Қаржылық есеп берудің қағидалары мен талдаудың бағыттары
11. 1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП БЕРУДІҢ СИПАТТАМАСЫ МЕН МАҢЫЗЫ
11.2. ЕСЕП БЕРУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТҮГЕНДЕУ МЕН БАСҚА ДАЙЫНДЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ
11.3. Бухгалтерлік баланстың құрылысы және талдаудың алғы шарттары
12.ТАРАУ
ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІСІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
12.1. ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
12.2. БАЛАНС АКТИВТЕРІНІҢ ҚҰРАМЫН ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ДИНАМИКАСЫН ТАЛДАУ
12.4. ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ МЕН ӨТІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
11.2. ЕСЕП БЕРУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТҮГЕНДЕУ МЕН БАСҚА ДАЙЫНДЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ
11.3. Бухгалтерлік баланстың құрылысы және талдаудың алғы шарттары
12.ТАРАУ
ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІСІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
12.1. ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
12.2. БАЛАНС АКТИВТЕРІНІҢ ҚҰРАМЫН ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ДИНАМИКАСЫН ТАЛДАУ
12.4. ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ МЕН ӨТІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезендегі қаржы-шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау — есеп жұмысының сонғы сатысы. Оның деректері бойынша кәсіпорынның қызметін қорытындылайды; ол талдау жасаудың, күнделікті және алдағы уақыттарға жоспарлаудың ақпараттық кезі болып табылады. Есеп берудің маңызы мемлекеттік мәні бар. Оның деректерін салықтардың және басқа да бюджеттік төлемдердің, дер кезінде, әрі толық деңгейді төленуіне бақылау жасау үшін пайдаланады.
Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы да дәл көрініс беруі, барлық көрсеткіштердің, тығыз байланысты болуы, бухгалтерлік есеп беру мен статистикалық жедел есеп берудің бір-біріне сәйкес келуі, әдістемелік және басқа ережелердің сақталуы есеп беруге қойылатын негізгі талаптар болып табылады. Есепті және баланс баптарының бағалауын бұрмалап беру, басқа да әдейі бұрмаланып көрсетілген есеп деректерін беру мемлекетке зиян келтіретін, мемлекетке қарсы әрекет ретінде қаралады, ал бұған жазықты басшылар мен бас бухгалтерлер қолданылып жүрген зандарға сәйкес жауапты болады.
Берілген есептін, тазалығы, есеп деректерінің инвесторлар мен акционерлерге түсінікті болуы есеп беруге қойылатын маңызды талап болып табылады. Есеп белгіленген мерзімдерде беріліп отыруға тиіс.
Жоғарыдағы ұйымдарға (меншік иелеріне) және мемлекеттік статистика органдарына, салық органдарына кәсіпорын бекітілген есепті беруі керек.
Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы да дәл көрініс беруі, барлық көрсеткіштердің, тығыз байланысты болуы, бухгалтерлік есеп беру мен статистикалық жедел есеп берудің бір-біріне сәйкес келуі, әдістемелік және басқа ережелердің сақталуы есеп беруге қойылатын негізгі талаптар болып табылады. Есепті және баланс баптарының бағалауын бұрмалап беру, басқа да әдейі бұрмаланып көрсетілген есеп деректерін беру мемлекетке зиян келтіретін, мемлекетке қарсы әрекет ретінде қаралады, ал бұған жазықты басшылар мен бас бухгалтерлер қолданылып жүрген зандарға сәйкес жауапты болады.
Берілген есептін, тазалығы, есеп деректерінің инвесторлар мен акционерлерге түсінікті болуы есеп беруге қойылатын маңызды талап болып табылады. Есеп белгіленген мерзімдерде беріліп отыруға тиіс.
Жоғарыдағы ұйымдарға (меншік иелеріне) және мемлекеттік статистика органдарына, салық органдарына кәсіпорын бекітілген есепті беруі керек.
11-ТАРАУ
ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІҢ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН ТАЛДАУДЫҢ БАҒЫТТАРЫ
11. 1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП БЕРУДІҢ СИПАТТАМАСЫ МЕН
МАҢЫЗЫ
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезендегі қаржы-шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау -- есеп жұмысының сонғы сатысы. Оның деректері бойынша кәсіпорынның қызметін қорытындылайды; ол талдау жасаудың, күнделікті және алдағы уақыттарға жоспарлаудың ақпараттық кезі болып табылады. Есеп берудің маңызы мемлекеттік мәні бар. Оның деректерін салықтардың және басқа да бюджеттік төлемдердің, дер кезінде, әрі толық деңгейді төленуіне бақылау жасау үшін пайдаланады.
Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы да дәл көрініс беруі, барлық көрсеткіштердің, тығыз байланысты болуы, бухгалтерлік есеп беру мен статистикалық жедел есеп берудің бір-біріне сәйкес келуі, әдістемелік және басқа ережелердің сақталуы есеп беруге қойылатын негізгі талаптар болып табылады. Есепті және баланс баптарының бағалауын бұрмалап беру, басқа да әдейі бұрмаланып көрсетілген есеп деректерін беру мемлекетке зиян келтіретін, мемлекетке қарсы әрекет ретінде қаралады, ал бұған жазықты басшылар мен бас бухгалтерлер қолданылып жүрген зандарға сәйкес жауапты болады.
Берілген есептін, тазалығы, есеп деректерінің инвесторлар мен акционерлерге түсінікті болуы есеп беруге қойылатын маңызды талап болып табылады. Есеп белгіленген мерзімдерде беріліп отыруға тиіс.
Жоғарыдағы ұйымдарға (меншік иелеріне) және мемлекеттік статистика органдарына, салық органдарына кәсіпорын бекітілген есепті беруі керек.
Кәсіпорындар құрылтайшылардың шешімі бойынша өзінің өндірістері мен шаруашылықтарын жеке балансқа бөлек қоюлары мүмкін. Бұл баланстардың активтері мен пассивтері кәсіпорындардың негізгі қызметі бойынша жасалған жалпы балансқа енгізіледі. Кәсіпорынның тараптары өз алдына бөлек баланс жасай алады.
Кәсіпорындардың беретін есебі жедел-статистикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді. Жедел-статистикалық есеп беру кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметінің жекелеген жақтарын бухгалтерлік және жедел-статистикалық есепке алудың деректері бойынша жасалады. Бухгалтерлік есеп беру кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып жинақталған деректерден жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай, есеп шұғыл және почта арқылы берілетін есептер болып бөлінеді.
Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелердің барлық құжаттарын, белгіленген материалдық және басқа есептерін толық көлемде беруін қамтамасыз ету керек.
Бухгалтерлік есептің ақпараттары, балансқа дейін, қажет өндеулерден өтеді. Бұл өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады (іскерлік мәміле жасалады).
Екінші кезең. Есеп мәліметтері, есеп талабына байланысты жіктеледі, содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлерінде ЖО, ведомость, Бас қітап),
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі (баланс, қаржылық-шаруашылық қызметі туралы есеп беру, ақша-қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру т.б.).
Төртінші кезең. ШС-нің қаржылық-шаруашылық қызметі талданады.
Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының кестесін белгілеудін, маңызы зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдердегі есептік тізімдемеде жинақталады. Аталған деректердің негізінде талдау жасалынады.
Жасалған балансты және басқа берілетін есептердің көрсеткіштерінің дәлдігін қамтамасыз ету үшін, арифметикалық және логикалык тұрғыдан мұқият тексеру керек. Баланстың сабақтастығын есепті кезеңінің басындағы баланс баптарының деректерін ағымдағы кезеңнің осы баптағы деректерімен салыстырып отырып, жыл соңындағы көрсеткіштердің әрбір жолын анықтайды. Қаржы есебін беру тәртібі бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі.
Стандартта негізгі қызметтен келген табыстар мен шығындардың әр түрлі баптарын, төтенше жағдайлардан түскен табысты не шығынды, тоқтатылған операцияларды және есептік бағалаудағы өзгерістерді, есепке алғанда есеп саясатын және қаржы есебін берудегі елеулі қателердің түзетілуін ашу тәртібі анықталады.
Жылдық есепті меншік иелеріне (қатысушыларға, құрылтайшыларға) немесе құрылтай құжаттарына сәйкес олар өкілеттік берген органдарға; салық инспекциясы органына (кәсіпорынның тұрған жері бойынша); жергілікті қаржы органына, мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.
Тараптары бар кәсіпорындар өздерінің бухгалтерлік есептерін берумен қатар, жалпы белгіленген тәртіпте біріккен (жиынтық) есеп те береді.
Кәсіпорындар (бұған шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да енгізіледі) егер Қазақстан Республикасының заңдарында басқадай ескерілмеген болса, жылдық бухгалтерлік есепті есепті жылдан кейінгі, келесі жылдың 1 наурызынан кешіктірмей береді. Бухгалтерлік есеп берудің нақты күнін көрсетілген мерзімдердің шегінде, салық органдарының келісімдері бойынша, кәсіпорынның иелері (қатысушылары, құрылтайшылары) белгілейді.
Бухгалтерлік есеп беру күні бір қаладағы кәсіпорын үшін оны барлық керек-жарағымен нақты берген күні есептеледі, ал басқа қаладағы кәсіпорын үшін, почта кәсіпорнының мөрімен танбаланып жіберілген күні есептеледі.
Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол қояды, олар оның уақытында берілуіне жауапты болады.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелері, мүлік пен қаржы жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі пайдаланушылар үшін жариялауға жол ашық.
Бухгалтерлік есепке алудағы жазбаларға өзгеріс енгізуге әкеп соқтыратын, осы жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің барлық түзетулері есепті айдан кейінгі бірінші айда жасалады, сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін берілген жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің түзетілуі сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады. Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті түзетулер енгізілуі мүмкін.
Есеп берудің белгілері (признактары) бойынша олар мына төмендегідей болып бөлінуі мүмкін (11-сурет).
Есеп берудің белгілері (признактары)
Мәліметтер көлемі
бойынша
Мақсаты бойынша
(арналымы бойынша)
Кезеңдері бойынша
жалпы
ішінара
сыртқы
Ішкі
Кезеңдік
(тоқсандық)
жылдық
Жалпы тұтас ШС-сі бойынша
Бөлімшелері
бойынша
"Жариялық"
(келесі жылдың
маусымына дейін)
"Конфиденциалдық"
(коммерциялық
құпия)
Қажет тексерілген және
тәуелсіз аудиторлардың
бақылауынан өткеннен
соң, есеп жарияланады
Жалпы құрылтайшылар жиналы -сында талқыланып, бекіткеннен кейін барып, есеп жарияланады
есеп жарияланады
Есеп беру тек осы аталған екі процедурадан өткен соң
барып, тұрақты түрде, бірақ ықшамдалған нысанында
жарияланады
11. Сурет. Есеп берудің негізгі белгілері
Кәсіпорындар, заңдарға сәйкес салық төлеуші бола отырып, өздерінің тұрған жерлеріндегі салық органдарына бюджетке төленетін төлемдердің барлық түрлері бойынша (айдың басындағы және аяғындағы төленбеген берешек қалдықтары, сол ай үшін бюджетке есептелген және төленгендері бойынша) салық есебін беруге міндетті. Төменде қаржылық есеп берудің бес элементі берілген (12-сурет).
11.2. ЕСЕП БЕРУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТҮГЕНДЕУ МЕН БАСҚА ДАЙЫНДЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ
Бухгалтерлік есепке алу мен есеп беру деректерінің анықтығын қамтамасыз ету мақсатында кәсіпорын мүлікті және қаржы жөніндегі міндеттемелерді түгендеуге міндетті.
Мұндайда қозғалмайтын объектілерді (үйлерді, ғимаратарды т. б. ) екі жылда бір, кітапхана қорын бес жылда бір түгендеуге болады, ал қалған мүлікті және қаржы жөніндегі міндеттемелерді кем дегенде жылына бір рет түгендеп отыруы керек.
Кәсіпорынның мүлкіне негізгі құралдар, материалдық емес активтері, басқа да ұзак мерзімді салымдары, өндірістік запастары, шығындары, ақшалай қаражаттары және басқа да активтері, ал қаржы жөніндегі міндеттемелеріне несиеге алынғаны және тартылған қаражаты, оған қоса кредиторлық бережақтары жатады.
12. Сурет. Есеп беру процесіне қатысатын басты элементтердің схемасы
Кәсіпорын мүлкін жалға бергенде, сатып алғанда, сатқанда, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғамға айналдырғанда; жылдық бухгалтерлік есеп берер алдында міндетті түрде түгендеу жұмыстарын жүргізу керек.
Кез келген есеп беру процесі нормативтік актілер мен зандарға сүйенеді. Сондықтан біз оның қысқаша сипаттамсын схема түрінде ұсынамыз (13-сурет).
13. Сурет. Есеп беруді жасауда ұстанатын негізгі қағидалар
Мұнымен қатар, кәсіпорынға жатпайтын, бірак бухгалтерлік есепте тұрған (жауаптылықпен сақталудағы, уақытша иеліктегі; қайта өндеуге алынған, консигнациядағы, сондай-ақ қандай да бір себептермен есепке алынған) тауарлы-матерйалдық және басқа құндылықтар түгенделуі керек.
Қымбат бағалы металдарды және қымбат бағалы тастарды түгендеу қолданылып жүрген нұсқауларға сәйкес жүргізіледі.
Нақты қолда бар мүлікті бухгалтерлік есеп мәліметтерімен салыстырғанда ғана, есептің дұрыстығы дәлелденеді.
Кәсіпорын басшысы түгендеу жұмыстарын жүргізу тәртібін белгілейді, оның ішінде түгендеу комиссиясының құрамын, есепті жылдағы түгендеу санын, олардың күнін белгілейді.
Түгендеу жұмыстарын жүргізу үшін, әрбір кәсіпорында тұрақты жұмыс істеп тұратын комиссиясы болады және оның кұрамын кәсіпорын басшысы белгілейді.
Түгендеу комиссиясының істейтін жұмыстары -- сақтау орындарындағы және өндірістегі мүлікті, сондай-ақ қаржы жөніндегі барлық міндеттемелерді тексеру; кәсіпорынның бухгалтерлік қызметкерлерімен бірге түгендеу нәтижелерін анықтауға және қайта сұрыптау бойынша жетпей және артылып есепке алу туралы ұсыныстар әзірлеуге, сондай-ақ кем шыққандарды табиғи кему нормаларының шегінде есептен шығаруға; тауарлы-материалдық құндылыктарды қабылдауды, сақтауды және босатуды реттеу, есепке алуды жақсарту және олардың сақталуын бақылау мәселелері жөнінде, сондай-ақ пайдаланылмайтын мүлікті сату туралы ұсыныстар әзірлеуге қатысу; мүліктің сақталуын қамтамасыз ету жөнінде алдын ала істелетін жұмыстар жүргізу; екі түгендеу аралығындағы сақтау және қайта өндеу орындарындағы тауарлы-материалдық құндылықтарды түгендеудің сондай-ақ іріктеп түгендеудің әдістемесі бойынша да бақылау жұмыстарын жүзеге асыруға болады.
Түгендеу комиссияларының мүшелері кем шыққандарды және талан-таражға түскендерді, бүркемелеу мақсатымен мүліктің нақты қалдығы туралы немесе артық шыққан тауарлар, материалдар және басқа құндылықтар туралы жазбаға біле тұра дұрыс емес деректер енгізгендігі үшін Қазақстан Республикасының Заңдары белгілеген тәртіпте жауапкершілікке тартылады.
Мүліктің нақты қолда барын тексеруді бастағанға дейін түгендеу комиссиясы кіріс-шығыс құжаттарының түгендеу кезіндегі соңғы тізімдерін немесе материалдық құндылықтар мен ақшалай қаражаттар туралы берілген есептерді алуға міндетті.
Түгендеу комиссиясының нәтижесі де тексеріледі, ол үшін ішінара бақылау жұмыстары жүргізіледі, сол бақылау барысында комиссиялардың мүшелері де қатысады және ол да актімен хатталады.
Екі түгендеу аралығындағы кезеңде құндылықтар номенклатурасы үлкен кәсіпорындарды сақтау және қайта өңдеу орындарындағы материалдық құндылықтарды тексеру және іріктеп түгендеу жұмыстары жүргізілуі мүмкін.
Түгендеу нәтижесі бойынша салыстыру тізімдемесі жасалынады, сосын оның деректері бухгалтерлік есептегі деректерімен салыстырылып, олардың арасындағы айырмашылықтары көрсетіледі. Түгендеу нәтижелерін көрсету үшін Қазақстан Республикасының Мемлекетгік статистика комитеті бекіткен бірінші реттегі толтыратын есеп құжаттарының мынадай үлгілері қолда-нылады:
Негізгі құралдардың түгендеу жазбасы (№ 1-Түгендеу үлгісі) жалға алған және күнделікті жалға бергендерді қоса есептегендегі негізгі қорлардың нақты қолда барын көрсету үшін қолданылады;
Түгендеу қағазы (№ 2-Түг.ү.) өндірісті ұйымдастыру ережелері бойынша материалдық құндылықтарды бірден санап, жазбаға жазуға мүмкін болмаған жағдайларда қолданылады. Бұл түгендеу қағазы саналған құндылықтармен бірге, солардын тұрған орындарында сақталады;
Тауарлы-материалдық құндылықтардың түгендеу жазбасы (№ 3-Түг.ү.), Түсірілген тауарлардың түгендеу актісі (№ 4-Түг.ү.), Жауаптылықпен сақтауға қабылданған (тапсырылған) тауарлы-материалдық құндылықтардың түгендеу жазбасы (№ 5-Туг.ү.), Жол үстіндегі материалдар мен тауарлардың түгендеу актісі (№ 6-Түг.ү.), Қымбат бағалы материалдарды, олардан жасалған бұйымдарды түгендеу актісі (№ 8-Түг.ү.), Шала өнімдердің құрамындағы, құрастыру бірліктеріндегі және жабдық түйектеріндегі, приборлар мен басқа да бұйымдардағы қымбат бағалы металдарды түгендеу жазбасы (№ 8А-Түг.ү.), Қымбат бағалы тастарды, табиғи алмастарды және солардан жасалған бұйымдарды түгендеу актісі (№ 9-Түг.ү.), Жөндеу аяқталмаған негізгі кұралдарды түгендеу актісі (№ 10-Түг.ү.), Алдағы кезендердің шығындарын түгендеу актісі (№ 11-Түг.ү.), Ақшалай қаражатты түгендеу актісі (№ 15-Түг.ү.), Құндылықтарды және қатаң түрде есеп беру кұжаттарының бланкілерін түгендеу жазбасы (№ 16-Түг.ү.), Сатып алушылармен, жабдықтаушылармен және басқадай дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу актісі (№ 17-Түг.ү.), Сатып алушылармен, жеткізушілермен және басқадай дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу актісіне анықтама (№ 17-Түг.ү.), Негізгі кұралдарды түгендеу нәтижелерін салыстыру тізімдемесі (№ 18 -Түг.ү.), Тауарлы-материалдық құндылыктарды түгендеу нәтижелерін салыстыру тізімдемесі (№ 19 -Түг.ү.). Көрсетілген үлгіде толтырылған құжаттар жинақталған деректердің есебін шығаруға көмектеседі.
Түгендеу кезінде және басқадай тексерістерде анықталған мүліктің нақты қолда бары мен бухгалтерлік есептегі деректер арасындағы алшақтық белгіленген тәртіп бойынша реттеледі.
Сортталу нәтижесінде анықталған кем шыққандар мен артықтардың, өзара есеп айырысуы тек ерекшелік ретінде ғана сол тексеріліп отырған кезең үшін, сол тексеріліп отырған адамдағы атауы да бір, саны да бір тауарлы-материалдық құндылықтарға байланысты болуы мүмкін. Сортталуы болғандығы туралы материалдық жауапты адамдар түгендеу комиссиясына егжей-тегжейлі түсініктеме береді. Сортталуы өзара есепке алу мүмкіндігі туралы ұсыныс тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясының қарауына беріледі және оны кәсіпорын басшысы түбегейлі шешеді, ол ұсынылған барлық материалдарды зерттегеннен кейін есепке алу туралы тиісті шешім қабылдайды. Сортталуы (пересортице) бойынша олардың артық пен кемін есепке (зачетқа) алғаннан кейін, жетпей қалған құндылықтарын жауапты адамдардың жауапкершілігіне жатқызады. Егер сортталуы нақты жауапты адамдарды анықталмаса, онда сома айырмашылықтары кему нормаларынан тыс кем шыққан мүліктер ретінде қаралады, кәсіпорынның зиянына жатқызады. Сортталу салдарынан анықталған құн айырмашылықтары материалдық жауапты адамдардың жазығынсыз пайда болса, онда ол түгендеу комиссиясының хаттамаларында бұл аталған айырмашылықты жауапты адамның мойнына қойылмау себептері жөнінде күмәнсіз түсініктемелер берілуі тиіс.
Есеп айырысудың барлық түрлерінің түгенделуінде де белгілі бір ерекшеліктері болады. Бюджетпен, сатып алушымен, жабдықтаушымен, есеп беретін адамдармен, қызметкерлермен, депоненттермен және басқа дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу есеп айырысу шоттарында есептелген сомалардың мұқият негізделгендігіне саяды. Есеп айырысу инкассо тәртібімен жүргізілмейтін барлық сатып алушылардын және басқа дебиторлардың мәліметтерінің дұрыстығын тексеру үшін, кредиторлардың берешегі туралы дербес шоттардың кешірмелері керек.
Дебитор кәсіпорындар көшірмелерді алған соң берешек қалдықтарын растауға немесе өздерінің толық келіспейтіндігін хабарлауға тиіс.
Жабдықтаушымен және мөрдігерлермен есеп айырысу деп аталатын шоттың жол үстіндегі тауарлар сомаларының және жабдықтаушымен фактурасы төленбеген кем келген мүліктер бойынша есеп айырысу бөлімі ерекше мұқият тексеріледі. Ол корреспонденттелетін шоттармен сәйкестігін дәлелдейтін құжаттар бойынша тексеріледі. Мұндайда фактуралары төленбеген кем келген мүліктер құрамында Әр түрлі дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысу шотында көрініс берген төлемнің сомалары белгіленіп тұрғаны (немесе тұрмағаны) шын мәнінде төленіп, алынған материалдар мен тауарлардың сомалары жол үстіндегі материалдар мен тауарлар үшін есептелгені (немесе есептелмегені) анықталады. Бұл шотты тексергеннен кейін фактурасы төленбеген кез келген мүліктер бойынша жабдықтаушылардың шоттарында қалған сомаларға бухгалтерия шот-фактуралар талап етуге тиіс. Жабдықтаушылар сатып алушыларға шот-фактуралар беруге немесе оларды бермеу себептерін хабарлауға міндетті. Егер жабдықтаушыда берешек жазылмаған болса, ол сонда да бұл жөнінде сатып алушыны хабардар етіп қоюы керек.
Кәсіпорындардын қызметкерлерге берешегі жөнінде депоненттердің шотына аударылуға тиісті, уақытында төленбеген еңбек ақысының сомалары, сондай-ақ қызметкерлерге артық төленген төлемнің сомалары мен себептері анықталуы керек.
Есеп беруге тиісті адамдардың үлесіндегі сомаларды түгендегенде кәсіпорынның берген аванстарына қарай есеп беретін адамдардың берешек қалдықтары (бұл сомалардың артық жұмсалуы) әрбір есеп беретін адам бойынша жеке тексеріледі.
Түгендеу комиссиясы құжаттарды тексеру жолымен, сондай-ақ банк мекемелерімен, қаржы және салық органдарымен, кәсіпорынның жеке баланстарға бөлінген құрылымдық бөлімшелерімен және бас кәсіпорындарымен есеп айырысудың дәлме-дәлдігін анықтауға тиіс. Бұл есеп айырысулар бойынша кәсіпорынның балансында реттелмеген сомалар қалмауы керек; баланста есепте тұрған кем шыққан мен тонауға байланысты берешек сомаларының дұрыстығы мен негізделгендігі; баланста есепте тұрған дебиторлық және кредиторлық берешек сомалары, сондай-ақ дебиторлык берешекті өндіріп алуға талап етілгендігі (немес етілмегендігі) тексеріледі.
Түгендеу нәтижелері актімен хатталуға тиіс. Онда түгенделген шоттардың аттарын атап, сәйкес келмейтін дебиторлық және кредиторлық берешектің, күмәнді қарыздардың, талап ету мерзімі өткен кредиторлық және дебиторлық берешектің анықталған сомаларын көрсеткен жөн. Берешектің көрсетілген я түрлері бойынша есеп айырысуды түгендеу актісіне анықтама қоса тіркелу керек, онда дебиторлардың немесе кредиторлардың аттары мен мекен-жайлары, берешек сомасы, берешектің не үшін есептелгені, қай уақыттан бері және қандай құжаттардың негізінде есептелгені келтіріледі.
Талап ету мерзімі өткен дебиторлық берешек сомалары бойынша анықтамада бұл мерзімнің өтуіне кінәлі адамдар көрсетіледі.
Талап ету мерзімі өткен дебиторлық берешек, өндіріліп алынуы неғайбыл басқа да қарыздар кәсіпорын басшысының шешімімен есептен шығарылады да, күдікті қағаздар бойынша резерв қаражатының шотына немесе шаруашылық қызметінің нәтижелеріне жатқызылады.
Түгендеу және басқадай тексерістер кезінде анықталған қолда бар негізгі құралдардың, материалдық құндылықтардың және ақшалай қаражаттың бухгалтерлік есептегі деректермен алшақтығы мынадай тәртіпте реттеледі:
:: артық шыққан негізгі құралдар, материалдық құндылықтар мен ақшалай қаражат кәсіпорынның табысына кірістеліп, есепке алынады, бұлардың артық шығу себептері мен оған кінәлі адамдар кейін анықталады;
:: құндылықтардың кемуі (жоғалуы) белгіленген тәртіпте бекітілген нормалардың шегінде кәсіпорын басшысының өкімімен өндіріс не айналым шығындарына көшіріліп жазылады;
:: материалдық құндылықтардың, ақшалай қаражаттың және басқа мүліктін, кем шыққандары, сондай-ақ табиғи кемуі нормаларынан тыс сырап болған жағдайда кінәлі адамдардың мойындарына қойылады. Кінәлі адамдар анықталмаған немесе кінәлы адамдардан өндіріп алуға сот тыйым салған жағдайларда кем шыққан мүліктер және сыраптардан келген зиян шаруашылық қызметінің нәтижелеріне көшіріліп жазылады.
Тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясының қолда бар құндылықтар мен бухгалтерлік есеп деректері арасындағы түгендеу кезінде анықталған алшақтықтарды реттеу туралы ұсыныстары айтылған хаттамасын түгендеу аяқталған соң кәсіпорын басшысы бекітеді. Түгендеу нәтижелері түгендеу аяқталған айдағы есепте және есеп бергенде, ал жылдық түгендеу бухгалерлік жылдық есеп беруде көрініс табуға тиіс.
Есеп берер алдында үлкен дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бухгалтерияға цехтардан, қоймалардан, есеп беретін адамдардан т. б. құжаттардың толық түскенін (немес түспегенін) тексеруді; ай ішіндегі немесе жыл ішіндегі барлық шығындарды өндіріс шығындарына қосуды; негізгі құралдардың амортизациясын, демалысқа төленетін резервін және басқа мақсаттарға арналған резервті, материалдық емес активтердін, тозуын толық есептеуді; алдағы кезендердегі шығындарды есептен шығаруды; құндылықтардың барлық шоттар мен топтарда есептік баға бойынша нақты өзіндік құнын орташа ҚДШ процентін не ауытқушылықтарын (+, - ) есептеп шығаруды; жұмсалған материалдардың нақты өзіндік құнын анықтап, оны өндірістік және басқа шоттарға көшіріп жазуды тексеруі қажет.
Жоғарыда көрсетілген шығындарды көшіріп жазғаннан кейін үстеме шығындар мен қосалқы өндірістер сомасын анықтап, оны 920-шотқа көшіріп жазу керек; қосалқы өндірістердің өзара (бір-біріне көрсеткен) қызметтерінің құнын анықтап, оны тиісті шоттарға көшіріп жазу керек; қосалқы өндірістер бойынша аяқталмаған өндіріс қалдықтарын және есепті кезеңге қатысты шығындарды, бұл өндірістердегі өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құнын анықтап, тұтынылған өнімнің, істелген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің кұнын негізгі тұтынушылар шоттарына, сыртқа т. б. көшіріп жазу қажет. 920-шотта аяқталмаған өндірістен тұратын шығындар ғана қалады.
Одан әрі 930-шотты жауып, онда есептелген шығындарды тиісті өндірістік шоттарға көшіріп жазу керек.
Бұдан кейін дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс шығындарының ара жігін ашады, дайын өнімнің өзіндік құнын есептейді және дайын өнімді кірістеу жөнінде жазбалар жазады.
900, 910, 920, 950 (жекелеген жағдайларда) шоттарда есепке алынған аяқталмаған өндіріс қалдықтарын, аяқталмаған өндіріс шығындарын есепке алатын шоттарға (211 -- 214) көшіріп жазады.
Сондай-ақ өнім өткізуден келген барлық шығындарды (71, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87-бөлімшелердің шоттары) және табыстарды (70, 72, 86, 87-бөлімшелердің шоттары) анықтап, оларды 571-шотқа дұрыс көшіріп жазудың да маңызы зор.
Есеп жұмыстарының жоғарыда аталған және соңғы циклына байланысты басқа да операцияларды орындау процесінде есепке алу тізімдеріне жазбалар түсіріп, оларды белгіленген ретпен жабады. Әзірлік кестелерінің деректерін тиісті ведомостарға немесе машина жазбаларға енгізеді. Жазғанға дейін барлык, деректерді өзара салыстырады. Салыстыру кезінде пайда болған жөнсіздікті тузетеді. Салыстыру туралы тізімдерге белгі соғылады. Есепке алу тізімдерінің деректерін жүйелі түрде жүргізілетін есептің тізімі болып табылатын және жыл ішіндегі синтетикалық есебін жүргізуге арналған Бас кітапқа жазады. Әрбір синтетикалық есебі үшін, онда бір-бір парақ арналған. Кітапта барлық синтетикалық шоттарының қалдықтары мен айналымдары көрініс табады. Аралық шоттардағы айналымдар мен қалдықтары тиісті есеп тізімдерінде (регистрында) көрсетіліп, бірақ ол Бас кітапқа жазылмайды. Кітапты бастағанда оған жыл (ай) басындағы қалдықтарды жазады, әрбір шоттың дебеттік айналымдарды журнал-ордерлерден, ведомостардан, журнал-ордерлердін, үлгісі бойынша корреспонденттелетін, кредиттелетін шоттарға қарай құрылған машина жазбалардан алады, ол кредит бойынша айналымдарды жалпы сомамен жазады. Корреспонденттелетін шоттар бойынша толтырылған кредиттік айналымдарды тиісті журнал-ордерлерде, ведомостарда, машинажазбаларда тарата жазады, бұл жазбалардың қайталануына жол бермейді.
Тізімдердің және Бас кітаптың деректерін балансты және тиісті есеп беру үлгілерін толтыру үшін пайдаланады. 451-шот бойынша толтырылған Бас кітап төменде келтірілген (11.1 кесте).
Есеп жүргізу ісі компютерлендірілген жағдайда келтіріліп отырған Бас кітаптың орнына Бас кітап машинажазбасы қолданылады.
11.1. Кесте. Бас кітап, 541-шоты бойынша
Ай
Дебет бойынша айналым
Кредит бойынша айналым
сальдо
№441
Шоттың кредитінен
№333
Шоттың кредитінен
№334 Шоттың кредитінен
Дебет бойынша
Барлығы
Дебет
Кредит
Ай
1 қаңтардағы қалдық
400
Қаңтар
34240
723
127
39090
35170
320
1
Ақпан
35780
1620
340
37740
38000
60
2
Наурыз
39930
1120
270
41320
41040
280
3
11.3. Бухгалтерлік баланстың құрылысы және талдаудың алғы шарттары
Есеп берудің негізгі үлгісі болып бухгалтерлік баланс саналады. Ол кәсіпорынның жылдық есебінің басты синтетикалық элеметтерінің көрсеткіштерін береді. Баланс жасалғанға дейін есепке алу тізімдеріндегі барлық синтетикалық шоттары бойынша толтырылған айналымдар мен қалдықтарды талдау есебінің деректерімен салыстырылады. Жылдың басындағы бекітілген баланс баптарының номеклатурасын жыл аяғындағы бекітілген баланс баптарының номеклатурасын жыл аяғындағы бекітілген баланс номеклатурасымен және бөлім топтамаларымен, әрбір баптарымен (егер баланс баптарының номеклатурасында өзгерістер болса) сәйкестендірілуге тиіс.
Кодтары
Кәсіпорынның балансы Кәсіпорынның аты ________________
Мекен-жайы _____________________
___ _____________200_ж
Сала (қызмет түрі)________________
мың теңге
Өлшем бірлігі____________________
Берілу мерзімі____________________
Нақты берілген мерзімі____________
Актив
Коды
Жыл басында
Жыл аяғында
А
1
2
3
1. Ұзақ мерзімді активтер:
Материалдық емес активтер
Бастапқы құны
010
50
108
Жинақталған амортизациясы
011
Қалдық құны
012
50
Негізгі құралдар
Бастапқы құны
020
3284269
3306033
Жинақталған амортизация
021
1699249
1270888
Қалдық құны
022
1585020
2035145
Аяқталмаған құрылыс
030
2098
53360
Инвестиция
040
1047
7110
Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар (борышы)
050
Ұзақ мерзімді активтердің жиынтығы
090
1588215
2095709
2. Ағымды активтер
Материалдар
100
299440
298154
Аяқталмаған өндіріс
101
17540
298154
Тауарлар
102
11976
123200
Дайын өнім
110
13253
217504
Басқа ТМҚ
120
3157
9826
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы (борышы)
130
6907
1085973
Басқа да дебиторлық қарыздар (тараптардың да қоса алғанда)
150
566
25296
Болашақ кезеңеің шығыстары
160
1202775
1002775
Берілген аванстар
170
Қаржы инвестициясы
180
50
100
Ақша қаражаттары
190
1277
218133
Басқа да ағымдағы активтер
220
Ағымдағы активтердің жиынтығы
230
1556941
3302909
Барлығы (баланс)
240
3145156
5398618
3. Ағымдағы міндеттемелер
Қысқа мерзімді несиелер (заемдар)
440
11464
14715
Бюджетпен есеп айырысу
450
6917
96261
Тараптардың кредиторлық қарызы (борышы)
460
Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу
470
30013
Алынған аванстар
480
4911
Мердігерлермен және
жабдықтаушылармен есеп айырысу
490
1267137
Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысу
500
11910
87248
Еңбеккерлердің демалыс ақысы бойынша есептелген қарыздары (берешегі)
510
Басқа да кредиторлық қарыздармен есеп айырысу
520
66108
Ағымдағы міндеттемелердің жиынтығы
35202
1561482
4. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді несиелер (заемдар)
Ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздар (борыштар)
410
Төлемі кейінге қалдырылған салықтар
420
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің жиынтығы
430
884096
5. Меншік капиталы
Жарлық капиталы
300
3097591
2900685
Қосымша төленген капитал
330
11942
1123
Төленбеген (қайта бағаланған) капитал
340
367
2770
Резервтік капитал
350
54
8462
Таратылмаған табыс (жабылмаған зиян):
- бұрынғы жылдардың табысы (зияны)
360
- есептік кезеңдегі жылдың табысы (зияны)
370
40000
Меншік капиталының жиынтығы
390
3109954
2953040
Меншік капиталының жиынтығы
550
3145156
5398618
Сонымен қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижелері: 70 Негізгі қызметтен келген табыс, 72 Негізгі емес қызметтен келген табыс. 80 Сатылған тауарлардың (жұмысшыларды, қызметшілерді) сату барысында жұмсалған шығындар, 82 Жалпы және әкімшілік шығындар, 84 Негізгі емес қызмет бойынша шыққан шығындар, 85 Табыс салығы борйынша шығындар, 71 Сатылатын тауарлардың қайтарылуы және сатуға байланысты шешімдер, сондай-ақ баға шешімдері, 86 Төтенше жағдайдан және тоқтатылған операциядан келген табыстар (зияндар), 87 Басқа ұйымдарға үлеспен қатысудан келген табыс (зиян) шоттарының деректерінің негізінде шығарылады. Басқаша айтқанда, есеп беруге қажетті барлық деректерін бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс тапқан мәліметтерінен алады.
Баланстан тыс шоттарда есепке алынған, қолда бар құндылықтар туралы анықтама
Баланстан тыс шоттардың аттары
Жыл басында
Жыл аяғында
Сақтау жауапкершілігіне қабылданған, тауарлы-материалдық құндылықтар (002)
Қайта өңдеуге қабылданған, материалдыр (003)
Консигнацияға (комиссияға) қабылданған, тауарлар (004)
*
*
Монтаждау үшін қабылданған, жабдықтар (005)
*
*
Есеп беру бланкілері (006)
Төлеуге қабілетсіз болған дебиторлардың берешегін есептен шығару (007)
Алынған міндеттемелерді және төлемдерді қамтамасыз ету (008)
*
*
Берілген міндеттемелерді және төлемдерді қамтамысз ету (009)
*
Тұрғын үй қорының тозуы (014)
Басшы: қолы Бас бухгалтер: қолы
Есепті жылдың аяғындағы баланс баптарының деректері, белгіленген тәртіп бойынша жүргізілген, түгендеудің көмегімен расталуы керек.
Баланс деректері бойынша жүргізілген, түгендеудің көмегімен расталуы керек.
Баланс деректері бойынша кәсіпорын қаржылық жағдайына талдау жасайды. Бухгалтерлік баланспен қоса кәсіпорын есеп берудің басқа да нысандарын толтырады (№ 2-нысанын, №3- нысанын т.б. ).
Қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп беру ((№ 2-нысаны) - бұл табыстар мен шығындардың шоттарын жинақтап көрсететін үлгіде беріледі. Оның үлгісі төменде келтірілген. (11.2 кесте)
Көрсеткіштер
Коды
Жыл басында
Жыл аяғында
А
1
2
3
Сатылған өнімнен түскен түсім
01
860644
896974
Сатылған өнімнің өзіндік құны
02
(600658)
(625985)
Жалпы табыс (01-02)
03
2599 86
(270 989)
Кезең шығыстары:
*Сату бойынша шығыстар
05
75 580
101 190
*Жалпы және әкімшілік шығыстар
06
31 620
1 180
* пайыздар бойынша жұмсалған шығыстар
07
47 040
66 270
Негізгі қызметтен түскен табыстар [03-(05+06+07)]
08
105 746
102 349
Негізгі қызметтен басқа әрекеттерден түскен табыстар
09
77 878
98 420
Барлық табыс (08+09)
10
183 624
200 769
Табыс салығы
11
29 380
32 123
Табыс салықты төлегеннен кейінгі табыс
12
154 244
168 646
Төтенше жағдайдан алынған зиян (табыс)
13
-
-
Таза табыс (12-13)
154 244
168 646
Жыл басындағы таратылған табыс
х
94
Жай акцияны ұтушыларға ақшалай төленген дивиденттер
х
16
Жыл аяғында қалған таратылмаған табыс
х
78
Басшы қолы_____ Бас бухгалтер қолы ________
Қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелерін шығарғанда, мына мәселені ескерген жөн, атап айтсақ, есеп бағаларындағы өзгерістердің нәтижесі, егер өзгеріс тек сол кезеңге ғана ықпал ететін болса, онда табысты не зиянды осы есептік кезеңге енгізу керек, ал егер өзгеріс болған есепті кезендегі, өзгерістер келесі есепті кезеңге ықпал ететін болса, онда таза табысты не зиянды осы соңғы есептік кезеңге енгізеді.
Әр түрлі кезеңдерде берілетін қаржы есептерінің салыстырылуын қамтамасыз ету мақсатында, есеп бағаларындағы өзгерістер қаржы шаруашылық қызмстінің нәтижелері туралы берілген есептің бұрындары белгіленген бағасыда ескеріледі.
Егер бұның алдындағы есепті кезендердің қаржы есептерін бергенде жіберілген қателердің түзетілу сомасы есепті кезендегі табысқа не зиянға енгізіледі немесе бөлінбеген табыстың сальдосын өзгерту жолымен түзейді.
Елеулі қатені бөлінбеген табыстынң бастапқы сальдосын өзгерту жолымен түзеткенде мыналарды: елеулі қатенін, сипатын; есепті кезеңдегі және осының алдындағы әрбір есеп берілген кезендегі түзету сомасын; салыстырмалы деректерге енгізілген кезеңдердің алдындағы кезендерге қатысты түзетілу сомасын; қайта есептелген салыстырмалы деректерді немесе оларды қайта есептеудің мүмкін болмайтын себептері ашу қажет.
Ақшалай қаражат қозғалысы туралы берілетін есеп. Есепте негізгі (немесе операциялық), инвестициялық және қаржы жөніндегі қызметті жүзеге асыру нәтижесінде алынған ақшалай қаражат ағыны (тасқыны) туралы барлық деректер, сондай-ақ қаржы кызметінде пайдаланылатын таза ақшалай қаражат, ақшалай қаражаттын, және олардың эквиваленттерінің таза көбеюі, жылдың басындағы және аяғындағы ақшалай қаражат пен оның эквиваленттері көрсетіледі.
Үлгіні толытру үшін ақшалай қаражатты, есеп айырысуды, табыстарды және басқаларды есепке алу бойынша толтырылатын тиісті синтетикалық шоттарының деректері пайдаланылады.
Операциялық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысын анықтау үшін, не тікелей, не жанама әдістерді пайдаланады. Операциялық қызметтің нәтижесіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы, төменде келтірілген.
1.Негізгі өндіріс қорларына амортизацияны есептеген кезде.
Есептелген амортизация сомасы таза табыс сомасына қосылады, өйткені ол ақша қаражаттарының шығысын әкелмейді.
2.Ағымдағы активтердің сомасы өзгерсе (дербиторлық қарыздар, қорлар, болашақ кезеңнің шығыстары, басқа да ағымдағы активтер т.б.).
Егер ағымдағы активтер өсетін болса, онда ағымдағы ақша қаражаттары азаяды, ал егерде керісінше болса, онда ақша қаражаттары өседі
3.Ағымдағы, ұзақ мерзімдегі міндеттемелердің және меншік капиталының сомасы өзгерсе (кредиторлық қарыздар, кейінге қалдырылған салықтар, таза табыстар, қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, жарлық және резервтік капиталдар т.б.)
Ағымдағы міндеттемелердің сомасы өссе, ақша ағымының сомасы да өседі, егер міндеттемелер азайса, онда ақша қаражаттары да азаяды.
Енді біз осы жанама әдісті қуаттай отырып, аталған әдіске бір мысал келтіріп көрейік (11.3 кесте).
11.3. Кесте. Ақша қаражаттарының қозғалысы (тікелей әдіс)
Көрсеткіштер
теңге (мың)
1. Келіп түскен ақша қаражаттары:
Өнімді сатудан түскен табыс
Алынған аванс
Проценттер
Дивиденттер
Басқа да түсімдер
8 850
3 000
1 000
20
1 015
1. Жұмсалған (шыққан) ақша қаражаттары
Жабдықтаушылар мен есеп айырысу
Еңбек ақы бойынша есеп айырысу
Әлеуметтік сақтандыру мен зейнетақыны қамтамасыз ету қорына аудару
Салықтар
Несие бойынша пайыздар
Берілген аванс
Басқа да төлемдер
6 300
5 500
1 500
325
165
30
30
Операциялық қызметтің нәтижесінде алынған таза ақша қаражаттары
+ 1 365
Келтірілген жанама әдісін ықшамдалған тікелей әдісімен салыстырайық:
11.4. Кесте. Ақшалай қаражаттарының қозғалысы (жанам әдіс)
Баланс баптары
теңге (мың)
Таза табыс (бұл көрсеткіш қажетті түзетулерді талап етеді, ол үшін өскен жылдың мәліметімен салыстырады, яғни есептеу жолымен шығарылады)
Таза табысқа түзетулер әкелетін операциялар:
960
+545
2. Дебиторлық қарыздар
-200
3. ТМҚ (тауарлы-материалдық қорлар)
-80
4. Болашақ кезеңнің шығыстары
+150
5. Басқа да ағымдағы активтер
-25
6. Кредиторлық қарыздар
-85
7. Салық бойынша есеп айырысу
+50
8. Басқа да ағымдағы міндеттемелер
+50
Нәтижесі (+,-)
+1365
Ал егерде ШС-де шаруашылық операциялары көп болса, онда біз жанама әдістің көмегімен арнайы жұмысшы кестесін (таблицасын) жасаймыз. Аталған кесте, бір жағынан баланс баптарындағы өзгерістерге талдау жасауға көмектессе, ал екінші жағынан, ол негізгі құралдарды индексациялау кезінде болатын бұрмалауға жол бермейді.
Енді біз осы арнайы жұмысшы кестесінің (таблицасының) ықшамдалған нысанын қарастырайық (11.5 кесте).
11.5. Кесте. Арнайы жұмысшы кестесі
Көрсметкіштері
жол
№
Бухгалтерлік баланс көрсеткіштерінен алынды
Есіпті кезеңнің соңындағы көрсеткіштердің жыл басындағы көрсеткіштерімен салыстырғандағы өзгерістері
Есептік кезеңнің соңында
Есептік кезеңнің басында
Көбейді
Азайды
А
Б
1
2
3
4
Таза табыс
94
59
35
Есептелген амортизация
115
75
40
ТМҚ
470
370
100
Қаржы инвестициясы
53
80
27
Ұзақ мерзімді қарыздары
210
170
+40
Кредиторлық қарыздар
200
129
71
Негізгі құралдар
215
138
77
Резервтік капитал
56
60
-4
Ақша қаражаттары т.б. сол сияқты
41
24
-17
Жанта тәсіл -- бұл әдіс таза табысты (зиянды) ақшасыз операциялардың, міндеттемелердің, активтердің өзгерісінен, сондай-ақ қаржылық пен инвестициялық қызметтің нәтижесінен болған табыс пен зиянның өзгерістеріне қарай қажет түзетулер енгізеді. Бұл әдіс қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру мен бухгалтерлік баланс мәліметтерінің негізінде жасалады. Аталған түзетулер қатарына мыналар жатады:
Ақшалай қаражат қозғалысы туралы берілген есеп төменде келтірілген (11.6 кесте).
11.6. Кесте. Арнайы жұмысшы кестесін жанама әдісіндегі ақша қозгалысымен салыстыру
(мың теңге)
Көрсметкіштері
жол
№
Есеп беру бойынша сомасы, есептеу үшін пайдаланылады
Есептеуге арналған сомасы
(1 сызық жолы минус 2 сызық жолы)
Есептік кезеңнің соңында
Есептік кезеңнің басында
А
Б
1
2
3
1. Операциялық қызметтегі ақша қаражатының қозғалысы:
Таза табыс
94
59
35
Таза табысты түзету операциялары:
Амортизация мен тозуды есептеу
115
75
40
Дебиторлық қарыздың өзгерісі
89
83
-6
Болашақ кезеңдегі шығыстардың өзгерісі
5
7
+2
Басқа да активтердің өзгерісі
4
5
+1
Кейінге қалдырылған салық бойынша, есеп айырысу өзгерісі
8
6
2
Кредиторлық қарыздың өзгерісі
200
129
+71
Басқа да пассивтердің өзгерісі
Операциялық қызметтің нәтижесіндегі ақша қаражатының өсуі (+), Азаюы (-)
х
х
104
2. Инвестициялық қызметтегі ақша қаражатының қозғалысы
2.1. Түскен ақша қаражаттары (+ белгісімен):
- Негізгі құралдардың шығысы
- Қаржылық инвестицияның қалдығының азайғанынан
53
80
+27
- Басқа да түсімдерден
2.2. Шыққан ақша қаражаттары (- белгісімен)
Түскен негізгі құралдар
215
138
-77
Алынған материалдық емес активтер
191
127
-64
Қаржы инвестициясының өсуі
Аяқталмаған өндіріс
Басқа да шығыстар
Инвестициялық қызметтің нәтижесіндегі ақша қаражатының өсуі (+), азаюы (-)
-144
3. Қаржылық қызметіндегі ақша қаражатының қозғалысы
3.1. Түскен ақша қаражаттары
- Ұзақ мерзімдегі несиелердің азаюы
- Қысқа мерзімдегі несиелердің азаюы
- Ұзақ мерзімдегі қарыздардың азаюы
- Жарлық капиталының азаюы
- Төленбеген капиталдың азаюы
- Резервтік капиталдың азаюы
56
60
-4
- Басқа да түсімдер
3.2. Ақша қаражатының шығысы:
- Ұзақ мерзімде несиелерді өтеу
19
15
4
- Қысқа мерзімді несиелерді өтеу
- Ұзақ мерзімді қарыздарды өтеу
210
170
40
- Жарлық капиталының азаюы
58
55
3
- Төленбеген капиталдың азаюы
- Резервтік капиталдың азаюы
- басқа да шығыстар (дивиденттерді төлеу)
-164
Қаржылық қызметтің нәтижесіндегі ақша қаражатының өсуі (+), азаюы (-)
х
х
27
Ақша қаражатының өсуі (+) мен азаюының (-) жиынтығы
(27-10=17)
17
Есепті кезеңнің басындағы ақша қаражаттары
х
х
41
Есепті кезеңнің соңындағы ақша қаражаттары
х
х
24
Ақшалай қаражат қозғалысы туралы берілетін есебі пайдаланушыларды есепті кезең ішіндегі операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтеріне қарай келген-кеткен ақшалай қаражат туралы ақпаратпен камтамасыз ете отырып, оларға занды тұлғаның қаржы жағдайындағы өзгерістерді бағалауға мүмкіндік береді.
Занды тұлғалар ақшалай қаражат қозғалысы туралы берілетін есепті бухгалтерлік есептің 3-үлгісінің талаптарына сәйкес жасайды және оны есепті кезең үшін берілетін қаржы есебінің құрамына қосады.
Операциялық қызметі ақшалай қаражат қозғалысы: яғни, кәсіпорын ақша түсімдерінің және төлемдерінің негізгі түрлерін ашатын тікелей әдісті; сонымен қатар табысты не зиянды күнделікті активтер мен міндеттемелердің, ақшасыз жасалынатын операциялардың өзгерістеріне, сондай-ақ инвестициялық және қаржылық қызметтерінің нәтижесі болып табылатын табыстар мен зияндарға қарай жасалатын түзетулер үшін жанама әдісті қолдана отырып анықталады.
Кәсіпорын ақшалай қаражаттың жалпы түсімдері мен төлемдерінің негізгі түрлерін инвестициялық және каржылық қызметтерінен бөлек ашады, белгілі бір жағдайларда ақшалай қаражат қозғалысының нетто-негізінде ашылуы бұған жатпайды, ақшалай қаражатынын нетто қозғалысы кәсіпорынның өзінің қызметінен гөрі клиенттің қызметін көрсеткенді көздейді. Мысалы, инвестициялық ұйымдардың өз клиенттерінің тапсырмалары бойынша ұстап отырған қаражаты; меншік иелерінің аттарынан алып, солардың өздеріне беретін жалға төлемдерін жатқызуға болады.
Нетто-негізде сондай-ақ тез айналыс жасайтын, ірі сомаларды қамтитын және қысқа мерзімде өтейтін баптар бойынша түсетін және төленетін ақшалардың қозғалысын ашады. Мысалы: инвестициялардың алынуы және сатылуы; өтеу мерзімі үш айдан аспайтын қысқа мерзімдік несиелер.
Отау кәсіпорындардың және басқа занды тұлғалардың алғандары мен сатқандарынан түсетін ақшалай қаражат қозғалысы бөлек ашылады және алудың не сатудың жалпы құны; ақшалай қаражатпен төленген алу не сатудың жалпы құнының бөліктері; занды тұлғанын алғанына не сатқанына қатысты ақшалай қаражат сомалары; әрбір негізгі категория жөніндегі ақшалай қаражаттан өзгеше, алынған не сатылған активтер мен міндеттемелердің сомалары ашылған инвестициялық қызметі ретінде ашып көрсетеді. Операцияларды шетелдік валютамен жүзеге асырған кездегі ақшалай қаражат қозғалысы Қазақстан Республикасынын Ұлттық банкісі белгілейтін, операция жасалған күнгі айырбас бағамы қолданыла отырып, Қазақстан Республикасының валютасында көрініс табады.
Төтенше жағдайлардан келген ақшалай қаражат қозғалысы бұл жағдайлардың сипаттарына қарай жедел, инвестициялық және қаржылық қызметтерінен келген қаражат ретінде жіктеледі және бөлек ашылады.
Алынған және төленген проценттер мен дивиденттерден келген ақшалай қаражат қозғалысын бөлек ашып, бір есепті кезеңнен келесісіне жалғасатын операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтерінен келген ақшалай қаражат қозғалысы ретінде жіктеп көсеткен жөн.
Табыс салығын төлеу нәтижесінде пайда болған ақшалай қаражат қозғалысы бөлек ашылуға және егер қаржылық және инвестициялық қызметтерінің нәтижелері болып анықталмаса, жасалған операциялардан келген ақшалай қаражат осы соңғының қозғалысы ретінде жіктелуі тиіс.
Ақшалай қаражатты пайдалануды қажет етпейтін инвестициялық және қаржылык операциясы түсініктеме жазбада бөлек ашылады және ақшалай қаражат қозғалысы туралы берілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІҢ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН ТАЛДАУДЫҢ БАҒЫТТАРЫ
11. 1. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП БЕРУДІҢ СИПАТТАМАСЫ МЕН
МАҢЫЗЫ
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезендегі қаржы-шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау -- есеп жұмысының сонғы сатысы. Оның деректері бойынша кәсіпорынның қызметін қорытындылайды; ол талдау жасаудың, күнделікті және алдағы уақыттарға жоспарлаудың ақпараттық кезі болып табылады. Есеп берудің маңызы мемлекеттік мәні бар. Оның деректерін салықтардың және басқа да бюджеттік төлемдердің, дер кезінде, әрі толық деңгейді төленуіне бақылау жасау үшін пайдаланады.
Кәсіпорын қызметіндегі нақты нәтижелердің шынайы да дәл көрініс беруі, барлық көрсеткіштердің, тығыз байланысты болуы, бухгалтерлік есеп беру мен статистикалық жедел есеп берудің бір-біріне сәйкес келуі, әдістемелік және басқа ережелердің сақталуы есеп беруге қойылатын негізгі талаптар болып табылады. Есепті және баланс баптарының бағалауын бұрмалап беру, басқа да әдейі бұрмаланып көрсетілген есеп деректерін беру мемлекетке зиян келтіретін, мемлекетке қарсы әрекет ретінде қаралады, ал бұған жазықты басшылар мен бас бухгалтерлер қолданылып жүрген зандарға сәйкес жауапты болады.
Берілген есептін, тазалығы, есеп деректерінің инвесторлар мен акционерлерге түсінікті болуы есеп беруге қойылатын маңызды талап болып табылады. Есеп белгіленген мерзімдерде беріліп отыруға тиіс.
Жоғарыдағы ұйымдарға (меншік иелеріне) және мемлекеттік статистика органдарына, салық органдарына кәсіпорын бекітілген есепті беруі керек.
Кәсіпорындар құрылтайшылардың шешімі бойынша өзінің өндірістері мен шаруашылықтарын жеке балансқа бөлек қоюлары мүмкін. Бұл баланстардың активтері мен пассивтері кәсіпорындардың негізгі қызметі бойынша жасалған жалпы балансқа енгізіледі. Кәсіпорынның тараптары өз алдына бөлек баланс жасай алады.
Кәсіпорындардың беретін есебі жедел-статистикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді. Жедел-статистикалық есеп беру кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметінің жекелеген жақтарын бухгалтерлік және жедел-статистикалық есепке алудың деректері бойынша жасалады. Бухгалтерлік есеп беру кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып жинақталған деректерден жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай, есеп шұғыл және почта арқылы берілетін есептер болып бөлінеді.
Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелердің барлық құжаттарын, белгіленген материалдық және басқа есептерін толық көлемде беруін қамтамасыз ету керек.
Бухгалтерлік есептің ақпараттары, балансқа дейін, қажет өндеулерден өтеді. Бұл өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады (іскерлік мәміле жасалады).
Екінші кезең. Есеп мәліметтері, есеп талабына байланысты жіктеледі, содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлерінде ЖО, ведомость, Бас қітап),
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі (баланс, қаржылық-шаруашылық қызметі туралы есеп беру, ақша-қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру т.б.).
Төртінші кезең. ШС-нің қаржылық-шаруашылық қызметі талданады.
Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының кестесін белгілеудін, маңызы зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдердегі есептік тізімдемеде жинақталады. Аталған деректердің негізінде талдау жасалынады.
Жасалған балансты және басқа берілетін есептердің көрсеткіштерінің дәлдігін қамтамасыз ету үшін, арифметикалық және логикалык тұрғыдан мұқият тексеру керек. Баланстың сабақтастығын есепті кезеңінің басындағы баланс баптарының деректерін ағымдағы кезеңнің осы баптағы деректерімен салыстырып отырып, жыл соңындағы көрсеткіштердің әрбір жолын анықтайды. Қаржы есебін беру тәртібі бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі.
Стандартта негізгі қызметтен келген табыстар мен шығындардың әр түрлі баптарын, төтенше жағдайлардан түскен табысты не шығынды, тоқтатылған операцияларды және есептік бағалаудағы өзгерістерді, есепке алғанда есеп саясатын және қаржы есебін берудегі елеулі қателердің түзетілуін ашу тәртібі анықталады.
Жылдық есепті меншік иелеріне (қатысушыларға, құрылтайшыларға) немесе құрылтай құжаттарына сәйкес олар өкілеттік берген органдарға; салық инспекциясы органына (кәсіпорынның тұрған жері бойынша); жергілікті қаржы органына, мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.
Тараптары бар кәсіпорындар өздерінің бухгалтерлік есептерін берумен қатар, жалпы белгіленген тәртіпте біріккен (жиынтық) есеп те береді.
Кәсіпорындар (бұған шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да енгізіледі) егер Қазақстан Республикасының заңдарында басқадай ескерілмеген болса, жылдық бухгалтерлік есепті есепті жылдан кейінгі, келесі жылдың 1 наурызынан кешіктірмей береді. Бухгалтерлік есеп берудің нақты күнін көрсетілген мерзімдердің шегінде, салық органдарының келісімдері бойынша, кәсіпорынның иелері (қатысушылары, құрылтайшылары) белгілейді.
Бухгалтерлік есеп беру күні бір қаладағы кәсіпорын үшін оны барлық керек-жарағымен нақты берген күні есептеледі, ал басқа қаладағы кәсіпорын үшін, почта кәсіпорнының мөрімен танбаланып жіберілген күні есептеледі.
Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол қояды, олар оның уақытында берілуіне жауапты болады.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелері, мүлік пен қаржы жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі пайдаланушылар үшін жариялауға жол ашық.
Бухгалтерлік есепке алудағы жазбаларға өзгеріс енгізуге әкеп соқтыратын, осы жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің барлық түзетулері есепті айдан кейінгі бірінші айда жасалады, сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін берілген жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің түзетілуі сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады. Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті түзетулер енгізілуі мүмкін.
Есеп берудің белгілері (признактары) бойынша олар мына төмендегідей болып бөлінуі мүмкін (11-сурет).
Есеп берудің белгілері (признактары)
Мәліметтер көлемі
бойынша
Мақсаты бойынша
(арналымы бойынша)
Кезеңдері бойынша
жалпы
ішінара
сыртқы
Ішкі
Кезеңдік
(тоқсандық)
жылдық
Жалпы тұтас ШС-сі бойынша
Бөлімшелері
бойынша
"Жариялық"
(келесі жылдың
маусымына дейін)
"Конфиденциалдық"
(коммерциялық
құпия)
Қажет тексерілген және
тәуелсіз аудиторлардың
бақылауынан өткеннен
соң, есеп жарияланады
Жалпы құрылтайшылар жиналы -сында талқыланып, бекіткеннен кейін барып, есеп жарияланады
есеп жарияланады
Есеп беру тек осы аталған екі процедурадан өткен соң
барып, тұрақты түрде, бірақ ықшамдалған нысанында
жарияланады
11. Сурет. Есеп берудің негізгі белгілері
Кәсіпорындар, заңдарға сәйкес салық төлеуші бола отырып, өздерінің тұрған жерлеріндегі салық органдарына бюджетке төленетін төлемдердің барлық түрлері бойынша (айдың басындағы және аяғындағы төленбеген берешек қалдықтары, сол ай үшін бюджетке есептелген және төленгендері бойынша) салық есебін беруге міндетті. Төменде қаржылық есеп берудің бес элементі берілген (12-сурет).
11.2. ЕСЕП БЕРУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТҮГЕНДЕУ МЕН БАСҚА ДАЙЫНДЫҚ ЖҰМЫСТАРЫ
Бухгалтерлік есепке алу мен есеп беру деректерінің анықтығын қамтамасыз ету мақсатында кәсіпорын мүлікті және қаржы жөніндегі міндеттемелерді түгендеуге міндетті.
Мұндайда қозғалмайтын объектілерді (үйлерді, ғимаратарды т. б. ) екі жылда бір, кітапхана қорын бес жылда бір түгендеуге болады, ал қалған мүлікті және қаржы жөніндегі міндеттемелерді кем дегенде жылына бір рет түгендеп отыруы керек.
Кәсіпорынның мүлкіне негізгі құралдар, материалдық емес активтері, басқа да ұзак мерзімді салымдары, өндірістік запастары, шығындары, ақшалай қаражаттары және басқа да активтері, ал қаржы жөніндегі міндеттемелеріне несиеге алынғаны және тартылған қаражаты, оған қоса кредиторлық бережақтары жатады.
12. Сурет. Есеп беру процесіне қатысатын басты элементтердің схемасы
Кәсіпорын мүлкін жалға бергенде, сатып алғанда, сатқанда, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғамға айналдырғанда; жылдық бухгалтерлік есеп берер алдында міндетті түрде түгендеу жұмыстарын жүргізу керек.
Кез келген есеп беру процесі нормативтік актілер мен зандарға сүйенеді. Сондықтан біз оның қысқаша сипаттамсын схема түрінде ұсынамыз (13-сурет).
13. Сурет. Есеп беруді жасауда ұстанатын негізгі қағидалар
Мұнымен қатар, кәсіпорынға жатпайтын, бірак бухгалтерлік есепте тұрған (жауаптылықпен сақталудағы, уақытша иеліктегі; қайта өндеуге алынған, консигнациядағы, сондай-ақ қандай да бір себептермен есепке алынған) тауарлы-матерйалдық және басқа құндылықтар түгенделуі керек.
Қымбат бағалы металдарды және қымбат бағалы тастарды түгендеу қолданылып жүрген нұсқауларға сәйкес жүргізіледі.
Нақты қолда бар мүлікті бухгалтерлік есеп мәліметтерімен салыстырғанда ғана, есептің дұрыстығы дәлелденеді.
Кәсіпорын басшысы түгендеу жұмыстарын жүргізу тәртібін белгілейді, оның ішінде түгендеу комиссиясының құрамын, есепті жылдағы түгендеу санын, олардың күнін белгілейді.
Түгендеу жұмыстарын жүргізу үшін, әрбір кәсіпорында тұрақты жұмыс істеп тұратын комиссиясы болады және оның кұрамын кәсіпорын басшысы белгілейді.
Түгендеу комиссиясының істейтін жұмыстары -- сақтау орындарындағы және өндірістегі мүлікті, сондай-ақ қаржы жөніндегі барлық міндеттемелерді тексеру; кәсіпорынның бухгалтерлік қызметкерлерімен бірге түгендеу нәтижелерін анықтауға және қайта сұрыптау бойынша жетпей және артылып есепке алу туралы ұсыныстар әзірлеуге, сондай-ақ кем шыққандарды табиғи кему нормаларының шегінде есептен шығаруға; тауарлы-материалдық құндылыктарды қабылдауды, сақтауды және босатуды реттеу, есепке алуды жақсарту және олардың сақталуын бақылау мәселелері жөнінде, сондай-ақ пайдаланылмайтын мүлікті сату туралы ұсыныстар әзірлеуге қатысу; мүліктің сақталуын қамтамасыз ету жөнінде алдын ала істелетін жұмыстар жүргізу; екі түгендеу аралығындағы сақтау және қайта өндеу орындарындағы тауарлы-материалдық құндылықтарды түгендеудің сондай-ақ іріктеп түгендеудің әдістемесі бойынша да бақылау жұмыстарын жүзеге асыруға болады.
Түгендеу комиссияларының мүшелері кем шыққандарды және талан-таражға түскендерді, бүркемелеу мақсатымен мүліктің нақты қалдығы туралы немесе артық шыққан тауарлар, материалдар және басқа құндылықтар туралы жазбаға біле тұра дұрыс емес деректер енгізгендігі үшін Қазақстан Республикасының Заңдары белгілеген тәртіпте жауапкершілікке тартылады.
Мүліктің нақты қолда барын тексеруді бастағанға дейін түгендеу комиссиясы кіріс-шығыс құжаттарының түгендеу кезіндегі соңғы тізімдерін немесе материалдық құндылықтар мен ақшалай қаражаттар туралы берілген есептерді алуға міндетті.
Түгендеу комиссиясының нәтижесі де тексеріледі, ол үшін ішінара бақылау жұмыстары жүргізіледі, сол бақылау барысында комиссиялардың мүшелері де қатысады және ол да актімен хатталады.
Екі түгендеу аралығындағы кезеңде құндылықтар номенклатурасы үлкен кәсіпорындарды сақтау және қайта өңдеу орындарындағы материалдық құндылықтарды тексеру және іріктеп түгендеу жұмыстары жүргізілуі мүмкін.
Түгендеу нәтижесі бойынша салыстыру тізімдемесі жасалынады, сосын оның деректері бухгалтерлік есептегі деректерімен салыстырылып, олардың арасындағы айырмашылықтары көрсетіледі. Түгендеу нәтижелерін көрсету үшін Қазақстан Республикасының Мемлекетгік статистика комитеті бекіткен бірінші реттегі толтыратын есеп құжаттарының мынадай үлгілері қолда-нылады:
Негізгі құралдардың түгендеу жазбасы (№ 1-Түгендеу үлгісі) жалға алған және күнделікті жалға бергендерді қоса есептегендегі негізгі қорлардың нақты қолда барын көрсету үшін қолданылады;
Түгендеу қағазы (№ 2-Түг.ү.) өндірісті ұйымдастыру ережелері бойынша материалдық құндылықтарды бірден санап, жазбаға жазуға мүмкін болмаған жағдайларда қолданылады. Бұл түгендеу қағазы саналған құндылықтармен бірге, солардын тұрған орындарында сақталады;
Тауарлы-материалдық құндылықтардың түгендеу жазбасы (№ 3-Түг.ү.), Түсірілген тауарлардың түгендеу актісі (№ 4-Түг.ү.), Жауаптылықпен сақтауға қабылданған (тапсырылған) тауарлы-материалдық құндылықтардың түгендеу жазбасы (№ 5-Туг.ү.), Жол үстіндегі материалдар мен тауарлардың түгендеу актісі (№ 6-Түг.ү.), Қымбат бағалы материалдарды, олардан жасалған бұйымдарды түгендеу актісі (№ 8-Түг.ү.), Шала өнімдердің құрамындағы, құрастыру бірліктеріндегі және жабдық түйектеріндегі, приборлар мен басқа да бұйымдардағы қымбат бағалы металдарды түгендеу жазбасы (№ 8А-Түг.ү.), Қымбат бағалы тастарды, табиғи алмастарды және солардан жасалған бұйымдарды түгендеу актісі (№ 9-Түг.ү.), Жөндеу аяқталмаған негізгі кұралдарды түгендеу актісі (№ 10-Түг.ү.), Алдағы кезендердің шығындарын түгендеу актісі (№ 11-Түг.ү.), Ақшалай қаражатты түгендеу актісі (№ 15-Түг.ү.), Құндылықтарды және қатаң түрде есеп беру кұжаттарының бланкілерін түгендеу жазбасы (№ 16-Түг.ү.), Сатып алушылармен, жабдықтаушылармен және басқадай дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу актісі (№ 17-Түг.ү.), Сатып алушылармен, жеткізушілермен және басқадай дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу актісіне анықтама (№ 17-Түг.ү.), Негізгі кұралдарды түгендеу нәтижелерін салыстыру тізімдемесі (№ 18 -Түг.ү.), Тауарлы-материалдық құндылыктарды түгендеу нәтижелерін салыстыру тізімдемесі (№ 19 -Түг.ү.). Көрсетілген үлгіде толтырылған құжаттар жинақталған деректердің есебін шығаруға көмектеседі.
Түгендеу кезінде және басқадай тексерістерде анықталған мүліктің нақты қолда бары мен бухгалтерлік есептегі деректер арасындағы алшақтық белгіленген тәртіп бойынша реттеледі.
Сортталу нәтижесінде анықталған кем шыққандар мен артықтардың, өзара есеп айырысуы тек ерекшелік ретінде ғана сол тексеріліп отырған кезең үшін, сол тексеріліп отырған адамдағы атауы да бір, саны да бір тауарлы-материалдық құндылықтарға байланысты болуы мүмкін. Сортталуы болғандығы туралы материалдық жауапты адамдар түгендеу комиссиясына егжей-тегжейлі түсініктеме береді. Сортталуы өзара есепке алу мүмкіндігі туралы ұсыныс тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясының қарауына беріледі және оны кәсіпорын басшысы түбегейлі шешеді, ол ұсынылған барлық материалдарды зерттегеннен кейін есепке алу туралы тиісті шешім қабылдайды. Сортталуы (пересортице) бойынша олардың артық пен кемін есепке (зачетқа) алғаннан кейін, жетпей қалған құндылықтарын жауапты адамдардың жауапкершілігіне жатқызады. Егер сортталуы нақты жауапты адамдарды анықталмаса, онда сома айырмашылықтары кему нормаларынан тыс кем шыққан мүліктер ретінде қаралады, кәсіпорынның зиянына жатқызады. Сортталу салдарынан анықталған құн айырмашылықтары материалдық жауапты адамдардың жазығынсыз пайда болса, онда ол түгендеу комиссиясының хаттамаларында бұл аталған айырмашылықты жауапты адамның мойнына қойылмау себептері жөнінде күмәнсіз түсініктемелер берілуі тиіс.
Есеп айырысудың барлық түрлерінің түгенделуінде де белгілі бір ерекшеліктері болады. Бюджетпен, сатып алушымен, жабдықтаушымен, есеп беретін адамдармен, қызметкерлермен, депоненттермен және басқа дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу есеп айырысу шоттарында есептелген сомалардың мұқият негізделгендігіне саяды. Есеп айырысу инкассо тәртібімен жүргізілмейтін барлық сатып алушылардын және басқа дебиторлардың мәліметтерінің дұрыстығын тексеру үшін, кредиторлардың берешегі туралы дербес шоттардың кешірмелері керек.
Дебитор кәсіпорындар көшірмелерді алған соң берешек қалдықтарын растауға немесе өздерінің толық келіспейтіндігін хабарлауға тиіс.
Жабдықтаушымен және мөрдігерлермен есеп айырысу деп аталатын шоттың жол үстіндегі тауарлар сомаларының және жабдықтаушымен фактурасы төленбеген кем келген мүліктер бойынша есеп айырысу бөлімі ерекше мұқият тексеріледі. Ол корреспонденттелетін шоттармен сәйкестігін дәлелдейтін құжаттар бойынша тексеріледі. Мұндайда фактуралары төленбеген кем келген мүліктер құрамында Әр түрлі дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысу шотында көрініс берген төлемнің сомалары белгіленіп тұрғаны (немесе тұрмағаны) шын мәнінде төленіп, алынған материалдар мен тауарлардың сомалары жол үстіндегі материалдар мен тауарлар үшін есептелгені (немесе есептелмегені) анықталады. Бұл шотты тексергеннен кейін фактурасы төленбеген кез келген мүліктер бойынша жабдықтаушылардың шоттарында қалған сомаларға бухгалтерия шот-фактуралар талап етуге тиіс. Жабдықтаушылар сатып алушыларға шот-фактуралар беруге немесе оларды бермеу себептерін хабарлауға міндетті. Егер жабдықтаушыда берешек жазылмаған болса, ол сонда да бұл жөнінде сатып алушыны хабардар етіп қоюы керек.
Кәсіпорындардын қызметкерлерге берешегі жөнінде депоненттердің шотына аударылуға тиісті, уақытында төленбеген еңбек ақысының сомалары, сондай-ақ қызметкерлерге артық төленген төлемнің сомалары мен себептері анықталуы керек.
Есеп беруге тиісті адамдардың үлесіндегі сомаларды түгендегенде кәсіпорынның берген аванстарына қарай есеп беретін адамдардың берешек қалдықтары (бұл сомалардың артық жұмсалуы) әрбір есеп беретін адам бойынша жеке тексеріледі.
Түгендеу комиссиясы құжаттарды тексеру жолымен, сондай-ақ банк мекемелерімен, қаржы және салық органдарымен, кәсіпорынның жеке баланстарға бөлінген құрылымдық бөлімшелерімен және бас кәсіпорындарымен есеп айырысудың дәлме-дәлдігін анықтауға тиіс. Бұл есеп айырысулар бойынша кәсіпорынның балансында реттелмеген сомалар қалмауы керек; баланста есепте тұрған кем шыққан мен тонауға байланысты берешек сомаларының дұрыстығы мен негізделгендігі; баланста есепте тұрған дебиторлық және кредиторлық берешек сомалары, сондай-ақ дебиторлык берешекті өндіріп алуға талап етілгендігі (немес етілмегендігі) тексеріледі.
Түгендеу нәтижелері актімен хатталуға тиіс. Онда түгенделген шоттардың аттарын атап, сәйкес келмейтін дебиторлық және кредиторлық берешектің, күмәнді қарыздардың, талап ету мерзімі өткен кредиторлық және дебиторлық берешектің анықталған сомаларын көрсеткен жөн. Берешектің көрсетілген я түрлері бойынша есеп айырысуды түгендеу актісіне анықтама қоса тіркелу керек, онда дебиторлардың немесе кредиторлардың аттары мен мекен-жайлары, берешек сомасы, берешектің не үшін есептелгені, қай уақыттан бері және қандай құжаттардың негізінде есептелгені келтіріледі.
Талап ету мерзімі өткен дебиторлық берешек сомалары бойынша анықтамада бұл мерзімнің өтуіне кінәлі адамдар көрсетіледі.
Талап ету мерзімі өткен дебиторлық берешек, өндіріліп алынуы неғайбыл басқа да қарыздар кәсіпорын басшысының шешімімен есептен шығарылады да, күдікті қағаздар бойынша резерв қаражатының шотына немесе шаруашылық қызметінің нәтижелеріне жатқызылады.
Түгендеу және басқадай тексерістер кезінде анықталған қолда бар негізгі құралдардың, материалдық құндылықтардың және ақшалай қаражаттың бухгалтерлік есептегі деректермен алшақтығы мынадай тәртіпте реттеледі:
:: артық шыққан негізгі құралдар, материалдық құндылықтар мен ақшалай қаражат кәсіпорынның табысына кірістеліп, есепке алынады, бұлардың артық шығу себептері мен оған кінәлі адамдар кейін анықталады;
:: құндылықтардың кемуі (жоғалуы) белгіленген тәртіпте бекітілген нормалардың шегінде кәсіпорын басшысының өкімімен өндіріс не айналым шығындарына көшіріліп жазылады;
:: материалдық құндылықтардың, ақшалай қаражаттың және басқа мүліктін, кем шыққандары, сондай-ақ табиғи кемуі нормаларынан тыс сырап болған жағдайда кінәлі адамдардың мойындарына қойылады. Кінәлі адамдар анықталмаған немесе кінәлы адамдардан өндіріп алуға сот тыйым салған жағдайларда кем шыққан мүліктер және сыраптардан келген зиян шаруашылық қызметінің нәтижелеріне көшіріліп жазылады.
Тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясының қолда бар құндылықтар мен бухгалтерлік есеп деректері арасындағы түгендеу кезінде анықталған алшақтықтарды реттеу туралы ұсыныстары айтылған хаттамасын түгендеу аяқталған соң кәсіпорын басшысы бекітеді. Түгендеу нәтижелері түгендеу аяқталған айдағы есепте және есеп бергенде, ал жылдық түгендеу бухгалерлік жылдық есеп беруде көрініс табуға тиіс.
Есеп берер алдында үлкен дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бухгалтерияға цехтардан, қоймалардан, есеп беретін адамдардан т. б. құжаттардың толық түскенін (немес түспегенін) тексеруді; ай ішіндегі немесе жыл ішіндегі барлық шығындарды өндіріс шығындарына қосуды; негізгі құралдардың амортизациясын, демалысқа төленетін резервін және басқа мақсаттарға арналған резервті, материалдық емес активтердін, тозуын толық есептеуді; алдағы кезендердегі шығындарды есептен шығаруды; құндылықтардың барлық шоттар мен топтарда есептік баға бойынша нақты өзіндік құнын орташа ҚДШ процентін не ауытқушылықтарын (+, - ) есептеп шығаруды; жұмсалған материалдардың нақты өзіндік құнын анықтап, оны өндірістік және басқа шоттарға көшіріп жазуды тексеруі қажет.
Жоғарыда көрсетілген шығындарды көшіріп жазғаннан кейін үстеме шығындар мен қосалқы өндірістер сомасын анықтап, оны 920-шотқа көшіріп жазу керек; қосалқы өндірістердің өзара (бір-біріне көрсеткен) қызметтерінің құнын анықтап, оны тиісті шоттарға көшіріп жазу керек; қосалқы өндірістер бойынша аяқталмаған өндіріс қалдықтарын және есепті кезеңге қатысты шығындарды, бұл өндірістердегі өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құнын анықтап, тұтынылған өнімнің, істелген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің кұнын негізгі тұтынушылар шоттарына, сыртқа т. б. көшіріп жазу қажет. 920-шотта аяқталмаған өндірістен тұратын шығындар ғана қалады.
Одан әрі 930-шотты жауып, онда есептелген шығындарды тиісті өндірістік шоттарға көшіріп жазу керек.
Бұдан кейін дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс шығындарының ара жігін ашады, дайын өнімнің өзіндік құнын есептейді және дайын өнімді кірістеу жөнінде жазбалар жазады.
900, 910, 920, 950 (жекелеген жағдайларда) шоттарда есепке алынған аяқталмаған өндіріс қалдықтарын, аяқталмаған өндіріс шығындарын есепке алатын шоттарға (211 -- 214) көшіріп жазады.
Сондай-ақ өнім өткізуден келген барлық шығындарды (71, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87-бөлімшелердің шоттары) және табыстарды (70, 72, 86, 87-бөлімшелердің шоттары) анықтап, оларды 571-шотқа дұрыс көшіріп жазудың да маңызы зор.
Есеп жұмыстарының жоғарыда аталған және соңғы циклына байланысты басқа да операцияларды орындау процесінде есепке алу тізімдеріне жазбалар түсіріп, оларды белгіленген ретпен жабады. Әзірлік кестелерінің деректерін тиісті ведомостарға немесе машина жазбаларға енгізеді. Жазғанға дейін барлык, деректерді өзара салыстырады. Салыстыру кезінде пайда болған жөнсіздікті тузетеді. Салыстыру туралы тізімдерге белгі соғылады. Есепке алу тізімдерінің деректерін жүйелі түрде жүргізілетін есептің тізімі болып табылатын және жыл ішіндегі синтетикалық есебін жүргізуге арналған Бас кітапқа жазады. Әрбір синтетикалық есебі үшін, онда бір-бір парақ арналған. Кітапта барлық синтетикалық шоттарының қалдықтары мен айналымдары көрініс табады. Аралық шоттардағы айналымдар мен қалдықтары тиісті есеп тізімдерінде (регистрында) көрсетіліп, бірақ ол Бас кітапқа жазылмайды. Кітапты бастағанда оған жыл (ай) басындағы қалдықтарды жазады, әрбір шоттың дебеттік айналымдарды журнал-ордерлерден, ведомостардан, журнал-ордерлердін, үлгісі бойынша корреспонденттелетін, кредиттелетін шоттарға қарай құрылған машина жазбалардан алады, ол кредит бойынша айналымдарды жалпы сомамен жазады. Корреспонденттелетін шоттар бойынша толтырылған кредиттік айналымдарды тиісті журнал-ордерлерде, ведомостарда, машинажазбаларда тарата жазады, бұл жазбалардың қайталануына жол бермейді.
Тізімдердің және Бас кітаптың деректерін балансты және тиісті есеп беру үлгілерін толтыру үшін пайдаланады. 451-шот бойынша толтырылған Бас кітап төменде келтірілген (11.1 кесте).
Есеп жүргізу ісі компютерлендірілген жағдайда келтіріліп отырған Бас кітаптың орнына Бас кітап машинажазбасы қолданылады.
11.1. Кесте. Бас кітап, 541-шоты бойынша
Ай
Дебет бойынша айналым
Кредит бойынша айналым
сальдо
№441
Шоттың кредитінен
№333
Шоттың кредитінен
№334 Шоттың кредитінен
Дебет бойынша
Барлығы
Дебет
Кредит
Ай
1 қаңтардағы қалдық
400
Қаңтар
34240
723
127
39090
35170
320
1
Ақпан
35780
1620
340
37740
38000
60
2
Наурыз
39930
1120
270
41320
41040
280
3
11.3. Бухгалтерлік баланстың құрылысы және талдаудың алғы шарттары
Есеп берудің негізгі үлгісі болып бухгалтерлік баланс саналады. Ол кәсіпорынның жылдық есебінің басты синтетикалық элеметтерінің көрсеткіштерін береді. Баланс жасалғанға дейін есепке алу тізімдеріндегі барлық синтетикалық шоттары бойынша толтырылған айналымдар мен қалдықтарды талдау есебінің деректерімен салыстырылады. Жылдың басындағы бекітілген баланс баптарының номеклатурасын жыл аяғындағы бекітілген баланс баптарының номеклатурасын жыл аяғындағы бекітілген баланс номеклатурасымен және бөлім топтамаларымен, әрбір баптарымен (егер баланс баптарының номеклатурасында өзгерістер болса) сәйкестендірілуге тиіс.
Кодтары
Кәсіпорынның балансы Кәсіпорынның аты ________________
Мекен-жайы _____________________
___ _____________200_ж
Сала (қызмет түрі)________________
мың теңге
Өлшем бірлігі____________________
Берілу мерзімі____________________
Нақты берілген мерзімі____________
Актив
Коды
Жыл басында
Жыл аяғында
А
1
2
3
1. Ұзақ мерзімді активтер:
Материалдық емес активтер
Бастапқы құны
010
50
108
Жинақталған амортизациясы
011
Қалдық құны
012
50
Негізгі құралдар
Бастапқы құны
020
3284269
3306033
Жинақталған амортизация
021
1699249
1270888
Қалдық құны
022
1585020
2035145
Аяқталмаған құрылыс
030
2098
53360
Инвестиция
040
1047
7110
Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар (борышы)
050
Ұзақ мерзімді активтердің жиынтығы
090
1588215
2095709
2. Ағымды активтер
Материалдар
100
299440
298154
Аяқталмаған өндіріс
101
17540
298154
Тауарлар
102
11976
123200
Дайын өнім
110
13253
217504
Басқа ТМҚ
120
3157
9826
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы (борышы)
130
6907
1085973
Басқа да дебиторлық қарыздар (тараптардың да қоса алғанда)
150
566
25296
Болашақ кезеңеің шығыстары
160
1202775
1002775
Берілген аванстар
170
Қаржы инвестициясы
180
50
100
Ақша қаражаттары
190
1277
218133
Басқа да ағымдағы активтер
220
Ағымдағы активтердің жиынтығы
230
1556941
3302909
Барлығы (баланс)
240
3145156
5398618
3. Ағымдағы міндеттемелер
Қысқа мерзімді несиелер (заемдар)
440
11464
14715
Бюджетпен есеп айырысу
450
6917
96261
Тараптардың кредиторлық қарызы (борышы)
460
Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу
470
30013
Алынған аванстар
480
4911
Мердігерлермен және
жабдықтаушылармен есеп айырысу
490
1267137
Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысу
500
11910
87248
Еңбеккерлердің демалыс ақысы бойынша есептелген қарыздары (берешегі)
510
Басқа да кредиторлық қарыздармен есеп айырысу
520
66108
Ағымдағы міндеттемелердің жиынтығы
35202
1561482
4. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді несиелер (заемдар)
Ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздар (борыштар)
410
Төлемі кейінге қалдырылған салықтар
420
Ұзақ мерзімді міндеттемелердің жиынтығы
430
884096
5. Меншік капиталы
Жарлық капиталы
300
3097591
2900685
Қосымша төленген капитал
330
11942
1123
Төленбеген (қайта бағаланған) капитал
340
367
2770
Резервтік капитал
350
54
8462
Таратылмаған табыс (жабылмаған зиян):
- бұрынғы жылдардың табысы (зияны)
360
- есептік кезеңдегі жылдың табысы (зияны)
370
40000
Меншік капиталының жиынтығы
390
3109954
2953040
Меншік капиталының жиынтығы
550
3145156
5398618
Сонымен қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижелері: 70 Негізгі қызметтен келген табыс, 72 Негізгі емес қызметтен келген табыс. 80 Сатылған тауарлардың (жұмысшыларды, қызметшілерді) сату барысында жұмсалған шығындар, 82 Жалпы және әкімшілік шығындар, 84 Негізгі емес қызмет бойынша шыққан шығындар, 85 Табыс салығы борйынша шығындар, 71 Сатылатын тауарлардың қайтарылуы және сатуға байланысты шешімдер, сондай-ақ баға шешімдері, 86 Төтенше жағдайдан және тоқтатылған операциядан келген табыстар (зияндар), 87 Басқа ұйымдарға үлеспен қатысудан келген табыс (зиян) шоттарының деректерінің негізінде шығарылады. Басқаша айтқанда, есеп беруге қажетті барлық деректерін бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс тапқан мәліметтерінен алады.
Баланстан тыс шоттарда есепке алынған, қолда бар құндылықтар туралы анықтама
Баланстан тыс шоттардың аттары
Жыл басында
Жыл аяғында
Сақтау жауапкершілігіне қабылданған, тауарлы-материалдық құндылықтар (002)
Қайта өңдеуге қабылданған, материалдыр (003)
Консигнацияға (комиссияға) қабылданған, тауарлар (004)
*
*
Монтаждау үшін қабылданған, жабдықтар (005)
*
*
Есеп беру бланкілері (006)
Төлеуге қабілетсіз болған дебиторлардың берешегін есептен шығару (007)
Алынған міндеттемелерді және төлемдерді қамтамасыз ету (008)
*
*
Берілген міндеттемелерді және төлемдерді қамтамысз ету (009)
*
Тұрғын үй қорының тозуы (014)
Басшы: қолы Бас бухгалтер: қолы
Есепті жылдың аяғындағы баланс баптарының деректері, белгіленген тәртіп бойынша жүргізілген, түгендеудің көмегімен расталуы керек.
Баланс деректері бойынша жүргізілген, түгендеудің көмегімен расталуы керек.
Баланс деректері бойынша кәсіпорын қаржылық жағдайына талдау жасайды. Бухгалтерлік баланспен қоса кәсіпорын есеп берудің басқа да нысандарын толтырады (№ 2-нысанын, №3- нысанын т.б. ).
Қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп беру ((№ 2-нысаны) - бұл табыстар мен шығындардың шоттарын жинақтап көрсететін үлгіде беріледі. Оның үлгісі төменде келтірілген. (11.2 кесте)
Көрсеткіштер
Коды
Жыл басында
Жыл аяғында
А
1
2
3
Сатылған өнімнен түскен түсім
01
860644
896974
Сатылған өнімнің өзіндік құны
02
(600658)
(625985)
Жалпы табыс (01-02)
03
2599 86
(270 989)
Кезең шығыстары:
*Сату бойынша шығыстар
05
75 580
101 190
*Жалпы және әкімшілік шығыстар
06
31 620
1 180
* пайыздар бойынша жұмсалған шығыстар
07
47 040
66 270
Негізгі қызметтен түскен табыстар [03-(05+06+07)]
08
105 746
102 349
Негізгі қызметтен басқа әрекеттерден түскен табыстар
09
77 878
98 420
Барлық табыс (08+09)
10
183 624
200 769
Табыс салығы
11
29 380
32 123
Табыс салықты төлегеннен кейінгі табыс
12
154 244
168 646
Төтенше жағдайдан алынған зиян (табыс)
13
-
-
Таза табыс (12-13)
154 244
168 646
Жыл басындағы таратылған табыс
х
94
Жай акцияны ұтушыларға ақшалай төленген дивиденттер
х
16
Жыл аяғында қалған таратылмаған табыс
х
78
Басшы қолы_____ Бас бухгалтер қолы ________
Қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелерін шығарғанда, мына мәселені ескерген жөн, атап айтсақ, есеп бағаларындағы өзгерістердің нәтижесі, егер өзгеріс тек сол кезеңге ғана ықпал ететін болса, онда табысты не зиянды осы есептік кезеңге енгізу керек, ал егер өзгеріс болған есепті кезендегі, өзгерістер келесі есепті кезеңге ықпал ететін болса, онда таза табысты не зиянды осы соңғы есептік кезеңге енгізеді.
Әр түрлі кезеңдерде берілетін қаржы есептерінің салыстырылуын қамтамасыз ету мақсатында, есеп бағаларындағы өзгерістер қаржы шаруашылық қызмстінің нәтижелері туралы берілген есептің бұрындары белгіленген бағасыда ескеріледі.
Егер бұның алдындағы есепті кезендердің қаржы есептерін бергенде жіберілген қателердің түзетілу сомасы есепті кезендегі табысқа не зиянға енгізіледі немесе бөлінбеген табыстың сальдосын өзгерту жолымен түзейді.
Елеулі қатені бөлінбеген табыстынң бастапқы сальдосын өзгерту жолымен түзеткенде мыналарды: елеулі қатенін, сипатын; есепті кезеңдегі және осының алдындағы әрбір есеп берілген кезендегі түзету сомасын; салыстырмалы деректерге енгізілген кезеңдердің алдындағы кезендерге қатысты түзетілу сомасын; қайта есептелген салыстырмалы деректерді немесе оларды қайта есептеудің мүмкін болмайтын себептері ашу қажет.
Ақшалай қаражат қозғалысы туралы берілетін есеп. Есепте негізгі (немесе операциялық), инвестициялық және қаржы жөніндегі қызметті жүзеге асыру нәтижесінде алынған ақшалай қаражат ағыны (тасқыны) туралы барлық деректер, сондай-ақ қаржы кызметінде пайдаланылатын таза ақшалай қаражат, ақшалай қаражаттын, және олардың эквиваленттерінің таза көбеюі, жылдың басындағы және аяғындағы ақшалай қаражат пен оның эквиваленттері көрсетіледі.
Үлгіні толытру үшін ақшалай қаражатты, есеп айырысуды, табыстарды және басқаларды есепке алу бойынша толтырылатын тиісті синтетикалық шоттарының деректері пайдаланылады.
Операциялық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысын анықтау үшін, не тікелей, не жанама әдістерді пайдаланады. Операциялық қызметтің нәтижесіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы, төменде келтірілген.
1.Негізгі өндіріс қорларына амортизацияны есептеген кезде.
Есептелген амортизация сомасы таза табыс сомасына қосылады, өйткені ол ақша қаражаттарының шығысын әкелмейді.
2.Ағымдағы активтердің сомасы өзгерсе (дербиторлық қарыздар, қорлар, болашақ кезеңнің шығыстары, басқа да ағымдағы активтер т.б.).
Егер ағымдағы активтер өсетін болса, онда ағымдағы ақша қаражаттары азаяды, ал егерде керісінше болса, онда ақша қаражаттары өседі
3.Ағымдағы, ұзақ мерзімдегі міндеттемелердің және меншік капиталының сомасы өзгерсе (кредиторлық қарыздар, кейінге қалдырылған салықтар, таза табыстар, қысқа және ұзақ мерзімді несиелер, жарлық және резервтік капиталдар т.б.)
Ағымдағы міндеттемелердің сомасы өссе, ақша ағымының сомасы да өседі, егер міндеттемелер азайса, онда ақша қаражаттары да азаяды.
Енді біз осы жанама әдісті қуаттай отырып, аталған әдіске бір мысал келтіріп көрейік (11.3 кесте).
11.3. Кесте. Ақша қаражаттарының қозғалысы (тікелей әдіс)
Көрсеткіштер
теңге (мың)
1. Келіп түскен ақша қаражаттары:
Өнімді сатудан түскен табыс
Алынған аванс
Проценттер
Дивиденттер
Басқа да түсімдер
8 850
3 000
1 000
20
1 015
1. Жұмсалған (шыққан) ақша қаражаттары
Жабдықтаушылар мен есеп айырысу
Еңбек ақы бойынша есеп айырысу
Әлеуметтік сақтандыру мен зейнетақыны қамтамасыз ету қорына аудару
Салықтар
Несие бойынша пайыздар
Берілген аванс
Басқа да төлемдер
6 300
5 500
1 500
325
165
30
30
Операциялық қызметтің нәтижесінде алынған таза ақша қаражаттары
+ 1 365
Келтірілген жанама әдісін ықшамдалған тікелей әдісімен салыстырайық:
11.4. Кесте. Ақшалай қаражаттарының қозғалысы (жанам әдіс)
Баланс баптары
теңге (мың)
Таза табыс (бұл көрсеткіш қажетті түзетулерді талап етеді, ол үшін өскен жылдың мәліметімен салыстырады, яғни есептеу жолымен шығарылады)
Таза табысқа түзетулер әкелетін операциялар:
960
+545
2. Дебиторлық қарыздар
-200
3. ТМҚ (тауарлы-материалдық қорлар)
-80
4. Болашақ кезеңнің шығыстары
+150
5. Басқа да ағымдағы активтер
-25
6. Кредиторлық қарыздар
-85
7. Салық бойынша есеп айырысу
+50
8. Басқа да ағымдағы міндеттемелер
+50
Нәтижесі (+,-)
+1365
Ал егерде ШС-де шаруашылық операциялары көп болса, онда біз жанама әдістің көмегімен арнайы жұмысшы кестесін (таблицасын) жасаймыз. Аталған кесте, бір жағынан баланс баптарындағы өзгерістерге талдау жасауға көмектессе, ал екінші жағынан, ол негізгі құралдарды индексациялау кезінде болатын бұрмалауға жол бермейді.
Енді біз осы арнайы жұмысшы кестесінің (таблицасының) ықшамдалған нысанын қарастырайық (11.5 кесте).
11.5. Кесте. Арнайы жұмысшы кестесі
Көрсметкіштері
жол
№
Бухгалтерлік баланс көрсеткіштерінен алынды
Есіпті кезеңнің соңындағы көрсеткіштердің жыл басындағы көрсеткіштерімен салыстырғандағы өзгерістері
Есептік кезеңнің соңында
Есептік кезеңнің басында
Көбейді
Азайды
А
Б
1
2
3
4
Таза табыс
94
59
35
Есептелген амортизация
115
75
40
ТМҚ
470
370
100
Қаржы инвестициясы
53
80
27
Ұзақ мерзімді қарыздары
210
170
+40
Кредиторлық қарыздар
200
129
71
Негізгі құралдар
215
138
77
Резервтік капитал
56
60
-4
Ақша қаражаттары т.б. сол сияқты
41
24
-17
Жанта тәсіл -- бұл әдіс таза табысты (зиянды) ақшасыз операциялардың, міндеттемелердің, активтердің өзгерісінен, сондай-ақ қаржылық пен инвестициялық қызметтің нәтижесінен болған табыс пен зиянның өзгерістеріне қарай қажет түзетулер енгізеді. Бұл әдіс қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру мен бухгалтерлік баланс мәліметтерінің негізінде жасалады. Аталған түзетулер қатарына мыналар жатады:
Ақшалай қаражат қозғалысы туралы берілген есеп төменде келтірілген (11.6 кесте).
11.6. Кесте. Арнайы жұмысшы кестесін жанама әдісіндегі ақша қозгалысымен салыстыру
(мың теңге)
Көрсметкіштері
жол
№
Есеп беру бойынша сомасы, есептеу үшін пайдаланылады
Есептеуге арналған сомасы
(1 сызық жолы минус 2 сызық жолы)
Есептік кезеңнің соңында
Есептік кезеңнің басында
А
Б
1
2
3
1. Операциялық қызметтегі ақша қаражатының қозғалысы:
Таза табыс
94
59
35
Таза табысты түзету операциялары:
Амортизация мен тозуды есептеу
115
75
40
Дебиторлық қарыздың өзгерісі
89
83
-6
Болашақ кезеңдегі шығыстардың өзгерісі
5
7
+2
Басқа да активтердің өзгерісі
4
5
+1
Кейінге қалдырылған салық бойынша, есеп айырысу өзгерісі
8
6
2
Кредиторлық қарыздың өзгерісі
200
129
+71
Басқа да пассивтердің өзгерісі
Операциялық қызметтің нәтижесіндегі ақша қаражатының өсуі (+), Азаюы (-)
х
х
104
2. Инвестициялық қызметтегі ақша қаражатының қозғалысы
2.1. Түскен ақша қаражаттары (+ белгісімен):
- Негізгі құралдардың шығысы
- Қаржылық инвестицияның қалдығының азайғанынан
53
80
+27
- Басқа да түсімдерден
2.2. Шыққан ақша қаражаттары (- белгісімен)
Түскен негізгі құралдар
215
138
-77
Алынған материалдық емес активтер
191
127
-64
Қаржы инвестициясының өсуі
Аяқталмаған өндіріс
Басқа да шығыстар
Инвестициялық қызметтің нәтижесіндегі ақша қаражатының өсуі (+), азаюы (-)
-144
3. Қаржылық қызметіндегі ақша қаражатының қозғалысы
3.1. Түскен ақша қаражаттары
- Ұзақ мерзімдегі несиелердің азаюы
- Қысқа мерзімдегі несиелердің азаюы
- Ұзақ мерзімдегі қарыздардың азаюы
- Жарлық капиталының азаюы
- Төленбеген капиталдың азаюы
- Резервтік капиталдың азаюы
56
60
-4
- Басқа да түсімдер
3.2. Ақша қаражатының шығысы:
- Ұзақ мерзімде несиелерді өтеу
19
15
4
- Қысқа мерзімді несиелерді өтеу
- Ұзақ мерзімді қарыздарды өтеу
210
170
40
- Жарлық капиталының азаюы
58
55
3
- Төленбеген капиталдың азаюы
- Резервтік капиталдың азаюы
- басқа да шығыстар (дивиденттерді төлеу)
-164
Қаржылық қызметтің нәтижесіндегі ақша қаражатының өсуі (+), азаюы (-)
х
х
27
Ақша қаражатының өсуі (+) мен азаюының (-) жиынтығы
(27-10=17)
17
Есепті кезеңнің басындағы ақша қаражаттары
х
х
41
Есепті кезеңнің соңындағы ақша қаражаттары
х
х
24
Ақшалай қаражат қозғалысы туралы берілетін есебі пайдаланушыларды есепті кезең ішіндегі операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтеріне қарай келген-кеткен ақшалай қаражат туралы ақпаратпен камтамасыз ете отырып, оларға занды тұлғаның қаржы жағдайындағы өзгерістерді бағалауға мүмкіндік береді.
Занды тұлғалар ақшалай қаражат қозғалысы туралы берілетін есепті бухгалтерлік есептің 3-үлгісінің талаптарына сәйкес жасайды және оны есепті кезең үшін берілетін қаржы есебінің құрамына қосады.
Операциялық қызметі ақшалай қаражат қозғалысы: яғни, кәсіпорын ақша түсімдерінің және төлемдерінің негізгі түрлерін ашатын тікелей әдісті; сонымен қатар табысты не зиянды күнделікті активтер мен міндеттемелердің, ақшасыз жасалынатын операциялардың өзгерістеріне, сондай-ақ инвестициялық және қаржылық қызметтерінің нәтижесі болып табылатын табыстар мен зияндарға қарай жасалатын түзетулер үшін жанама әдісті қолдана отырып анықталады.
Кәсіпорын ақшалай қаражаттың жалпы түсімдері мен төлемдерінің негізгі түрлерін инвестициялық және каржылық қызметтерінен бөлек ашады, белгілі бір жағдайларда ақшалай қаражат қозғалысының нетто-негізінде ашылуы бұған жатпайды, ақшалай қаражатынын нетто қозғалысы кәсіпорынның өзінің қызметінен гөрі клиенттің қызметін көрсеткенді көздейді. Мысалы, инвестициялық ұйымдардың өз клиенттерінің тапсырмалары бойынша ұстап отырған қаражаты; меншік иелерінің аттарынан алып, солардың өздеріне беретін жалға төлемдерін жатқызуға болады.
Нетто-негізде сондай-ақ тез айналыс жасайтын, ірі сомаларды қамтитын және қысқа мерзімде өтейтін баптар бойынша түсетін және төленетін ақшалардың қозғалысын ашады. Мысалы: инвестициялардың алынуы және сатылуы; өтеу мерзімі үш айдан аспайтын қысқа мерзімдік несиелер.
Отау кәсіпорындардың және басқа занды тұлғалардың алғандары мен сатқандарынан түсетін ақшалай қаражат қозғалысы бөлек ашылады және алудың не сатудың жалпы құны; ақшалай қаражатпен төленген алу не сатудың жалпы құнының бөліктері; занды тұлғанын алғанына не сатқанына қатысты ақшалай қаражат сомалары; әрбір негізгі категория жөніндегі ақшалай қаражаттан өзгеше, алынған не сатылған активтер мен міндеттемелердің сомалары ашылған инвестициялық қызметі ретінде ашып көрсетеді. Операцияларды шетелдік валютамен жүзеге асырған кездегі ақшалай қаражат қозғалысы Қазақстан Республикасынын Ұлттық банкісі белгілейтін, операция жасалған күнгі айырбас бағамы қолданыла отырып, Қазақстан Республикасының валютасында көрініс табады.
Төтенше жағдайлардан келген ақшалай қаражат қозғалысы бұл жағдайлардың сипаттарына қарай жедел, инвестициялық және қаржылық қызметтерінен келген қаражат ретінде жіктеледі және бөлек ашылады.
Алынған және төленген проценттер мен дивиденттерден келген ақшалай қаражат қозғалысын бөлек ашып, бір есепті кезеңнен келесісіне жалғасатын операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтерінен келген ақшалай қаражат қозғалысы ретінде жіктеп көсеткен жөн.
Табыс салығын төлеу нәтижесінде пайда болған ақшалай қаражат қозғалысы бөлек ашылуға және егер қаржылық және инвестициялық қызметтерінің нәтижелері болып анықталмаса, жасалған операциялардан келген ақшалай қаражат осы соңғының қозғалысы ретінде жіктелуі тиіс.
Ақшалай қаражатты пайдалануды қажет етпейтін инвестициялық және қаржылык операциясы түсініктеме жазбада бөлек ашылады және ақшалай қаражат қозғалысы туралы берілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz