Қазақ халқының ұлы тарихы
ЖОСПАР
Кіріспе
1. Қазақ халқының ұлы тарихы.
2. Қазақстанда басқа ұлт өкілдерінің қоныстануы.
3. Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік.демографиялық жағдайына сипаттама жасау.
3. Халқының этникалық құрамы мен табиғи өсімі
4. Облыстағы миграция деңгейі
5. Оңтүстік Қазақстан облысы мен Шымкент қаласына әлеуметтік.экономикалық сипаттама
6. Оңтүстік Қазақстан облысы халықының әлеуметтік даму процестері
Қорытынды
Кіріспе
1. Қазақ халқының ұлы тарихы.
2. Қазақстанда басқа ұлт өкілдерінің қоныстануы.
3. Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік.демографиялық жағдайына сипаттама жасау.
3. Халқының этникалық құрамы мен табиғи өсімі
4. Облыстағы миграция деңгейі
5. Оңтүстік Қазақстан облысы мен Шымкент қаласына әлеуметтік.экономикалық сипаттама
6. Оңтүстік Қазақстан облысы халықының әлеуметтік даму процестері
Қорытынды
Кіріспе
Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде. Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады. Кейінгі жылдары демографиялық деректерді білуге деген құлшыныс артып, қазақ ұлтының үрім-бұтағының өсіп-өнуі, сандық және сапалық өркендеуінің ахуалы қалай деген сауал әркімді де ойландыра түсуде. Саны жағынан әлемнің өркениетті дамыған елдерінен кешен қалған қазақ халқы үшін демографиялық ой-сананы жаңа сапалық тұрғыда қалыптастырудың тарихи маңызы аса зор. Сондықтан тәуелсіздігін әлем таныған, БҰҰ-ның толыққанды мүшесі Қазақстан ұлысы дүниенің төрт бұрышындағы өзінің географиялық орны мен әлем халықтары арасындағы үлес салмағын айқын түсіне білуі керек. Ол қазақ ұлысының геополитикалық және демосаяси санасының негізгі өзегі болуға тиіс.
Қазақ халқының ұстамды мінезі, салқын қанды сабырлы қимылы солтүстік қоңыр салқын белдеу табиғатының ықпалымен қалыптасқан игі қасиет.
Географиялық орналасуы жағынан тәуелсіз жас Қазақстан республикасы бұрынғы жыртқыш отаршыл империялар, қазіргі мейлінше көп ұлтты Ресей мен Қытай мемлекеттерінің арасында қыспақта жатыр. Оңтүстікте түркі тілдес тәуелсіз жас мемлекеттер Өзбек, Қырғыз және Түрікмен республикаларымен шектеседі. Сонымен қатар Каспий теңізі арқылы туысқан Азербайжан және іргелес Иранмен қатынасуға болады. Қазақстанның құрғақтағы шекара ұзындығы өзімен қатарлас Үндістан, Судан, Аргентинадан басым түседі. Ресей, Қытай, Канада, АҚШ, Бразилия сияқты елдерден кейінгі алтыншы орынды алып жатырСаны жағынан қатты әлсіреген қазақ халқының өз жерінде азшылықта қалуынан кереғар, күңгір көріністер туындайтын болса, оның өзінен саны басым халықтармен іргелес жатуы қосымша қиыншылықтарға алып келеді. Шығысымызда халқының саны қазақтан 100 еседен астам, 1 млрд-тан асатын Қытай мемлекеті орналасқанын естен шығармауымыз керек. "Қара қытай қаптаса-ақыр заман болады" деп бабаларымыз бұдан 500 жыл бұрын өз ұрпағын ерекше ескерткен. Солтүстігімізде қазақтың саны 15 еседен артық "ормандай көп орыс" жайғасқан. "Орыспен дос болсаң-айбалтаң жаныңда болсын" деп бұдан 300 жыл бұрын айтқан екен отаршылдық өктемдіктен әбден мезі болған момын қазақ бабамыз.
Тегіміз бір түрікмен, өз ағамыз өзбек және бір туған қырғыз бауырларымыз болашақта өз еркімен келіп санымызға сан қосса, олардан тіліміз бен ділімізге келер еш зиян жоқ.
. 2005 жылдың басына облыстағы халықтың саны 2193, 6 мың құрап, 2004 жылмен салыстырғанда оңтүстік қазақстандықтардың саны 2 % артты.
Халық санының көбеюі негізінен , бүгінгі таңға облыс халқының 59,9 % 1312,9 мың адам бөлігін құрап отырған, ауыл тұрғындары санының өсуі есебінен болып отыр. Жұмыста облыс халқының демографиялық жағдайы мен діни құрамына сипаттама берілген.
1. Қазақ халқының ұлы тарихы.
1864 жылы Шымкент пен Ташкенттің құлауынан кейін бұл жерге Ресей империясының орталық губерниясынан орыс және украйн жерсіз қалған шаруаларын көшіре бастады. Қоныстанушылардың басым көпшілігі суғармалы егіншілікпен таныс емес еді, сондықтан облыстың оңтүстік-шығысындағы барлық өзен алқаптарын мекендеді.
Қазақстанды шаруалардың отарлауы XIX ғ. Соңғы он жылында және ХХғ басында Столыпиндік аграрлық реформаға байланысты ерекше күшейді. Небір 46 жылдың ішінде (1871 -1917 ж.ж) өлкеге 1,6 млн. Адам келіп тұрақтап қалды, олардың негізгі көпшілігі 1907-1916 жылдарға келеді. Осының салдарынан XIX ғасырдың аяғында және XX ғасырдың басында өлкеде 60-тай ұлтың өкілдері тұрды, олардың ішінде түрік тілдес халықтардан (өзбек, ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ, татар, башқұрт т.б.) басқа
Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде. Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады. Кейінгі жылдары демографиялық деректерді білуге деген құлшыныс артып, қазақ ұлтының үрім-бұтағының өсіп-өнуі, сандық және сапалық өркендеуінің ахуалы қалай деген сауал әркімді де ойландыра түсуде. Саны жағынан әлемнің өркениетті дамыған елдерінен кешен қалған қазақ халқы үшін демографиялық ой-сананы жаңа сапалық тұрғыда қалыптастырудың тарихи маңызы аса зор. Сондықтан тәуелсіздігін әлем таныған, БҰҰ-ның толыққанды мүшесі Қазақстан ұлысы дүниенің төрт бұрышындағы өзінің географиялық орны мен әлем халықтары арасындағы үлес салмағын айқын түсіне білуі керек. Ол қазақ ұлысының геополитикалық және демосаяси санасының негізгі өзегі болуға тиіс.
Қазақ халқының ұстамды мінезі, салқын қанды сабырлы қимылы солтүстік қоңыр салқын белдеу табиғатының ықпалымен қалыптасқан игі қасиет.
Географиялық орналасуы жағынан тәуелсіз жас Қазақстан республикасы бұрынғы жыртқыш отаршыл империялар, қазіргі мейлінше көп ұлтты Ресей мен Қытай мемлекеттерінің арасында қыспақта жатыр. Оңтүстікте түркі тілдес тәуелсіз жас мемлекеттер Өзбек, Қырғыз және Түрікмен республикаларымен шектеседі. Сонымен қатар Каспий теңізі арқылы туысқан Азербайжан және іргелес Иранмен қатынасуға болады. Қазақстанның құрғақтағы шекара ұзындығы өзімен қатарлас Үндістан, Судан, Аргентинадан басым түседі. Ресей, Қытай, Канада, АҚШ, Бразилия сияқты елдерден кейінгі алтыншы орынды алып жатырСаны жағынан қатты әлсіреген қазақ халқының өз жерінде азшылықта қалуынан кереғар, күңгір көріністер туындайтын болса, оның өзінен саны басым халықтармен іргелес жатуы қосымша қиыншылықтарға алып келеді. Шығысымызда халқының саны қазақтан 100 еседен астам, 1 млрд-тан асатын Қытай мемлекеті орналасқанын естен шығармауымыз керек. "Қара қытай қаптаса-ақыр заман болады" деп бабаларымыз бұдан 500 жыл бұрын өз ұрпағын ерекше ескерткен. Солтүстігімізде қазақтың саны 15 еседен артық "ормандай көп орыс" жайғасқан. "Орыспен дос болсаң-айбалтаң жаныңда болсын" деп бұдан 300 жыл бұрын айтқан екен отаршылдық өктемдіктен әбден мезі болған момын қазақ бабамыз.
Тегіміз бір түрікмен, өз ағамыз өзбек және бір туған қырғыз бауырларымыз болашақта өз еркімен келіп санымызға сан қосса, олардан тіліміз бен ділімізге келер еш зиян жоқ.
. 2005 жылдың басына облыстағы халықтың саны 2193, 6 мың құрап, 2004 жылмен салыстырғанда оңтүстік қазақстандықтардың саны 2 % артты.
Халық санының көбеюі негізінен , бүгінгі таңға облыс халқының 59,9 % 1312,9 мың адам бөлігін құрап отырған, ауыл тұрғындары санының өсуі есебінен болып отыр. Жұмыста облыс халқының демографиялық жағдайы мен діни құрамына сипаттама берілген.
1. Қазақ халқының ұлы тарихы.
1864 жылы Шымкент пен Ташкенттің құлауынан кейін бұл жерге Ресей империясының орталық губерниясынан орыс және украйн жерсіз қалған шаруаларын көшіре бастады. Қоныстанушылардың басым көпшілігі суғармалы егіншілікпен таныс емес еді, сондықтан облыстың оңтүстік-шығысындағы барлық өзен алқаптарын мекендеді.
Қазақстанды шаруалардың отарлауы XIX ғ. Соңғы он жылында және ХХғ басында Столыпиндік аграрлық реформаға байланысты ерекше күшейді. Небір 46 жылдың ішінде (1871 -1917 ж.ж) өлкеге 1,6 млн. Адам келіп тұрақтап қалды, олардың негізгі көпшілігі 1907-1916 жылдарға келеді. Осының салдарынан XIX ғасырдың аяғында және XX ғасырдың басында өлкеде 60-тай ұлтың өкілдері тұрды, олардың ішінде түрік тілдес халықтардан (өзбек, ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ, татар, башқұрт т.б.) басқа
ЖОСПАР
Кіріспе
1. Қазақ халқының ұлы тарихы.
2. Қазақстанда басқа ұлт өкілдерінің қоныстануы.
3. Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-демографиялық жағдайына
сипаттама жасау.
3. Халқының этникалық құрамы мен табиғи өсімі
4. Облыстағы миграция деңгейі
5. Оңтүстік Қазақстан облысы мен Шымкент қаласына әлеуметтік-экономикалық
сипаттама
6. Оңтүстік Қазақстан облысы халықының әлеуметтік даму процестері
Қорытынды
Кіріспе
Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы
отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде.
Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық
мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады.
Кейінгі жылдары демографиялық деректерді білуге деген құлшыныс артып, қазақ
ұлтының үрім-бұтағының өсіп-өнуі, сандық және сапалық өркендеуінің ахуалы
қалай деген сауал әркімді де ойландыра түсуде. Саны жағынан әлемнің
өркениетті дамыған елдерінен кешен қалған қазақ халқы үшін демографиялық
ой-сананы жаңа сапалық тұрғыда қалыптастырудың тарихи маңызы аса зор.
Сондықтан тәуелсіздігін әлем таныған, БҰҰ-ның толыққанды мүшесі Қазақстан
ұлысы дүниенің төрт бұрышындағы өзінің географиялық орны мен әлем халықтары
арасындағы үлес салмағын айқын түсіне білуі керек. Ол қазақ ұлысының
геополитикалық және демосаяси санасының негізгі өзегі болуға тиіс.
Қазақ халқының ұстамды мінезі, салқын қанды сабырлы қимылы солтүстік қоңыр
салқын белдеу табиғатының ықпалымен қалыптасқан игі қасиет.
Географиялық орналасуы жағынан тәуелсіз жас Қазақстан республикасы бұрынғы
жыртқыш отаршыл империялар, қазіргі мейлінше көп ұлтты Ресей мен Қытай
мемлекеттерінің арасында қыспақта жатыр. Оңтүстікте түркі тілдес тәуелсіз
жас мемлекеттер Өзбек, Қырғыз және Түрікмен республикаларымен шектеседі.
Сонымен қатар Каспий теңізі арқылы туысқан Азербайжан және іргелес Иранмен
қатынасуға болады. Қазақстанның құрғақтағы шекара ұзындығы өзімен қатарлас
Үндістан, Судан, Аргентинадан басым түседі. Ресей, Қытай, Канада, АҚШ,
Бразилия сияқты елдерден кейінгі алтыншы орынды алып жатырСаны жағынан
қатты әлсіреген қазақ халқының өз жерінде азшылықта қалуынан кереғар,
күңгір көріністер туындайтын болса, оның өзінен саны басым халықтармен
іргелес жатуы қосымша қиыншылықтарға алып келеді. Шығысымызда халқының саны
қазақтан 100 еседен астам, 1 млрд-тан асатын Қытай мемлекеті орналасқанын
естен шығармауымыз керек. "Қара қытай қаптаса-ақыр заман болады" деп
бабаларымыз бұдан 500 жыл бұрын өз ұрпағын ерекше ескерткен.
Солтүстігімізде қазақтың саны 15 еседен артық "ормандай көп орыс"
жайғасқан. "Орыспен дос болсаң-айбалтаң жаныңда болсын" деп бұдан 300 жыл
бұрын айтқан екен отаршылдық өктемдіктен әбден мезі болған момын қазақ
бабамыз.
Тегіміз бір түрікмен, өз ағамыз өзбек және бір туған қырғыз бауырларымыз
болашақта өз еркімен келіп санымызға сан қосса, олардан тіліміз бен
ділімізге келер еш зиян жоқ.
. 2005 жылдың басына облыстағы халықтың саны 2193, 6 мың
құрап, 2004 жылмен салыстырғанда оңтүстік қазақстандықтардың саны 2
% артты.
Халық санының көбеюі негізінен , бүгінгі таңға облыс
халқының 59,9 % 1312,9 мың адам бөлігін құрап отырған, ауыл
тұрғындары санының өсуі есебінен болып отыр. Жұмыста облыс халқының
демографиялық жағдайы мен діни құрамына сипаттама берілген.
1. Қазақ халқының ұлы тарихы.
1864 жылы Шымкент пен Ташкенттің құлауынан кейін бұл жерге Ресей
империясының орталық губерниясынан орыс және украйн жерсіз қалған
шаруаларын көшіре бастады. Қоныстанушылардың басым көпшілігі суғармалы
егіншілікпен таныс емес еді, сондықтан облыстың оңтүстік-шығысындағы барлық
өзен алқаптарын мекендеді.
Қазақстанды шаруалардың отарлауы XIX ғ. Соңғы он жылында және ХХғ басында
Столыпиндік аграрлық реформаға байланысты ерекше күшейді. Небір 46 жылдың
ішінде (1871 -1917 ж.ж) өлкеге 1,6 млн. Адам келіп тұрақтап қалды, олардың
негізгі көпшілігі 1907-1916 жылдарға келеді. Осының салдарынан XIX ғасырдың
аяғында және XX ғасырдың басында өлкеде 60-тай ұлтың өкілдері тұрды,
олардың ішінде түрік тілдес халықтардан (өзбек, ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ,
татар, башқұрт т.б.) басқа неміс, поляк, мордва, дүнген, тәжік, еврей және
т.б . бар еді.
1926 жылы халық санағы бойынша Қазақстанның қазіргі шекарасында 6198,4 мың
адам тұрды, олардың 58,5 проценті қазақ, 20,6 проценті-орыс, 13,9 процент-
украйн ,2,1 процент-өзбек, 1,3 процент -татар, 1,0 процент-ұйғыр, 0,8
процент-неміс және т.б.
1928-1934 ж.ж Қазақстанда ашаршылық басталды, ол көшпенді және жартылай
көшпелді елді отырықшыландыру, сол сияқты қолдан урбанизациялау істерін
зорлап ұжымдастыру саясатымен ұштастыра жүргізуі салдарынан туды. Жүздеген
мың орыстар, украйндар, ұйғырлар және басқа ұлт өкілдері қырылды, бірақ
қырылғандардың негізгі көпшілігі қазақтар болды. Қолда бар есеп бойынша
1929-1938ж.ж. 2610 мың қазақ қырылды, 1935-1938 ж.ж. әлеуметтік және саяси
репрессияның салдарынан 135 мың адам жойылды. Қазақтардан барлық шығын 2750
мың адам болды.
1928-1930 ж.ж. ішінде жаңа құрылып жатқан совхоздарға елдің әртүрлі
облыстарынан 65 мың отбасы көшіп келді. 1940ж. Украина мен РКФСР-дің жері
аз аудандарынан, әсіресе Мордавия, Чувашия, Татарстан жэне басқа
республикалардан ерік білдірген шаруаларды ұйымдасқан түрде көшіріп әкелу
басталды.
30 ж.ж. ақырында бірсыпыра этностық топтардың жер аудару басталды, олардың
бір бөлігі Қазақстанға жер аударылды. 1937 ж. қыркүйек-қазан айларында Қиыр
Шығыстан Қазақстанға 110 мың корейлер, Азербайжан мен Армениядан 2,4 мыңнан
астам ирандық, әзірбайжан, курд, армиян отбасылары Оңтүстік Қазақстан,
Жамбыл, Алматы облыстарына жер аударылды.
1939 ж. халық санағы бойынша қазақтардың үлес салмағы 1926 ж. салыстырғанда
20,5 дәрежеге құлдырап, 38%-ке тең, украйндердің үлесі 13,9-дан 10,8%-ке,
өзбектер 2,1-ден 0,66%-ке төмендеді.
Орыстар Қазақстандағы ең ірі этностық топқа айналды, олардың үлес саны 20
дәрежеге еге өсіп, 40,2%-ке жетті. Немістер 1,5%-ке, корейлер 1,6,
белорустар 0,5% болды.
2. Қазақстанда басқа ұлт өкілдерінің қоныстануы.
Соғыс жылдары Қазақстанға көшіп келушілердің тасқыны шұғыл артты. Жаппай
жер аударудың қарсаңында, 1939 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда 54696
поляк, 3569 латыш, 808 ливан және т.б. тұратын. Елдегі неміс халқының да
тағдыры осылай болып шықты. 1941 жылғы тамызда Қазақстанға 349713 неміс
көшіріп әкелінді, олардың жалпы саны 441713 болатын. Қалған немістер
Қазақстанға 1944-1945 ж.ж. көшіп келді. Мұның үстіне Қазақстанның және
елдің басқа жерлерінде жалпы саны 2,5 млн.адам неміс және жапон әскери
тұтқындары жұмыс істеді.
Орта Азия мен Қазақстанға 1944 ж. ақпанда-чечен және ингуш халықтары,
наурызда-балқарлар, қарашада - месхет-түріктері, қырым татарлары,
қарашайлар және басқа халықтар күштеп көшіріліп әкелінді.
1957 ж. чечен жэне ингуш халықтарының автономиялары қайтадан қалпына
келтірілгеннен кейін олар Солтүстік Кавказға қайта көше бастады,
қарашайлар, балқарлар, қалмақтар ағылып қайтып жатты. Гректердің, месхет
түріктерінің, қырым татарларының, поляктардың, корейлердің, Еділ бойы
немістерінің бір бөлігі Орта Азия мен Қазақстанда қалды.
1954-1962 ж.ж. тың және тыңайған жерлерді игеру үшін Қазақстанға 2 млн.
Жуық адам, олар негізінен елдің Европалық бөлігінен келді. Жұмысшылардың
көпшілігі Украинадан, Белоруссиядан, Молдавиядан және Литвадан іріктеп
алынды.
1939,1959,1970 ж.ж. халық санағы арасында Қазақстандағы ең саны көп этнос
орыстар болып келген. 1939-1970 ж.ж. арасында орыстар, украиндар,
белорустар халықтың басым көпшілігі болып келді .
1951-1970 ж.ж. жалпы алғанда КСРО-ның басқа аудандарынан Қазақстан кіші-
қоныс процесінің бәсеңдеуі байқалады.
Қазақстаннан басқа республикаларға көшіп кетушілер арасында 1988-1990 ж.ж.
орыстар 53-55%, украиндар 9-12% , немістер 6-8 %, қазақтар 6-9%
республикаға көшіп келушілер арасында орыстар 48 , украиндар 8%, немістер
5% қазақтар 20% болды.
1991 жылы Қазақстаннан қазақ емес халықтар көшіп кетуінің нәтижесінде
азайып кетті, ал Өзбекстаннан, Түркменстан және Ресейден қазақтар көшіп
келуі нәтижесінде өсе бастады. Шығыс Европа елдерінен келген маман
жұмысшылар Қазақстаннан кетіп жатыр, бірақ ҚХР-ден табыс табу үшін
(ауылшаруашылық жұмыстарына және коммерцияға) қытайлар келіп жатты.
1979-1989 ж.ж. этнодемографиялық құрамының ағымы мынаны көрсетеді: 1979-
1989 ж.ж. халықтың жалпы өсімінде қазақтардың үлес саны 70, орыстардың
үлесі 13, немістердің үлесі 3 процент болды
3. Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-демографиялық жағдайына
сипаттама жасау.
Оңтүстік Қазақстан облысы Тянь-Шань тауларының сiлемдерi мен Тұран
ойпатының шығысын ала, 117,3 мың шаршы шақырым аумаққа орналасқан. Оның
солтүстiгiн Бетпақдала шөлi, оңтүстік қиыр шетiн Мырзашөл қуаң даласы алып
жатыр. Солтүстiк шетi мен оңтүстік шетiнiң ара қашықтығы 600 км.
Оңтүстік Қазақстан ежелгi кезден қолайлы географиялық аймақ саналған. Бұл
территориядан Батыс пен Шығысты – Жерорта теңiзi елдерiмен Азияны, Қытай,
Монғолияны жалғастыратын маңызды керуен жолдары өткен. Оңтүстік
Қазақстанның таулы аудандарынан өткен осы жолдар тарихта “Ұлы Жiбек жолы”
атымен белгiлi. Сырдария өзенi жағалауынан өтетiн Орта Азия арқылы
Үндiстанға, Хазарияға, кейiнiрек – Алтын Ордамен Мәскеуге алып баратын
жолдың да маңызы жоғары болатын.
Осы керуен жолдарының бойында VI-XII ғ.ғ. көптеген сауда орталықтары,
қалалар пайда болды. Әсiресе, Сырдария өзенi бассейнінде: Отырар, Испиджаб,
Сүткент, Сығанақ, Сауран сияқты iрi қолөнер және сауда орталықтары салынды.
Ресейге толығымен қосылған соң (XIXғ. 60 жылдар ортасы) Оңтүстік Қазақстан
Орта Азия оазистерiмен Ресейдiң Европалық бөлiгiндегi аудандарды
жалғастырушы ретiнде танылған. Алайда, Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында
жолдардың жоқтығынан бөлiм аралық байланыс қиын болатын.
Кеңес Одағы заманында Оңтүстік Қазақстанның экономикалық-географиялық
жағдайы түбiрiмен өзгердi. Түркiстан–Сiбiр темiр жолы салынды, Мойынты-Шу
линиясымен бiрге бiрнеше iрiлi ұсақты темiр жол жүйелерiнiң салынуымен
пайдалы қазбалар кен орындарының ашылуы басталды.
Оңтүстік Қазақстан облысы – республикадағы маңызды және жақсы дамыған
экономикалық аудандардың бiрi. Ауылшаруашылығына мамандануы Оңтүстік
Қазақстанға шекаралас жатқан Орта Азияны еске түсiредi. Бұл – Қазақстанның
бағалы техникалық және дәндi дақылдар өсiретiн суғармалы аймағы.
Республикада бақша, жүзiм өсiру мен қой шаруашылығынан бiрiншi орынды
иемденедi.
Оңтүстік Қазақстан азық-түлiк және жеңiл өнеркәсiп дамыған орталық. Тау кен
өнеркәсiбi де жоғары деңгейде жолға қойылған (полиметалл, фосфорит,
қорғасын өндiрiсi).
Оңтүстік Қазақстан табиғат жағдайы Орта Азиядағы көршi мемлекеттермен өте
ұқсас. Мұнда Орта Азиядағы сияқты жазықтарда күн сәулесiнiң таралуы
жоғары. Оңтүстік Қазақстанның климаты шұғыл континенттi, әсiресе жазық
шөлдi аймақтарда. Континеттiлiк солтүстiкке қарай айқын байқалады. Оңтүстік
Қазақстанның барлық территориясына салыстырмалы суық, қары аз қыс тән,
жылы, жаңбырмен ұласқан көктем, содан соң – ыстық жаз тән. Күз кенеттен
кiредi де, ол температураның шұғыл тербелiсiмен, жаңбырмен ерекшеленiп,
аяздың соңы қармен жалғасады.
Басқа экономикалық аудандармен салыстырғанда мұнда вегетациялық кезең
ұзаққа созылады (220 күнге дейiн). Сәуiр мен қыркүйек аралығында түсетiн
энергияның мөлшерi тропиктегiмен бiрдей. Температураның жалпы мөлшерi 4000
градусқа жеттi. Оған қоса, Оңтүстік Қазақстанда бұлттылық республика
бойынша ең төмен (35-45% орташа жылдық), ал ауаның ылғалдылығы шiлдеде 18-
20%-ға дейiн төмендейдi. Мұндай табиғи үйлесiмдiлiк дәндi дақылдармен бiрге
жылу сүйгiш өсiмдiктердi өсiруге болады.
Оңтүстік Қазақстан климатының қолайсыз жақтары көктемнiң соңғы айларындағы
аяздар. Бұл аяз жас мақталар мен басқа да өсiмдiк түрлерiнiң үсуiне алып
келедi.
Оңтүстік Қазақстанның көп бөлiгiнде жауын-шашын өте аз. Жауын –шашынның
орташа жылдық көрсеткiшi солтүстiгiнде 150 мм-ге дейiн, Оңтүстік
Қазақстаның оңтүстiгiнде 500 мм-ге дейiн жетедi. Жылына 5-6 айдың
көлемiнде жауын-шашын жауады.
3.1. Халқының этникалық құрамы мен табиғи өсімі
Оңтүстік Қазақстан облысы 1932 жылдың 10- наурыз күні құрылғаннан бастап,
атауын сан мың өзгерткен. 60-жылдары Оңтүстік Қаазсқатн өлкесінің құрамында
Шымкен деген атаумен еніп, егемендік жылдарынан кейін Оңтүстің Қазақстан
облысы деп аталды.
Облыс халқы көп қлтты, мұнде жүзден астам ұлттар мен ұылстар тұрады.
Облыс халықының 68 пайызға жіуығын қазақстар құрайды. Олар Арыс, Келес,
Сырдария өзендерінің аңғарлары мен дала зонасында қоныстанған. Бұдан басқа
17 пайыз өзбектер, 7 пайыз орыстар тұрады. 90-жылға дейін бұл ұлттар
халықтың көп бөлігін құраған.
Оңтүстік Қазақстан облысында қала халқы халықтың үштен бірін құраса,
көбі ауылдық жерлерде тұрады.
Халықтың тығыздығы республика бойынша үш есе жоғары, мұнда 1 шаршы
шақырым жерге 16,8 адамнан келеді.
Оңтүстік Қазақстан облысында 11 ауылдық және 3 қалалық аудан, 4
қалалық-әкімшілік, 7 қала, 13 қала типтес селолар, 884 елді мекендер бар.
Облыста 2,2 млн. халық тұрады. Территориясы бойынша Республика жерніің 4,3
пайызын алып жатыр, халқының қоныстануы жөнінен Қаазақстан
Республикасындағы ең ірі облыс, халықтың 15 пайызы осында қоныстанған.
Қаазсқа халықынығ саны бойынша Республикадағы бесінші қазақ осы облыста
тұрады. Еңбеке жарамды адамдардың саны жқнінен республикада алдыңғы орында,
жұмыссыздар саны осы адамдардың 8 пайызын құрайды.
ОҚО-ның демографиялық сипатына туу мен өлім көрсеткіштері, миграция,
көші-қон процестері әсер етеді. Облыс республика бойынша өзіндік
ерекшелікті құрайды, мұнда күшті демографиялық потенциал орнаған. Қаазсқатн
бойынша халықтың 13 пайызы осында қоныстанған. Халықтың тығыздығы 1 км2
жерге 18,6 адамнан келеді, ол республикалық көрсеткіштерден үш есе жоғары.
Осы аймақта 120-дан астам ұлттиар мен ұлыстардың өкілдері тұрады.
Демографиялық процестегі мұндай көрсеткіштер иммиграция мен халықтың табиғи
қөсіміне тікелей байланысты.
Облыстың демографиялық көрсеткіштерін анықтауда мынадай әлеуметтік
факторлар әсер етеді:
- халық санының өсуіне туу деңгейі мен облысқа қоныс аударушылар әсер
етеді;
- халықтың табиғи қозғалысы, яғни туу мен өлім көрсеткіштерінің жиынтығы,
азаматтық хал-ахуал және әлеуметтік қамтамасыз ету актісі;
- миграция, халықтың облыс, республика және әлеуметтік қамтамасыз ету
актісі;
- миграция, халықтың облыс, республика және басқа мемлекеттерге қоныс
аударуы мен келуі.
Халықтар қала, қала типтес село мен ауылды жерлерде өмір сүреді. Қазіргі
таңда қала мен қала типтес селоларда тұратын адамдардың саны артып келеді.
ОҚО көп ұлтты. 1999 жылығы санақ бойынша мұнда қазақ-55,8 %, 15,3 %,
өзбектер- 15,6 %, азербайжандар – 1,5 %, татарлар- 1,9 %, тәжіктер – 1,1 %,
украиндер – 1,8 %, корейлер – 0,6 %, немістер- 2,4 %, ұйғырлар – 0,2 %,
шешендер- 0,2 %, гректер – 1,1 %, белорустар – 0,2 %, гректер-1,1 %,
белорустар-0,2 %, башқұрлар-0,1 %, қырғыздар- 0,1 %, армяндар -0,1 %, басқа
ұлттар- 1,4 %. 2001 жылғы мәлімет бойынша қала халқының саны 740,3 мың адам
(37 %), ауыл халқы 1285,1 мың (63 %) адам болып табылған.
Халықтың абсолюттік табиғи өсімі 2004 жылдың қаңтар-қараша айларында
40,5 мың адамды құраған (2003 жылдың қаңтар-қараша айларында 117,2 %) осфы
кезеңде туу 54,3 мың (111,4 %), өлім 13,8 мың (97,1 %) адам болған.
Туу деңгейі 2003 жылмен салыстырғанда 25,2 адамға өскен. 2004 жылдың
қаңтар-қараша айларында туу 1000 адамға 27,5 адамнан келген. Қала өалқы
бойынша 1000 адамға 26,8, ал ауыл халқы бойынша 1000 адамға 28 адамнан
келген.
Туудың төменгі көрсеткіші Шымкент (1000 адамға 21,4 адамнан)Сарыағаш
ауданында және Кентау (21,6) қалаларында тіркелсе, жоғары көрсеткіш
Сарыағаш ауданында (1000 адамға 5,8 адамнан келеді.) көрсетілген.
2005 жылдың 1 шілдесіне, алдын ала деректер бойынша, облыс
халқының саны 2213,9 мың адамды құрады. Оның ішінде қалалық
мекендерде- 886,1 мың адам (40.0%), ауылдық елді мекендерде халық
саны – 1327,8 мың адам ( 60,0%) құрады.
2005 жылдың қантар-маусымында халықтың табиғи өсуінің
абсолюттік көрсеткіші 21,5 мың адам болып ( 2004 жылдың қантар-
маусымына – 102,2%), 29,8 мың – туу (103,7%), 8,3 мың - өлім оқиғасы
(107,8) тіркелді.
2005. жылдың қантар-маусымында облыстың қалалық әкімшіліктері мен
аудандарындағы халықтың табиғи өсуі
2004 жылдың қантар-
маусымында % -бен
Туу коэффициенті 1000 адамға шаққанда қантар-маусым айларында,
2004 жылдың тиісті кезеңіндегі 26,9- дан - 27,4- ке дейін өсті. Әр
1000 қала тұрғынына орта есеппен 28,6 туылғаннан келсе, ауыл
тұрғынына – 26,7 туылғаннан келеді.
Туылғандардың төменгі деңгейі ( 1000 адамға шаққанда ) – Кентау
қ.ә. (22,3) тіркелді, жоғары деңгейі – Мақтаарал, Сарыағаш
аудандарында және Түркістан қ.ә. (тиісінше 30,6,31,9,31,4) орын
алды.
Өлім коэффициенті 1000 адамға шаққанда, 7,2 – ден – 7,6 –ға
дейін артты. Әр 1000 қала тұрғынына орта есеппен 9,8 өлгеннен
келсе, ауыл тұрғынына – 6,2 өлгеннен келеді.
Халық өлімінің негізгі себептері – қан айналым жүйесінің
ауруы (жалпы өлгендер санының – 49,1 %) және жазатайым оқиғалардан,
уланудан және жарақаттан (12,5 %) болды. Аумақтар кесіндісінде, қан
айналым жүйесінің ауруынан өлгендердің басым бөлігі Шымкент қ.ә.
(28,0 %) және Сарыағаш ауданына ( 10,2 %) тиесілі.
2005 жылдың қантар-маусымында 456 нәресте шетінеді, немесе
туылған 1000 баланың 15,6-і шетінеген ( 2004 жылдың қантар-
маусымында – 427, немесе туылған 1000 баланың 16,4-і шетінеген).
Туылған 1000 балаға нәресте өлімі деңгейінің кемуі Кентау қ.ә.
және Ордабасы, Қазығұрт, Отырар, Сайрам, Сарыағаш, Төле би
аудандарында байқалса, Бәйдібек, Мақтаарал, Түлкібас, Шардара
аудандарында, Түркістан қ.ә. Арыс қ.ә. және Шымкент қалалық
әкімшілігінде бұл көрсеткіш көбейіп отыр.
2005 жылдың қантар-маусымында 7,3 мың некелесу ( 2004 жылдың
қантар-маусымына – 96,7 %), 976 – ажырасу ( 101,1 %) тіркелді. Облысты
тұтас алғанда, некелесудің жалпы коэффициенті халықтың 1000 адамына
шаққанда 2005 жылдың қантар-маусымында - 7,0 – ден 6,7 – ге кеміді.
Некелесудің ең жоғары деңгейі – Қазығұрт ауданында ( 8,7 неке
) , төмен деңгейі – Шардара ауданында ( 5,1 неке ) орын алды.
2005 жылдың қантар-маусымында АХАЖ органдарында тіркелген
некелесудің басым бөлігі ( жалпы санының -60,1 %) ауылдық жерге
тиесілі. Аумақтар кесіндісінде, ең көп некелесу ( 21,0 % ) Шымкент
қ.ә. және Сайрам ауданына ( 10,9 % ) тиесілі. Осы уақытта некелесу
санының едәуір артуы Түлкібас, Қазығұрт аудандарында ( тиісінше 33,1 %
және 22,9 % ) тіркелді.
Ажырасудың жалпы коэффициенті халықтың әр 1000 адамына
шаққанда 2004 жылдың қантар-маусымындағы 0,9 – дан 2005 жылдың
қантар-маусымында - 0,9 деңгейінде қалды. Ажырасудың ең жоғары
деңгейі – Шымкент қ.ә. ( 1,9 ажырасу ) , ең төмен деңгейі - Шардара
және Ордабасы ауданында ( 0,3 ажырасу ) орын алды.
2005 жылдың қантар-маусымында ажырасушылық деңгейі Шымкент
қ.ә. және Арыс қ.ә. облыстық деңгейден ( 1000 адамға шаққанда,
тиісінше 1,9, 1,6 ажырасу ) жоғары болды.
Тіркелген ажырасулар санының кемуі Кентау қ.ә. ( 2004 жылдың
қантар-маусымындағы деңгейден 74,6 % ) , Бәйдібек ( 47,4 % ) ,
Тулкібас ( 90, 6 % ) Сайрам ( 83,8 % ), Мақтаарал ( 85,5 % ) ,
Ордабасы ( 70,6 % ) , Қазығурт ( 80,6 % ) , Сарыағаш ( 97,3 % ) ,
Шардара ( 90,0 % ) аудандарында және Туркістан қ.ә. ( 98,2 % )
байқалды.
3.2. Облыстағы миграция деңгейі
Көші-қонмен 2005 жылдың қантар-маусымында облысқа келген
халықтың саны 5,9 мың адамды құрап ( облыс ішіндегі көші-қонды
есепке алмағанда ) , ал облыстан шетке кеткен халықтын саны 7,1
мың адам болды, бұл 2004 жылдың қантар-маусымымен салыстырғанда
тиісінше, 22,4 % кем және 12,7 % артық, көші-қон өсімі - ( - 1,2
) мың адамды құрады.
Келгендердің ішінде - 1821 адам Қазақстанның басқа
облыстарынан, 4050 - ынтымақтастық елдерінен және 21 - алыс шет
елдерден келгендер. 2004 жылдың қантар-маусымымен салыстырғанда
Қазақстанның басқа облыстарынан келгендердің саны - 17,0 % , ТМД
елдерінен – 25,1 % кеміді.
Кеткендердің ішінде 603- ынтымақтастық елдеріне, 48 - алыс
шет елдерге кеткен. 2004 жылдың қантар-маусымымен салыстырғанда ТМД
елдеріне кеткендердің саны – 32,6 % кеміді.
2005. жылдардың қантар-маусым айларындағы
халықтық көші-қон.
адам
2005 2004
Келгені
оның ішінде; 10476 16883
ТМД елдері 4050 5405
ТМД – дан тыс елдер 21 11
Кеткені 11641 15601
оның ішінде:
ТМД елдері 603 895
ТМД-дан тыс елдер
48 110
Көші –қон айырымы - 1165 1282
оның ішінде:
ТМД елдері 3447 4510
ТМД – дан тыс елдер - - 99
27
Сонымен қатар, облыс ішінде көшкен адам саны 4,6 мың адамды
құрап, 2004 жылдың қантар-маусымымен салыстырғанда 50,6 % кеміді.
Көші-қон ағыны бойынша көші-қондық абсолюттік ауытқу айырымы:
ТМД елдері бойынша – 3447 адамды ( оң ) , алыс шет елдермен -(-27 )
адамды ( теріс) құрады.
2005 жылдың қантар-маусымында көші-қондықтың төмендегідей
тенденцияларын атап көрсетуге болады:
- ТМД елдерінен келушілер және ТМД-дан тыс және ТМД елдеріне
кетушілер саны кеміді.
3.3. Оңтүстік Қазақстан облысы мен Шымкент қаласына әлеуметтік-экономикалық
сипаттама
Білім саласы. Облыстың жалпы білім беретін мектептерінде реформалар жүйелі
жүргізіліп келеді. "Қолданбалы экономика", "Азаматтану" курстары, көркем-
өнер түрлеріне және саз салаларына байланысты игілікті істер жарасымды
жалғасын табуда. Түрлі салаларға бағытталған мектеп-гимназиялардың, мектеп-
лицейлердің т.б. тәжірибелері, "Дарын" мектеп-интернаттарының ізденістері
жақсы мәлім. "Жас лидер" халықаралық бағдарламасы, қазақ тіліндегі
тапқырлар клубтары жанданып, кеңінен өpic ала бастады.
Облыстың білім беру жүйесінде 52879 педагог еңбек етеді. Олардың 39596-сы
жоғары білімді, 10054-і арнаулы орта білімді. Әрбір екінші ұстаздың жоғары
немесе бірінші санаттары бар. Қазір қашықтықтан оқытылатын базалық
мектептер саны 65, телефон желісі қосылған мектептер 713, интернетке
қосылған мектептер 672-ге жетті. Олардың саны барған сайын арта түсуде.
Облыстағы 227 мұғалім ордендермен және медальдармен марапатталған. Екі
мыңдай ұстаз - ҚР білім беру ісінің үздігі.
Облыстағы жоғары оку орындарында білім алып жатқан студенттер 78,6 мыңнан
асады, олардың 38,3 мыңы немесе 48,7%-ы күндізгі бөлімдерде окиды. Облыс
аумағындағы аса ірі жоғары оқу орны - М.Әуезов атындағы ОҚМУ. Түркістан
қаласында Қ.А.Иасауи атындағы ХҚТУ, оның Шымкент бөлімі, ОҚМА. Мемлекеттік
емес жоғары оқу орындары да нығайып келеді.
Кәсіптік білім саласы. Облыста 22 кәсіптік мектеп бар, онда 11342 оқушы
білім алуда. Оның ішінде мемлекеттік тілде оқитындар саны-6475, орыс
тілінде-3893, өзбек тілінде-974 оқушы оқиды. 52 мамандық бойынша мамандар
даярланады, олардың бір-біріне жақын мамандық топтары бойынша үлес салмағы:
ауыл шаруашылығы-30%, құрылыс-23,8%, тұрмыстық қызмет көрсету-14,3% және
басқа салаларда-21,9%-ды құрайды. Оқу бітірген оқушының барлығы дерлік
мемлекеттік, мемлекеттік емес кәсіпорындарға, құрылыс мекемелеріне және
шаруашылықтарға жұмысқа жіберілді. Бітірген оқушылардың 412-сі жоғары
разряд алды, 189-ы үздік дипломмен бітірді, 1248-і бірнеше қосалқы
мамандықтар алып шықты.
Республика Үкіметінің 2000 жылғы 15 мамырдағы "ҚР-да бастауыш және орта
кәсіптік білім беруді одан әрі дамыту жөніндегі шаралар туралы" қаулысын
жүзеге асыру мақсатында облыста бірқатар жұмыстар атқарылды.
Шымкент, Арыс, Кентау, Шардара қалаларында, Төле би, Түлкібас аудандарында
әр түрлі салада кәсіптік мектептер жұмыс істейді. Облыста 16 мемлекеттік
емес колледж бар. 30 мемлекеттік емес колледж облыстық бюджет есебінен
қаржыландырылады. Облыстық білім департаментінің құзырындағы 12 мемлекеттік
колледжде 10992 окушы білім алуда, оның ішінде күндізгі бөлімде-8171,
сырттай оқыту бөлімінде-2821 бала оқиды. Колледждерде күндізгі және сырттай
оқу нысанында қазақ және орыс тілдерінде 70 мамандық бойынша
мамандар даярланады. Шымкент экономика және құқық колледждерінде,
Түркістан гуман.-тех. колледжінде қосымша өзбек тілінде оқитын топтар
ашылған.
Ғылымы. Бүгінгі таңда бұл аймақтың әлеуметтік-экономикалық, мәдени және
рухани дамуына елеулі үлес қосып отырған, елімізге және шет елдерге танымал
ғалымдар мен ғылыми ұжымдар химия және химия технологиясы, металлургия,
құрылыс материалдары мен конструкцияларын құрастыру, көмірсутек шикізаттары
мен полимерлерді қайта өңдеу, өнеркәсіпке және ауыл шаруашылығына қажет
машиналар, аппараттар мен механизмдер құрастыру, өнеркәсіптік және
тұрмыстық салалардың экологиялық проблемаларын шешу, аймақ экономикасының
мәселелері, биотехнология, медицина салаларының мәселелері, ауыл
шаруашылығы және тамақ өнімдерін өндіру, өсімдік және мал өсіру
салаларындағы селекция мен генетика, түркітану, этнопедагогика, археология,
тарих және саясаттану салаларында зерттеу жұмыстарын жүргізуде. Облыста
Ұлттық Ғылым академиясының, ҚР инженерлік академиясының бөлімдері жұмыс
істейді.
Бұл күнде ғылыми зерттеулер мен ізденістердің басым Бөлігі М.Әуезов
атындағы ОҚМУ, Қ.А.Иасауи атындағы ХҚТУ, ОҚМА секілді жоғары оқу
орындарында жүргізіледі. Ғалымдар қазіргі кезде ғылыми ізденістер негізінде
құрастырылатын әлемдік рынокта бәсекелесе алатын импорт алмастырушы
өнімдер, материалдар шығаруға, жаңа үлгідегі техника мен жабдықтар
құрастыруға, жаңа түрдегі әлеуметтік және медициналық қызмет көрсетуге,
білім беру жүйесіне инновациялық технологиялар енгізуге бет бұрған.
20-ғасырдың орта кезінде бой көтерген химия өнеркәсібі алыптарының жұмысын
ғылыми тұрғыдан жетілдіріп отыру мақсатында құрылған фосфор өнеркәсібінің
жобалау ғылыми-зерттеу институты (қазіргі кезде "'Каз НИИХимпроект" АҚ) осы
саладағы кәсіпорындарда минералды қышқылдар, тұздар, тыңайтқыштар, тұрмысқа
қажетті өнімдер алуға арналған көптеген жаңа техника мен технологиялық
енгізді.
Тағы бір ірі ғылыми мекеме "Ауыл шаруашылығының Оңтүстік-Батыс ғылыми-
өндірістік орталығы" республикалық мемлекеттік кәсіпорын. Бұл мекеме
кезінде оңтүстік және батыс облыстарында ауыл шаруашылығы, мал шаруашылығы,
су шаруашылығы, өсімдік өсіру салаларында жұмыс істеген 8 ғылыми-зерттеу
мекемесінің негізінде құрылған. Мекеме ұжымы аталған салаларда мал түрлері
мен өсімдіктер геноқорын сақтап, жаңартып отыруда, сумен қамтамасыз етуді
жетілдіруде көптеген елеулі ғылыми нәтижелерге жетті. Мекемеде қазіргі
кезде 3 ҚР ҰҒА академигі, 13 ғылым докторы мен 80 ғылым кандидаты қызмет
істейді.
Облыста Оңтүстік аймақтық жоғары оқу орындарының ректорлар кеңесі
қауымдастығы аясында шығатын "Оңтүстік Қазақстанның ғылымы мен білімі",
сондай-ақ "Қ.А.Иасауи атындағы ХҚТУ-нің жаршысы", "ОҚМА-ның жаршысы",
М.Әуезов атындағы ОҚМУ-нің ғылыми еңбектері" секілді республикаға танымал
ғылыми басылымдар жарық көреді.
Денсаулық сақтау ісі Облыста 931 мемлекеттік медицина ұйымдары, оның ішінде
542 фельдшерлік және фельд.-акушерлік пунктттері, 131 отбасы дәрігерлік
амбулаториялары, 60 ауылдық учаскелік ауруханалары, 12 орталық аудандық
және 5 аудандық ауруханалары жұмыс істейді.
Облыс емдеу-профилактикалық ұйымдардың қажетті мөлшерімен қамтамасыз
етілген. Бұл жүйе 925 мемлекеттік және 240 мемлекеттік емес құрылымдардан,
медицина академиясынан және үш медициналық колледжден тұрады. Шымкент
қаласында республикадағы бірден-бір бароорталық жұмыс істейді. Денсаулық
сақтау ісін бүкіл әлемдік деңгейге көтеру мақсатында бағытталған арнайы
кешенді бағдарламалар қабылданып, кезең-кезеңімен жүзеге асырылуда. Олардың
ішінде аймақтық бағдарламалар да бар. Соңғы үш жылда ауылдағы медициналық
қызмет үшін ондаған арнайы машиналар сатып алынды. Бірқатар аудандарда жаңа
ауруханалар мен диспансерлер құрылысы жүргізілуде. Шымкент қаласындағы
онкология диспансері жанынан радиологиялық орталық ашылды. Шымкент қалалық
ауруханасының негізінде осы заманғы құралдарман жабдықталған ғылыми-
тәжірибелік, оқу-әдістемелік гепатогастроэнтерологиялық орталық ашылды.
Қазір облыс бойынша 5667 дәрігер жұмыс істейді. Бұл әрбір 10 мың адамға
26,4-тен келеді деген сөз. Ауылдық жерлерде 1607 дәрігер еңбек етуде, яғни
әрбір 10 мың адамға 12,2-ден келеді. Облыстық наркология диспансерінің
құрылысы, кардиоорталықтың емдеу корпусы, біраз жаңа нысандар салына
бастады. Алдағы уақытта медицина мекемелерінің басым бөлігі күрделі
жөндеуден өткізілмек. Облыс аумағында көпшілікке кеңінен белгігі "Сарыағаш"
курорты, "Арман" санаторийі, "Манкент" санаторий-профилакторийі, "Біркөлік"
емдеу-сауықтыру орны, т.б да шипажайлар мен сауықтыру мекемелері жұмыс
істейді.
Әдебиет және өнер. Онтүстік өңірінің әдебиеті мен өнерінің ежелгі тарихы әл-
Фараби мен Қожа Ахмет Иасауи сынды данышпан тұлғалар мұраларынан бастау
алады. Қос алыптың тұсында өмір сүрген тұлғалар Сүлеймен Бақырғани, Ахмет
Иүгінеки, Атан, олардан бертіндегі өнер тарландары Майлықожа, Мәделіқожа,
Нұралы мен Құлыншақ, Орынбай мен Манат, Ергөбек сынды дүлдүлдер халық
мақтанышы.
Қазақ әдебиетінің классиктері Т.Әлімқұлов, С.Адамбеков, А.Сүлейменов,
сондай-ақ аса көрнекті қаламгерлер С.Бақбергенов, Ө.Тұрманжанов,
Т.Бердияров, Қ.Мүсірепов, Д.Исабеков, М.Шаханов, Қ.Тұрсынқұлов, С.Асанов,
Т.Тоқбергенов, Қ.Найманбаев, Р.Райымқұлов, О.Малқаров, Т.Медетбек,
И.Сапарбай т.б. осы өңірдің өрендері. Ән өнерінде біртуар талант, ұлы
композитор Ш.Қалдаяқовтың орны айрықша екені баршаға аян. Бірнеше жылдан
бері Шымкент қаласында композитордың құрметіне арнап Ш.Қалдаяқов атындағы
халықаралық фестиваль өткізіліп келеді. Облыс орталығында Ж.Шанин атындағы
қазақ сазды драма театры, орыс драма театры, облыс әкімдігінің Ш.Қалдаяқов
атындағы концерттік бірлестігі, Түркістанда сазды драма театры, Жетісай
қаласында Қ.Жандарбеков атындағы сазды драма театры жұмыс істейді.
Қазақстанның халық артистері А.Абдулина, А.Қалмырзаев, Р.Сейітметов, өнер
қайраткерлері С.Өтемісов, О.Рахимов, Ж.Қарғабаев т.б, талант иелерінің
есімі баршаға аян.
Бейнелеу өнерінде де небір дарын иелері Т.Тоғысбаев, Е.Төлепбай, Б.Түлкиев
сынды суретшілердің туындылары қазақ бейнелеу өнерінің үздік мұраларына
жатады. Әсіресе, Е.Төлепбай сынды қылқалам шеберінің аты, оның классикалық
тың тынысты туындылары әлімге әйгілі болып отыр. Қазақ гобелен өнеріндегі
өзіндік өзгеше орны бар Қ.Тыныбеков пен Б.Өтен сияқты қос өреннің ерен
еңбектері де ел игілігіне қызмет етуде.
Облыста Жазушылар одағының облыстық филиалы, Суретшілер ұйымы, Дизайнерлер
мен сәулетшілер және композиторлардың ұйымдары, сол сияқты айтыс
ақындарының бірлестіктері құрылған. Сәулетшілер Ғ.Садырбаевтың,
Б.Әшірбаевтың қол таңбалары Шымкент пен Түркістан шаһарларының
құрылыстарынан, соңғы жылдары жаңадан салынған және қалпына келтірілген
кесенелер мен күмбездерден айқын аңғарылады.
Күні кешегі К.Омаров пен Т.Әбуова ұстаздық еткен айтыс ақындары
Ә.Қалыбекова, М.Құралов А.Леубаева, К.Оралова. Б.Шойбеков т.б. өнердің
осынау айрықша түрін ілгері дамытып, аға ұрпақтар аманатын абыроймен
арқалап келеді.
Облыста 365 кітапхана, 9 мұражай, 6 кинотеатр, ондаған концерттік ұйымдар,
сурет галереясы, хайуанаттар паркі, дендрарий паркі, 366 мәдениет және
демалыс мекемесі жұмыс істейді. Республикадағы ең байырғы кітапханалардың
бірі А.С.Пушкин атындағы облыстық кітапхана жүз жылдығын, облыстық сазды
драма театры 70 жылдығын атап өтті. Облыс кітапханаларындағы кітап қоры 20
млн. данадан асты.
Мәдени ескерткіштер және cәyлет өнері. Туризм. Ұлы жібек жолының облыс
арқылы өтетін бөліктері бойында көнеден сыр шертетін қалалар мен
кенттердің, қорғандардың түрлі мәдени ескерткіштердің ғажайып сәулет
өнерінің баға жетпес үлгілері, тұтастай және жартылай сақталған қалдықтары,
аз ғана бөліктері, жұрнақ-жұқаналары жойылуға шақ тұрған қирандылары көп-
ақ. Қ.А.Иасауи кесенесі - орта ғасырлық сәулет өнерінің ерекше ескерткіші.
Ол ең алып, зәулім және тарихи-мәдени мән-маңызы жағынан ешқандай теңдесі
жоқ құрылыс болып саналады. Кесененің ені 46,5 м, ұзындығы 12,5 м, ал
биіктігі 40 м. Симметриялы тік бұрышты кешен өзара басқыштар мен дәліздер
арқылы байланысқан әр түрлі 35 бөлмеден тұрады. Дәліздер ғимаратты бір-
біріне тәуелсіз 8 бөлікке бөліп тұр. Бұл оның жер сілкінісіне төзімділігін
арттырмақ мақсатта жасалған. Диаметрі 18,2м болатын орталық күмбез Орта
Азияда сақталған ескерткіш күмбездерінің ішіндегі ең үлкені. Түркістанның
1500 жылдығы қарсаңында кесенені қалпына келтіру мен жаңарту
бағдарламасының жетіжылдық кезеңі аяқталды. Иасауи тұлғасы мен оған арнап
салынған алып кесененің де құпия қасиеттері аз емес.
Отырар өңірі - тұнып тұрған шежіре, таусылмас тарих. Ежелгі қаланың орны әр
кезде қазылып, зерттелуде. Отырар өңіріндегі Арыстан-баб кесенесі де
бірегей мәдени, діни, тарихи ескерткіш болып табылады. Оның манайында соңғы
жылдары жаңа, кешенді құрылыстар салына бастады. Созақ ауданының Бабаата
ауылындағы Бабаата кесенесі мен мешіт-медресені қалпына келтіру қолға
алынды.
Қазір облыста мәнәжат, зиярат жасау орындары және сәулет ескерткіштері
бойынша алғанда жеті түрлі туристік маршрут белгіленген. Олардың
бағдарламалары мен ұзақтығы да әр түрлі, бір немесе үш күндік болып келеді.
Ол бағдарламаларға Сайрам ауданындағы Ыбырайым ата мен Қарашаш ана
кесенелері, Отырар ауданындағы Арыстанбаб әулие кесенесі, Түркістан
қаласындағы Әзірет Сұлтан мұражай-қорығы, Қ.А.Иасауи кесенесінің тарихи-
мәдени сәулет кешені, Ордабасы ауданындағы Қ.Мұңайтпасұлы мұражайы,
Бәйдібек ауданындағы Бәйдібек баба мен Домалақ ана кесенелері және Созақ
ауданындағы Қарабура әулие кесенесі енгізілген. Сондай-ақ осы маршруттар
бойынша халық қолданбалы өнерінің ежелгі дәстүрлерімен танысу мақсатында
қолөнер шеберханаларында болу да қарастырылған. Бұларға қосымша тарихи
орындарға бес бағыт белгіленген, олар Ақсу-Жабағылы, Машат демалыс
аймақтары, Қырыққыз, Біркөлік, Ақниет туристік базалары, Қызылкөл.
Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін тарихи-мәдени, киелі-қасиетті әулиелі
орындар, кесене-күмбездер қалпына келтіріле бастады Қ.А.Иасауи кесенесін
күрделі түрде қалпына келтіруге Түркия мемлекеті көмектесті. Республика
және облыс бөлген қаржымен, әсіресе, жеке азаматтардың демеуімен,
жұртшылықтың жұмылуымен көптеген кесенелер жөнделді. Соңғы жылдар ішінде
Арыстанбаба, Ұзыната, Баба Түкті Шашты Әзіз, Жабайата, Саңғыл би, Бабаата,
Қарабура әулие, Ысмайыл ата, Бәйдібек баба, Домалақ ана, Бес ана,
Өзбекстандағы Төле би, Шымыр баба кесенелерінің кейбіреулері қалпына
келтірілді, бір қатарлары жаңадан салынды. Сайрам ауданындағы Қарамұрт
ауылында, көнеден келе жатқан Кәлен баб мазары маңында сәулет өнерінің
бұрынғы және соңғы үлгілерін үйлестіре ұштастырған Жаныс баба кесенесі бой
көтерді.
Қаратау жотасының беткейіндегі ертедегі керуен жолы бойындағы Актөба 4-6
ғғ., Қошқарата 6-8 ғг., Созак 10-18 ғғ., Майтөбе 11-16 ғғ., Шолаққорған 13-
18 ғғ.,т.б. көне қорғандар мен ескерткіштер, тасқа түскен таңбалары бар
Арпаөзен, Жүнісата, Қойбағар шатқалдары туристер қызыға көретін орындарға
айналып отыр.
Облыс көлеміндегі православиелік ғибадат орындарының ішінде ерекше көзге
түсетіні - Шымкенттегі Никольск шіркеуі. Ол орыс мәнері аталатын үлгіде
салынған және Түркістан епархиясының ең тамаша шіркеулерінің бірі болып
есептеледі. 1993 жылғы мамыр айында Ордабасы тауында Төле би, Қазыбек би,
Әйтеке би сынды ұлы бабаларды еске алуға арналған ұлы жиын өткізілді.
Онда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан мемлекеттерінің Президенттері атақты
Тутөбе биігіне көтеріліп, Ордабасы Декларациясын қабылдады. 18-ғасырдағы
жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес пен елді азат ету майдандарындағы
ұлы ерліктер еске алынды. Аталмыш жиынға 150 мыңнан аса адам
қатысты. Сол жиынның белгісі ретінде Ордабасы тауының биігіне
"Бірлік монументі орнатылды. Оны 1998 ж. қыркүйек айында Елбасының өзі
келіп ашты. Қазір Бірлік монументі де елеулі ескерткішке, жастар жиі
келетін қасиетті орынға айналған. 2004 ж облыстың туристік ұйымдары
5731 адамға туристік қызмет көрсетті.
Оның ішінде 391 шетелдік туристер болды.
Бұқаралық ақпарат құралдары. Жалпы облыс бойынша 315
бұхаралық ақпарат құралдары тіркелген. Олардың 10 пайызы мемлекеттік, ал
қалғандары жеке меншіктегі аппарат құралдары. Қазір шығатын газеттердің
жалпы саны-174. Олардың 142-сі қазақ тілінде, 25-і орыс, 7-еуі өзбек
тілінде. БАҚ саны жөнінен облыс республика бойынша Алматы қаласынан
кейінгі екінші орында.
Облыс көлеміндегі ең байырғы газет-облыстық "Оңтүстік Қазақстан" газеті
болып саналады. Ол "Ақ жол" деген атпен 1924 жылғы 26
қарашадан шыға бастаған. Кейіннен "Еңбекші қазақ", "Ленин жолы" деп
аталған. Облыстық "Южный Казахстан" газеті 1925 жылғы мамыр айынан шыға
бастаған. Өзбек тіліндегі облыстық "Жанубий Қозогистон" газеті 1991 жылғы
наурыз айынан шығып келеді.
Облыс орталығында "Шымкент келбеті" және "Панорама Шымкента" газеттері
шығады. Сондай-ақ облыстың өзге қалалары мен аудандарында "Арыс ақиқаты",
"Кентау" және "Кентау шұғыласы", "Түркістан" және "Туркистон", "Алғабас",
"Қазығұрт тынысы", "Мақтаарал", "Ордабасы оттары", "Отырар", "Мәртөбе",
"Сайрам садоси", "Пульс Сайрама", "Молшылық үшін", "Сарыағаш", "Төлеби туы"
және "Знамя Толеби", "Шамшырақ", "Өскен өңір" газеттері жарық көреді.
Тәуелсіз жекеменшік басылымдар қатарында "Айғақ". "Замана". "Ар-Дақ",
"Ақиқат-Истина", "Рабат", "Сана және нарық", "Своя газета", "Евразия Kz"
т.б. газеттері бар. Газеттер мен журналдар және кітаптар. сондай-ақ өзге де
баспа өнімдерін шығаратын ірілі-ұсақты 26 баспа-полиграфия орны бар.
Олардың неғұрлым ірілері "Принтекс-А", "Асқаралы", "Кітап", "Замана" ЖШС-
лары және "Шымкент келбеті" баспаханасы, "Жебе" баспа үйі. сондай-ақ
Қ.А.Иасауи атындағы ХҚТУ мен М.Әуезов атындағы ОҚМУ баспаханаларын атауға
болады.
Спорт. Облыс республика спортының дамуына ерекше үлес қосып келеді.
Оңтүстіктен түлеп ұшқан спорт жұлдыздары аз емес. Олардың қатарында
Ә.Нұрмаханов, М.Жақсыбаев, Қ.Ордабаев, Л.Тәжиева, Б.Саттарханов,
М.Ділдәбеков, Н.Ким, Г.Лалиев, Ә.Юсупова сынды ондаған, жүздеген
саңлақтарды атауға болады.
Шымкент қаласында 2003 жылы жаңадан салынған бірегей спорт сарайы
пайдалануға берілді. Бүгінде облыс орталығында жүзден аса спорт залы, 7
стадион, 5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Қазақ халқының ұлы тарихы.
2. Қазақстанда басқа ұлт өкілдерінің қоныстануы.
3. Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-демографиялық жағдайына
сипаттама жасау.
3. Халқының этникалық құрамы мен табиғи өсімі
4. Облыстағы миграция деңгейі
5. Оңтүстік Қазақстан облысы мен Шымкент қаласына әлеуметтік-экономикалық
сипаттама
6. Оңтүстік Қазақстан облысы халықының әлеуметтік даму процестері
Қорытынды
Кіріспе
Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы
отаршылдық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде.
Соның бір жарқын көрінісі ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық
мінез-құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады.
Кейінгі жылдары демографиялық деректерді білуге деген құлшыныс артып, қазақ
ұлтының үрім-бұтағының өсіп-өнуі, сандық және сапалық өркендеуінің ахуалы
қалай деген сауал әркімді де ойландыра түсуде. Саны жағынан әлемнің
өркениетті дамыған елдерінен кешен қалған қазақ халқы үшін демографиялық
ой-сананы жаңа сапалық тұрғыда қалыптастырудың тарихи маңызы аса зор.
Сондықтан тәуелсіздігін әлем таныған, БҰҰ-ның толыққанды мүшесі Қазақстан
ұлысы дүниенің төрт бұрышындағы өзінің географиялық орны мен әлем халықтары
арасындағы үлес салмағын айқын түсіне білуі керек. Ол қазақ ұлысының
геополитикалық және демосаяси санасының негізгі өзегі болуға тиіс.
Қазақ халқының ұстамды мінезі, салқын қанды сабырлы қимылы солтүстік қоңыр
салқын белдеу табиғатының ықпалымен қалыптасқан игі қасиет.
Географиялық орналасуы жағынан тәуелсіз жас Қазақстан республикасы бұрынғы
жыртқыш отаршыл империялар, қазіргі мейлінше көп ұлтты Ресей мен Қытай
мемлекеттерінің арасында қыспақта жатыр. Оңтүстікте түркі тілдес тәуелсіз
жас мемлекеттер Өзбек, Қырғыз және Түрікмен республикаларымен шектеседі.
Сонымен қатар Каспий теңізі арқылы туысқан Азербайжан және іргелес Иранмен
қатынасуға болады. Қазақстанның құрғақтағы шекара ұзындығы өзімен қатарлас
Үндістан, Судан, Аргентинадан басым түседі. Ресей, Қытай, Канада, АҚШ,
Бразилия сияқты елдерден кейінгі алтыншы орынды алып жатырСаны жағынан
қатты әлсіреген қазақ халқының өз жерінде азшылықта қалуынан кереғар,
күңгір көріністер туындайтын болса, оның өзінен саны басым халықтармен
іргелес жатуы қосымша қиыншылықтарға алып келеді. Шығысымызда халқының саны
қазақтан 100 еседен астам, 1 млрд-тан асатын Қытай мемлекеті орналасқанын
естен шығармауымыз керек. "Қара қытай қаптаса-ақыр заман болады" деп
бабаларымыз бұдан 500 жыл бұрын өз ұрпағын ерекше ескерткен.
Солтүстігімізде қазақтың саны 15 еседен артық "ормандай көп орыс"
жайғасқан. "Орыспен дос болсаң-айбалтаң жаныңда болсын" деп бұдан 300 жыл
бұрын айтқан екен отаршылдық өктемдіктен әбден мезі болған момын қазақ
бабамыз.
Тегіміз бір түрікмен, өз ағамыз өзбек және бір туған қырғыз бауырларымыз
болашақта өз еркімен келіп санымызға сан қосса, олардан тіліміз бен
ділімізге келер еш зиян жоқ.
. 2005 жылдың басына облыстағы халықтың саны 2193, 6 мың
құрап, 2004 жылмен салыстырғанда оңтүстік қазақстандықтардың саны 2
% артты.
Халық санының көбеюі негізінен , бүгінгі таңға облыс
халқының 59,9 % 1312,9 мың адам бөлігін құрап отырған, ауыл
тұрғындары санының өсуі есебінен болып отыр. Жұмыста облыс халқының
демографиялық жағдайы мен діни құрамына сипаттама берілген.
1. Қазақ халқының ұлы тарихы.
1864 жылы Шымкент пен Ташкенттің құлауынан кейін бұл жерге Ресей
империясының орталық губерниясынан орыс және украйн жерсіз қалған
шаруаларын көшіре бастады. Қоныстанушылардың басым көпшілігі суғармалы
егіншілікпен таныс емес еді, сондықтан облыстың оңтүстік-шығысындағы барлық
өзен алқаптарын мекендеді.
Қазақстанды шаруалардың отарлауы XIX ғ. Соңғы он жылында және ХХғ басында
Столыпиндік аграрлық реформаға байланысты ерекше күшейді. Небір 46 жылдың
ішінде (1871 -1917 ж.ж) өлкеге 1,6 млн. Адам келіп тұрақтап қалды, олардың
негізгі көпшілігі 1907-1916 жылдарға келеді. Осының салдарынан XIX ғасырдың
аяғында және XX ғасырдың басында өлкеде 60-тай ұлтың өкілдері тұрды,
олардың ішінде түрік тілдес халықтардан (өзбек, ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ,
татар, башқұрт т.б.) басқа неміс, поляк, мордва, дүнген, тәжік, еврей және
т.б . бар еді.
1926 жылы халық санағы бойынша Қазақстанның қазіргі шекарасында 6198,4 мың
адам тұрды, олардың 58,5 проценті қазақ, 20,6 проценті-орыс, 13,9 процент-
украйн ,2,1 процент-өзбек, 1,3 процент -татар, 1,0 процент-ұйғыр, 0,8
процент-неміс және т.б.
1928-1934 ж.ж Қазақстанда ашаршылық басталды, ол көшпенді және жартылай
көшпелді елді отырықшыландыру, сол сияқты қолдан урбанизациялау істерін
зорлап ұжымдастыру саясатымен ұштастыра жүргізуі салдарынан туды. Жүздеген
мың орыстар, украйндар, ұйғырлар және басқа ұлт өкілдері қырылды, бірақ
қырылғандардың негізгі көпшілігі қазақтар болды. Қолда бар есеп бойынша
1929-1938ж.ж. 2610 мың қазақ қырылды, 1935-1938 ж.ж. әлеуметтік және саяси
репрессияның салдарынан 135 мың адам жойылды. Қазақтардан барлық шығын 2750
мың адам болды.
1928-1930 ж.ж. ішінде жаңа құрылып жатқан совхоздарға елдің әртүрлі
облыстарынан 65 мың отбасы көшіп келді. 1940ж. Украина мен РКФСР-дің жері
аз аудандарынан, әсіресе Мордавия, Чувашия, Татарстан жэне басқа
республикалардан ерік білдірген шаруаларды ұйымдасқан түрде көшіріп әкелу
басталды.
30 ж.ж. ақырында бірсыпыра этностық топтардың жер аудару басталды, олардың
бір бөлігі Қазақстанға жер аударылды. 1937 ж. қыркүйек-қазан айларында Қиыр
Шығыстан Қазақстанға 110 мың корейлер, Азербайжан мен Армениядан 2,4 мыңнан
астам ирандық, әзірбайжан, курд, армиян отбасылары Оңтүстік Қазақстан,
Жамбыл, Алматы облыстарына жер аударылды.
1939 ж. халық санағы бойынша қазақтардың үлес салмағы 1926 ж. салыстырғанда
20,5 дәрежеге құлдырап, 38%-ке тең, украйндердің үлесі 13,9-дан 10,8%-ке,
өзбектер 2,1-ден 0,66%-ке төмендеді.
Орыстар Қазақстандағы ең ірі этностық топқа айналды, олардың үлес саны 20
дәрежеге еге өсіп, 40,2%-ке жетті. Немістер 1,5%-ке, корейлер 1,6,
белорустар 0,5% болды.
2. Қазақстанда басқа ұлт өкілдерінің қоныстануы.
Соғыс жылдары Қазақстанға көшіп келушілердің тасқыны шұғыл артты. Жаппай
жер аударудың қарсаңында, 1939 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда 54696
поляк, 3569 латыш, 808 ливан және т.б. тұратын. Елдегі неміс халқының да
тағдыры осылай болып шықты. 1941 жылғы тамызда Қазақстанға 349713 неміс
көшіріп әкелінді, олардың жалпы саны 441713 болатын. Қалған немістер
Қазақстанға 1944-1945 ж.ж. көшіп келді. Мұның үстіне Қазақстанның және
елдің басқа жерлерінде жалпы саны 2,5 млн.адам неміс және жапон әскери
тұтқындары жұмыс істеді.
Орта Азия мен Қазақстанға 1944 ж. ақпанда-чечен және ингуш халықтары,
наурызда-балқарлар, қарашада - месхет-түріктері, қырым татарлары,
қарашайлар және басқа халықтар күштеп көшіріліп әкелінді.
1957 ж. чечен жэне ингуш халықтарының автономиялары қайтадан қалпына
келтірілгеннен кейін олар Солтүстік Кавказға қайта көше бастады,
қарашайлар, балқарлар, қалмақтар ағылып қайтып жатты. Гректердің, месхет
түріктерінің, қырым татарларының, поляктардың, корейлердің, Еділ бойы
немістерінің бір бөлігі Орта Азия мен Қазақстанда қалды.
1954-1962 ж.ж. тың және тыңайған жерлерді игеру үшін Қазақстанға 2 млн.
Жуық адам, олар негізінен елдің Европалық бөлігінен келді. Жұмысшылардың
көпшілігі Украинадан, Белоруссиядан, Молдавиядан және Литвадан іріктеп
алынды.
1939,1959,1970 ж.ж. халық санағы арасында Қазақстандағы ең саны көп этнос
орыстар болып келген. 1939-1970 ж.ж. арасында орыстар, украиндар,
белорустар халықтың басым көпшілігі болып келді .
1951-1970 ж.ж. жалпы алғанда КСРО-ның басқа аудандарынан Қазақстан кіші-
қоныс процесінің бәсеңдеуі байқалады.
Қазақстаннан басқа республикаларға көшіп кетушілер арасында 1988-1990 ж.ж.
орыстар 53-55%, украиндар 9-12% , немістер 6-8 %, қазақтар 6-9%
республикаға көшіп келушілер арасында орыстар 48 , украиндар 8%, немістер
5% қазақтар 20% болды.
1991 жылы Қазақстаннан қазақ емес халықтар көшіп кетуінің нәтижесінде
азайып кетті, ал Өзбекстаннан, Түркменстан және Ресейден қазақтар көшіп
келуі нәтижесінде өсе бастады. Шығыс Европа елдерінен келген маман
жұмысшылар Қазақстаннан кетіп жатыр, бірақ ҚХР-ден табыс табу үшін
(ауылшаруашылық жұмыстарына және коммерцияға) қытайлар келіп жатты.
1979-1989 ж.ж. этнодемографиялық құрамының ағымы мынаны көрсетеді: 1979-
1989 ж.ж. халықтың жалпы өсімінде қазақтардың үлес саны 70, орыстардың
үлесі 13, немістердің үлесі 3 процент болды
3. Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-демографиялық жағдайына
сипаттама жасау.
Оңтүстік Қазақстан облысы Тянь-Шань тауларының сiлемдерi мен Тұран
ойпатының шығысын ала, 117,3 мың шаршы шақырым аумаққа орналасқан. Оның
солтүстiгiн Бетпақдала шөлi, оңтүстік қиыр шетiн Мырзашөл қуаң даласы алып
жатыр. Солтүстiк шетi мен оңтүстік шетiнiң ара қашықтығы 600 км.
Оңтүстік Қазақстан ежелгi кезден қолайлы географиялық аймақ саналған. Бұл
территориядан Батыс пен Шығысты – Жерорта теңiзi елдерiмен Азияны, Қытай,
Монғолияны жалғастыратын маңызды керуен жолдары өткен. Оңтүстік
Қазақстанның таулы аудандарынан өткен осы жолдар тарихта “Ұлы Жiбек жолы”
атымен белгiлi. Сырдария өзенi жағалауынан өтетiн Орта Азия арқылы
Үндiстанға, Хазарияға, кейiнiрек – Алтын Ордамен Мәскеуге алып баратын
жолдың да маңызы жоғары болатын.
Осы керуен жолдарының бойында VI-XII ғ.ғ. көптеген сауда орталықтары,
қалалар пайда болды. Әсiресе, Сырдария өзенi бассейнінде: Отырар, Испиджаб,
Сүткент, Сығанақ, Сауран сияқты iрi қолөнер және сауда орталықтары салынды.
Ресейге толығымен қосылған соң (XIXғ. 60 жылдар ортасы) Оңтүстік Қазақстан
Орта Азия оазистерiмен Ресейдiң Европалық бөлiгiндегi аудандарды
жалғастырушы ретiнде танылған. Алайда, Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында
жолдардың жоқтығынан бөлiм аралық байланыс қиын болатын.
Кеңес Одағы заманында Оңтүстік Қазақстанның экономикалық-географиялық
жағдайы түбiрiмен өзгердi. Түркiстан–Сiбiр темiр жолы салынды, Мойынты-Шу
линиясымен бiрге бiрнеше iрiлi ұсақты темiр жол жүйелерiнiң салынуымен
пайдалы қазбалар кен орындарының ашылуы басталды.
Оңтүстік Қазақстан облысы – республикадағы маңызды және жақсы дамыған
экономикалық аудандардың бiрi. Ауылшаруашылығына мамандануы Оңтүстік
Қазақстанға шекаралас жатқан Орта Азияны еске түсiредi. Бұл – Қазақстанның
бағалы техникалық және дәндi дақылдар өсiретiн суғармалы аймағы.
Республикада бақша, жүзiм өсiру мен қой шаруашылығынан бiрiншi орынды
иемденедi.
Оңтүстік Қазақстан азық-түлiк және жеңiл өнеркәсiп дамыған орталық. Тау кен
өнеркәсiбi де жоғары деңгейде жолға қойылған (полиметалл, фосфорит,
қорғасын өндiрiсi).
Оңтүстік Қазақстан табиғат жағдайы Орта Азиядағы көршi мемлекеттермен өте
ұқсас. Мұнда Орта Азиядағы сияқты жазықтарда күн сәулесiнiң таралуы
жоғары. Оңтүстік Қазақстанның климаты шұғыл континенттi, әсiресе жазық
шөлдi аймақтарда. Континеттiлiк солтүстiкке қарай айқын байқалады. Оңтүстік
Қазақстанның барлық территориясына салыстырмалы суық, қары аз қыс тән,
жылы, жаңбырмен ұласқан көктем, содан соң – ыстық жаз тән. Күз кенеттен
кiредi де, ол температураның шұғыл тербелiсiмен, жаңбырмен ерекшеленiп,
аяздың соңы қармен жалғасады.
Басқа экономикалық аудандармен салыстырғанда мұнда вегетациялық кезең
ұзаққа созылады (220 күнге дейiн). Сәуiр мен қыркүйек аралығында түсетiн
энергияның мөлшерi тропиктегiмен бiрдей. Температураның жалпы мөлшерi 4000
градусқа жеттi. Оған қоса, Оңтүстік Қазақстанда бұлттылық республика
бойынша ең төмен (35-45% орташа жылдық), ал ауаның ылғалдылығы шiлдеде 18-
20%-ға дейiн төмендейдi. Мұндай табиғи үйлесiмдiлiк дәндi дақылдармен бiрге
жылу сүйгiш өсiмдiктердi өсiруге болады.
Оңтүстік Қазақстан климатының қолайсыз жақтары көктемнiң соңғы айларындағы
аяздар. Бұл аяз жас мақталар мен басқа да өсiмдiк түрлерiнiң үсуiне алып
келедi.
Оңтүстік Қазақстанның көп бөлiгiнде жауын-шашын өте аз. Жауын –шашынның
орташа жылдық көрсеткiшi солтүстiгiнде 150 мм-ге дейiн, Оңтүстік
Қазақстаның оңтүстiгiнде 500 мм-ге дейiн жетедi. Жылына 5-6 айдың
көлемiнде жауын-шашын жауады.
3.1. Халқының этникалық құрамы мен табиғи өсімі
Оңтүстік Қазақстан облысы 1932 жылдың 10- наурыз күні құрылғаннан бастап,
атауын сан мың өзгерткен. 60-жылдары Оңтүстік Қаазсқатн өлкесінің құрамында
Шымкен деген атаумен еніп, егемендік жылдарынан кейін Оңтүстің Қазақстан
облысы деп аталды.
Облыс халқы көп қлтты, мұнде жүзден астам ұлттар мен ұылстар тұрады.
Облыс халықының 68 пайызға жіуығын қазақстар құрайды. Олар Арыс, Келес,
Сырдария өзендерінің аңғарлары мен дала зонасында қоныстанған. Бұдан басқа
17 пайыз өзбектер, 7 пайыз орыстар тұрады. 90-жылға дейін бұл ұлттар
халықтың көп бөлігін құраған.
Оңтүстік Қазақстан облысында қала халқы халықтың үштен бірін құраса,
көбі ауылдық жерлерде тұрады.
Халықтың тығыздығы республика бойынша үш есе жоғары, мұнда 1 шаршы
шақырым жерге 16,8 адамнан келеді.
Оңтүстік Қазақстан облысында 11 ауылдық және 3 қалалық аудан, 4
қалалық-әкімшілік, 7 қала, 13 қала типтес селолар, 884 елді мекендер бар.
Облыста 2,2 млн. халық тұрады. Территориясы бойынша Республика жерніің 4,3
пайызын алып жатыр, халқының қоныстануы жөнінен Қаазақстан
Республикасындағы ең ірі облыс, халықтың 15 пайызы осында қоныстанған.
Қаазсқа халықынығ саны бойынша Республикадағы бесінші қазақ осы облыста
тұрады. Еңбеке жарамды адамдардың саны жқнінен республикада алдыңғы орында,
жұмыссыздар саны осы адамдардың 8 пайызын құрайды.
ОҚО-ның демографиялық сипатына туу мен өлім көрсеткіштері, миграция,
көші-қон процестері әсер етеді. Облыс республика бойынша өзіндік
ерекшелікті құрайды, мұнда күшті демографиялық потенциал орнаған. Қаазсқатн
бойынша халықтың 13 пайызы осында қоныстанған. Халықтың тығыздығы 1 км2
жерге 18,6 адамнан келеді, ол республикалық көрсеткіштерден үш есе жоғары.
Осы аймақта 120-дан астам ұлттиар мен ұлыстардың өкілдері тұрады.
Демографиялық процестегі мұндай көрсеткіштер иммиграция мен халықтың табиғи
қөсіміне тікелей байланысты.
Облыстың демографиялық көрсеткіштерін анықтауда мынадай әлеуметтік
факторлар әсер етеді:
- халық санының өсуіне туу деңгейі мен облысқа қоныс аударушылар әсер
етеді;
- халықтың табиғи қозғалысы, яғни туу мен өлім көрсеткіштерінің жиынтығы,
азаматтық хал-ахуал және әлеуметтік қамтамасыз ету актісі;
- миграция, халықтың облыс, республика және әлеуметтік қамтамасыз ету
актісі;
- миграция, халықтың облыс, республика және басқа мемлекеттерге қоныс
аударуы мен келуі.
Халықтар қала, қала типтес село мен ауылды жерлерде өмір сүреді. Қазіргі
таңда қала мен қала типтес селоларда тұратын адамдардың саны артып келеді.
ОҚО көп ұлтты. 1999 жылығы санақ бойынша мұнда қазақ-55,8 %, 15,3 %,
өзбектер- 15,6 %, азербайжандар – 1,5 %, татарлар- 1,9 %, тәжіктер – 1,1 %,
украиндер – 1,8 %, корейлер – 0,6 %, немістер- 2,4 %, ұйғырлар – 0,2 %,
шешендер- 0,2 %, гректер – 1,1 %, белорустар – 0,2 %, гректер-1,1 %,
белорустар-0,2 %, башқұрлар-0,1 %, қырғыздар- 0,1 %, армяндар -0,1 %, басқа
ұлттар- 1,4 %. 2001 жылғы мәлімет бойынша қала халқының саны 740,3 мың адам
(37 %), ауыл халқы 1285,1 мың (63 %) адам болып табылған.
Халықтың абсолюттік табиғи өсімі 2004 жылдың қаңтар-қараша айларында
40,5 мың адамды құраған (2003 жылдың қаңтар-қараша айларында 117,2 %) осфы
кезеңде туу 54,3 мың (111,4 %), өлім 13,8 мың (97,1 %) адам болған.
Туу деңгейі 2003 жылмен салыстырғанда 25,2 адамға өскен. 2004 жылдың
қаңтар-қараша айларында туу 1000 адамға 27,5 адамнан келген. Қала өалқы
бойынша 1000 адамға 26,8, ал ауыл халқы бойынша 1000 адамға 28 адамнан
келген.
Туудың төменгі көрсеткіші Шымкент (1000 адамға 21,4 адамнан)Сарыағаш
ауданында және Кентау (21,6) қалаларында тіркелсе, жоғары көрсеткіш
Сарыағаш ауданында (1000 адамға 5,8 адамнан келеді.) көрсетілген.
2005 жылдың 1 шілдесіне, алдын ала деректер бойынша, облыс
халқының саны 2213,9 мың адамды құрады. Оның ішінде қалалық
мекендерде- 886,1 мың адам (40.0%), ауылдық елді мекендерде халық
саны – 1327,8 мың адам ( 60,0%) құрады.
2005 жылдың қантар-маусымында халықтың табиғи өсуінің
абсолюттік көрсеткіші 21,5 мың адам болып ( 2004 жылдың қантар-
маусымына – 102,2%), 29,8 мың – туу (103,7%), 8,3 мың - өлім оқиғасы
(107,8) тіркелді.
2005. жылдың қантар-маусымында облыстың қалалық әкімшіліктері мен
аудандарындағы халықтың табиғи өсуі
2004 жылдың қантар-
маусымында % -бен
Туу коэффициенті 1000 адамға шаққанда қантар-маусым айларында,
2004 жылдың тиісті кезеңіндегі 26,9- дан - 27,4- ке дейін өсті. Әр
1000 қала тұрғынына орта есеппен 28,6 туылғаннан келсе, ауыл
тұрғынына – 26,7 туылғаннан келеді.
Туылғандардың төменгі деңгейі ( 1000 адамға шаққанда ) – Кентау
қ.ә. (22,3) тіркелді, жоғары деңгейі – Мақтаарал, Сарыағаш
аудандарында және Түркістан қ.ә. (тиісінше 30,6,31,9,31,4) орын
алды.
Өлім коэффициенті 1000 адамға шаққанда, 7,2 – ден – 7,6 –ға
дейін артты. Әр 1000 қала тұрғынына орта есеппен 9,8 өлгеннен
келсе, ауыл тұрғынына – 6,2 өлгеннен келеді.
Халық өлімінің негізгі себептері – қан айналым жүйесінің
ауруы (жалпы өлгендер санының – 49,1 %) және жазатайым оқиғалардан,
уланудан және жарақаттан (12,5 %) болды. Аумақтар кесіндісінде, қан
айналым жүйесінің ауруынан өлгендердің басым бөлігі Шымкент қ.ә.
(28,0 %) және Сарыағаш ауданына ( 10,2 %) тиесілі.
2005 жылдың қантар-маусымында 456 нәресте шетінеді, немесе
туылған 1000 баланың 15,6-і шетінеген ( 2004 жылдың қантар-
маусымында – 427, немесе туылған 1000 баланың 16,4-і шетінеген).
Туылған 1000 балаға нәресте өлімі деңгейінің кемуі Кентау қ.ә.
және Ордабасы, Қазығұрт, Отырар, Сайрам, Сарыағаш, Төле би
аудандарында байқалса, Бәйдібек, Мақтаарал, Түлкібас, Шардара
аудандарында, Түркістан қ.ә. Арыс қ.ә. және Шымкент қалалық
әкімшілігінде бұл көрсеткіш көбейіп отыр.
2005 жылдың қантар-маусымында 7,3 мың некелесу ( 2004 жылдың
қантар-маусымына – 96,7 %), 976 – ажырасу ( 101,1 %) тіркелді. Облысты
тұтас алғанда, некелесудің жалпы коэффициенті халықтың 1000 адамына
шаққанда 2005 жылдың қантар-маусымында - 7,0 – ден 6,7 – ге кеміді.
Некелесудің ең жоғары деңгейі – Қазығұрт ауданында ( 8,7 неке
) , төмен деңгейі – Шардара ауданында ( 5,1 неке ) орын алды.
2005 жылдың қантар-маусымында АХАЖ органдарында тіркелген
некелесудің басым бөлігі ( жалпы санының -60,1 %) ауылдық жерге
тиесілі. Аумақтар кесіндісінде, ең көп некелесу ( 21,0 % ) Шымкент
қ.ә. және Сайрам ауданына ( 10,9 % ) тиесілі. Осы уақытта некелесу
санының едәуір артуы Түлкібас, Қазығұрт аудандарында ( тиісінше 33,1 %
және 22,9 % ) тіркелді.
Ажырасудың жалпы коэффициенті халықтың әр 1000 адамына
шаққанда 2004 жылдың қантар-маусымындағы 0,9 – дан 2005 жылдың
қантар-маусымында - 0,9 деңгейінде қалды. Ажырасудың ең жоғары
деңгейі – Шымкент қ.ә. ( 1,9 ажырасу ) , ең төмен деңгейі - Шардара
және Ордабасы ауданында ( 0,3 ажырасу ) орын алды.
2005 жылдың қантар-маусымында ажырасушылық деңгейі Шымкент
қ.ә. және Арыс қ.ә. облыстық деңгейден ( 1000 адамға шаққанда,
тиісінше 1,9, 1,6 ажырасу ) жоғары болды.
Тіркелген ажырасулар санының кемуі Кентау қ.ә. ( 2004 жылдың
қантар-маусымындағы деңгейден 74,6 % ) , Бәйдібек ( 47,4 % ) ,
Тулкібас ( 90, 6 % ) Сайрам ( 83,8 % ), Мақтаарал ( 85,5 % ) ,
Ордабасы ( 70,6 % ) , Қазығурт ( 80,6 % ) , Сарыағаш ( 97,3 % ) ,
Шардара ( 90,0 % ) аудандарында және Туркістан қ.ә. ( 98,2 % )
байқалды.
3.2. Облыстағы миграция деңгейі
Көші-қонмен 2005 жылдың қантар-маусымында облысқа келген
халықтың саны 5,9 мың адамды құрап ( облыс ішіндегі көші-қонды
есепке алмағанда ) , ал облыстан шетке кеткен халықтын саны 7,1
мың адам болды, бұл 2004 жылдың қантар-маусымымен салыстырғанда
тиісінше, 22,4 % кем және 12,7 % артық, көші-қон өсімі - ( - 1,2
) мың адамды құрады.
Келгендердің ішінде - 1821 адам Қазақстанның басқа
облыстарынан, 4050 - ынтымақтастық елдерінен және 21 - алыс шет
елдерден келгендер. 2004 жылдың қантар-маусымымен салыстырғанда
Қазақстанның басқа облыстарынан келгендердің саны - 17,0 % , ТМД
елдерінен – 25,1 % кеміді.
Кеткендердің ішінде 603- ынтымақтастық елдеріне, 48 - алыс
шет елдерге кеткен. 2004 жылдың қантар-маусымымен салыстырғанда ТМД
елдеріне кеткендердің саны – 32,6 % кеміді.
2005. жылдардың қантар-маусым айларындағы
халықтық көші-қон.
адам
2005 2004
Келгені
оның ішінде; 10476 16883
ТМД елдері 4050 5405
ТМД – дан тыс елдер 21 11
Кеткені 11641 15601
оның ішінде:
ТМД елдері 603 895
ТМД-дан тыс елдер
48 110
Көші –қон айырымы - 1165 1282
оның ішінде:
ТМД елдері 3447 4510
ТМД – дан тыс елдер - - 99
27
Сонымен қатар, облыс ішінде көшкен адам саны 4,6 мың адамды
құрап, 2004 жылдың қантар-маусымымен салыстырғанда 50,6 % кеміді.
Көші-қон ағыны бойынша көші-қондық абсолюттік ауытқу айырымы:
ТМД елдері бойынша – 3447 адамды ( оң ) , алыс шет елдермен -(-27 )
адамды ( теріс) құрады.
2005 жылдың қантар-маусымында көші-қондықтың төмендегідей
тенденцияларын атап көрсетуге болады:
- ТМД елдерінен келушілер және ТМД-дан тыс және ТМД елдеріне
кетушілер саны кеміді.
3.3. Оңтүстік Қазақстан облысы мен Шымкент қаласына әлеуметтік-экономикалық
сипаттама
Білім саласы. Облыстың жалпы білім беретін мектептерінде реформалар жүйелі
жүргізіліп келеді. "Қолданбалы экономика", "Азаматтану" курстары, көркем-
өнер түрлеріне және саз салаларына байланысты игілікті істер жарасымды
жалғасын табуда. Түрлі салаларға бағытталған мектеп-гимназиялардың, мектеп-
лицейлердің т.б. тәжірибелері, "Дарын" мектеп-интернаттарының ізденістері
жақсы мәлім. "Жас лидер" халықаралық бағдарламасы, қазақ тіліндегі
тапқырлар клубтары жанданып, кеңінен өpic ала бастады.
Облыстың білім беру жүйесінде 52879 педагог еңбек етеді. Олардың 39596-сы
жоғары білімді, 10054-і арнаулы орта білімді. Әрбір екінші ұстаздың жоғары
немесе бірінші санаттары бар. Қазір қашықтықтан оқытылатын базалық
мектептер саны 65, телефон желісі қосылған мектептер 713, интернетке
қосылған мектептер 672-ге жетті. Олардың саны барған сайын арта түсуде.
Облыстағы 227 мұғалім ордендермен және медальдармен марапатталған. Екі
мыңдай ұстаз - ҚР білім беру ісінің үздігі.
Облыстағы жоғары оку орындарында білім алып жатқан студенттер 78,6 мыңнан
асады, олардың 38,3 мыңы немесе 48,7%-ы күндізгі бөлімдерде окиды. Облыс
аумағындағы аса ірі жоғары оқу орны - М.Әуезов атындағы ОҚМУ. Түркістан
қаласында Қ.А.Иасауи атындағы ХҚТУ, оның Шымкент бөлімі, ОҚМА. Мемлекеттік
емес жоғары оқу орындары да нығайып келеді.
Кәсіптік білім саласы. Облыста 22 кәсіптік мектеп бар, онда 11342 оқушы
білім алуда. Оның ішінде мемлекеттік тілде оқитындар саны-6475, орыс
тілінде-3893, өзбек тілінде-974 оқушы оқиды. 52 мамандық бойынша мамандар
даярланады, олардың бір-біріне жақын мамандық топтары бойынша үлес салмағы:
ауыл шаруашылығы-30%, құрылыс-23,8%, тұрмыстық қызмет көрсету-14,3% және
басқа салаларда-21,9%-ды құрайды. Оқу бітірген оқушының барлығы дерлік
мемлекеттік, мемлекеттік емес кәсіпорындарға, құрылыс мекемелеріне және
шаруашылықтарға жұмысқа жіберілді. Бітірген оқушылардың 412-сі жоғары
разряд алды, 189-ы үздік дипломмен бітірді, 1248-і бірнеше қосалқы
мамандықтар алып шықты.
Республика Үкіметінің 2000 жылғы 15 мамырдағы "ҚР-да бастауыш және орта
кәсіптік білім беруді одан әрі дамыту жөніндегі шаралар туралы" қаулысын
жүзеге асыру мақсатында облыста бірқатар жұмыстар атқарылды.
Шымкент, Арыс, Кентау, Шардара қалаларында, Төле би, Түлкібас аудандарында
әр түрлі салада кәсіптік мектептер жұмыс істейді. Облыста 16 мемлекеттік
емес колледж бар. 30 мемлекеттік емес колледж облыстық бюджет есебінен
қаржыландырылады. Облыстық білім департаментінің құзырындағы 12 мемлекеттік
колледжде 10992 окушы білім алуда, оның ішінде күндізгі бөлімде-8171,
сырттай оқыту бөлімінде-2821 бала оқиды. Колледждерде күндізгі және сырттай
оқу нысанында қазақ және орыс тілдерінде 70 мамандық бойынша
мамандар даярланады. Шымкент экономика және құқық колледждерінде,
Түркістан гуман.-тех. колледжінде қосымша өзбек тілінде оқитын топтар
ашылған.
Ғылымы. Бүгінгі таңда бұл аймақтың әлеуметтік-экономикалық, мәдени және
рухани дамуына елеулі үлес қосып отырған, елімізге және шет елдерге танымал
ғалымдар мен ғылыми ұжымдар химия және химия технологиясы, металлургия,
құрылыс материалдары мен конструкцияларын құрастыру, көмірсутек шикізаттары
мен полимерлерді қайта өңдеу, өнеркәсіпке және ауыл шаруашылығына қажет
машиналар, аппараттар мен механизмдер құрастыру, өнеркәсіптік және
тұрмыстық салалардың экологиялық проблемаларын шешу, аймақ экономикасының
мәселелері, биотехнология, медицина салаларының мәселелері, ауыл
шаруашылығы және тамақ өнімдерін өндіру, өсімдік және мал өсіру
салаларындағы селекция мен генетика, түркітану, этнопедагогика, археология,
тарих және саясаттану салаларында зерттеу жұмыстарын жүргізуде. Облыста
Ұлттық Ғылым академиясының, ҚР инженерлік академиясының бөлімдері жұмыс
істейді.
Бұл күнде ғылыми зерттеулер мен ізденістердің басым Бөлігі М.Әуезов
атындағы ОҚМУ, Қ.А.Иасауи атындағы ХҚТУ, ОҚМА секілді жоғары оқу
орындарында жүргізіледі. Ғалымдар қазіргі кезде ғылыми ізденістер негізінде
құрастырылатын әлемдік рынокта бәсекелесе алатын импорт алмастырушы
өнімдер, материалдар шығаруға, жаңа үлгідегі техника мен жабдықтар
құрастыруға, жаңа түрдегі әлеуметтік және медициналық қызмет көрсетуге,
білім беру жүйесіне инновациялық технологиялар енгізуге бет бұрған.
20-ғасырдың орта кезінде бой көтерген химия өнеркәсібі алыптарының жұмысын
ғылыми тұрғыдан жетілдіріп отыру мақсатында құрылған фосфор өнеркәсібінің
жобалау ғылыми-зерттеу институты (қазіргі кезде "'Каз НИИХимпроект" АҚ) осы
саладағы кәсіпорындарда минералды қышқылдар, тұздар, тыңайтқыштар, тұрмысқа
қажетті өнімдер алуға арналған көптеген жаңа техника мен технологиялық
енгізді.
Тағы бір ірі ғылыми мекеме "Ауыл шаруашылығының Оңтүстік-Батыс ғылыми-
өндірістік орталығы" республикалық мемлекеттік кәсіпорын. Бұл мекеме
кезінде оңтүстік және батыс облыстарында ауыл шаруашылығы, мал шаруашылығы,
су шаруашылығы, өсімдік өсіру салаларында жұмыс істеген 8 ғылыми-зерттеу
мекемесінің негізінде құрылған. Мекеме ұжымы аталған салаларда мал түрлері
мен өсімдіктер геноқорын сақтап, жаңартып отыруда, сумен қамтамасыз етуді
жетілдіруде көптеген елеулі ғылыми нәтижелерге жетті. Мекемеде қазіргі
кезде 3 ҚР ҰҒА академигі, 13 ғылым докторы мен 80 ғылым кандидаты қызмет
істейді.
Облыста Оңтүстік аймақтық жоғары оқу орындарының ректорлар кеңесі
қауымдастығы аясында шығатын "Оңтүстік Қазақстанның ғылымы мен білімі",
сондай-ақ "Қ.А.Иасауи атындағы ХҚТУ-нің жаршысы", "ОҚМА-ның жаршысы",
М.Әуезов атындағы ОҚМУ-нің ғылыми еңбектері" секілді республикаға танымал
ғылыми басылымдар жарық көреді.
Денсаулық сақтау ісі Облыста 931 мемлекеттік медицина ұйымдары, оның ішінде
542 фельдшерлік және фельд.-акушерлік пунктттері, 131 отбасы дәрігерлік
амбулаториялары, 60 ауылдық учаскелік ауруханалары, 12 орталық аудандық
және 5 аудандық ауруханалары жұмыс істейді.
Облыс емдеу-профилактикалық ұйымдардың қажетті мөлшерімен қамтамасыз
етілген. Бұл жүйе 925 мемлекеттік және 240 мемлекеттік емес құрылымдардан,
медицина академиясынан және үш медициналық колледжден тұрады. Шымкент
қаласында республикадағы бірден-бір бароорталық жұмыс істейді. Денсаулық
сақтау ісін бүкіл әлемдік деңгейге көтеру мақсатында бағытталған арнайы
кешенді бағдарламалар қабылданып, кезең-кезеңімен жүзеге асырылуда. Олардың
ішінде аймақтық бағдарламалар да бар. Соңғы үш жылда ауылдағы медициналық
қызмет үшін ондаған арнайы машиналар сатып алынды. Бірқатар аудандарда жаңа
ауруханалар мен диспансерлер құрылысы жүргізілуде. Шымкент қаласындағы
онкология диспансері жанынан радиологиялық орталық ашылды. Шымкент қалалық
ауруханасының негізінде осы заманғы құралдарман жабдықталған ғылыми-
тәжірибелік, оқу-әдістемелік гепатогастроэнтерологиялық орталық ашылды.
Қазір облыс бойынша 5667 дәрігер жұмыс істейді. Бұл әрбір 10 мың адамға
26,4-тен келеді деген сөз. Ауылдық жерлерде 1607 дәрігер еңбек етуде, яғни
әрбір 10 мың адамға 12,2-ден келеді. Облыстық наркология диспансерінің
құрылысы, кардиоорталықтың емдеу корпусы, біраз жаңа нысандар салына
бастады. Алдағы уақытта медицина мекемелерінің басым бөлігі күрделі
жөндеуден өткізілмек. Облыс аумағында көпшілікке кеңінен белгігі "Сарыағаш"
курорты, "Арман" санаторийі, "Манкент" санаторий-профилакторийі, "Біркөлік"
емдеу-сауықтыру орны, т.б да шипажайлар мен сауықтыру мекемелері жұмыс
істейді.
Әдебиет және өнер. Онтүстік өңірінің әдебиеті мен өнерінің ежелгі тарихы әл-
Фараби мен Қожа Ахмет Иасауи сынды данышпан тұлғалар мұраларынан бастау
алады. Қос алыптың тұсында өмір сүрген тұлғалар Сүлеймен Бақырғани, Ахмет
Иүгінеки, Атан, олардан бертіндегі өнер тарландары Майлықожа, Мәделіқожа,
Нұралы мен Құлыншақ, Орынбай мен Манат, Ергөбек сынды дүлдүлдер халық
мақтанышы.
Қазақ әдебиетінің классиктері Т.Әлімқұлов, С.Адамбеков, А.Сүлейменов,
сондай-ақ аса көрнекті қаламгерлер С.Бақбергенов, Ө.Тұрманжанов,
Т.Бердияров, Қ.Мүсірепов, Д.Исабеков, М.Шаханов, Қ.Тұрсынқұлов, С.Асанов,
Т.Тоқбергенов, Қ.Найманбаев, Р.Райымқұлов, О.Малқаров, Т.Медетбек,
И.Сапарбай т.б. осы өңірдің өрендері. Ән өнерінде біртуар талант, ұлы
композитор Ш.Қалдаяқовтың орны айрықша екені баршаға аян. Бірнеше жылдан
бері Шымкент қаласында композитордың құрметіне арнап Ш.Қалдаяқов атындағы
халықаралық фестиваль өткізіліп келеді. Облыс орталығында Ж.Шанин атындағы
қазақ сазды драма театры, орыс драма театры, облыс әкімдігінің Ш.Қалдаяқов
атындағы концерттік бірлестігі, Түркістанда сазды драма театры, Жетісай
қаласында Қ.Жандарбеков атындағы сазды драма театры жұмыс істейді.
Қазақстанның халық артистері А.Абдулина, А.Қалмырзаев, Р.Сейітметов, өнер
қайраткерлері С.Өтемісов, О.Рахимов, Ж.Қарғабаев т.б, талант иелерінің
есімі баршаға аян.
Бейнелеу өнерінде де небір дарын иелері Т.Тоғысбаев, Е.Төлепбай, Б.Түлкиев
сынды суретшілердің туындылары қазақ бейнелеу өнерінің үздік мұраларына
жатады. Әсіресе, Е.Төлепбай сынды қылқалам шеберінің аты, оның классикалық
тың тынысты туындылары әлімге әйгілі болып отыр. Қазақ гобелен өнеріндегі
өзіндік өзгеше орны бар Қ.Тыныбеков пен Б.Өтен сияқты қос өреннің ерен
еңбектері де ел игілігіне қызмет етуде.
Облыста Жазушылар одағының облыстық филиалы, Суретшілер ұйымы, Дизайнерлер
мен сәулетшілер және композиторлардың ұйымдары, сол сияқты айтыс
ақындарының бірлестіктері құрылған. Сәулетшілер Ғ.Садырбаевтың,
Б.Әшірбаевтың қол таңбалары Шымкент пен Түркістан шаһарларының
құрылыстарынан, соңғы жылдары жаңадан салынған және қалпына келтірілген
кесенелер мен күмбездерден айқын аңғарылады.
Күні кешегі К.Омаров пен Т.Әбуова ұстаздық еткен айтыс ақындары
Ә.Қалыбекова, М.Құралов А.Леубаева, К.Оралова. Б.Шойбеков т.б. өнердің
осынау айрықша түрін ілгері дамытып, аға ұрпақтар аманатын абыроймен
арқалап келеді.
Облыста 365 кітапхана, 9 мұражай, 6 кинотеатр, ондаған концерттік ұйымдар,
сурет галереясы, хайуанаттар паркі, дендрарий паркі, 366 мәдениет және
демалыс мекемесі жұмыс істейді. Республикадағы ең байырғы кітапханалардың
бірі А.С.Пушкин атындағы облыстық кітапхана жүз жылдығын, облыстық сазды
драма театры 70 жылдығын атап өтті. Облыс кітапханаларындағы кітап қоры 20
млн. данадан асты.
Мәдени ескерткіштер және cәyлет өнері. Туризм. Ұлы жібек жолының облыс
арқылы өтетін бөліктері бойында көнеден сыр шертетін қалалар мен
кенттердің, қорғандардың түрлі мәдени ескерткіштердің ғажайып сәулет
өнерінің баға жетпес үлгілері, тұтастай және жартылай сақталған қалдықтары,
аз ғана бөліктері, жұрнақ-жұқаналары жойылуға шақ тұрған қирандылары көп-
ақ. Қ.А.Иасауи кесенесі - орта ғасырлық сәулет өнерінің ерекше ескерткіші.
Ол ең алып, зәулім және тарихи-мәдени мән-маңызы жағынан ешқандай теңдесі
жоқ құрылыс болып саналады. Кесененің ені 46,5 м, ұзындығы 12,5 м, ал
биіктігі 40 м. Симметриялы тік бұрышты кешен өзара басқыштар мен дәліздер
арқылы байланысқан әр түрлі 35 бөлмеден тұрады. Дәліздер ғимаратты бір-
біріне тәуелсіз 8 бөлікке бөліп тұр. Бұл оның жер сілкінісіне төзімділігін
арттырмақ мақсатта жасалған. Диаметрі 18,2м болатын орталық күмбез Орта
Азияда сақталған ескерткіш күмбездерінің ішіндегі ең үлкені. Түркістанның
1500 жылдығы қарсаңында кесенені қалпына келтіру мен жаңарту
бағдарламасының жетіжылдық кезеңі аяқталды. Иасауи тұлғасы мен оған арнап
салынған алып кесененің де құпия қасиеттері аз емес.
Отырар өңірі - тұнып тұрған шежіре, таусылмас тарих. Ежелгі қаланың орны әр
кезде қазылып, зерттелуде. Отырар өңіріндегі Арыстан-баб кесенесі де
бірегей мәдени, діни, тарихи ескерткіш болып табылады. Оның манайында соңғы
жылдары жаңа, кешенді құрылыстар салына бастады. Созақ ауданының Бабаата
ауылындағы Бабаата кесенесі мен мешіт-медресені қалпына келтіру қолға
алынды.
Қазір облыста мәнәжат, зиярат жасау орындары және сәулет ескерткіштері
бойынша алғанда жеті түрлі туристік маршрут белгіленген. Олардың
бағдарламалары мен ұзақтығы да әр түрлі, бір немесе үш күндік болып келеді.
Ол бағдарламаларға Сайрам ауданындағы Ыбырайым ата мен Қарашаш ана
кесенелері, Отырар ауданындағы Арыстанбаб әулие кесенесі, Түркістан
қаласындағы Әзірет Сұлтан мұражай-қорығы, Қ.А.Иасауи кесенесінің тарихи-
мәдени сәулет кешені, Ордабасы ауданындағы Қ.Мұңайтпасұлы мұражайы,
Бәйдібек ауданындағы Бәйдібек баба мен Домалақ ана кесенелері және Созақ
ауданындағы Қарабура әулие кесенесі енгізілген. Сондай-ақ осы маршруттар
бойынша халық қолданбалы өнерінің ежелгі дәстүрлерімен танысу мақсатында
қолөнер шеберханаларында болу да қарастырылған. Бұларға қосымша тарихи
орындарға бес бағыт белгіленген, олар Ақсу-Жабағылы, Машат демалыс
аймақтары, Қырыққыз, Біркөлік, Ақниет туристік базалары, Қызылкөл.
Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін тарихи-мәдени, киелі-қасиетті әулиелі
орындар, кесене-күмбездер қалпына келтіріле бастады Қ.А.Иасауи кесенесін
күрделі түрде қалпына келтіруге Түркия мемлекеті көмектесті. Республика
және облыс бөлген қаржымен, әсіресе, жеке азаматтардың демеуімен,
жұртшылықтың жұмылуымен көптеген кесенелер жөнделді. Соңғы жылдар ішінде
Арыстанбаба, Ұзыната, Баба Түкті Шашты Әзіз, Жабайата, Саңғыл би, Бабаата,
Қарабура әулие, Ысмайыл ата, Бәйдібек баба, Домалақ ана, Бес ана,
Өзбекстандағы Төле би, Шымыр баба кесенелерінің кейбіреулері қалпына
келтірілді, бір қатарлары жаңадан салынды. Сайрам ауданындағы Қарамұрт
ауылында, көнеден келе жатқан Кәлен баб мазары маңында сәулет өнерінің
бұрынғы және соңғы үлгілерін үйлестіре ұштастырған Жаныс баба кесенесі бой
көтерді.
Қаратау жотасының беткейіндегі ертедегі керуен жолы бойындағы Актөба 4-6
ғғ., Қошқарата 6-8 ғг., Созак 10-18 ғғ., Майтөбе 11-16 ғғ., Шолаққорған 13-
18 ғғ.,т.б. көне қорғандар мен ескерткіштер, тасқа түскен таңбалары бар
Арпаөзен, Жүнісата, Қойбағар шатқалдары туристер қызыға көретін орындарға
айналып отыр.
Облыс көлеміндегі православиелік ғибадат орындарының ішінде ерекше көзге
түсетіні - Шымкенттегі Никольск шіркеуі. Ол орыс мәнері аталатын үлгіде
салынған және Түркістан епархиясының ең тамаша шіркеулерінің бірі болып
есептеледі. 1993 жылғы мамыр айында Ордабасы тауында Төле би, Қазыбек би,
Әйтеке би сынды ұлы бабаларды еске алуға арналған ұлы жиын өткізілді.
Онда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан мемлекеттерінің Президенттері атақты
Тутөбе биігіне көтеріліп, Ордабасы Декларациясын қабылдады. 18-ғасырдағы
жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес пен елді азат ету майдандарындағы
ұлы ерліктер еске алынды. Аталмыш жиынға 150 мыңнан аса адам
қатысты. Сол жиынның белгісі ретінде Ордабасы тауының биігіне
"Бірлік монументі орнатылды. Оны 1998 ж. қыркүйек айында Елбасының өзі
келіп ашты. Қазір Бірлік монументі де елеулі ескерткішке, жастар жиі
келетін қасиетті орынға айналған. 2004 ж облыстың туристік ұйымдары
5731 адамға туристік қызмет көрсетті.
Оның ішінде 391 шетелдік туристер болды.
Бұқаралық ақпарат құралдары. Жалпы облыс бойынша 315
бұхаралық ақпарат құралдары тіркелген. Олардың 10 пайызы мемлекеттік, ал
қалғандары жеке меншіктегі аппарат құралдары. Қазір шығатын газеттердің
жалпы саны-174. Олардың 142-сі қазақ тілінде, 25-і орыс, 7-еуі өзбек
тілінде. БАҚ саны жөнінен облыс республика бойынша Алматы қаласынан
кейінгі екінші орында.
Облыс көлеміндегі ең байырғы газет-облыстық "Оңтүстік Қазақстан" газеті
болып саналады. Ол "Ақ жол" деген атпен 1924 жылғы 26
қарашадан шыға бастаған. Кейіннен "Еңбекші қазақ", "Ленин жолы" деп
аталған. Облыстық "Южный Казахстан" газеті 1925 жылғы мамыр айынан шыға
бастаған. Өзбек тіліндегі облыстық "Жанубий Қозогистон" газеті 1991 жылғы
наурыз айынан шығып келеді.
Облыс орталығында "Шымкент келбеті" және "Панорама Шымкента" газеттері
шығады. Сондай-ақ облыстың өзге қалалары мен аудандарында "Арыс ақиқаты",
"Кентау" және "Кентау шұғыласы", "Түркістан" және "Туркистон", "Алғабас",
"Қазығұрт тынысы", "Мақтаарал", "Ордабасы оттары", "Отырар", "Мәртөбе",
"Сайрам садоси", "Пульс Сайрама", "Молшылық үшін", "Сарыағаш", "Төлеби туы"
және "Знамя Толеби", "Шамшырақ", "Өскен өңір" газеттері жарық көреді.
Тәуелсіз жекеменшік басылымдар қатарында "Айғақ". "Замана". "Ар-Дақ",
"Ақиқат-Истина", "Рабат", "Сана және нарық", "Своя газета", "Евразия Kz"
т.б. газеттері бар. Газеттер мен журналдар және кітаптар. сондай-ақ өзге де
баспа өнімдерін шығаратын ірілі-ұсақты 26 баспа-полиграфия орны бар.
Олардың неғұрлым ірілері "Принтекс-А", "Асқаралы", "Кітап", "Замана" ЖШС-
лары және "Шымкент келбеті" баспаханасы, "Жебе" баспа үйі. сондай-ақ
Қ.А.Иасауи атындағы ХҚТУ мен М.Әуезов атындағы ОҚМУ баспаханаларын атауға
болады.
Спорт. Облыс республика спортының дамуына ерекше үлес қосып келеді.
Оңтүстіктен түлеп ұшқан спорт жұлдыздары аз емес. Олардың қатарында
Ә.Нұрмаханов, М.Жақсыбаев, Қ.Ордабаев, Л.Тәжиева, Б.Саттарханов,
М.Ділдәбеков, Н.Ким, Г.Лалиев, Ә.Юсупова сынды ондаған, жүздеген
саңлақтарды атауға болады.
Шымкент қаласында 2003 жылы жаңадан салынған бірегей спорт сарайы
пайдалануға берілді. Бүгінде облыс орталығында жүзден аса спорт залы, 7
стадион, 5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz