аффикс арқылы зат есімнен (үлгі, өнеге, тәлім,
тәрбие) жасалған туынды сын есімдер.
Сонда синонимдердің ең бастысы, негізгі қасиеті неде деген сұраққа
жауапты синонимдес сөздердің мағынасынан іздеген жөн. Синонимдес
құбылыстағы басты ерекшелік – сөздер арасындағы мағыналық сәйкестіктердің
бір ұғым төңірегінде ұштасуы.
Сол сияқты, дүниедегі құбылыстардың кейбір белгілерін адамның кейбір
қасиеттерімен салыстырып, адамға ауыстырып айту арқылы да сөз ауыспалы
мағынада жұмсалуы мүмкін. Мысалы, ешнәрсені көруге болмайтын жарықсыз
мезгілді қараңғы деп айтамыз. Шам жанбаған кездегі қараңғылық пен оқымаған
сауатсыз адамның көңіліндегі қараңғылық салыстырылып, екеуі де бір сөзбен
аталынған. Қараңғы сөзі бірде тура, негізгі мағынада қолданылса,
екіншісінде ауыспалы мағынада жұмсалады. Ал, қараңғы сөзінің ауыспалы
мағынасы сауатсыз, надан деген сөздермен синонимдес болады. Осы сияқты
ерекшеліктерді, сөздің ауыспалы мағынада қолданылуын төмендегі сын
есімдерден де аңғаруға болады: салмақты (тура мағына) – ауыр; салмақты
(ауыспалы) – байыпты, байсалды, сабырлы.
Шындығында қоғам дамыған сайын адам қолданысындағы сөздердің де
лексикалық мағынасы дамып, көбейіп, негізгі мағынасына бірнеше жаңа мағына
қосылып, әсерлігі арта түседі, яғни синонимдік қолданыстың ауқымы күшейе
түседі.
Қазіргі кезеңде лексиканың бір саласы синонимдер жайлы тіл мамандары
көптеген еңбектер жазып, зерттеу жұмыстарын жүргізуде.
Синонимнің өзіне тән ерекшеліктері – тілімізді әсерлеу, өрнектеу
барысындағы қызметі туралы әр түрлі пікірлер айтылып жүр.
Синонимдерге анықтама беруде әр автор әр түрлі белгілерге сүйенеді,
мәселен, Л.А.Булаховский, А.Д.Григорьева, Л.Н.Саркисова, В.К.Фаворин
синонимдер мағынасы жағынан тең сөздер десе, Р.А.Будагов, А.Н.Гвоздев,
қазақ ғалымдары К.Аханов, Ә.Болғанбаев синонимдер – мағыналары жағынан
сәйкес келіп, бір ұғымды білдіреді дейді. Сол сияқты А.Реформатский
синонимдер әр түрлі ұғымды білдіреді деп есептесе, Е.М.Галкина-Федорук,
Н.М.Шанский, К.В.Горшкова синонимдер бір ғана объективтік шындықты бейнелей
келіп, стилистикалық және мағыналық реңктер арқылы айқындалатын сөздер деп
тұжырымдайды.
Қазақ тіліндегі көп мағыналы сөздерден жасалған синонимдердің лексика-
семантикалық сипатын анықтап, көп мағыналы сөздер мен синоним, омоним,
антоним категорияларының жүйелі түрде бір ғана парадигмалық қатынасқа
енетіндігін ғалым Ғ.Қ.Резуанова өзінің кандидаттық диссертациясында
қарастырып, синонимге мынадай тұжырым жасады: Тіліміздегі синонимдер
лексиканың құрамды бір бөлігі болғандықтан, сөздік құрамда болған
өзгерістер оларға да (синонимдерге) күшті әсер етіп олардың бойынан айқын
көрініп отырады. Ендеше, синонимдер сөздік құрамға тән ортақ заңдылықтармен
дамып, өзгеріп, байып отырады. Тіліміздегі синонимдерді тек тілдің өзінің
ішкі даму заңдылықтарымен ғана байланыста емес, жалпы қоғам тарихымен және
қазақ халқының өз даму тарихымен байланыстыра зерттеу қажет[15,62-63б].
Бұл дұрыс пікір, себебі қай халықтың болса да өміріндегі түрлі құбылыстар,
басынан өткен дәуірлері оның тіліне ізін қалдырып, белгілі бір лексикалық
ұғыммен ұласып жатады. Ол халықтың әлеуметтік-саяси тіршілігі де, ұлттық
болмысы мен танымы, мәдени дүниесі де сөздік құрамнан, ондағы сөздердің
мағынасынан айқын білініп тұрады.
Қоғамның дамуымен байланысты сол қоғамның қатынас құралы болатын тіл
де, оның қалпы, құрылысы, байлығы, ондағы жеке сөздерде де, олардың
мағыналары да сол қоғаммен бірге өзгеріп отырады. Өйткені, қоғамда жаңадан
пайда болған заттың өзін немесе оның бойындағы түрлі белгілерін адам бәрін
бірдей бір мезгілде танып білмейді. Ол оны біртіндеп бақылау барысында
танысып, біліп, өзінің ойлау қабілетін дамыта түседі. Сөйтіп, белгілі бір
заттың сан алуан сыр-сипатын, жан-жақты терең танып білудің нәтижесінде
синоним сөздер пайда болады. Осыған орай синонимдер кездейсоқ құбылыс емес
деп айта аламыз. Себебі олар жайдан-жай, құр бекер туа салмаған. Олар
өмірге қажеттіліктен келіп, біреулері ілгері, екінші біреулері соңынан
шығып отырады.
Синонимдік қатарға енетін синоним сөздердің енді біреулері бәрі бірдей
бір кезде пайда болуы да мүмкін
Синонимде көп сыр бар. Алдымен, бұл – толассыз қозғалыста тұратын,
яғни әрқашан толығып, дамып, тазарып, жаңарып, өзгеріп отыратын құбылыс. Ал
синонимдердің пайда болу жайы – бүтін бір тарих. Біз қарастырып отырған
еңбегімізде мақал-мәтелдерде кездесетін синонимдердің бір кішкене бөлігіне
ғана талдау жасадық. Суреткер әр синонимнің туу тегіне қарамайды, ұғым
дәлдігіне, айтылу ажарына қарайды. Айталық, солдат – қазақ сөзі емес, тіпті
орыс сөзі де емес, неміс сөзі. Біздің ана тілімізде солдаттың әскер,
жауынгер, сарбаз т.б. сыңарлары бар. Ал синонимдік қатардағы сөздердің саны
кейде қырықтан да асып жығылады.
Синонимдер ауыз екі тілге де қатысты, көркем әдебиет стилінде де
қолданылады. Көркем шығармада жеке ақын жазушының стиль, тіл – мәнер
ерекшелігіне байланысты қолданылатын антонимдер бар. Көркем шығармада
кездесетін антонимдердің көбі жеке автордың өзі қолданатын контекстік
ыңғайындағы синонимдер болып келеді.
Отан туған жер, ата-ана, бала, әйел заты туралы мақал-мәтелдердегі
синонимдер:
Кеңес қылған ел азбас, кеңінен пішкен тон тозбас; Әйелдің ақылын
жесірінде байқа, баланың ақылын жетімінде байқа; Алмауттан ат мінсең,
жақын болар алысың. Әдепті, арлы жар сүйсең, оңғарылар бар ісің;
Жолдасың жақсы болса, жолым ұзақ деме, жолдасың жаман болса, қолым ұзын
деме; Бір көрген біліс, екі көрген таныс.
Мақал-мәтелдерде мағыналық синонимдер бір-бірімен мағыналық реңктер
арқылы ажыратылатындықтан, бір стильдің өз ішінде кезектесіп, кейде
қатарма-қатар келе береді. Бұл әрбір жеке қолданыстағы сөздердің мағынасын
жалпы ойды анық, әрі дәлме-дәл нақтылы түрде жеткізу үшін қолданылады.
Алмауттан ат мінсең, жақын болар алысың, Әдепті, арлы жар сүйсең,
оңғарылар бар ісің.
Бұл сөздің өзіндік мағыналық реңкімен қоса, экспрессивті стильдік
мәні бар. Бұлар қолданғанда әрқайсысы үлкейіп те, кішірейіп те, бірінің
орнын бірі баса береді.
Мағыналық синонимдер дербес мағыналы сөз таптарының көпшілігінен
кездеседі. Заттық ұғымдағы сөздердің ішінде мағыналық синонимдер нақтылы
ұғымдағы зат есімдерден гөрі, абстракциялық мағынадағы сөздерден көбірек
табылады.
Тіліміздегі кейбір нақтылы заттың атауы болып жұмсалатын сөздердің
мағынасына тереңірек үңілсек солардың біреуі ғана конкретті ұғымды
білдіреді де, қалған сыңарлары әрдайым абстракциялық мағынада
жұмсалатындығын байқауға болады. Мысалы:
Бірлік қайда болса, еркіндік сонда,
Еркіндік қайда болса, елдік сонда.
Бұл мақал-мәтелдегі бірлік, елдік, бір-бірімен синоним ретінде
жұмсалып тұр. Беретін мағынасы ұйымшылдықты білдіреді, бірлік бар жерде
тірлік бар деген тіркеспен мазмұндас, мәндес идеяны береді. Мұндағы
елдік нақты ұғымда бірлік абстракциялық мәнде айтылған.
Зат есімнен келген мағыналық синонимдердің барлығы абстракциялық
мағынада қолданылады. Сондықтан мақал-мәтелдерде немесе т.б. әр түрлі реңк
тудыру мақсатымен кезектесе береді.
Абстракциялық ұғымда жұмсалатын мақал-мәтелдердегі заттық ұғымдағы
синонимдер мен мағыналы болып та, біреуінен-біреуінің мағынасы артық кем
түрінде де келе береді.
Етістіктен болған синонимдердің арасынан мағыналық синонимдер көптеп
кездеседі. Етістік синонимдердің де ұғымдық көлемі бірі артық екіншісі кем
бола беруі мүмкін.
Мәселен: Ерлі-зайыпты, ұрысар да керісер, керісер де келісер;
Ай толғанын білмейді, жігіт болғанын білмейді; Кісі елінде күркірегенше,
өз елінде дүркіре деген мақал-мәтелдерде ұрысар да керісер, толғанын –
болғанын, күркірегенше – дүркіре түрінде келген сөздер бір-бірімен
синоним болып, іс-әрекет, қимылды білдіру арқылы етістік синонимдерге
жатады. Бұл мақал-мәтелдердің өн - бойында үлкен тәлім-тәрбиелік, өнеге
жатқандығын байқауға болады.
Синоним сөздер адамның жан дүниесіндегі арпалысты, іс-әрекетпен
байланысты береді. Мұндағы етістік түріндегі синоним сөздер мақал-
мәтелдерде стильдік мағынасы, салмағы басым түрде жұмсалған. Осы мақал-
мәтелдегі Кісі елінде күркірегенше, өз еліңде дүркіре түрінде айтылған
мақалдың мән-мағынасы айрықша. Себебі, халықта мынадай мақал бар: Басқа
елде сұлтан болғанша, өз елінде ұлтан бол. Алдыңғысы соңғысының
мағынасымен сабақтас, мазмұндас. Өйткені, кез келген адам, біріншіден, өз
елінің азаматы, сондықтан басқа елге, жерге барып атыңды шығарғанша,
халқыңа адал қызмет етіп, өз жеріңді, өз еліңді дүркірет, шамаң келгенше аз
да болса, өз еліңе қолқабыс тигізу керек мағынасында ұлттық намыс, ұлттық
таным, тәлім-тәрбие деген идеяны мегзейді.
Етістік синонимдер белгілі бір ұғымды бірінен-бірін сатылап үлкейтіп,
өсіріп дамытуға соншама икемді келеді.
Мақал-мәтелдердегі сын есімнің құрамынан мағыналық синонимдердің мол
қорын табуға болады. Алайда бұл синонимдердің әрқайсысы сапалық дәрежесі
жағынан әрқилы.
Сын есімнен болған кейбір мағыналық синонимдердің белгілі антонимі
болады да, солардың әрқайсысы өзінше жеке-жеке синонимдік топ құрып,
бөлініп тұрады. Бұлар да біреуінен-біреуі күшейіп, не кеміп, өзара мағына
жағынан әркелкі болып келеді.
Әдепті арлы жар сүйсең, оңғарылар бар ісің; Жолдасың жақсы болса,
жолым ұзақ деме. Жолдасың жаман болса, қолым ұзын деме - деген мақал-
мәтелдерде әдепті-арлы, ұзақ – ұзын сын есім түрінде келген синонимдер.
Мақал-мәтелдерде үстеулік мағынадағы сөздердің тобынан да
синонимдердің неше алуан түрлері ұшырасады. Бұлар әдеби стильдің белгілі
бір саласында жаппай жарысып қолданыла береді.
Бұл сөздердің жалпы мағынасы белгілі іс-әрекеттің қимыл-қозғалыстың
соншалықты тездікпен өтуін көрсетеді. Аталған сөздер тек мағыналық реңкі
жағынан ғана емес, аффикс қабылдау, басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсуі
жағынан да түрлі-түрлі болып келеді.
Синоним сөздердің стильдік бояулары ол сөздерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz