Қылмыстық құқықтың жүйесi жəне оның мiндеттерi
КІРІСПЕ
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ТҮСІНІГІ
1.1 Қылмыстық құқық түсінігінің мәні
1.2 Қылмыстық құқық пәні, қағидалары
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖҮЙЕСI ЖƏНЕ ОНЫҢ МIНДЕТТЕРI
2.1 Қылмыстық құқық жүйесi
2.2 Қылмыстан өз еркiмен бас тарту
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ТҮСІНІГІ
1.1 Қылмыстық құқық түсінігінің мәні
1.2 Қылмыстық құқық пәні, қағидалары
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖҮЙЕСI ЖƏНЕ ОНЫҢ МIНДЕТТЕРI
2.1 Қылмыстық құқық жүйесi
2.2 Қылмыстан өз еркiмен бас тарту
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев Қазақстан халқына арнаған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты 2007 жылғы Жолдауында құқық қолдану іс-тәжірибесін жетілдіру және құқық тәртібін нығайту жөнінде былай деп атап көрсетті:
- Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз демократия мен құқық тәртібі - ажырағысыз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет.
Біріншіден, құқық қорғау мен басқа мемлекеттік органдардың құқық тәртібін қамтамасыз ету саласындағы ұйымдық және заңнамалық шараларын жетілдіру жөніндегі іс-қимылын үйлестіруді күшейту керек.
Екіншіден, өз назарымызды жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсуі проблемасына аударып, мұны кеміту шараларын қолдану міндет.
Үшіншіден, өзіміздің құқық қорғау органдарымызға есірткі қылмысы мен еларалық қылмыс секілді қатерлерге қарсы күресу үшін қосымша ресурстар мен құралдар беруіміз қажет.
Төртіншіден, елімізде құқық бұзушылықтың алдын алудың жалпы мемлекеттік жүйесінің жасақталып, жұмыс істеуін қамтамасыз ету, бұл іске жұртшылық пен халықты кеңінен тарту керек.
Сондай-ақ Елбасы Жолдауында құқық қолдану іс-тәжірибесін жетілдіру және құқық тәртібін нығайту жолдарын айқын атап көрсетті:
- Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз демократия мен құқық тәртібі - ажырағысыз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет.
- Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз демократия мен құқық тәртібі - ажырағысыз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет.
Біріншіден, құқық қорғау мен басқа мемлекеттік органдардың құқық тәртібін қамтамасыз ету саласындағы ұйымдық және заңнамалық шараларын жетілдіру жөніндегі іс-қимылын үйлестіруді күшейту керек.
Екіншіден, өз назарымызды жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсуі проблемасына аударып, мұны кеміту шараларын қолдану міндет.
Үшіншіден, өзіміздің құқық қорғау органдарымызға есірткі қылмысы мен еларалық қылмыс секілді қатерлерге қарсы күресу үшін қосымша ресурстар мен құралдар беруіміз қажет.
Төртіншіден, елімізде құқық бұзушылықтың алдын алудың жалпы мемлекеттік жүйесінің жасақталып, жұмыс істеуін қамтамасыз ету, бұл іске жұртшылық пен халықты кеңінен тарту керек.
Сондай-ақ Елбасы Жолдауында құқық қолдану іс-тәжірибесін жетілдіру және құқық тәртібін нығайту жолдарын айқын атап көрсетті:
- Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз демократия мен құқық тәртібі - ажырағысыз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет.
1 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауы. 2007 ж.
2. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. — Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-61
3. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық. Оқулық. Алматы 2006.
4 Е.И. Кайыржанов Е.И. Уголовное право РК (Общая часть). А.:1998.
5. Л.Шуберт Об общественной опасности преступного деяния. - 220 c. ГОСУДАРСТВЕННОЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО ЮРИДИЧЕСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ Москва — I960 Предисловие к русскому изданию 5.
6. Н.Ф.Кузнецова. „Преступление и преступность”. М.: 1969. 618 с.
7. Н.Д.Дурманов. Қылмыс ұғымы. КСРОҒА баспасы. 1948. 249б.
8. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. Алматы. 1999.
9. Курс советского уголовного права. 1 т., 73 б.
10. Ағыбаев А.А. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiм. Алматы, 1999
11. Беляев Н.А. Уголовно-правовая политика и пути ее реализации. Л., 1986
12. Босхолов С.С. Основы уголовной политики. Конституционный, криминологический, уголовно-правовой и информационный аспекты. М., 1999
13. Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан. (Сравнительный комментарий к книге Дж. Флетчера и А.В. Наумова«Основные концепции современного уголовного права). Алматы, 2001г.
14. Дулатбеков Н.О. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiм. Астана, 2001
15. Жунусов Б.Ж. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Караганда, 1998
16 Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 2003
17. Ковалев М.И. Монография. Қылмыс ұғымы мен белгілері және оның жіктеудегі мәні. Свердловск, 1977.
18. Кривоченко Л.Н. Қылмысты жіктеу. Харьков. Жоғары мектеп. 1986.
19. Прохорова В.С. Монография. Қылмыс және жауапкершілік. Ленинград университеті баспасы. 1984.
20. Самалдыков.М.К. Цели уголовно-исполнительного законодательства Республики Казахстан требуют кардинального изменения // Фемида. − № 12. − 2002. − С. 90−94
21. Саркисов Г.С. Қылмысты ескертудің әлеуметтік жүйесі. Ереван. „Аэстон” баспасы. 1975.
22. Сахаров А.Б. КСРО қылмыскерлердің жеке ерекшелігі мен қылмыстық себептері. М., Заң әдебиеті, 1961.
2. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. — Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-61
3. Бұғыбай Д.Б. Қылмыстық құқық. Оқулық. Алматы 2006.
4 Е.И. Кайыржанов Е.И. Уголовное право РК (Общая часть). А.:1998.
5. Л.Шуберт Об общественной опасности преступного деяния. - 220 c. ГОСУДАРСТВЕННОЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО ЮРИДИЧЕСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ Москва — I960 Предисловие к русскому изданию 5.
6. Н.Ф.Кузнецова. „Преступление и преступность”. М.: 1969. 618 с.
7. Н.Д.Дурманов. Қылмыс ұғымы. КСРОҒА баспасы. 1948. 249б.
8. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. Алматы. 1999.
9. Курс советского уголовного права. 1 т., 73 б.
10. Ағыбаев А.А. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiм. Алматы, 1999
11. Беляев Н.А. Уголовно-правовая политика и пути ее реализации. Л., 1986
12. Босхолов С.С. Основы уголовной политики. Конституционный, криминологический, уголовно-правовой и информационный аспекты. М., 1999
13. Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан. (Сравнительный комментарий к книге Дж. Флетчера и А.В. Наумова«Основные концепции современного уголовного права). Алматы, 2001г.
14. Дулатбеков Н.О. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлiм. Астана, 2001
15. Жунусов Б.Ж. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Караганда, 1998
16 Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 2003
17. Ковалев М.И. Монография. Қылмыс ұғымы мен белгілері және оның жіктеудегі мәні. Свердловск, 1977.
18. Кривоченко Л.Н. Қылмысты жіктеу. Харьков. Жоғары мектеп. 1986.
19. Прохорова В.С. Монография. Қылмыс және жауапкершілік. Ленинград университеті баспасы. 1984.
20. Самалдыков.М.К. Цели уголовно-исполнительного законодательства Республики Казахстан требуют кардинального изменения // Фемида. − № 12. − 2002. − С. 90−94
21. Саркисов Г.С. Қылмысты ескертудің әлеуметтік жүйесі. Ереван. „Аэстон” баспасы. 1975.
22. Сахаров А.Б. КСРО қылмыскерлердің жеке ерекшелігі мен қылмыстық себептері. М., Заң әдебиеті, 1961.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ТҮСІНІГІ
1.1 Қылмыстық құқық түсінігінің мәні
1.2 Қылмыстық құқық пәні, қағидалары
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖҮЙЕСI ЖƏНЕ ОНЫҢ МIНДЕТТЕРI
2.1 Қылмыстық құқық жүйесi
2.2 Қылмыстан өз еркiмен бас тарту
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты 2007 жылғы Жолдауында құқық қолдану іс-тәжірибесін жетілдіру және құқық тәртібін нығайту жөнінде былай деп атап көрсетті:
- Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз демократия мен құқық тәртібі - ажырағысыз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет.
Біріншіден, құқық қорғау мен басқа мемлекеттік органдардың құқық тәртібін қамтамасыз ету саласындағы ұйымдық және заңнамалық шараларын жетілдіру жөніндегі іс-қимылын үйлестіруді күшейту керек.
Екіншіден, өз назарымызды жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсуі проблемасына аударып, мұны кеміту шараларын қолдану міндет.
Үшіншіден, өзіміздің құқық қорғау органдарымызға есірткі қылмысы мен еларалық қылмыс секілді қатерлерге қарсы күресу үшін қосымша ресурстар мен құралдар беруіміз қажет.
Төртіншіден, елімізде құқық бұзушылықтың алдын алудың жалпы мемлекеттік жүйесінің жасақталып, жұмыс істеуін қамтамасыз ету, бұл іске жұртшылық пен халықты кеңінен тарту керек.
Сондай-ақ Елбасы Жолдауында құқық қолдану іс-тәжірибесін жетілдіру және құқық тәртібін нығайту жолдарын айқын атап көрсетті:
- Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз демократия мен құқық тәртібі - ажырағысыз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет.
Біріншіден, құқық қорғау мен басқа мемлекеттік органдардың құқық тәртібін қамтамасыз ету саласындағы ұйымдық және заңнамалық шараларын жетілдіру жөніндегі іс-қимылын үйлестіруді күшейту керек.
Екіншіден, өз назарымызды жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсуі проблемасына аударып, мұны кеміту шараларын қолдану міндет.
Үшіншіден, өзіміздің құқық қорғау органдарымызға есірткі қылмысы мен еларалық қылмыс секілді қатерлерге қарсы күресу үшін қосымша ресурстар мен құралдар беруіміз қажет.
Төртіншіден, елімізде құқық бұзушылықтың алдын алудың жалпымемлекеттік жүйесінің жасақталып, жұмыс істеуін қамтамасыз ету, бұл іске жұртшылық пен халықты кеңінен тарту керек [1].
Бұл тақырыптың өзектілігі мен маңыздылығы қазіргі 21 ғасырда өз мазмұның жойған жоқ. Құқық, құқық бұзушылық термині пайда болған кезінен, бұл тақырыпқа зерттеушілер көп еңбек арнаған. Оның себебі, адамзат қандай да прогресстік жолға шықса да, адам мен адам, тұлға мен қоғам арасында әрқашан да түсінбеушілік пайда болады. Қоғам ішіндегі проблемаларды шешу үшін, біздің заманымызға дейн адамзат заң мен жеке құқықты ойлап тапты. Құқық бұзушылықпен, адам баласы жер бетін алғашқыда басып жүрген кезінен кездескен. Эмилем Дюркгейм айтқандай: Құқық бұзушылық әр сау қоғамның бір белгісі. Сонымен де, құқық бұзушылықтын қандай да формасы, жеке тұлғаға, жалпы қоғамға, тұтас мемлекетке де, материалдық, социалдық, психологиялық, саяси да, зиян келтіреді. Жақын туыстарынан айырылуы, ақша жағынан зиянға ұшырауы, денсаулыққа зардап шегуі және т.б., бұның барлығы әр адамға өте ауыр тиеді. Ал әлемдік масшабтағы құқық бұзушылықты алсақ, бұл - терроризм, геноцид, соғыстар, рассалық бөлініс, бүкіл адамзатқа, планетарлық масштабта зиян келтіреді. Сондықтан да, біз қоғамды реттейтін заңды ережені, құқық, немесе норма деп атаймыз. Осыған байланысты ережелерге қарсы әрекеттерді, біз құқық бұзушылық, немесе қылмыс деп те, атаймыз.
Құқық бұзушылықты түсіну және ашу, бұл мемлекет және құқық теориясы пәнінің басты қызметтердің бірі. Бұл проблемаға өте терең зерттеу жүргізу, оның социальдық маңызын білу, қоршап тұрған факторды есепке алу, болашақта заң бузұшылықты азайту, жетістіктерге қол жеткізе білу, бұның барлығы болашақ заңгерлерге үлкен көмек береді.
Бұл тақырыпты зерттегенде алғашқыда, құқық бузұшылықтың жалпы белгілерге дұрыс, жеке сипаттама беру керек. Құқық бузушылықтың классификациясы болса да (азаматтық, әкімшілік және т.б. қ.б.), оларды біріктіретін ортақ белгісі бар бұл - белгіленген ережелерді орындамау немесе заңға бағынбау. Есімізге салған жөн, құқық бұзушылық, бұл адамдар әрекетті (немесе әрекетсіздігі) және де, жауапқа тек адамдар тартылады. Қоғамға табиғат немесе жануар әрекетінен зиян келсе, олар жауапқа тартылуы мүмкін емес. Бірақ та, тарихқа назар аударсақ, 18 ғасырға дейн Еуропаның кейбір елдерінде жануарларды жауапқа тарту процестері кездескен. Жаупқа тарту процесстерінде де, өзіне тән ерекшеліктері бар. Мысалы, 14 жасқа толмаған балаларды заң алдына жауапқа тартуға болмайды. Тек қана белгілі елдің азаматы ғана емес, сонымен бірге басқа елдің азаматтары да, қылмыс үшін жаупқа тартылады.
Қылмыстық құкық бойыншы - адамның қылмысты ақырына дейін жеткізу мүмкіндігін ұғынып, қылмыс қадайынды кәрекеттерін токтатуы не қылмыс істеугеи тікелей бағытталған іс-әрекетті (әрекетсіздікті) тоқтатуы. Адам осы қылмысты ақырына дейін жеткізуден өз еркімен бас тартса, ол осы қылмыс үшін қылмыстық жауапка тартылуға тиіс емес. Қылмысты ақырына дейін жеткізуден өз еркімен бас тартқан адам, оның нақты жасаған әрекетінде өзге қылмыс құрамы болған жағдайда ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс [2].
Қылмыс ұғымы туралы түрлі көзқарастар, пайымдаулар әлі бір ізге түсе қойған жоқ. Осы курстық жұмыста ХХI ғасырдың басында, Қазақстанның криминология саласында С.Я.Булатов, Е.І. Қайыржанов, Ү.С.Жекебаев, Н.М.Әбдіров, А.Н.Ағыбаев, Е.О.Алауханов, З.О.Ашитов, Б.С.Бейсенов, Н.О.Дулатбеков, Б.Ж.Жүнісов, М.С.Нәрікбаев, И.И.Рогов, Д.С.Чукмаитов, К.А.Бегалиев, К.Ш.Курманов, Л.Ч.Сыздықова және тағы басқа ғалымдардың елеулі еңбектері басшылыққа алынды.
1.1 Қылмыстық құқық түсінігінің мәні
Кейбiр еуропа халықтарының тiлдерiнде қылмыстық құқықтың негiзiнде қандай ой жатыр деген мəселеге байланысты бұл ұғым екi түрлi атауға ие. Егер ой қылмыс туралы болса, онда оныcriminal law - (ағылшын), droit criminel - (француз), criminal - recht (немiс), - латынның "crimen" - қыл мыс, яғни қылмыс туралы құқық деген мағынада, ал егер бiрiн шi орынға
қылмысы үшiн жаза деген ой ығыстырылса, онда оны - penal law, droit penal, strafrecht - латынның "poena" - жаза, яғни жаза туралы құқық деген мағынада қолданылады.
Көптеген авторлардың айтуынша, қылмыстық заңдар деп "адам басымен" жауап беретiн, яғни өмiрiмен жауап беретiн заңдар аталады. Мұнда сөз адамның "басымен" байланысты, орыстың "уголовное" сөзi "голова" сөзiмен түбiрлес жатуында деп жорамалдайды. Бұл деректер нақты емес. Дей тұрғанмен, қылмыстық құқықтың ұғымы барлық уақытта заңмен, яғни қылмыстық əрекет үшiн жазаны анықтаушы заңмен байланыстырылып отырылды.
Кез келген мемлекеттiң құқық жүйесi бiрнеше салалардан: конституциялық құқық, əкiмшiлiк құқық, азаматтық құқық жəне т.б. құқық салаларынан тұратыны белгiлi. Осы құқық салалары iшiнде қылмыстық құқық та бар. Құқық жүйесiнiң құрамдас бөлiгi бола тұра қылмыстық құқық жалпы құқыққа тəн барлық белгiлердi (нормативтiлiк, орындау мiндеттiлiгi жəне т.б.) қамтитын құқық саласы болып табылады. Басқа құқық салаларынан ол ең алдымен пəнiмен, яғни қоғамдық қатынастарды реттеу шеңберiмен (аясымен) ерекшеленедi.
0.2 Қылмыстық құқық пәні, қағидалары
Логика ғылымына сəйкес "пəн" ұғымы - бұл танымның белгiлi обьектiсi немесе қабылдауға, атауға, анықтауға болатын нəрселердiң барлығы. Ал қылмыстық құқықтың пəнi болып не табылады?
Қылмыстық құқықтың реттеу пəнi өте кең, оған мемлекеттiк жəне қоғамдық құрылыс, меншiк, жеке адам жəне оның ар-ожданы, құқықтары мен бостандықтары, құқықтық тəртiп жəне сонымен бiрге басқа құқық салаларымен реттелiп қойған қоғамдық қатынастардың шеңберi де кiредi. Қылмыстық құқықтың реттеу пəнiнiң ерекше белгiсi болып қылмыстың жасалуымен байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар табылады, яғни қылмыстық құқық заңмен қорғалатын қатынастарға қауiптi қол сұғушылық жасалу салдарынан туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейдi. Құқықтық реттеудiң нəтижесiнде бұл қатынастар қылмыстық-құқықтық қатынастар деген атауға ие болады.
Қылмыстық құқықтық реттеу пəнiн мынадай үш негiзгi қатынастар құрайды.
Оның бiрiншi түрi қорғаушылық қылмыстық-құқықтық қатынастар деп аталады. Бұл қатынас қылмыстың жасалуына байланысты туындайды. Бұл-қылмыстық заңмен тыйым салынған қылмыстық əрекеттi жасаған адам мен мемлекеттiң атынан сот, тергеушi, прокурор, анықтау органдары арасындағы қатынас.
Аталған құқықтық-қатынастың əрбiр субьектiлерi белгiлi бiр құқықтарды иемденедi жəне оларға жүктелген мiндеттердi атқарады. Яғни қылмыс жасаған адам қылмыстық заң қылмыс жасаумен байланыстырған қолайсыз салдарға шыдауға жəне қылмыстық құқықтық нормамен қарастырылған жазаны өтеуге мiндеттi. Ал екiншi субьект - сот, тергеу, прокуратура, анықтама органдары бiрiншi субьектiнi сол мiндеттердi орындауға күштеп мəжбүрлеуге құқылы.
Сонымен, қорғаушылық қылмыстық-құқықтық қатынастардың пəнi болып қылмыс оқиғасының орын алуына байланысты пайда болатын қылмыстық жауаптылық, жаза тағайындау немесе одан босатуды жүзеге асыру табылады.
Қылмыстық құқық пəнiнiң құрамына кiретiн қатынастың екiншi түрi адамдарды жазамен қорқыту арқылы қылмыс жасаудан сақтандыруға байланысты қатынастар. Яғни, мемлекет қылмыстық-құқықтық тыйым салу арқылы азаматтарды қылмыс жасаудан бас тартуға мiндеттейдi жəне қоғамдағы адамдардың тəртiбiн реттеп отырады. Бұл қатынас ескертушiлiк немесе алдын алушылық қылмыстық құқықтық қатынас деп аталады.
Осы жоғарыдағы қылмыстық құқықтық нормаларды қамтитын тыйымдардың азаматтарға əсер ету сипаты бойынша, қоғамды шартты түрде үш топқа бөлу қарастырылған. Оның бiр тобын қылмыстық құқықтық тиымдарды орнату қажеттiлiгiн тудырмайтын азаматтар құрайды. Олар қылмыстың басқа адамдардың, қоғам мен мемлекеттiң мүдделерiне қарсы құбылыс екенiн сезiнгендiктен, сонымен бiрге қылмыстың өздерiнiң жақсылық пен жамандық туралы жеке адамгершiлiк көзқарастарына да қарсы екендiгiн ұғынғандықтан қылмыс жасамайды. Екiншi топтың мүшелерiн жазаның қорқыту күшi жеткiлiксiз деп ойлайтын жəне сонда да қылмыстық-құқықтық тыйымдардың болуына қарамастан қылмыс жасайтын адамдар құрайды. Сондықтан да өте қатал деп саналатын қылмыстық жазалардың өзi қылмыстық əрекеттердi жасаудан барлық адамдарды бас тартқыза алмайды. Үшiншi топты, яғни аралықтағы топты қылмысты дəл сол қылмыстық жазадан сақтанып жасамайтын адамдар құрайды екен. Сонымен, қылмыстық-құқықтық тиымiс жүзiнде қоғам мүшелерiнiң барлығын емес тек белгiлi бiр бөлiгiнiң ғанаiс-əрекетiн реттейдi [3].
2.1 Қылмыстық құқық жүйесi
Қылмыстық құқықтың жүйесi Жалпы жəне Ерекше бөлiмдерден тұрады.
Жалпы бөлiмде қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның түсiнiгi мен мiндеттерi, қылмыстық жауаптылықтың негiздерi мен одан босату негiздерi, қылмыс құрамының түсiнiгi, қылмыстық заңның кеңiстiктегi жəне мезгiлдегi күшi, қылмыс жасау сатылары туралы ұғым мен қылмысты қатысып жасау, жаза жəне оның мақсаты мен жүйелерi, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жазадан босатудың басты мəселелерi зерттеледi.
Ерекше бөлiмде нақты қылмыс құрамдары жəне оларды жасағаны үшiн белгiленген жаза түрлерi көрсетiледi. Жалпы жəне Ерекше бөлiм өзара тығыз байланысты сондықтан осы екi бөлiмнiң жиынтығы қылмысты құқықты құрайды.
Қылмыстық құқықтың мiндеттерi жөнiнде сөз қозғамас бұрын, бiз əуелi қылмыстық құқықтың мақсаты не соны анықтап алуымыз қажет. Өйткенi, кез келген əрекет, жұмыс
белгiлi бiр мақсатсыз жасалмайды, сондықтан қылмыстық заңның да өз мақсаты бар. Бiрақ бұл жөнiнде бiздiң қылмыстық заңымызда айтылмаған, онда тек қылмыстық заңның мiндеттерi ғана көрсетiлген.
Қылмыстың мақсаты жөнiнде қылмыстық құқық теориясында бiрнеше ойлар айтылған.
Мысалы, профессор Е.I.Қайыржановтың айтуынша, мақсат дегенiмiз - қандай да бiр əрекеттердi қолдану немесеiске асыру арқылы қол жеткiзуге ұмтылатын əлеуметтiк нəтиже, ал мiндет деген сол нəтижеге жету жолдарың. Яғни, қоғамда мақсатсыз мiндеттер болмайды, ал мiндет мақсатсыз тууы мүмкiн емес деген сөз [4] .
Бұл тұрғыдан алғанда қылмыстық құқықтың негiзгi мақсаты қылмыскердi жазалау немесе белгiлi бiр мемлекетте, қоғамда қауiптi болып табылатын əрекеттi жасағаны үшiн қаралау емес, керiсiнше, қоғамға қауiптi əрекеттердi болдырмау жəне қылмыстың алдын алу болып табылады жəне бұл жөнiнде қылмыстық заңда көрсетiлуi тиiс. Ал осы негiзгi мақсатқа қол жеткiзу үшiн қылмыстық заң мынадай негiзгi мiндеттердi алдына қояды:
1). қылмыстық жауаптылықтың қағидалары мен шарттарын анықтау,
2). қылмыстық жауаптылықтың негiзiн анықтау;
3). қылмыс ұғымының жалпы белгiлерiн анықтау;
4). қоғамға қауiптi əрекеттердiң шеңберiн анықтау;
5). қылмыс жасаған адамдарға қолданылатын жаза түрлерiн анықтау.
Қылмыстық құқықтың бұдан басқа да мiндеттерi бар олар жоғарыда аты аталған негiзгi мiндеттердi толықтырып нақтылап отырады.
Қылмыстық заңдар қоғамның тыныштығын сақтай отырып, қоғамға тəрбиелiк жəне жалпы ескертушiлiк тұрғысынан да əсер етедi. Қылмыстық заңдағы мына əрекеттi жасасаң жазаланасың деген жариялану фактiсiнiң өзi қоғам мүшелерiне əсер етедi. Сонымен бiрге сот процесiнiң өзi де қылмыскердi ғана емес сот залында отырған қоғамның басқа мүшелердi тəрбиелеп жəне қылмыс жасамауды ескертуге ықпал жасайды.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексiнiң 2-бабына сəйкес қылмыстық заңның мiндеттерi болып:
1. Адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн, меншiктi, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн, қоғамдық тəртiп пен қауiпсiздiктi, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттiң заңмен қорғалатын мүдделерiн қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбiтшiлiк пен адамзаттың қауiпсiздiгiн қорғау, сондай-ақ қылмыстың алдын алу болып табылады.
2. Бұл мiндеттердi жүзеге асыру үшiн Осы Кодексте қыл мыстық жауаптылық негiздерi белгiленедi, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшiн қауiптi қандай əрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасағаны үшiн жазалар мен өзге де қылмыстық құқықтық ықпал ету шаралары белгiленедi делiнген.
1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексiнде қоғамның саяси, экономикалық жəне əлеуметтiк өмiрiнде орын алған сапалық өзгерiстер ескерiлген.
Қылмыстық құқықтың мiндеттерi қылмыстылықтың жағдайы мен деңгейiне де тiкелей байланысты. Мемлекетiмiздiң нарықтық экономикаға көшуi, экономикалық кризистер, өтпелi кезеңге байланысты қоғамда орын алып отырған жұмыссыздық, жоқшылық қылмыстылықтың сапалық жəне сандық жағынан да арта түсуi мен қылмыстың бұрын жұртқа беймəлiм түрлерiнiң өмiрге келуiне септiгiн тигiздi. Ұйымдасқан, кəсiптiк, банк жүйесiндегi, компьютерлiк жəне т.б. экономикалық қылмыстар кең белең алды. Қылмыстылықтың санын азайтуда, қылмыс тылықпен күресуде мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын саяси экономикалық жəне саяси-əлеуметтiк шаралардың маңызы зор. Жоғарыда аталған қылмыстық құқықтық мiндеттер қылмыстылықпен күресу саласындағы мемлекеттiк саясаттың бiрi болып табылатын қылмыстық саясат арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық саясаттың мазмұны-қылмыстық заңдарды қолданудың мiндеттерiн, қылмыстан сақтандырудың тиiмдi жолдарын табу, қылмыстылықпен күресуде заңдылық қағидаларын сақтау. Ауыр қылмыс жасаған адамдарға қолданылатын қылмыстық шараларды жетiлдiру, ал керiсiнше, қоғамға қауiптiлiгi онша ауыр емес қылмыстарды жасағандарға қоғамнан оқшауламай-ақ қолданылатын шараларды белгiлеу болып табылады.
Қылмыс құқық бұзушылықтың ең ауыр түрі болып табылады. Осыған байланысты қылмысты әкімшілік, азаматтық құқық бұзушылықтан және тәртіптік қылықтардан бөлектеп қарауға тура келеді.
Кеңестік құқық теориясында қоғамдық қауіптілік құқық бұзушылықтың қасиеті ме немесе тек қана қылмыстың ғана қасиеті ме деген сұраққа жауап ретіндегі бірыңғай нақты пікірлер жоқ деуге болады. Кейбір ғалымдар, қоғамдық қауіптілік - бұл кез келген құқық бұзушылыққа тән қасиет десе, енді біреулері оны тек қана қылмыстың қасиеті деп қарайды.
Ескеру қажет, қылық пен қылмыстың қоғамдық кауіптілігі бір мағынаны білдірмейтініне сөз жоқ. Олардың арасындағы жалпы байланыс - істелетін әрекеттер қоғам үшін жағымсыз, қоғамдық қатынастарға белгілі бір дәрежеде зиян келтіретін әрекеттер, қоғаммен кінә тағылатын әрекеттер турасында сөз болуында. Оларды арасындағы айырмашылық - қылмыс пен қылықтың екеуі де қоғамға түрлі дәрежеде зиян келтіру мүмкіндігіне ие болғандыктан, екеуі де түрлі дәрежеде қоғам үшін қауіпті. Қылмыс істеуші мен қылық керсетуші адамдар қауіптілігінің дәрежесі де әртүрлі. Қылмыс істеген адамның қоғамдық қауіптілігі қылық істеген адамға қарағанда әлдеқайда артық болады.
ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 28-бабына сәйкес, әкімшілік құқық бұзушылық (қылық) деп заңмен әкімшілік жауапкершілік карастырылған кінәлі ерекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) танылады.
ҚР Қылмыстық құқығы оқулығының авторлары қоғамдық қауіптілік кылмысқа ғана тән - қасиет, деп пайымдайды. Әкімшілік құқық бұзушылық, мысалы, сондай-ақ жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіруге бейім. Бірақ, оның қоғамдық қауіптілігі (зияндылығы) әлдеқайда төмен. Қылмысты басқа кұқық бұзушылықтан шектей отырып, заңшығарушы әдетге ҚК Ерекше бөліміндегі баптардың диспозицияларында қылмыстық әрекет зардаптарьш сипатгайтын белгілерді көрсетіп отырады. Мәселен, ҚР ҚК 277-бабы бойынша шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптарды бұзғанда қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін ең алдымен қоршаған ортаның едәуір ластануына, адамның денсаулығына зиян келтіруге, жануарлар немесе өсімдіктер дүниесінің жаппай құрып кетуіне және өзге де ауыр зардаптардың болуы қажег, ал ҚР ҚК 296-бабының 1-бөлігі бойынша көлік құралдарын жүргізуші адамдардың жол козғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуда адамның денсаулығына ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтірілген болуы керек. Осы аталған зардаптар болмаған немесе одан жеңілірек зардаптар болған жағдайда (мысалы, көлік құралдарын жүргізуші адамдардың жол қозғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуда адамның денсаулығына жеңіл зиян келтіруі) тиісті жағдайда аталған әрекет үшін жауапкершілік әкімшілік тәртіппен қолданылады.
Сөйтіп, ҚР Жоғары соты Пленумының 1998 жылғы 14-мамырдағы (30.04.1999 ж., 22.12.2000 ж. және 11.07.2003 ж. өзгертулерімен және толықтыруларымен) Есірткілік заттар, жүйкеге әсер ететін және улы заттардың заңсыз айналымына қатысты істер бойынша заңнамаларды колдану туралы қаулысының 1-1-тармағына сәйкес, есірткілік немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу мақсатынсыз заңсыз сатып алуда, сақтауда, тасымалдауда кылмыстық-жазаланушы әрекет белгілері жоқ. Сондықтан осы әрекетті істеген кінәлілер ҚР әкімшілік кұқық бүзушылық туралы кодекстің 320-бабы бойынша тек қана әкімшілік жауапкершілікке тартылады.
Тәртіптік қылық деп нормативтік актілермен және құзырлы лауазымдағы адамдардың өкімімен тәртіптік жазалау қатерімен тыйым салынатын мемлекеттік және қызметтік тәртіпті бұзу танылады.
Азаматгық құқық бұзушылық (деликт) арнаулы әдебиеттерде ең бастысы айыппұл салу және шығынның орнын толтырту қатерімен тыйым салынған мүліктік қатынастарды бұзу деп анықталады.
Қылмыс басқа құқық бұзушылықтар мен қылықтардан келесідей белгілері бойьшша шектеледі: 1) объектісі бойьшша; 2) қоғамдық қауіптілік дәрежесі бойынша; 3) заңға қайшылық түрі бойынша; 4) жазалауға жататындығы бойынша.
Жалпы қылмыс объектісі ұғымы басқа құқық бұзушылық объектісі ұғымына қарағанда кеңірек. Жекелеген қылмыстар әкімшілік, тәртіптік және азаматтық құқық бұзушылық қол сұға алмайтын қоғамдық қатынастарға қол сұғады (мысалы, адамның өміріне, мемлекеттің қауіпсіздік негізіне).
Іс жүзінде қылмыстар мен басқа құқық бұзушылық бөліп қарау мәселесі бір объектіге қол сұққан құқық бұзушылықты анықтау кезінде туындайды. Мәселен, көлік құралын жүргізуші адамның жол қозғалысы немесе көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуы, абайсызда адамның денсаулығына ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтірсе (ҚР ҚК 296-6. 1-бөл.), кісі өліміне әкеп соқса (ҚР ҚК 296-6. 2-бөл.), екі немесе одан да көп адамның өліміне әкеп соқса (ҚР ҚК 296-6. 3-бөлім) қылмыстық жауаптылық қарастырылады, ал осы зардаптар болмаған жағдайда жол қозғаласы ережелерін бұзу ҚР әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 123, 124, 127, 127-1-баптарымен әкімшілік жауапкершілік колданылады. Бұл жағдайдағы қылмыстың әкімшілік құқық бұзушылықтан айырмашылығын өлшемдік негізі қоғамдық қауіптілік дережесі болып табылады. Осыдан келіп, қылмыс басқа құқық бүзушылықтарға қарағанда жоғары қоғамдық қауіптілік дәрежеге ие болады деген тұжырым істеуге болады. Бұл ереже даусыз болып қалып отырған жоқ. Заң әдебиеттерінде қоғамдық қауіптілік тек қана қылмысқа тән, ал басқа құқық бұзушылыққа ол тән емес деген пікірлер айтылады.
Істелген қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесін сипаттайтын көрсеткіштер кінәнің нысаны, қылмыстың жасалу себебі, әдісі, уақыты, орны, жағдайы және сатысы, сондай-ақ зардаптың түсірген ауырлығы болып табылады.
Жәбірленушінің денсаулығына қасақана жеңіл зиян келтіру ҚР ҚК 105-бабында карастырылған. Абайсызда екі немесе одан да көп адамның денсаулығына орташа ауырлықтағы зиян келтіру ҚР ҚК 111-бабының 4-бөлігімен карастылғандықтан, абайсыздықта денсаулыққа жеңіл және орташа ауырлықтағы зиян келтіру әкімшілік құқық бұзушылық деп саналады. Пайдакүнемдік мақсатта немесе езге де жеке бастың мүддесінде ресми құжаттарды, мөртаңбаларды, немесе мөрлерді ұрлау, жою, бүлдіру немесе жасыру (ҚР ҚК 324-6. 2-бөл.), егер осы әрекеттер аталған мақсатсыз істелген болса, онда жауаптылық басқа баппен не бөтеннің мүлкін ұрлау (ҚР ҚК 175-6.), не оны жою немесе бүлдіру (ҚР ҚК 187 және 188-6.) қарастырылады. Бейбіт уақытта бөлімді өз бетімен тастап кету ҚР Қарулы Күштерінің Тәртіптік Жарғысына сәйкес қылық деп саналса, соғыс кезінде ол ҚР ҚК 372-бабының 5-бөлігімен қарастырылатын қылмысқа жатады.
Көбінесе қылмыс пен басқа құқық бұзушылықтың айырмалық көрсеткіші ретінде келтірілген зиянның мөлшері алынады. Мысалы, меншік құқығында ұйымға тиесілі немесе оның қарамағындағы бөтен біреудің мүлкін ұрлау, алаяқтық істеу, иемденіп алу немесе ысырап ету жолымен істелген ұсақ-түйек ұрлау үшін тек қана әкімшілік жауапкершілік қарастырылады. Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 5-мамырдағы ҚР кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстылықпен күрес мәселелері бойынша өзгертулер мен толықтырулар өткізу туралы Заңының негізінде ҚР ҚК 175-бабының (Ұрлық) ескертуі келесідей мазмұндағы 5-тармақшамен толықтырылды: Меншік құқығында ұйымға тиесілі немесе оның қарамағындағы бөтен біреудің мүлкін ұрлау, алаяқтық істеу, иемденіп алу немесе ысырап ету жолымен істелген ұсақ-түйек ұрлау қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпайды. Оны істеуге кінәлі адам занға сәйкес әкімшілік жауапқа тартылады. Егер ұрланған мүліктің құны әрекет істелген кезде Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген он еселенген айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен аспайтын болса, ұрлық ұсақ-түйек ұрлау деп танылады.
Қылмысты басқа құқық бұзушылықтан айырудың негізгі белгісі заңға қайшылық түрі болып саналады. Қылмысқа әрқашанда қылмыстық заңмен тыйым салынады. Ал қалған құқық бұзушылықтар мен қылықтар өкімшілік, азаматгық, отбасылык, еңбек құқықтарының нормаларын бұзады, сонымен бірге тек заңдарды ғана емес заңи нормативтік актілерді де бұзады.
Ең соңында, айырма санкция сипатымен көрінеді. Қылмыстық -құқықтық санкциялар мейлінше қатаң жазалау мазмұнына, соның ішінде бас бостандығынан айыру мен өлім жазасын қолдануға дейін ие болады. Қылмыстық жазаның құқықтық зардабы соттылық болып табылады. Басқа құқық бұзушылық пен қылықтар әсер ету шараларын, мысалы, соттылық сияқты, туғызбайды.
Қылмыс онымен тікелей байланысты жаза қоғам тарихының барлық дәуірлерінде өзгеріссіз болып келген ұғымдар емес. Қылмыста құбылмалы, өзгеріп тұратын ұғымдардың бірі. 1926 жылы Ресей Қылмыстық Кодексі, 1959 ж. қабылданған Қазақстан Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда, қазіргі уақытқа дейін 75 бап алынған.
Қылмыс дегеніміз - біріншіден, қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекет. Бұл қылмыстың тарихи анықтамасы; екіншіден, бұл қоғамға қауіпті іс-әрекет. Бұл жерде бірінші формальды анықтама, ал екінші материалды анықтама. Яғни қылмыс қауіпті ғана әрекет немесе әрекетсіздік емес, тек қылмыстық заңда атап көрсетілген әрекет немесе әрекетсіздік.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 9-бабында қылмыс дегеніміз - қылмыстық заңда көзделген қоғамдық құрылысқа, оның саяси және экономикалық жүйелеріне, мемлекеттік меншікке, азаматтардың жеке басына, саяси, еңбек, мүліктік және басқа құқықтарымен бостандықтарына қиянат жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет әрекет немесе әрекетсіздік. Сондай-ақ құқық тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекет.
Қылмыс кез келген заңға қайшы келетін әрекет немесе әрекетсіздік емес, ол тек қылмыстық заңда көрсетілген нормаға қайшы келетін әрекет немесе әрекетсіздік. Қылмыстық заңға қайшы әрекет немесе әрекетсіздік дегеніміз қылмыстық заңдарға кіретін нормаларға көрсетілген құрамдағы белгілерге дәл келтіретін әрекет немесе әрекетсіздік. Қылмыстық заңға қайшы келетін әрекет немесе әрекетсіздіктердің басқа да заңдарға қайшы келетін әрекет немесе әрекетсіздіктерден өзгешелігі бар. Ол мынада: қылмыс деп саналатын әрекет немесе әрекетсіздік тек қылмыстық заңда қаралатын нормаларға қайшы болуға тиісті. Қылмысты әрекет қылмыстық заң оны істеуге тыйым салған әрекет. Қылмыстық әрекетсіздік - қылмыстық заң істе деп міндеттеген әрекетті істемеушілік.
Болгарияның Қылмыстық Кодексінің 2-бабында қылмыс дегеніміз - кінәлі түрде істелген заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті ісі делінеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңдарының міндеті Қылмыстық Кодекстің 2 бабында былай делінген: „Қоғамдық және мемлекеттік құрылыста, меншікті, азаматтардың өз басы мен құқықтарын және бүкіл құқық тәртібін қылмыстық қол сұғушылардан қорғау".
Қазіргі уақытта қылмыстық негізінің 4 белгісі бар.
а) қоғамға қауіптілігі
б) қылмыстың кінәлі сілтеуі
в) қылмыстық заңда көрсетілуі
г) жаза.
Қоғамдық қауіптілік бұл қылмыстың негізгі белгісі, ол қылмыс мағынасын ашады және де іс-қимылды мемлекет қылмыс деп танитынын көрсетеді.
Л. Шуберт „Іс-әрекет қоғамдық қауіпті деп тануды анықтау тек заң шығарушыларға байланысты деп санайды", сондықтан онымен келісуге болмайды. Заң шығарушыға тек қандай қоғамдық қауіпті іс-қимылды қылмыс деп тануды ғана анықтау қатысты немесе байланысты.
Ал, осы Л. Шуберттің кітабында М.Д. Шаргородский мынадай пікір жазды: „Қоғамдық қауіптілік - бұл адамның нақты іс-қимылының объективті-әлеуметтік қасиеті, ол белгілі бір сатыда қоғамдық қауіптілік құқыққа қарсылық, ал кейде қылмыстық жазалау болады" [5].
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі туралы мәселені шешу қылмыстың қандай маңызы бар объектіге қол сұғуына немесе қол сұғуға бағытталуына, яғни объективті келтірілген, немесе келтірілетін зиянның мөлшеріне байланысты.
Қоғамдық қауіптілік қоғамға зиян іс-қимылды білдіреді. Ал басқаша айтқанда қоғамдық қауіптілік іс-қимылы қоғамдық қатынастарға белгілі бір зиянды қауіпін жасайды, келтіреді. Ал қылмыс зиян келтіретін қоғамдық қатынастардың тізімі ҚР Кодексіндегі 2, 9 - баптарда көрсетілген.
Бұл қоғамдық қауіптілік көптеген елдер әдебиетінде талқыланған, солардың ішінде жалпы қылмыс түсінігінің қоғамдық қауіптілік белгісі, оның мәні мен мағынасы поляк әдебиетінде де талқыланады. Польша КІЖК-нің 49-бабына маңызы аз іс-қимыл түсінігін енгізгеннен кейін, қоғамдық-қауіптілік қателік пен барлық қылмыстық құқықтағы қиыншылық панацеясын айналдырылған деген көзқарастар айтылады.
Өсек, жала, қорлау, сабау, зорлау сияқты ерекше процессуалдық ретпен қозғалатын қылмыстық істердің қылмыс категорияларында қоғамдық қауіпті іс-қимыл оның объективті мәнін өзгертпейді.
Н.Ф. Кузнецова өз кітабында: „Барлық қауіптілік зияннан басталуын көрсетеді, сондақтан қылмыстың аяқталуын қоғамдық қауіпті дұрысырақ, қоғамдық зиян деп айтсақ болады," деп жазды [6].
Н. Кузнецов ҚК-не қылмыстық сипаттамасын көрсету үшін „қоғамдық зиянның іс-қимылын қолдану қажет", - деді.
Барлық қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі болады. Олар қоғамдық қауіптілік сипаттамасымен, дәрежесімен ерекшеленеді, яғни осыған байланысты әр түрлі зардап дәрежесі болады. Ол көбінесе қылмыс түрлеріне бөлген кезде заң шығарушымен есепке алынады.
Қоғамдық қауіптіліктің сипаты - қылмыстың қоғамдық қауіптілік сипаты оның сапасын, ал дәрежесі қоғамға қауіпті қылмыстың санын жинақтайды.
Барлық құрам элементтері - объект және субъект, олардың өздерінің мазмұны - қоғамдық қауіптілік сипаты. Олардың барлығы бірігіп тиісті қылмыстардың мазмұны мен сипатын құрайды. Қылмыс объектілерінің мазмұнын қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар мазмұнын құрайды. Объектілердің мазмұны қоғамдық қауіпті қылмыстың сипатын анықтауда маңызды роль атқарады. Объектіде байланысты олар шамалы емес, ауыр, өте ауыр болып бөлінеді.
Қылмыс қауіптілігінің сипатын анықтау үшін, объектіге қарау қажет. Міне осы жерден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ТҮСІНІГІ
1.1 Қылмыстық құқық түсінігінің мәні
1.2 Қылмыстық құқық пәні, қағидалары
2. ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖҮЙЕСI ЖƏНЕ ОНЫҢ МIНДЕТТЕРI
2.1 Қылмыстық құқық жүйесi
2.2 Қылмыстан өз еркiмен бас тарту
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты 2007 жылғы Жолдауында құқық қолдану іс-тәжірибесін жетілдіру және құқық тәртібін нығайту жөнінде былай деп атап көрсетті:
- Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз демократия мен құқық тәртібі - ажырағысыз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет.
Біріншіден, құқық қорғау мен басқа мемлекеттік органдардың құқық тәртібін қамтамасыз ету саласындағы ұйымдық және заңнамалық шараларын жетілдіру жөніндегі іс-қимылын үйлестіруді күшейту керек.
Екіншіден, өз назарымызды жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсуі проблемасына аударып, мұны кеміту шараларын қолдану міндет.
Үшіншіден, өзіміздің құқық қорғау органдарымызға есірткі қылмысы мен еларалық қылмыс секілді қатерлерге қарсы күресу үшін қосымша ресурстар мен құралдар беруіміз қажет.
Төртіншіден, елімізде құқық бұзушылықтың алдын алудың жалпы мемлекеттік жүйесінің жасақталып, жұмыс істеуін қамтамасыз ету, бұл іске жұртшылық пен халықты кеңінен тарту керек.
Сондай-ақ Елбасы Жолдауында құқық қолдану іс-тәжірибесін жетілдіру және құқық тәртібін нығайту жолдарын айқын атап көрсетті:
- Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз демократия мен құқық тәртібі - ажырағысыз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет.
Біріншіден, құқық қорғау мен басқа мемлекеттік органдардың құқық тәртібін қамтамасыз ету саласындағы ұйымдық және заңнамалық шараларын жетілдіру жөніндегі іс-қимылын үйлестіруді күшейту керек.
Екіншіден, өз назарымызды жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсуі проблемасына аударып, мұны кеміту шараларын қолдану міндет.
Үшіншіден, өзіміздің құқық қорғау органдарымызға есірткі қылмысы мен еларалық қылмыс секілді қатерлерге қарсы күресу үшін қосымша ресурстар мен құралдар беруіміз қажет.
Төртіншіден, елімізде құқық бұзушылықтың алдын алудың жалпымемлекеттік жүйесінің жасақталып, жұмыс істеуін қамтамасыз ету, бұл іске жұртшылық пен халықты кеңінен тарту керек [1].
Бұл тақырыптың өзектілігі мен маңыздылығы қазіргі 21 ғасырда өз мазмұның жойған жоқ. Құқық, құқық бұзушылық термині пайда болған кезінен, бұл тақырыпқа зерттеушілер көп еңбек арнаған. Оның себебі, адамзат қандай да прогресстік жолға шықса да, адам мен адам, тұлға мен қоғам арасында әрқашан да түсінбеушілік пайда болады. Қоғам ішіндегі проблемаларды шешу үшін, біздің заманымызға дейн адамзат заң мен жеке құқықты ойлап тапты. Құқық бұзушылықпен, адам баласы жер бетін алғашқыда басып жүрген кезінен кездескен. Эмилем Дюркгейм айтқандай: Құқық бұзушылық әр сау қоғамның бір белгісі. Сонымен де, құқық бұзушылықтын қандай да формасы, жеке тұлғаға, жалпы қоғамға, тұтас мемлекетке де, материалдық, социалдық, психологиялық, саяси да, зиян келтіреді. Жақын туыстарынан айырылуы, ақша жағынан зиянға ұшырауы, денсаулыққа зардап шегуі және т.б., бұның барлығы әр адамға өте ауыр тиеді. Ал әлемдік масшабтағы құқық бұзушылықты алсақ, бұл - терроризм, геноцид, соғыстар, рассалық бөлініс, бүкіл адамзатқа, планетарлық масштабта зиян келтіреді. Сондықтан да, біз қоғамды реттейтін заңды ережені, құқық, немесе норма деп атаймыз. Осыған байланысты ережелерге қарсы әрекеттерді, біз құқық бұзушылық, немесе қылмыс деп те, атаймыз.
Құқық бұзушылықты түсіну және ашу, бұл мемлекет және құқық теориясы пәнінің басты қызметтердің бірі. Бұл проблемаға өте терең зерттеу жүргізу, оның социальдық маңызын білу, қоршап тұрған факторды есепке алу, болашақта заң бузұшылықты азайту, жетістіктерге қол жеткізе білу, бұның барлығы болашақ заңгерлерге үлкен көмек береді.
Бұл тақырыпты зерттегенде алғашқыда, құқық бузұшылықтың жалпы белгілерге дұрыс, жеке сипаттама беру керек. Құқық бузушылықтың классификациясы болса да (азаматтық, әкімшілік және т.б. қ.б.), оларды біріктіретін ортақ белгісі бар бұл - белгіленген ережелерді орындамау немесе заңға бағынбау. Есімізге салған жөн, құқық бұзушылық, бұл адамдар әрекетті (немесе әрекетсіздігі) және де, жауапқа тек адамдар тартылады. Қоғамға табиғат немесе жануар әрекетінен зиян келсе, олар жауапқа тартылуы мүмкін емес. Бірақ та, тарихқа назар аударсақ, 18 ғасырға дейн Еуропаның кейбір елдерінде жануарларды жауапқа тарту процестері кездескен. Жаупқа тарту процесстерінде де, өзіне тән ерекшеліктері бар. Мысалы, 14 жасқа толмаған балаларды заң алдына жауапқа тартуға болмайды. Тек қана белгілі елдің азаматы ғана емес, сонымен бірге басқа елдің азаматтары да, қылмыс үшін жаупқа тартылады.
Қылмыстық құкық бойыншы - адамның қылмысты ақырына дейін жеткізу мүмкіндігін ұғынып, қылмыс қадайынды кәрекеттерін токтатуы не қылмыс істеугеи тікелей бағытталған іс-әрекетті (әрекетсіздікті) тоқтатуы. Адам осы қылмысты ақырына дейін жеткізуден өз еркімен бас тартса, ол осы қылмыс үшін қылмыстық жауапка тартылуға тиіс емес. Қылмысты ақырына дейін жеткізуден өз еркімен бас тартқан адам, оның нақты жасаған әрекетінде өзге қылмыс құрамы болған жағдайда ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс [2].
Қылмыс ұғымы туралы түрлі көзқарастар, пайымдаулар әлі бір ізге түсе қойған жоқ. Осы курстық жұмыста ХХI ғасырдың басында, Қазақстанның криминология саласында С.Я.Булатов, Е.І. Қайыржанов, Ү.С.Жекебаев, Н.М.Әбдіров, А.Н.Ағыбаев, Е.О.Алауханов, З.О.Ашитов, Б.С.Бейсенов, Н.О.Дулатбеков, Б.Ж.Жүнісов, М.С.Нәрікбаев, И.И.Рогов, Д.С.Чукмаитов, К.А.Бегалиев, К.Ш.Курманов, Л.Ч.Сыздықова және тағы басқа ғалымдардың елеулі еңбектері басшылыққа алынды.
1.1 Қылмыстық құқық түсінігінің мәні
Кейбiр еуропа халықтарының тiлдерiнде қылмыстық құқықтың негiзiнде қандай ой жатыр деген мəселеге байланысты бұл ұғым екi түрлi атауға ие. Егер ой қылмыс туралы болса, онда оныcriminal law - (ағылшын), droit criminel - (француз), criminal - recht (немiс), - латынның "crimen" - қыл мыс, яғни қылмыс туралы құқық деген мағынада, ал егер бiрiн шi орынға
қылмысы үшiн жаза деген ой ығыстырылса, онда оны - penal law, droit penal, strafrecht - латынның "poena" - жаза, яғни жаза туралы құқық деген мағынада қолданылады.
Көптеген авторлардың айтуынша, қылмыстық заңдар деп "адам басымен" жауап беретiн, яғни өмiрiмен жауап беретiн заңдар аталады. Мұнда сөз адамның "басымен" байланысты, орыстың "уголовное" сөзi "голова" сөзiмен түбiрлес жатуында деп жорамалдайды. Бұл деректер нақты емес. Дей тұрғанмен, қылмыстық құқықтың ұғымы барлық уақытта заңмен, яғни қылмыстық əрекет үшiн жазаны анықтаушы заңмен байланыстырылып отырылды.
Кез келген мемлекеттiң құқық жүйесi бiрнеше салалардан: конституциялық құқық, əкiмшiлiк құқық, азаматтық құқық жəне т.б. құқық салаларынан тұратыны белгiлi. Осы құқық салалары iшiнде қылмыстық құқық та бар. Құқық жүйесiнiң құрамдас бөлiгi бола тұра қылмыстық құқық жалпы құқыққа тəн барлық белгiлердi (нормативтiлiк, орындау мiндеттiлiгi жəне т.б.) қамтитын құқық саласы болып табылады. Басқа құқық салаларынан ол ең алдымен пəнiмен, яғни қоғамдық қатынастарды реттеу шеңберiмен (аясымен) ерекшеленедi.
0.2 Қылмыстық құқық пәні, қағидалары
Логика ғылымына сəйкес "пəн" ұғымы - бұл танымның белгiлi обьектiсi немесе қабылдауға, атауға, анықтауға болатын нəрселердiң барлығы. Ал қылмыстық құқықтың пəнi болып не табылады?
Қылмыстық құқықтың реттеу пəнi өте кең, оған мемлекеттiк жəне қоғамдық құрылыс, меншiк, жеке адам жəне оның ар-ожданы, құқықтары мен бостандықтары, құқықтық тəртiп жəне сонымен бiрге басқа құқық салаларымен реттелiп қойған қоғамдық қатынастардың шеңберi де кiредi. Қылмыстық құқықтың реттеу пəнiнiң ерекше белгiсi болып қылмыстың жасалуымен байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар табылады, яғни қылмыстық құқық заңмен қорғалатын қатынастарға қауiптi қол сұғушылық жасалу салдарынан туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейдi. Құқықтық реттеудiң нəтижесiнде бұл қатынастар қылмыстық-құқықтық қатынастар деген атауға ие болады.
Қылмыстық құқықтық реттеу пəнiн мынадай үш негiзгi қатынастар құрайды.
Оның бiрiншi түрi қорғаушылық қылмыстық-құқықтық қатынастар деп аталады. Бұл қатынас қылмыстың жасалуына байланысты туындайды. Бұл-қылмыстық заңмен тыйым салынған қылмыстық əрекеттi жасаған адам мен мемлекеттiң атынан сот, тергеушi, прокурор, анықтау органдары арасындағы қатынас.
Аталған құқықтық-қатынастың əрбiр субьектiлерi белгiлi бiр құқықтарды иемденедi жəне оларға жүктелген мiндеттердi атқарады. Яғни қылмыс жасаған адам қылмыстық заң қылмыс жасаумен байланыстырған қолайсыз салдарға шыдауға жəне қылмыстық құқықтық нормамен қарастырылған жазаны өтеуге мiндеттi. Ал екiншi субьект - сот, тергеу, прокуратура, анықтама органдары бiрiншi субьектiнi сол мiндеттердi орындауға күштеп мəжбүрлеуге құқылы.
Сонымен, қорғаушылық қылмыстық-құқықтық қатынастардың пəнi болып қылмыс оқиғасының орын алуына байланысты пайда болатын қылмыстық жауаптылық, жаза тағайындау немесе одан босатуды жүзеге асыру табылады.
Қылмыстық құқық пəнiнiң құрамына кiретiн қатынастың екiншi түрi адамдарды жазамен қорқыту арқылы қылмыс жасаудан сақтандыруға байланысты қатынастар. Яғни, мемлекет қылмыстық-құқықтық тыйым салу арқылы азаматтарды қылмыс жасаудан бас тартуға мiндеттейдi жəне қоғамдағы адамдардың тəртiбiн реттеп отырады. Бұл қатынас ескертушiлiк немесе алдын алушылық қылмыстық құқықтық қатынас деп аталады.
Осы жоғарыдағы қылмыстық құқықтық нормаларды қамтитын тыйымдардың азаматтарға əсер ету сипаты бойынша, қоғамды шартты түрде үш топқа бөлу қарастырылған. Оның бiр тобын қылмыстық құқықтық тиымдарды орнату қажеттiлiгiн тудырмайтын азаматтар құрайды. Олар қылмыстың басқа адамдардың, қоғам мен мемлекеттiң мүдделерiне қарсы құбылыс екенiн сезiнгендiктен, сонымен бiрге қылмыстың өздерiнiң жақсылық пен жамандық туралы жеке адамгершiлiк көзқарастарына да қарсы екендiгiн ұғынғандықтан қылмыс жасамайды. Екiншi топтың мүшелерiн жазаның қорқыту күшi жеткiлiксiз деп ойлайтын жəне сонда да қылмыстық-құқықтық тыйымдардың болуына қарамастан қылмыс жасайтын адамдар құрайды. Сондықтан да өте қатал деп саналатын қылмыстық жазалардың өзi қылмыстық əрекеттердi жасаудан барлық адамдарды бас тартқыза алмайды. Үшiншi топты, яғни аралықтағы топты қылмысты дəл сол қылмыстық жазадан сақтанып жасамайтын адамдар құрайды екен. Сонымен, қылмыстық-құқықтық тиымiс жүзiнде қоғам мүшелерiнiң барлығын емес тек белгiлi бiр бөлiгiнiң ғанаiс-əрекетiн реттейдi [3].
2.1 Қылмыстық құқық жүйесi
Қылмыстық құқықтың жүйесi Жалпы жəне Ерекше бөлiмдерден тұрады.
Жалпы бөлiмде қылмыс пен жаза туралы ұғым, қылмыстық заңның түсiнiгi мен мiндеттерi, қылмыстық жауаптылықтың негiздерi мен одан босату негiздерi, қылмыс құрамының түсiнiгi, қылмыстық заңның кеңiстiктегi жəне мезгiлдегi күшi, қылмыс жасау сатылары туралы ұғым мен қылмысты қатысып жасау, жаза жəне оның мақсаты мен жүйелерi, жаза тағайындаудың немесе қылмыстық жазадан босатудың басты мəселелерi зерттеледi.
Ерекше бөлiмде нақты қылмыс құрамдары жəне оларды жасағаны үшiн белгiленген жаза түрлерi көрсетiледi. Жалпы жəне Ерекше бөлiм өзара тығыз байланысты сондықтан осы екi бөлiмнiң жиынтығы қылмысты құқықты құрайды.
Қылмыстық құқықтың мiндеттерi жөнiнде сөз қозғамас бұрын, бiз əуелi қылмыстық құқықтың мақсаты не соны анықтап алуымыз қажет. Өйткенi, кез келген əрекет, жұмыс
белгiлi бiр мақсатсыз жасалмайды, сондықтан қылмыстық заңның да өз мақсаты бар. Бiрақ бұл жөнiнде бiздiң қылмыстық заңымызда айтылмаған, онда тек қылмыстық заңның мiндеттерi ғана көрсетiлген.
Қылмыстың мақсаты жөнiнде қылмыстық құқық теориясында бiрнеше ойлар айтылған.
Мысалы, профессор Е.I.Қайыржановтың айтуынша, мақсат дегенiмiз - қандай да бiр əрекеттердi қолдану немесеiске асыру арқылы қол жеткiзуге ұмтылатын əлеуметтiк нəтиже, ал мiндет деген сол нəтижеге жету жолдарың. Яғни, қоғамда мақсатсыз мiндеттер болмайды, ал мiндет мақсатсыз тууы мүмкiн емес деген сөз [4] .
Бұл тұрғыдан алғанда қылмыстық құқықтың негiзгi мақсаты қылмыскердi жазалау немесе белгiлi бiр мемлекетте, қоғамда қауiптi болып табылатын əрекеттi жасағаны үшiн қаралау емес, керiсiнше, қоғамға қауiптi əрекеттердi болдырмау жəне қылмыстың алдын алу болып табылады жəне бұл жөнiнде қылмыстық заңда көрсетiлуi тиiс. Ал осы негiзгi мақсатқа қол жеткiзу үшiн қылмыстық заң мынадай негiзгi мiндеттердi алдына қояды:
1). қылмыстық жауаптылықтың қағидалары мен шарттарын анықтау,
2). қылмыстық жауаптылықтың негiзiн анықтау;
3). қылмыс ұғымының жалпы белгiлерiн анықтау;
4). қоғамға қауiптi əрекеттердiң шеңберiн анықтау;
5). қылмыс жасаған адамдарға қолданылатын жаза түрлерiн анықтау.
Қылмыстық құқықтың бұдан басқа да мiндеттерi бар олар жоғарыда аты аталған негiзгi мiндеттердi толықтырып нақтылап отырады.
Қылмыстық заңдар қоғамның тыныштығын сақтай отырып, қоғамға тəрбиелiк жəне жалпы ескертушiлiк тұрғысынан да əсер етедi. Қылмыстық заңдағы мына əрекеттi жасасаң жазаланасың деген жариялану фактiсiнiң өзi қоғам мүшелерiне əсер етедi. Сонымен бiрге сот процесiнiң өзi де қылмыскердi ғана емес сот залында отырған қоғамның басқа мүшелердi тəрбиелеп жəне қылмыс жасамауды ескертуге ықпал жасайды.
Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексiнiң 2-бабына сəйкес қылмыстық заңның мiндеттерi болып:
1. Адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн, меншiктi, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн, қоғамдық тəртiп пен қауiпсiздiктi, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттiң заңмен қорғалатын мүдделерiн қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбiтшiлiк пен адамзаттың қауiпсiздiгiн қорғау, сондай-ақ қылмыстың алдын алу болып табылады.
2. Бұл мiндеттердi жүзеге асыру үшiн Осы Кодексте қыл мыстық жауаптылық негiздерi белгiленедi, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшiн қауiптi қандай əрекеттер қылмыс болып табылатыны айқындалады, оларды жасағаны үшiн жазалар мен өзге де қылмыстық құқықтық ықпал ету шаралары белгiленедi делiнген.
1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексiнде қоғамның саяси, экономикалық жəне əлеуметтiк өмiрiнде орын алған сапалық өзгерiстер ескерiлген.
Қылмыстық құқықтың мiндеттерi қылмыстылықтың жағдайы мен деңгейiне де тiкелей байланысты. Мемлекетiмiздiң нарықтық экономикаға көшуi, экономикалық кризистер, өтпелi кезеңге байланысты қоғамда орын алып отырған жұмыссыздық, жоқшылық қылмыстылықтың сапалық жəне сандық жағынан да арта түсуi мен қылмыстың бұрын жұртқа беймəлiм түрлерiнiң өмiрге келуiне септiгiн тигiздi. Ұйымдасқан, кəсiптiк, банк жүйесiндегi, компьютерлiк жəне т.б. экономикалық қылмыстар кең белең алды. Қылмыстылықтың санын азайтуда, қылмыс тылықпен күресуде мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын саяси экономикалық жəне саяси-əлеуметтiк шаралардың маңызы зор. Жоғарыда аталған қылмыстық құқықтық мiндеттер қылмыстылықпен күресу саласындағы мемлекеттiк саясаттың бiрi болып табылатын қылмыстық саясат арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық саясаттың мазмұны-қылмыстық заңдарды қолданудың мiндеттерiн, қылмыстан сақтандырудың тиiмдi жолдарын табу, қылмыстылықпен күресуде заңдылық қағидаларын сақтау. Ауыр қылмыс жасаған адамдарға қолданылатын қылмыстық шараларды жетiлдiру, ал керiсiнше, қоғамға қауiптiлiгi онша ауыр емес қылмыстарды жасағандарға қоғамнан оқшауламай-ақ қолданылатын шараларды белгiлеу болып табылады.
Қылмыс құқық бұзушылықтың ең ауыр түрі болып табылады. Осыған байланысты қылмысты әкімшілік, азаматтық құқық бұзушылықтан және тәртіптік қылықтардан бөлектеп қарауға тура келеді.
Кеңестік құқық теориясында қоғамдық қауіптілік құқық бұзушылықтың қасиеті ме немесе тек қана қылмыстың ғана қасиеті ме деген сұраққа жауап ретіндегі бірыңғай нақты пікірлер жоқ деуге болады. Кейбір ғалымдар, қоғамдық қауіптілік - бұл кез келген құқық бұзушылыққа тән қасиет десе, енді біреулері оны тек қана қылмыстың қасиеті деп қарайды.
Ескеру қажет, қылық пен қылмыстың қоғамдық кауіптілігі бір мағынаны білдірмейтініне сөз жоқ. Олардың арасындағы жалпы байланыс - істелетін әрекеттер қоғам үшін жағымсыз, қоғамдық қатынастарға белгілі бір дәрежеде зиян келтіретін әрекеттер, қоғаммен кінә тағылатын әрекеттер турасында сөз болуында. Оларды арасындағы айырмашылық - қылмыс пен қылықтың екеуі де қоғамға түрлі дәрежеде зиян келтіру мүмкіндігіне ие болғандыктан, екеуі де түрлі дәрежеде қоғам үшін қауіпті. Қылмыс істеуші мен қылық керсетуші адамдар қауіптілігінің дәрежесі де әртүрлі. Қылмыс істеген адамның қоғамдық қауіптілігі қылық істеген адамға қарағанда әлдеқайда артық болады.
ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 28-бабына сәйкес, әкімшілік құқық бұзушылық (қылық) деп заңмен әкімшілік жауапкершілік карастырылған кінәлі ерекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) танылады.
ҚР Қылмыстық құқығы оқулығының авторлары қоғамдық қауіптілік кылмысқа ғана тән - қасиет, деп пайымдайды. Әкімшілік құқық бұзушылық, мысалы, сондай-ақ жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіруге бейім. Бірақ, оның қоғамдық қауіптілігі (зияндылығы) әлдеқайда төмен. Қылмысты басқа кұқық бұзушылықтан шектей отырып, заңшығарушы әдетге ҚК Ерекше бөліміндегі баптардың диспозицияларында қылмыстық әрекет зардаптарьш сипатгайтын белгілерді көрсетіп отырады. Мәселен, ҚР ҚК 277-бабы бойынша шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптарды бұзғанда қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін ең алдымен қоршаған ортаның едәуір ластануына, адамның денсаулығына зиян келтіруге, жануарлар немесе өсімдіктер дүниесінің жаппай құрып кетуіне және өзге де ауыр зардаптардың болуы қажег, ал ҚР ҚК 296-бабының 1-бөлігі бойынша көлік құралдарын жүргізуші адамдардың жол козғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуда адамның денсаулығына ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтірілген болуы керек. Осы аталған зардаптар болмаған немесе одан жеңілірек зардаптар болған жағдайда (мысалы, көлік құралдарын жүргізуші адамдардың жол қозғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуда адамның денсаулығына жеңіл зиян келтіруі) тиісті жағдайда аталған әрекет үшін жауапкершілік әкімшілік тәртіппен қолданылады.
Сөйтіп, ҚР Жоғары соты Пленумының 1998 жылғы 14-мамырдағы (30.04.1999 ж., 22.12.2000 ж. және 11.07.2003 ж. өзгертулерімен және толықтыруларымен) Есірткілік заттар, жүйкеге әсер ететін және улы заттардың заңсыз айналымына қатысты істер бойынша заңнамаларды колдану туралы қаулысының 1-1-тармағына сәйкес, есірткілік немесе жүйкеге әсер ететін заттарды өткізу мақсатынсыз заңсыз сатып алуда, сақтауда, тасымалдауда кылмыстық-жазаланушы әрекет белгілері жоқ. Сондықтан осы әрекетті істеген кінәлілер ҚР әкімшілік кұқық бүзушылық туралы кодекстің 320-бабы бойынша тек қана әкімшілік жауапкершілікке тартылады.
Тәртіптік қылық деп нормативтік актілермен және құзырлы лауазымдағы адамдардың өкімімен тәртіптік жазалау қатерімен тыйым салынатын мемлекеттік және қызметтік тәртіпті бұзу танылады.
Азаматгық құқық бұзушылық (деликт) арнаулы әдебиеттерде ең бастысы айыппұл салу және шығынның орнын толтырту қатерімен тыйым салынған мүліктік қатынастарды бұзу деп анықталады.
Қылмыс басқа құқық бұзушылықтар мен қылықтардан келесідей белгілері бойьшша шектеледі: 1) объектісі бойьшша; 2) қоғамдық қауіптілік дәрежесі бойынша; 3) заңға қайшылық түрі бойынша; 4) жазалауға жататындығы бойынша.
Жалпы қылмыс объектісі ұғымы басқа құқық бұзушылық объектісі ұғымына қарағанда кеңірек. Жекелеген қылмыстар әкімшілік, тәртіптік және азаматтық құқық бұзушылық қол сұға алмайтын қоғамдық қатынастарға қол сұғады (мысалы, адамның өміріне, мемлекеттің қауіпсіздік негізіне).
Іс жүзінде қылмыстар мен басқа құқық бұзушылық бөліп қарау мәселесі бір объектіге қол сұққан құқық бұзушылықты анықтау кезінде туындайды. Мәселен, көлік құралын жүргізуші адамның жол қозғалысы немесе көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуы, абайсызда адамның денсаулығына ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтірсе (ҚР ҚК 296-6. 1-бөл.), кісі өліміне әкеп соқса (ҚР ҚК 296-6. 2-бөл.), екі немесе одан да көп адамның өліміне әкеп соқса (ҚР ҚК 296-6. 3-бөлім) қылмыстық жауаптылық қарастырылады, ал осы зардаптар болмаған жағдайда жол қозғаласы ережелерін бұзу ҚР әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 123, 124, 127, 127-1-баптарымен әкімшілік жауапкершілік колданылады. Бұл жағдайдағы қылмыстың әкімшілік құқық бұзушылықтан айырмашылығын өлшемдік негізі қоғамдық қауіптілік дережесі болып табылады. Осыдан келіп, қылмыс басқа құқық бүзушылықтарға қарағанда жоғары қоғамдық қауіптілік дәрежеге ие болады деген тұжырым істеуге болады. Бұл ереже даусыз болып қалып отырған жоқ. Заң әдебиеттерінде қоғамдық қауіптілік тек қана қылмысқа тән, ал басқа құқық бұзушылыққа ол тән емес деген пікірлер айтылады.
Істелген қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесін сипаттайтын көрсеткіштер кінәнің нысаны, қылмыстың жасалу себебі, әдісі, уақыты, орны, жағдайы және сатысы, сондай-ақ зардаптың түсірген ауырлығы болып табылады.
Жәбірленушінің денсаулығына қасақана жеңіл зиян келтіру ҚР ҚК 105-бабында карастырылған. Абайсызда екі немесе одан да көп адамның денсаулығына орташа ауырлықтағы зиян келтіру ҚР ҚК 111-бабының 4-бөлігімен карастылғандықтан, абайсыздықта денсаулыққа жеңіл және орташа ауырлықтағы зиян келтіру әкімшілік құқық бұзушылық деп саналады. Пайдакүнемдік мақсатта немесе езге де жеке бастың мүддесінде ресми құжаттарды, мөртаңбаларды, немесе мөрлерді ұрлау, жою, бүлдіру немесе жасыру (ҚР ҚК 324-6. 2-бөл.), егер осы әрекеттер аталған мақсатсыз істелген болса, онда жауаптылық басқа баппен не бөтеннің мүлкін ұрлау (ҚР ҚК 175-6.), не оны жою немесе бүлдіру (ҚР ҚК 187 және 188-6.) қарастырылады. Бейбіт уақытта бөлімді өз бетімен тастап кету ҚР Қарулы Күштерінің Тәртіптік Жарғысына сәйкес қылық деп саналса, соғыс кезінде ол ҚР ҚК 372-бабының 5-бөлігімен қарастырылатын қылмысқа жатады.
Көбінесе қылмыс пен басқа құқық бұзушылықтың айырмалық көрсеткіші ретінде келтірілген зиянның мөлшері алынады. Мысалы, меншік құқығында ұйымға тиесілі немесе оның қарамағындағы бөтен біреудің мүлкін ұрлау, алаяқтық істеу, иемденіп алу немесе ысырап ету жолымен істелген ұсақ-түйек ұрлау үшін тек қана әкімшілік жауапкершілік қарастырылады. Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 5-мамырдағы ҚР кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстылықпен күрес мәселелері бойынша өзгертулер мен толықтырулар өткізу туралы Заңының негізінде ҚР ҚК 175-бабының (Ұрлық) ескертуі келесідей мазмұндағы 5-тармақшамен толықтырылды: Меншік құқығында ұйымға тиесілі немесе оның қарамағындағы бөтен біреудің мүлкін ұрлау, алаяқтық істеу, иемденіп алу немесе ысырап ету жолымен істелген ұсақ-түйек ұрлау қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпайды. Оны істеуге кінәлі адам занға сәйкес әкімшілік жауапқа тартылады. Егер ұрланған мүліктің құны әрекет істелген кезде Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген он еселенген айлық есептік көрсеткіш мөлшерінен аспайтын болса, ұрлық ұсақ-түйек ұрлау деп танылады.
Қылмысты басқа құқық бұзушылықтан айырудың негізгі белгісі заңға қайшылық түрі болып саналады. Қылмысқа әрқашанда қылмыстық заңмен тыйым салынады. Ал қалған құқық бұзушылықтар мен қылықтар өкімшілік, азаматгық, отбасылык, еңбек құқықтарының нормаларын бұзады, сонымен бірге тек заңдарды ғана емес заңи нормативтік актілерді де бұзады.
Ең соңында, айырма санкция сипатымен көрінеді. Қылмыстық -құқықтық санкциялар мейлінше қатаң жазалау мазмұнына, соның ішінде бас бостандығынан айыру мен өлім жазасын қолдануға дейін ие болады. Қылмыстық жазаның құқықтық зардабы соттылық болып табылады. Басқа құқық бұзушылық пен қылықтар әсер ету шараларын, мысалы, соттылық сияқты, туғызбайды.
Қылмыс онымен тікелей байланысты жаза қоғам тарихының барлық дәуірлерінде өзгеріссіз болып келген ұғымдар емес. Қылмыста құбылмалы, өзгеріп тұратын ұғымдардың бірі. 1926 жылы Ресей Қылмыстық Кодексі, 1959 ж. қабылданған Қазақстан Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда, қазіргі уақытқа дейін 75 бап алынған.
Қылмыс дегеніміз - біріншіден, қылмыстық заңда көрсетілген іс-әрекет. Бұл қылмыстың тарихи анықтамасы; екіншіден, бұл қоғамға қауіпті іс-әрекет. Бұл жерде бірінші формальды анықтама, ал екінші материалды анықтама. Яғни қылмыс қауіпті ғана әрекет немесе әрекетсіздік емес, тек қылмыстық заңда атап көрсетілген әрекет немесе әрекетсіздік.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 9-бабында қылмыс дегеніміз - қылмыстық заңда көзделген қоғамдық құрылысқа, оның саяси және экономикалық жүйелеріне, мемлекеттік меншікке, азаматтардың жеке басына, саяси, еңбек, мүліктік және басқа құқықтарымен бостандықтарына қиянат жасайтын қоғамдық қауіпті іс-әрекет әрекет немесе әрекетсіздік. Сондай-ақ құқық тәртібіне қиянат жасайтын қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекет.
Қылмыс кез келген заңға қайшы келетін әрекет немесе әрекетсіздік емес, ол тек қылмыстық заңда көрсетілген нормаға қайшы келетін әрекет немесе әрекетсіздік. Қылмыстық заңға қайшы әрекет немесе әрекетсіздік дегеніміз қылмыстық заңдарға кіретін нормаларға көрсетілген құрамдағы белгілерге дәл келтіретін әрекет немесе әрекетсіздік. Қылмыстық заңға қайшы келетін әрекет немесе әрекетсіздіктердің басқа да заңдарға қайшы келетін әрекет немесе әрекетсіздіктерден өзгешелігі бар. Ол мынада: қылмыс деп саналатын әрекет немесе әрекетсіздік тек қылмыстық заңда қаралатын нормаларға қайшы болуға тиісті. Қылмысты әрекет қылмыстық заң оны істеуге тыйым салған әрекет. Қылмыстық әрекетсіздік - қылмыстық заң істе деп міндеттеген әрекетті істемеушілік.
Болгарияның Қылмыстық Кодексінің 2-бабында қылмыс дегеніміз - кінәлі түрде істелген заңда көрсетілген, қоғамға қауіпті ісі делінеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық заңдарының міндеті Қылмыстық Кодекстің 2 бабында былай делінген: „Қоғамдық және мемлекеттік құрылыста, меншікті, азаматтардың өз басы мен құқықтарын және бүкіл құқық тәртібін қылмыстық қол сұғушылардан қорғау".
Қазіргі уақытта қылмыстық негізінің 4 белгісі бар.
а) қоғамға қауіптілігі
б) қылмыстың кінәлі сілтеуі
в) қылмыстық заңда көрсетілуі
г) жаза.
Қоғамдық қауіптілік бұл қылмыстың негізгі белгісі, ол қылмыс мағынасын ашады және де іс-қимылды мемлекет қылмыс деп танитынын көрсетеді.
Л. Шуберт „Іс-әрекет қоғамдық қауіпті деп тануды анықтау тек заң шығарушыларға байланысты деп санайды", сондықтан онымен келісуге болмайды. Заң шығарушыға тек қандай қоғамдық қауіпті іс-қимылды қылмыс деп тануды ғана анықтау қатысты немесе байланысты.
Ал, осы Л. Шуберттің кітабында М.Д. Шаргородский мынадай пікір жазды: „Қоғамдық қауіптілік - бұл адамның нақты іс-қимылының объективті-әлеуметтік қасиеті, ол белгілі бір сатыда қоғамдық қауіптілік құқыққа қарсылық, ал кейде қылмыстық жазалау болады" [5].
Қылмыстың қоғамға қауіптілігі туралы мәселені шешу қылмыстың қандай маңызы бар объектіге қол сұғуына немесе қол сұғуға бағытталуына, яғни объективті келтірілген, немесе келтірілетін зиянның мөлшеріне байланысты.
Қоғамдық қауіптілік қоғамға зиян іс-қимылды білдіреді. Ал басқаша айтқанда қоғамдық қауіптілік іс-қимылы қоғамдық қатынастарға белгілі бір зиянды қауіпін жасайды, келтіреді. Ал қылмыс зиян келтіретін қоғамдық қатынастардың тізімі ҚР Кодексіндегі 2, 9 - баптарда көрсетілген.
Бұл қоғамдық қауіптілік көптеген елдер әдебиетінде талқыланған, солардың ішінде жалпы қылмыс түсінігінің қоғамдық қауіптілік белгісі, оның мәні мен мағынасы поляк әдебиетінде де талқыланады. Польша КІЖК-нің 49-бабына маңызы аз іс-қимыл түсінігін енгізгеннен кейін, қоғамдық-қауіптілік қателік пен барлық қылмыстық құқықтағы қиыншылық панацеясын айналдырылған деген көзқарастар айтылады.
Өсек, жала, қорлау, сабау, зорлау сияқты ерекше процессуалдық ретпен қозғалатын қылмыстық істердің қылмыс категорияларында қоғамдық қауіпті іс-қимыл оның объективті мәнін өзгертпейді.
Н.Ф. Кузнецова өз кітабында: „Барлық қауіптілік зияннан басталуын көрсетеді, сондақтан қылмыстың аяқталуын қоғамдық қауіпті дұрысырақ, қоғамдық зиян деп айтсақ болады," деп жазды [6].
Н. Кузнецов ҚК-не қылмыстық сипаттамасын көрсету үшін „қоғамдық зиянның іс-қимылын қолдану қажет", - деді.
Барлық қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі болады. Олар қоғамдық қауіптілік сипаттамасымен, дәрежесімен ерекшеленеді, яғни осыған байланысты әр түрлі зардап дәрежесі болады. Ол көбінесе қылмыс түрлеріне бөлген кезде заң шығарушымен есепке алынады.
Қоғамдық қауіптіліктің сипаты - қылмыстың қоғамдық қауіптілік сипаты оның сапасын, ал дәрежесі қоғамға қауіпті қылмыстың санын жинақтайды.
Барлық құрам элементтері - объект және субъект, олардың өздерінің мазмұны - қоғамдық қауіптілік сипаты. Олардың барлығы бірігіп тиісті қылмыстардың мазмұны мен сипатын құрайды. Қылмыс объектілерінің мазмұнын қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар мазмұнын құрайды. Объектілердің мазмұны қоғамдық қауіпті қылмыстың сипатын анықтауда маңызды роль атқарады. Объектіде байланысты олар шамалы емес, ауыр, өте ауыр болып бөлінеді.
Қылмыс қауіптілігінің сипатын анықтау үшін, объектіге қарау қажет. Міне осы жерден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz