Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамыту
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І ЖАТТЫҒУ ТҮРЛЕРІ, ЖАТТЫҒУ АРҚЫЛЫ ТІЛ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың теориялық негізін көрсету ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың практикалық ... ... ... .17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 22
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...
ҚОСЫМШАЛАР
І ЖАТТЫҒУ ТҮРЛЕРІ, ЖАТТЫҒУ АРҚЫЛЫ ТІЛ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың теориялық негізін көрсету ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың практикалық ... ... ... .17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 22
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...
ҚОСЫМШАЛАР
Қазақ тілі сабағындағы грамматикалық жаттығу материалдарымен жұмыс жүргізу әдістері жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды таңдауға қойылатын талаптар туады. Жаттығуларды жүргізу үшін алынатын материалдар бірден-бірге күрделеніп отырылады. Мұндай жаттығу жұмыстарының әдісі - оқушылардың білімін пысықтап, қалыптастырып, қайрат-жігерін дамытатын әдістің түрі. Жаттығу жұмысын жүргізу үшін оқытушы, ең әуелі, оның түрлі мақсатын айқындап алады. Содан кейін оқушыларға жаттығу жұмысының үлгісі көрсетіліп, орындау тәсілдері түсіндіріледі. Программалап оқыту әдісі бойынша, жаттығу жұмыстары белгілі бір жүйеге құрылып, жаңаша тәсілдермен жүргізіледі. Оқытушы оқушылардың жаттығу жұмыстарын тексеріп, дер кезінде кемшіліктерін түзетіп отыруы, оқушының сауатты жазуына ықпалын тигізеді. Жаттығу түрлері арқылы оқушылардың оқу материалын қалай ұғынғаны айқындалады, яғни жаттығу әдісі оқыту ісінің теориясын практикасымен байланыстыру принципін жүзеге асырады. Сабақтағы жаттығу жұмысы оқушылардың қандай тілдік материалмен жұмыс жасауына қарай фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік, т.б. болып бөлінеді. Шәкірттердің алған білімдерін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларды орындауда мынадай талаптар қойылады: 1. Белгілі бір жаттығуды орындау үшін оқушылардың сол жаттығуларды орындай алатындай білімі болуы шарт. 2. Жаттығу оқушының тілге қызығуын, ынтасын арттыруы тиіс. 3. Жаттығу кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен келуі керек. 4. Өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру қажет. 5. Шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болуы керек. Жаттығуды іріктеу барысында шамамен мынандай талаптар қамтылуы тиіс: 1) жаттығудың өтілген тақырыпты пысықтауға, бекітуге бағытталуы; 2) жаттығудың талаптарының түрлі болуы оқушылардың бойында түрлі дағдыларды қалыптастыратыны ескерілуі керек. Бұл талап-тілектердің орындалу, орындалмауы мұғалімнің қабілетіне және оқулықтағы жаттығулар сапасына да байланысты. Сыныптағы жаттығулар көбіне бірге талданады, түсініксіз болса, мұғалім тарапынан бағыт-бағдар беріледі. Қандай қиын жаттығуды да табандылықпен орындауға мүмкіндік бар. Жаңа тапсырмаға байланысты жаттығулардың біразы сыныпта орындалып барып, осыған ұқсас жаттығулар үйге беріледі. Үйге берілетін жаттығулар мазмұн мен сипаты жағынан оқушыға таныс, орындалуы аса қиындық келтірмейтін, жалықтырмайтын, тым ұзақ емес, әрі тәсіліне қарай аралас тұрғыда болғаны жөн.
1.Оразбаева Ф. Тілдік қатынас, Алматы: «Сөздік – Словарь» 2005.- 272 бет.
2. А.Исабаев. Қазақ тілі дыбыс жүйесі методикасының негіздері. Мектеп баспасы.
3. Ж.Аралбаева. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер
4. Қалыбаева А, Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы 1986
5. Маманов И. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1966
6. С.Тілешова. Әдебиет сабағында жүргізілетін жазба жұмыстары. А., «Мектеп», 1978.
7. К.Д.Ушинский Педагогика. М., «Просвещение». 1980.
8. Я. А.Коменский. Школьная правила. «Русский язык в школе». М., 1998.
9. Ж.Аймауытов. Психология. А., «Ғылым» баспасы, 2004.
10. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., «Ана тілі», 1998.
11. .Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., «Мектеп» баспасы. 1998.
12.Ф.Иванова Речевая основа учащихся . М., «Просвещение». 1996.
13. Н.Оразханова. Фонетикалық талдауды сатылай комплексті түрде жүргізу. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №10. 2000.
14. М.Т.Баранов. , А.Р. Трудникова Лексические упражнения. М. «Просвещение». 1994.
15. Е. Исабаев. Дыбыс жүйесінің негіздері. А., «Мектеп». 1992.
16. http://group-global.org/kk/publication/25513-kazak-tilin-uyretudegi-zhattygu-zhumystarynyn-erekshelikteri
17. Күзекова. Екінші тіл ретіндегі қазақ тілі оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері. – А. 2005.
18. М.А. Данилов. Основы теории упражнений по иностранному языку. –М.1975.
19. И.А.Бим. Теория и практика общения немецкому языку в средней школе. –М. 1988.
20. И.Д.Салистра. О некоторых методических терминах. «Иностр. язык в школе» М. 1959.
2. А.Исабаев. Қазақ тілі дыбыс жүйесі методикасының негіздері. Мектеп баспасы.
3. Ж.Аралбаева. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер
4. Қалыбаева А, Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы 1986
5. Маманов И. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1966
6. С.Тілешова. Әдебиет сабағында жүргізілетін жазба жұмыстары. А., «Мектеп», 1978.
7. К.Д.Ушинский Педагогика. М., «Просвещение». 1980.
8. Я. А.Коменский. Школьная правила. «Русский язык в школе». М., 1998.
9. Ж.Аймауытов. Психология. А., «Ғылым» баспасы, 2004.
10. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., «Ана тілі», 1998.
11. .Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., «Мектеп» баспасы. 1998.
12.Ф.Иванова Речевая основа учащихся . М., «Просвещение». 1996.
13. Н.Оразханова. Фонетикалық талдауды сатылай комплексті түрде жүргізу. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №10. 2000.
14. М.Т.Баранов. , А.Р. Трудникова Лексические упражнения. М. «Просвещение». 1994.
15. Е. Исабаев. Дыбыс жүйесінің негіздері. А., «Мектеп». 1992.
16. http://group-global.org/kk/publication/25513-kazak-tilin-uyretudegi-zhattygu-zhumystarynyn-erekshelikteri
17. Күзекова. Екінші тіл ретіндегі қазақ тілі оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері. – А. 2005.
18. М.А. Данилов. Основы теории упражнений по иностранному языку. –М.1975.
19. И.А.Бим. Теория и практика общения немецкому языку в средней школе. –М. 1988.
20. И.Д.Салистра. О некоторых методических терминах. «Иностр. язык в школе» М. 1959.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ақмола облысы білім басқармасы жанындағы
Көкшетау қаласы, (қазақ тілінде оқытылатын)
Ж.Мусин атындағы педагогикалық колледжі МКҚК
Тіл және әдебиет кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ЖАТТЫҒУ ТҮРЛЕРІ, ЖАТТЫҒУ АРҚЫЛЫ ТІЛ ДАМЫТУ
Мамандық атауы 0111000 Негізгі білім беру
Пәні Қазақ тілін оқыту әдістемесі
Орындаған Г.Қайролла
Ғылыми жетекшісі ф.ғ.м Т.Жоламанова
Курстық жұмысты қорғаған бағасы ______________
Кафедра меңгерушісі ________________ г.ғ.м. О.Бекмагамбетова
Хаттама № ____ ____ ____________ 20__
Көкшетау, 2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ЖАТТЫҒУ ТҮРЛЕРІ, ЖАТТЫҒУ АРҚЫЛЫ ТІЛ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың теориялық негізін
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың
практикалық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...25
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Курстық жұмыс бойынша жетекшінің пікірі
1.________________________
_______________________ (студенттің аты-
жөні)
(жетекшінің аты-жөні)
2. _____________________
________________________
(тобы, бөлімі)
(қорғалған күні, айы,
жылы)
3. Курстық жұмыс тақырыбы бойынша шығармашылық ізденісі, ғылыми сараптауы,
әдебиеттермен жұмыс істеу жүйесі, өз ой-пікірін, көзқарасын жеткізе білу
қабілеттілігі туралы
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _
4. Тақырыптың жаңашылдығы, проблемалық мәселелерді ашудағы студенттің
зеректігі, бейімділігі
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _
5. Курстық жұмыс тақырыбындағы өзекті және негізгі түйінді ашудағы
студенттің қабілеті
туралы
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _
6. Жетекшінің студент еңбегін бағалаудағы ұсынысы
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _
7. Комиссияның шешімі:
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі.
Қазақ тілі сабағындағы грамматикалық жаттығу материалдарымен жұмыс
жүргізу әдістері жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды таңдауға
қойылатын талаптар туады. Жаттығуларды жүргізу үшін алынатын материалдар
бірден-бірге күрделеніп отырылады. Мұндай жаттығу жұмыстарының әдісі -
оқушылардың білімін пысықтап, қалыптастырып, қайрат-жігерін дамытатын
әдістің түрі. Жаттығу жұмысын жүргізу үшін оқытушы, ең әуелі, оның түрлі
мақсатын айқындап алады. Содан кейін оқушыларға жаттығу жұмысының үлгісі
көрсетіліп, орындау тәсілдері түсіндіріледі. Программалап оқыту әдісі
бойынша, жаттығу жұмыстары белгілі бір жүйеге құрылып, жаңаша тәсілдермен
жүргізіледі. Оқытушы оқушылардың жаттығу жұмыстарын тексеріп, дер кезінде
кемшіліктерін түзетіп отыруы, оқушының сауатты жазуына ықпалын тигізеді.
Жаттығу түрлері арқылы оқушылардың оқу материалын қалай ұғынғаны
айқындалады, яғни жаттығу әдісі оқыту ісінің теориясын практикасымен
байланыстыру принципін жүзеге асырады. Сабақтағы жаттығу жұмысы оқушылардың
қандай тілдік материалмен жұмыс жасауына қарай фонетикалық, лексикалық,
морфологиялық, синтаксистік, т.б. болып бөлінеді. Шәкірттердің алған
білімдерін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларды орындауда мынадай
талаптар қойылады: 1. Белгілі бір жаттығуды орындау үшін оқушылардың сол
жаттығуларды орындай алатындай білімі болуы шарт. 2. Жаттығу оқушының тілге
қызығуын, ынтасын арттыруы тиіс. 3. Жаттығу кездейсоқ болмай, белгілі бір
жүйемен келуі керек. 4. Өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру қажет. 5.
Шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болуы керек. Жаттығуды
іріктеу барысында шамамен мынандай талаптар қамтылуы тиіс: 1) жаттығудың
өтілген тақырыпты пысықтауға, бекітуге бағытталуы; 2) жаттығудың
талаптарының түрлі болуы оқушылардың бойында түрлі дағдыларды
қалыптастыратыны ескерілуі керек. Бұл талап-тілектердің орындалу,
орындалмауы мұғалімнің қабілетіне және оқулықтағы жаттығулар сапасына да
байланысты. Сыныптағы жаттығулар көбіне бірге талданады, түсініксіз болса,
мұғалім тарапынан бағыт-бағдар беріледі. Қандай қиын жаттығуды да
табандылықпен орындауға мүмкіндік бар. Жаңа тапсырмаға байланысты
жаттығулардың біразы сыныпта орындалып барып, осыған ұқсас жаттығулар үйге
беріледі. Үйге берілетін жаттығулар мазмұн мен сипаты жағынан оқушыға
таныс, орындалуы аса қиындық келтірмейтін, жалықтырмайтын, тым ұзақ емес,
әрі тәсіліне қарай аралас тұрғыда болғаны жөн. Мұғалімнің оқулық
жаттығуларымен шектеліп қоймай, шығармашылық бағыттағы тапсырмаларды өз
тарапынан беруі тәжірибеде кездеседі. Ол көбінесе, қатыстырып сөйлем жаз...
көркем шығармадан теріп жаз, сұрақтарға жауап бер, жанұя мүшелерінен сұхбат
ал, мәтін ішінен керекті сөзді тап, талда деген сияқты сипатта болады.
Қосымша берілетін бұл іспеттес жаттығулардың басы артық деп айту қиын.
Құрастыру, қазақша реферат салыстыру, талдау, табу, топтау, дәлелдеу,
қорытынды шығара білу дағдыларын қалыптастыратын жаттығулардың әр сабақта
жүргізілуі мұғалімнің шеберлік қабілетіне, табандылығына байланысты.
Жаттығу жұмыстары оқушыға теория мен практиканы ұштастыруға өте тиімді.
Өздігінен білімін сынап, нығайтуда өте қолайлы.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл
дамытудың тиімді жолдарын көрсету
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың теориялық негізін
көрсету;
- Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытуды практикамен
ұштастыру;
- Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың жолдарын талдай
отырып сараптама жасау, қорытындылау.
І ЖАТТЫҒУ ТҮРЛЕРІ, ЖАТТЫҒУ АРҚЫЛЫ ТІЛ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың теориялық негізін
көрсету
Тіл дамыту барысында жаттығу жұмыстарының рөлі өте маңызды. Қазақ
тілі сабақтарында жүргізілетін жаттығу жұмыстары жүйелі, мағыналы, тиімді
болу керек. Сол себепті дұрыс жоспарланған жаттығулар жүйесі оқыту үдерісін
сапалы өткізуге, тақырыпты тез меңгеруіне әсер етіп, нәтижесінде өз ойын,
пікірін, болып жатқан оқиғаны дұрыс бағалап айта білуге үйренеді. Әрбір
меңгерілген білім бойынша жұмысты тиянақты орындауға дағдыландырады. Қазақ
тілі сабақтарында грамматиканы оқыту, фонетиканы меңгеру, лексика бойынша
жүйелі білімдерін қалыптастыруда жаттығу жұмыстарының маңызы өте зор.
Оқушылар фонетика, лексика, грамматикалық материалды оқулық пен
бағдарламаға сай меңгергендерімен, жаттығу жұмыстары тұрақты жүргізілмесе,
білімдері тиянақты болмайды, үйренгендерін тез ұмытып қалады. Сондықтан да
оқытушы сапалы да терең, берік білім бергісі келсе, жаттығу, дағдыландыру
жұмыстарын жүргізіп отыруы тиіс.Әрбір оқытушы оқушылардың керекті
дағдыларын қалыптастыратын және қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да ұқсас
құбылыстарына қолдана алатын жаттығу әдістерін білгені жөн. Жаттығу
нәтижесінде оқушылар алған теориялық білімдерін практикада тез де дәл
қолдана алу дәрежесіне ие болады. Жаттығу арқылы оқушылардың алған
білімдері нығайтылып, нақтыланып қана қоймайды, сонымен қатар өз беттерімен
жұмыс жасауға үйренеді, ойлау қызметтерін жақсартады. Өйткені, оқушылар
жаттығу жұмыстарын жүргізу кезеңінде үздіксіз талдау, жинақтау жұмыстарын
жасайды, жаттығу жұмыстары арқылы білімдерін жүйелейді.
Жаттығулар оқушылар қандай тілдік материалдармен жұмыс жасауына
қарай фонетикалық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік жаттығулар болып
бөлінетінін білеміз. Қазақ тілі сабағындағы грамматикалық жаттығу
материалдарымен жұмыс жүргізу әдістері жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай
материалды таңдауға қойылатын талаптар туады. Жаттығуларды жүргізу үшін
алынатын материалдар бірден-бірге күрделеніп отырылады. Мұндай жаттығу
жұмыстарының әдісі- оқушылардың білімін пысықтап, қалыптастырып, қайрат-
жігерін дамытатын әдістің түрі. Жаттығу жұмысын жүргізу үшін оқытушы, ең
әуелі, оның түрлі мақсатын айқындап алады. Содан кейін оқушыларға жаттығу
жұмысының үлгісі көрсетіліп, орындау тәсілдері түсіндіріледі. Программалап
оқыту әдісі бойынша, жаттығу жұмыстары белгілі бір жүйеге құрылып, жаңаша
тәсілдермен жүргізіледі. Оқытушы оқушылардың жаттығу жұмыстарын тексеріп,
дер кезінде кемшіліктерін түзетіп отыруы, оқушының сауатты жазуына ықпалын
тигізеді.[2] Жаттығу түрлері арқылы оқушылардың оқу материалын қалай
ұғынғаны айқындалады, яғни жаттығу әдісі оқыту ісінің теориясын
практикасымен байланыстыру принципін жүзеге асырады. Сабақтағы жаттығу
жұмысы оқушылардың қандай тілдік материалмен жұмыс жасауына қарай
фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік, т.б. болып бөлінеді.
Шәкірттердің алған білімдерін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларды
орындауда мынадай талаптар қойылады:
1. Белгілі бір жаттығуды орындау үшін оқушылардың сол жаттығуларды
орындай алатындай білімі болуы шарт. 2. Жаттығу оқушының тілге қызығуын,
ынтасын арттыруы тиіс. 3. Жаттығу кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен
келуі керек. 4. Өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру қажет. 5.
Шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болуы керек. Жаттығуды
іріктеу барысында шамамен мынандай талаптар қамтылуы тиіс:1) жаттығудың
өтілген тақырыпты пысықтауға, бекітуге бағытталуы; 2) жаттығудың
талаптарының түрлі болуы оқушылардың бойында түрлі дағдыларды
қалыптастыратыны ескерілуі керек.[3] Бұл талап-тілектердің орындалу,
орындалмауы мұғалімнің қабілетіне және оқулықтағы жаттығулар сапасына да
байланысты. Сыныптағы жаттығулар көбіне бірге талданады, түсініксіз болса,
мұғалім тарапынан бағыт-бағдар беріледі. Қандай қиын жаттығуды да
табандылықпен орындауға мүмкіндік бар. Жаңа тапсырмаға байланысты
жаттығулардың біразы сыныпта орындалып барып, осыған ұқсас жаттығулар үйге
беріледі. Үйге берілетін жаттығулар мазмұн мен сипаты жағынан оқушыға
таныс, орындалуы аса қиындық келтірмейтін, жалықтырмайтын, тым ұзақ емес,
әрі тәсіліне қарай аралас тұрғыда болғаны жөн. Мұғалімнің оқулық
жаттығуларымен шектеліп қоймай, шығармашылық бағыттағы тапсырмаларды өз
тарапынан беруі тәжірибеде кездеседі. Ол көбінесе, қатыстырып сөйлем жаз...
көркем шығармадан теріп жаз, сұрақтарға жауап бер, жанұя мүшелерінен сұхбат
ал, мәтін ішінен керекті сөзді тап, талда деген сияқты сипатта болады.
Қосымша берілетін бұл іспеттес жаттығулардың басы артық деп айту қиын.
Құрастыру, қазақша реферат салыстыру, талдау, табу, топтау, дәлелдеу,
қорытынды шығара білу дағдыларын қалыптастыратын жаттығулардың әр сабақта
жүргізілуі мұғалімнің шеберлік қабілетіне, табандылығына байланысты. Мұның
бәрі мұғалім үшін жаңалық емес, қайта Нені үйреттім?, Қандай дағды мен
іскерлік қалыптастырдым?, Жаттығудың орны мен қызметі қаншалықты? деген,
сұрақтарға байланысты пікірді ортаға салады.[4] Әрбір ұстаз оқушыларға
керекті дағдыларды қалыптастыратын немесе қалыптасқан дағдыны тілдің басқа
да ұқсас құбылыстарында қолдана алатын жаттығу әдістерін білгені жөн.
Жаттығу арқылы балалардың алған білімдері нығайтылып, нақтыланып қана
қоймайды, сонымен қатар өз беттерінше жұмыс жасауға, ойлау қабілетін
дамытуға дағдыланады. Оқушылар жаттығу кезеңінде үздіксіз талдау, жинақтау,
бір тұлғаны екінші тұлғамен салыстыру, абстракциялау, жалпылау жұмыстарын
жүргізеді.[2] Жаттығулар оқушылар қандай тілдік материалдармен жұмыс
жасауына қарай фонетикалық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік
жаттығулар болып бөлінетінін білеміз.
Грамматиканы оқытуда жаттығу жұмысының мәні зор. Оқушылар
грамматикалық материалды оқулық пен программаға сай білгендерімен
(терминдерді меңгереді, анықтамаларды индуктивтік жолмен есте қалдырады),
жаттығу жұмыстары жүргізілмесе, ол ұзаққа бармайды, ұмытылып қалады.
Сондықтан да мұғалім оқушыларға грамматикадан саналы да терең, тұрақты да
берік білім бергісі келсе, жаттығу, дағдыландыру жұмыстарын жүргізу арқылы
олардыңдағдыларын қалыптастыратын және қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да
ұқсас құбылыстарына тасымалдай алатын (ережелерді жаңа фактілерге қолдана
алатын) жаттығу әдістерін білуге тиіс. Жаттығу нәтижесінде оқушылар алған
теориялық білімдерін практикада тез де дәл қолдана алу дағдысына ие болады.
Жаттығу арқылы балалардың алған білімдері нығайтылып, нақтыланып қана
қоймайды, сонымен қатарөз беттерімен жұмыс жасауға, ойлау қызметіне
дағдыланады. Өйткені оқушылар жаттығу процесінде үздіксіз анализ-синтез
жасайды, бір тұлғаны екінші тұлғамен салыстырады, абстракциялайды,
жалпылайды, жаттығу арқылы білімін жүйелейді. Грамматикалық жаттығулар,
оқушылардың қандай тілдік материалмен жұмыс жасауына қарай, фонетикалық,
морфологиялық, синтаксистік және лексикалық болып бөлінеді[13].
Фонетикалық тұлғаларды оқыту.
Қазақ тілін үйренуде тілдің дыбыстық ерекшеліктерін меңгерудің
маңызы зор. Дыбыстарды дұрыс айта білу – түсінікті сөйлеудің ең негізгі
шарты.[1.177]
Рас, лингвистикалық және әдістемелік әдебиеттерде дыбыстарды айта
білу дағдысына байланысты бекіген апросимация принципі бар. Бұл принціпті
барлық әдіскерлер мен тілшілер еңбектерінде негіз етіп алады.
Апросимация принціпі дегеніміз – үйренетін тілдің дыбысталуы
кезінде оны сол тілге бейімдеп, жақындатып айту. Бұл принціп бойынша,
дыбысты, яғни сөзді айту барысында әр ұлттың тілдік акцентін сақтау шарт.
[1.178]
Фонетикалық дағдыларды меңгерту – сөйлеу кезінде сөздің құрамындағы
дыбыстарды дұрыс айта білу және жазылған әріптік таңбаларды тілдік дұрыс
айта білу және жазылған әріптік таңбаларды тілдік дұрыс қолдану арқылы
түсінікті сөйлеу тәжірибелерін жан – жақты игеру. Яғни бұл дұрыс сөйлей
білу мен сөйлеген сөзді дұрыс түсіне білу дағдыларын меңгеру дегенді
білдіреді. Тілдік дыбыстарды үйрету барысында жазылған әріп пен жазбаша
сөзден гөрі, айтылған дыбыс пен ауызша сөз әлдеқайда есте сақталады.
Басында сөздің дыбысталуы дұрыс айтылмаса, не дұрыс үйретілмесе оны
кейін түзету өте қиын. Ол сөйлесудегі әдетке айналады да, оқушы
басқашатайту нормасын қабылдамайды.
Сонымен қатар фонетикалық дағдыларды игеру әдістері қанша жақсы
нәтижеге жетсе де, кейіннен тоқтап қалмай, үнемі қайталанып, іске асырылып
отыруы қажет. Фонетикалық дағдыларды игеруді күн сайын,сабақ сайын
жетілдіріп отыру керек. Ол үшін әр түрлі ерекшеліктерді білуге тура келеді.
Мысалы:
1. Дыбыстардың жасалуына қатысты артикуляциялық базаны игеру.
2. Дыбыстардың айтылуына байланысты ерекшеліктерді білу.
3. Дыбыстардың естілуіне қатысты өзгешеліктерді тану.
4. Дыбыстардың қолданылу ережелеріне қатысты ерекшеліктерді меңгеру.
Дыбыстардың жасалуына қатысты ерекшеліктерге фонетикалық
тұлғалардың пайда болуы, олардың жасалуына қатысты дыбыстау мүшесі мен
сөйлеу мүшесінің қимыл - қозғалысы жатады. Сондықтан сөйлесім әрекетінің
тәлдесім, айтылым, тыңдалым түрлері арқылы іске асуы дыбыстардың
артикуляциялық базасына қатысты болады.
Мысалы, қазақ тілінің дыбыстарының жасалуы ауыз куысы мүшелері мен
көмейге тығыз байланысты. Әсіресе ерін,тіл, тіс, дауыс шымылдығының
белсенді қимыл әрекеті мен қызметі дауыстылар мен дауыссыздарға бірдей ықал
етеді. Қазақ тілі дыбыстарының жасалуы қаншама тілшілердің еңбектеріне
өзекті зерттеу болды. Осының өзі – ақ оның маңызды мәселе екенін
дәлелдейді.
Дыбыстардың айтылуына байланысты ерекшеліктер фонациялық ауаның
қозғалысына қарай танылады. Дыбыстарды айту, сөздерді дауыстап жүргізу
фонациялық ауаның жиілігін, ықпалын, әуезін ескеруді талап етеді. Мысалы,
қазақша а, о т.б. дыбыстардың айту созылыңқылығы, басқа тілдегі осы
дыбыстардың айтылуымен тепе – тең емес, сол себепті осының бәрін оқушыға
ден қою арқылы дұрыстап түсіндіріп, ұғындыру керек. Айтылуы, жасалуы
ерекшеліктері бар әріптер (қ,ғ,ң,і,ә,ү,ұ,ө,һ) орнына орыс сыныптарында өз
ана тіліне ұқсас әріптерді ( к,г,н,е,о,и,у) қойып оқығанын қоспағанда, өз
ана тіліндегі бар әріптерді өзін де дұрыс оқымайтындары байқалады. Мысалы,
кел деген сөзді кель деп жіңішкертіп оқиды. Енді осы дыбыстарды
оқушыларға қалай меңгертеміз деген мәселеге көшейік. Мысалы, ы дыбысы
(әрпі) былай түсіндіріледі.
- Произносите звук ы и скажите, что делается с губами? (оқушылырға
ойлануға сәл ғана уақыт беріп, кейін жауаптарын күтпестен, ойын ары
қарай жалғастыра береді). Губы чуть растягиваются, язык приподнят к
небу. (осы айтқандарды оөушылардың өздеріне айтып түсіндіп, байқату
керек).
- Произносите букву к и скажите, что делается с губами и языком?
(Мұғалім осы кезде оқушылардың өздеріне ең алдымен іштей, сонан соң
дауыстап к дыбысын айтқызып, өзі бұл дыбысты айтқан кездегі
еріннің, тілдің жағдайларын тағыда қайталап түсіндіреді. Можно ли
звук к тянуть как ы, или і деген секілді сұрақтар қойып,
пысықтау жаттығуларын жасатады. [4, 21-28]
Қазақ тіліндегі дыбыстардың айтылуы мен жасалуын үйрету мұғалімнің
шеберлігін ғана емес, бірнеше тәсілді қатар меңгерген әдісқойлылығын да
қажет етеді. Өйткені сабақты оқытушы тек дыбыстардың жасалуын оқытумен
шектесе, сөйлеуді үйрету мақсатына жетпейді.
Дыбыстардың естілуіне қатысты ерешеліктер олардың жасалуы мен
айтылуынан келіп туындайды. Дыбыс алдымен жасалып, сонан соң айтылғаннан
кейін барып естіледі. Естілген дыбысты дұрыс қабылдағанда, оның айтылу
ерекшелігін білгенде ғана сөз түсінікті болады.
Қазақ тілінің жалғамалы тіл ретіндегі заңдылықтарының бәрі түбір
мен қосымшаның қандай дыбыс,фонема,буындар арқылы жалғануына байланысты
екенін оқытушылар біледі. Дыбыстардың осы жасалу, айтылу, естілу, қолдану
қасиеттерін меңгеруге сай фонетикалық дағдылардың даммуын бірнеше кезеңге
бөлуге болады.
1. Айту және есту дағдыларының қалыптасуы.
2. Айту және есту дағдыларының сақталуы.
3. Айту және есту дағдыларының жетілуі.
Фонетикалық дағдылардың сақталу,тұрақталу кезеңіне байланысты
жүргізілетін жұмысар: лексико – грамматикалық материалдарды қоса отырып,
фонетикалық жаттығуларды орындату, ауызша оқыту жіне айтқызу, мәтінмен,
суретпен фонетикалық жұмыс жүргізу.
Фонетикалық дағдылардың жетілуі, даму кезеңіне орай жүргізілетін
жұмыстар: фонетикалық тапсырмаларды өз бетімен орындау, ауызша ойды жеткізу
барысында дыбыстардың айтылуын жаңа сөздермен байланысты қарастыру, тың,
жаңа тілдік материалдармен жұмыс істеу. Фонетикалық дағдылардың қай кезеңі
болсын оқылым, жазылым, тыңдалым, сөйлесім әрекеттерімен және олардың
негізгі ерекшеліктерін игерумен қатар жүреді. Фонетикалық дыбыстармен
танысу көрнекілік арқылы дыбысты сөз құрамында не мәтін ішінде көрсетуден
басталады. Үйретілетін дыбыстар сөйлеу ыңғайына байланысты алынады.
Сондықтан бірінші сабақтан бастап, жасалуы күрделі фонемалар енгізіле
береді.
Тіл үйренушілерге енді жаңа буындар, сол буындармен сөздер,
сөздермен тіркестер және сөйлемдер құрау үшін жаттығулар беріліп, олардың
өз ойларын осы үйренген дыбыстар, сөздер арқылы айтуға жетелеуге болады.
Дыбыстарды ауызша айтқызу әр түрлі формалармен жүреді:
- Хормен айтқызу;
- Жеке айтқызу;
- Жұппен айтқызу;
- Сыңармен айтқызу.
Хормен айтқызу оқушыларды жасқанудан, ұялудан сақтайды. Бірігіп
айтылған дыбыс нық әрі анық естілледі. Содан есте жақсы қалады.
Жеке айтқанда оқушы көпшілікпен бірігіп айтқан дыбысын нақтылай
түседі, есінде жақсы қалдырады, кемшіліктерін түзетуге мүмкіндік алады.
Жұппен айтқанда, оқушылар мұғалімнің айтқанын қайталап отырып,
дыбыс артикуляциясын бірігіп меңгеруге үйренеді, бірінің білмегенін бірі
түзетіп өзара жұмыс жасайды.
Сыңармен айтуда жұптың құрамындағы оқушының біреуі мұғалімнің
айтқанан қайталайды, сұрағына жауап береді. Мұғалім жұптың сыңарларын
ауыстырып отырады. Бұл оқытушының жаңа буындарды, сөздерді, тіркестерді
үзбей қосып отыруына жағдай жасайды. Тіл үйренушілерді ынталандырады.
Оқушылардың ойында фонетикалық дағдылардың тұрақталуын қамтамасыз
ету үшін жүргізілетін фонетикалық жаттығулар шағын көлемді лексико-
грамматикалық материалдарды біріктіре отырып, дыбыстарды жете меңгеруге
мүмкігдік жасайды. Мұндай жаттығулар жасағанда қатарынан бірнеше мақсат қою
дұрыс емес, өйткені оқушылар ынтасы бірнеше жаққа бөлінеді. Мысалы,
Берілген сөйлемдерді бірінші жаққа қойып айтыңдар да, жуан дауысты
дыбыстары бар сөзді бөлек көрсетіңдер,- деген тапсырмалары бар
карточкаларды оқушыларға таратады. Оқушылардың біруі тапсырмаларды орындап,
екінші түрлі жаттығуға көшеді.
Сабақта қазақ тілі дыбыстарын өту бірнеше сатыдан тұрады:
1. Дыбыстың таңбасын жазып көрсету;
2. Дыбысты ауызша оқу;
3. Дыбыстың айтылу ерекшелігін түсіндіру;
4. Дыбыстың артикуляциясын таспалар, аудиқұралдар т.б. арқылы тыңдату;
5. Дыбысты оқушылардың өзіне айтқызу;
6. Дыбысты буын, сөз құрамында таныстыру;
7. Дыбысты тіркесте қолдана білу;
8. Дыбысты меңгеруге арналған жаттығулар орындату.
Дыбысты толық меңгеруге арналған жаттығулар ауызша да, жазбаша да
орындала береді. Мұндай жаттығулар бірнеше түрге бөлінеді және бір сабақта
бірнеше жаттығу жұргізіледі. Жаттығулардың атқаратын қызметі де, мақсаьы да
әдістері де түрліше болады.
Фонетикалық минимумды таңдап алудың негізгі өлшемдерін белгілеп
алған жөн. Мұндай өлшемдер мыналар:
1. Оқытылатын дыбыстар фонетикалық жүйеден тұрақты орын алған, оқуға
да, жазуға да тікелей қатысы бар, жиі қолдатылатын тұлғалар болуы
керек.
2. Фонетикалық минимумға кіретін дыбыстардың өзіндік әріптік таңбасы
бола келіп фонемалық қасиетке ие болуы шарт.
3. Бұл дыбыстар қазақ тілінің ерекшелігін белгілей отырып,
алфавиттік тізімді құрайды.
4. Алынған фонетикалық тұлғалардың өзіндік жасалу қасиетіне орай
дербестік мәні бар болуы қажет.
5. Сұрыпталған дыбыстар сөз жасамда, тіркес құрамында, сөйлемде
маңызды қызмет атқарып келіп, өзіндік орнымен ерекшеленуі шарт.
6. Осы фонетикалық бөлшектер сөйлеу процессін жүзеге асырушы ең
қажетті құралдар, материалдар болғаны жөн.
Мұндай өлшемдер арқылы іріктелген фонетикалық минимумдардың (дыбыс,
әріп,фонема,буын т.б.) құрамына енетін дыбыстар оқыту процессінде бірнеше
топқа жіктеледі:
1. Қазақ тілінің өзіне ғана тін дыбыстар.
2. Қазақ тілі мен оқытылатын ана тілінде (осы жағыдайда: орыс тіліне
тән) ортақ дыбыстар.
3. Қазақ тілі мен ана тіліне ортақ болғанымен, айтылуы мен жасалуы
әр басқа дыбыстар.
4. Қазақ тілінің алфавиттер тізіміне енгенімен, оған тікелей тәне
емес дыбыстар.
Оқушылардың фонетикалық дағдыларын дамытудың жолы-материалды үнемі
қайталап отыру. Тілдік ортаны жоғалтпай адамдар арасында үздіксіз сөйлесу,
тілдесу процесін жүзеге асыру. Фонетикалық талдау мазмұнына қарай дыбыс
жүйесі бойынша талдау, үндестік заңы бойынша талдау болып екіге бөлінеді.
Фонетикалық талдау көлеміне қарай жай талдау, күрделі талдау болып
бөлінеді. Фонетикалық талдау орындалу орнына қарай тақтада талдау, орнында
отырып талдау болады. Қазіргі таңда фонетикалық талдауды сатылай комплексті
түрде жүргізу құпталып жүр.
Фонетика бойынша берілетін білімнің мүмкіндік деңгейіне қойылатын
талаптар:
- дыбыстардың фонемалық қасиеттерін білу, сөздің лексикалық
мағынасы мен дыбыстардың өзара байланысын түсіну;
- фонетикалық терминдерді дұрыс пайдаланып, тілдік категориялардың
мәнін ұғу;
- дауысты, дауыссыз дыбыстардың іштей жіктелуін білу, оларды
артикуляциясына қарай айыра білу;
- қазақ тілінің халықтық сипатын танытатын тілдегі дыбыстық үйлесім
мен үндестіктің (сингармонизм) тіл мәдениетімен байланыстылығын ұғыну және
орынды пайдалану;
- қазақ әліпбиінің құрамындағы төл дыбыстар мен орыс тілінен енген
дыбыстардың өзара қарым-қатынасын меңгеру;
- ауызекі сөйлеу және жазба тілдеріндегі сөздерді әдеби тіл
нормаларына сай қолдана білу, орфоэпиялық, орфографиялық заңдылықтарды
түсініп, оның коммуникативтік біліктілікпен байланысын тану.
Мектепте фонетиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері. Фонетикадан
берілетін білім мазмұны мен меңгерілетін ұғымдардың жүйесі. Фонетиканы
оқыту ұстанымдары мен әдіс-тәсілдері. Фонетикалық талдау. Фонетикалық
жаттығу және оның негізгі түрлері. Фонетикалық диктанттар.
Жазуды меңгеруде лингвистикалық жақтан үйретілетін келесі мәселе –
орфография. Ол белгілі сөзді әріптік таңбалар арқылы дұрыс жаза білудің
ережесі. Мұндайда ережені оқытып, сауатты меңгеруі үшін жаттығу жұмыстарын
жүргізу керек. Себебі, жазуда кеткен кемшіліктер оқуға да, жазуға да зиян
келтірері сөзсіз. Фонетикадан берілетін мағлұматтар мен жаттығуларды тек
дұрыс жазу, емле үшін ғана пайдаланып қоймайды, сонымен қатар оқушыларды
әдеби тіліміздің нормасын сақтап оқуға үйрету үшін де қолдануға болады. Оқу
сабақтарында оқушылардың жауаптарында, әңгімелерінде байқалған орфоэпиялық
қателер, теріс айтылған сөздер түзетіліп, сөз ішіндегі, сөз аралығындағы
дыбыстардың құбылуы ескеріліп отырылады.
Фонетикалық жаттығулардың міндеті - балалардың айтылған буындар мен
дыбыстарды жақсы айыра алуын және оларды балалар дұрыс, анық айтып
берулерін қамтамасыз ету. Фонетикалық жаттығулар арқылы кейбір балалардың,
жоғарыда көрсетілгендей, тілін тістеп сөйлеу, сақауланып сөйлеу, қайсібір
дыбысты қалдырып кетіп сөйлеу немесе с мен ш, р мен л, ж мен з
сияқты дыбыстарды шатастырып айту кемшіліктері жойылады. Мұндай кемшіліктер
оқуға да, жазуға да зиян келтіретіні сөзсіз.
Морфологиялық жаттығулар
Морфологиялық жаттығулар оқушылардың түбір мен қосымшаны ажырата
білуіне, қосымшаларды сауатты қолдана білуіне көмектеседі. Қосымшаның
жалғау мен жұрнақ болып бөлінуін және олардың айырмашылығын терең меңгеріп
шығуына жаттығу жұмыстары басты рөль атқарады.
Морфологиялық жаттығулардың мақсаты- ана тілінің морфологиялық
құрылысын оқушыларға саналы түрде меңгерту. Мазмұны жағынан морфологиялық
жаттығулар екі түрлі болады; 1) сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулар, 2)
сөз таптарын оқу барысындағы жаттығулар[5].
Сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулардың сөздің морфологиялық
құрамын, мағыналы бөлшектерін, морфемаларды саналы түрде меңгеріп алу үшін
мәні зар. Сөздің морфологиялық құрамын талдау, көбінесе сол сөздің мәнін
дұрыс ұғынып алуға жәрдем етеді, сөздің мағыналы әрбір элементі - түбір,
жұрнақ, жалғау- бұлардың әрқайсысы өзінше сөзге мән береді, ал осы
мәндердің жинағы бірігіп, сөздің жалпы мағнасын тудырады. Морфемаларды
соның ішінде жұрнақты айыра білудің балалардың тілін жетілдіру үшін де зор
мәні бар. Өйткені бұл жаңа сөздер жасауға және сол сөздерді орынды жерінде
қолдана білуге мүмкіндік береді.
Сөз тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынандай
талаптар қойылады: 1) алдымен, мүмкіндігіне қарай, негізгі түбірлерді, онан
әрі туынды түбірлерді, ең соңында түбірлес сөздерді талдайтындай жағдай
жасалады, 2) белгілі бір сөздердің ішінен негізгі түбірді тапқызу үшін, сол
негізгі түбірден жасалатын туынды сөздермен салыстыру жұмысы ескеріледі, 3)
туынды сөздер мен негізгі түбірді ажырату барысында мағына жағына назар
аударылады[6].
Сөз таптарын оқыту барысында жүргізілетін жаттығулар сөздерді
белгілі бір топқа біріктіріп, жүйелеуге үйретеді, жаттығу жұмыстарының
барысында оқушылар әрбір сөз табының қасиетін, ерекшеліктерін саналы
түсінеді, септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын меңгереді, оларды
жазбаша, ауызша сөйлегенде дұрыс, орынды қолдана алады.
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығулар:
1) текстен керекті сөздерді тапқызу,
2) керекті сөздерді қосып, өздіктерінен сөйлемдер немесе әңгіме
құрастыру,
3) сөздің мағынасын түсініп, сөйлемдегі қызметін байқату,
4) сөздердің лексикалық жағынан болсын, грамматикалық жағынан
болсын, қалай өзгеретінін аңғарту,
5) мағына және тұлға жағынан қандай ұқсастық, айырмашылық барын
салыстыру арқылы анықтау,
6) ұқсас сөздерді топтату,
7) байқағанқұбылыстары жөнінде жеке-жеке қорытындылар шығару сияқты
жұмыстарды қамтиды.
Морфология сөз құрамын , оның өзгеруін, сөздердің жасалуын
қарастырса, синтаксис сөз тіркестерін, сөйлемдердің түрлерін, олардың әр
түрлі құрылымдық сипатын қарастырады. Грамматиканың бұл салалары өзара
тығыз байланыста болады. Сөз тілдің материалы болғандықтан, сөз құрамын,
сөздің іштей өзгеруін, сырттай түрленуін, мағынаның жасалуын, олардың әр
түрлі құрылымдық сипатын грамматикалық құрылыс ретінде грамматика
зерттейді. Олай болса, грамматика дегеніміз тілдің грамматикалық құрылысын
зерттейтін ғылым. Ал грамматикалық құрылыс деп сөз құрамының өзгеруі,
түрлену, мағына тудыру, сөздердің тіркесу, сөйлем құрау туралы ережелерінің
жиынтығын айтамыз.
Лексикалық жаттығулар
Тіл үйрету процесінде ең маңызды орын ала тын материал – лексика.
Белгілі бір тілді үйрену үшін лексиканы оқытудың өзіндік ерешеліктері бар.
Адам қай тілде сөйлегісі келсе де, сөздік қордан өзіне қажетті лексикалық
тұлғаларды білмесе, біріншіден, айтайын деген ойды жеткізе алмайды,
екіншіден, басқа біреудің айтқан сөзін, ойын түсінбейді. Демек, адам
сөйлесу, пікірлесу үшін тілдік қолданысқа керекті лексикалық құралдарды
үйренбесе, тілдік қатынаста да жүзеге аспайды.
Тілдік қатынасты іске асыратын күрделі кезең – тілдсім кезеңі. Бұл
кезең алдымен сөйлесуге қатысты болса, ең маңызды лексикалық материал –
сөзге және оны қолдана білуге келіп тіреледі. Өйткені адам сөйлей білу
үшін, бір – бірімен тілдесу үшін айтайын деген ұғымға қатысты сөздерді
дұрыс жұмсаудың амалдарын меңгеру керек. Лингвистикалық әдебиеттерде,
негізінен, сөздің екі жағы қарастырылған. Ол: сөздің қалпы, яғни сыртқы
пішіні(дыбыс арқылы айтылуы, әріп арқылы жазылуы); сөздің мағынасы, яғни
ішкі мазмұны, мәні. Лексикалық материалдардың бірі – сөзді оқыту жеке
тұлға ретінде оның өзіндік белгілерін анықтаумен байланысты. Сөзге тән
мұндай белгілер мыналар:
1. Сөз – белгілі бір ұғымдарға қатысты семантикалық мәндерді білдіреді
және осы семантикалық қасиеттерді әрі сақтаушы, әрі жинақтаушы ретінде
тілдік қатынастың ең қажетті тұлғасы болып табылады.
2. Сөз табиғаттағы, өмірдегі әр түрлі құбылыстардың, заттардың, сынның,
мезгілдің, мөлшердің, іс – әрекеттердің т.б. атаулары бола келіп,
номинативтік функцияға ие болады.
3. Сөз бір – байланысу арқылы адамдардың ойын білдіреді де, түсінісу
құралы болудың нәтижесінде қатысымдық қызмет атқарады.
4. Сөз өмір шындығын ғана емес, эмоциялық сезімдерді де білдіреді.
5. Сөз әріптік таңбалардың жиынтығынан құрала келіп, форма мен мазмұнның
бірлігінен тұрады.
6. Сөздің айтылуы артикуляциялық базаның комплекстік қимыл – қозғалысына
қатысты.
7. Сөз басқа лексикалық единицалармен қалыптасқан ережелердің
нәтижесінде тіркесе келіп, сөз тіркесін, сөйлемдерді құрауға негіз
болады және тілдегі ең басты лексикалық тұлға болып табылады.
Сонымен, қатысымдық қызмет атқаратын лексикалық тұлғалар мыналар:
1. Сөз
2. Тұрақты тіркестер.
Лексикалық тұлғаларды сөйлеу кезінде қолдана білу үшін тіл
үйренушінің меңгеруге тиісті ережелер тәртібі:
1. Қажетті сөздер мен сөз тіркестерін игеру.
2. Сөздердің ішкі мәні мен мағынасын, түрлі семантикалық қасиеттерін
жете меңгеру.
3. Тиісті грамматикалық норма арқылы бұл тұлғаларды айтар ойға сәйкес
бір – бірімен тіркестіру, байланыстыру.
4. Мағналық байланысқа түскен тіркестерден сөйлем құрай білу.
5. Сөйлемдерді ойдың жүйесіне сай етіп, мәтін құрамына енгізіп, тілдік
қолданыста пайдалану.
6. Фонетикалық норманы сақтай отырып, осы лексикалық тұлғалардың дұрыс
айтылымын іс жүзіне асыру.
Студенттің сөздік минимумына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақмола облысы білім басқармасы жанындағы
Көкшетау қаласы, (қазақ тілінде оқытылатын)
Ж.Мусин атындағы педагогикалық колледжі МКҚК
Тіл және әдебиет кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
ЖАТТЫҒУ ТҮРЛЕРІ, ЖАТТЫҒУ АРҚЫЛЫ ТІЛ ДАМЫТУ
Мамандық атауы 0111000 Негізгі білім беру
Пәні Қазақ тілін оқыту әдістемесі
Орындаған Г.Қайролла
Ғылыми жетекшісі ф.ғ.м Т.Жоламанова
Курстық жұмысты қорғаған бағасы ______________
Кафедра меңгерушісі ________________ г.ғ.м. О.Бекмагамбетова
Хаттама № ____ ____ ____________ 20__
Көкшетау, 2017
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ЖАТТЫҒУ ТҮРЛЕРІ, ЖАТТЫҒУ АРҚЫЛЫ ТІЛ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың теориялық негізін
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың
практикалық ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...25
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Курстық жұмыс бойынша жетекшінің пікірі
1.________________________
_______________________ (студенттің аты-
жөні)
(жетекшінің аты-жөні)
2. _____________________
________________________
(тобы, бөлімі)
(қорғалған күні, айы,
жылы)
3. Курстық жұмыс тақырыбы бойынша шығармашылық ізденісі, ғылыми сараптауы,
әдебиеттермен жұмыс істеу жүйесі, өз ой-пікірін, көзқарасын жеткізе білу
қабілеттілігі туралы
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _
4. Тақырыптың жаңашылдығы, проблемалық мәселелерді ашудағы студенттің
зеректігі, бейімділігі
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _
5. Курстық жұмыс тақырыбындағы өзекті және негізгі түйінді ашудағы
студенттің қабілеті
туралы
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _
6. Жетекшінің студент еңбегін бағалаудағы ұсынысы
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _
7. Комиссияның шешімі:
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі.
Қазақ тілі сабағындағы грамматикалық жаттығу материалдарымен жұмыс
жүргізу әдістері жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай материалды таңдауға
қойылатын талаптар туады. Жаттығуларды жүргізу үшін алынатын материалдар
бірден-бірге күрделеніп отырылады. Мұндай жаттығу жұмыстарының әдісі -
оқушылардың білімін пысықтап, қалыптастырып, қайрат-жігерін дамытатын
әдістің түрі. Жаттығу жұмысын жүргізу үшін оқытушы, ең әуелі, оның түрлі
мақсатын айқындап алады. Содан кейін оқушыларға жаттығу жұмысының үлгісі
көрсетіліп, орындау тәсілдері түсіндіріледі. Программалап оқыту әдісі
бойынша, жаттығу жұмыстары белгілі бір жүйеге құрылып, жаңаша тәсілдермен
жүргізіледі. Оқытушы оқушылардың жаттығу жұмыстарын тексеріп, дер кезінде
кемшіліктерін түзетіп отыруы, оқушының сауатты жазуына ықпалын тигізеді.
Жаттығу түрлері арқылы оқушылардың оқу материалын қалай ұғынғаны
айқындалады, яғни жаттығу әдісі оқыту ісінің теориясын практикасымен
байланыстыру принципін жүзеге асырады. Сабақтағы жаттығу жұмысы оқушылардың
қандай тілдік материалмен жұмыс жасауына қарай фонетикалық, лексикалық,
морфологиялық, синтаксистік, т.б. болып бөлінеді. Шәкірттердің алған
білімдерін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларды орындауда мынадай
талаптар қойылады: 1. Белгілі бір жаттығуды орындау үшін оқушылардың сол
жаттығуларды орындай алатындай білімі болуы шарт. 2. Жаттығу оқушының тілге
қызығуын, ынтасын арттыруы тиіс. 3. Жаттығу кездейсоқ болмай, белгілі бір
жүйемен келуі керек. 4. Өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру қажет. 5.
Шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болуы керек. Жаттығуды
іріктеу барысында шамамен мынандай талаптар қамтылуы тиіс: 1) жаттығудың
өтілген тақырыпты пысықтауға, бекітуге бағытталуы; 2) жаттығудың
талаптарының түрлі болуы оқушылардың бойында түрлі дағдыларды
қалыптастыратыны ескерілуі керек. Бұл талап-тілектердің орындалу,
орындалмауы мұғалімнің қабілетіне және оқулықтағы жаттығулар сапасына да
байланысты. Сыныптағы жаттығулар көбіне бірге талданады, түсініксіз болса,
мұғалім тарапынан бағыт-бағдар беріледі. Қандай қиын жаттығуды да
табандылықпен орындауға мүмкіндік бар. Жаңа тапсырмаға байланысты
жаттығулардың біразы сыныпта орындалып барып, осыған ұқсас жаттығулар үйге
беріледі. Үйге берілетін жаттығулар мазмұн мен сипаты жағынан оқушыға
таныс, орындалуы аса қиындық келтірмейтін, жалықтырмайтын, тым ұзақ емес,
әрі тәсіліне қарай аралас тұрғыда болғаны жөн. Мұғалімнің оқулық
жаттығуларымен шектеліп қоймай, шығармашылық бағыттағы тапсырмаларды өз
тарапынан беруі тәжірибеде кездеседі. Ол көбінесе, қатыстырып сөйлем жаз...
көркем шығармадан теріп жаз, сұрақтарға жауап бер, жанұя мүшелерінен сұхбат
ал, мәтін ішінен керекті сөзді тап, талда деген сияқты сипатта болады.
Қосымша берілетін бұл іспеттес жаттығулардың басы артық деп айту қиын.
Құрастыру, қазақша реферат салыстыру, талдау, табу, топтау, дәлелдеу,
қорытынды шығара білу дағдыларын қалыптастыратын жаттығулардың әр сабақта
жүргізілуі мұғалімнің шеберлік қабілетіне, табандылығына байланысты.
Жаттығу жұмыстары оқушыға теория мен практиканы ұштастыруға өте тиімді.
Өздігінен білімін сынап, нығайтуда өте қолайлы.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл
дамытудың тиімді жолдарын көрсету
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың теориялық негізін
көрсету;
- Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытуды практикамен
ұштастыру;
- Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың жолдарын талдай
отырып сараптама жасау, қорытындылау.
І ЖАТТЫҒУ ТҮРЛЕРІ, ЖАТТЫҒУ АРҚЫЛЫ ТІЛ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1Жаттығу түрлері, жаттығу арқылы тіл дамытудың теориялық негізін
көрсету
Тіл дамыту барысында жаттығу жұмыстарының рөлі өте маңызды. Қазақ
тілі сабақтарында жүргізілетін жаттығу жұмыстары жүйелі, мағыналы, тиімді
болу керек. Сол себепті дұрыс жоспарланған жаттығулар жүйесі оқыту үдерісін
сапалы өткізуге, тақырыпты тез меңгеруіне әсер етіп, нәтижесінде өз ойын,
пікірін, болып жатқан оқиғаны дұрыс бағалап айта білуге үйренеді. Әрбір
меңгерілген білім бойынша жұмысты тиянақты орындауға дағдыландырады. Қазақ
тілі сабақтарында грамматиканы оқыту, фонетиканы меңгеру, лексика бойынша
жүйелі білімдерін қалыптастыруда жаттығу жұмыстарының маңызы өте зор.
Оқушылар фонетика, лексика, грамматикалық материалды оқулық пен
бағдарламаға сай меңгергендерімен, жаттығу жұмыстары тұрақты жүргізілмесе,
білімдері тиянақты болмайды, үйренгендерін тез ұмытып қалады. Сондықтан да
оқытушы сапалы да терең, берік білім бергісі келсе, жаттығу, дағдыландыру
жұмыстарын жүргізіп отыруы тиіс.Әрбір оқытушы оқушылардың керекті
дағдыларын қалыптастыратын және қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да ұқсас
құбылыстарына қолдана алатын жаттығу әдістерін білгені жөн. Жаттығу
нәтижесінде оқушылар алған теориялық білімдерін практикада тез де дәл
қолдана алу дәрежесіне ие болады. Жаттығу арқылы оқушылардың алған
білімдері нығайтылып, нақтыланып қана қоймайды, сонымен қатар өз беттерімен
жұмыс жасауға үйренеді, ойлау қызметтерін жақсартады. Өйткені, оқушылар
жаттығу жұмыстарын жүргізу кезеңінде үздіксіз талдау, жинақтау жұмыстарын
жасайды, жаттығу жұмыстары арқылы білімдерін жүйелейді.
Жаттығулар оқушылар қандай тілдік материалдармен жұмыс жасауына
қарай фонетикалық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік жаттығулар болып
бөлінетінін білеміз. Қазақ тілі сабағындағы грамматикалық жаттығу
материалдарымен жұмыс жүргізу әдістері жаттығу жұмыстарының жүйесіне қарай
материалды таңдауға қойылатын талаптар туады. Жаттығуларды жүргізу үшін
алынатын материалдар бірден-бірге күрделеніп отырылады. Мұндай жаттығу
жұмыстарының әдісі- оқушылардың білімін пысықтап, қалыптастырып, қайрат-
жігерін дамытатын әдістің түрі. Жаттығу жұмысын жүргізу үшін оқытушы, ең
әуелі, оның түрлі мақсатын айқындап алады. Содан кейін оқушыларға жаттығу
жұмысының үлгісі көрсетіліп, орындау тәсілдері түсіндіріледі. Программалап
оқыту әдісі бойынша, жаттығу жұмыстары белгілі бір жүйеге құрылып, жаңаша
тәсілдермен жүргізіледі. Оқытушы оқушылардың жаттығу жұмыстарын тексеріп,
дер кезінде кемшіліктерін түзетіп отыруы, оқушының сауатты жазуына ықпалын
тигізеді.[2] Жаттығу түрлері арқылы оқушылардың оқу материалын қалай
ұғынғаны айқындалады, яғни жаттығу әдісі оқыту ісінің теориясын
практикасымен байланыстыру принципін жүзеге асырады. Сабақтағы жаттығу
жұмысы оқушылардың қандай тілдік материалмен жұмыс жасауына қарай
фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік, т.б. болып бөлінеді.
Шәкірттердің алған білімдерін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларды
орындауда мынадай талаптар қойылады:
1. Белгілі бір жаттығуды орындау үшін оқушылардың сол жаттығуларды
орындай алатындай білімі болуы шарт. 2. Жаттығу оқушының тілге қызығуын,
ынтасын арттыруы тиіс. 3. Жаттығу кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен
келуі керек. 4. Өз бетінше жұмыс істеуге дағдыландыру қажет. 5.
Шығармашылықты талап ететін жаттығулар көбірек болуы керек. Жаттығуды
іріктеу барысында шамамен мынандай талаптар қамтылуы тиіс:1) жаттығудың
өтілген тақырыпты пысықтауға, бекітуге бағытталуы; 2) жаттығудың
талаптарының түрлі болуы оқушылардың бойында түрлі дағдыларды
қалыптастыратыны ескерілуі керек.[3] Бұл талап-тілектердің орындалу,
орындалмауы мұғалімнің қабілетіне және оқулықтағы жаттығулар сапасына да
байланысты. Сыныптағы жаттығулар көбіне бірге талданады, түсініксіз болса,
мұғалім тарапынан бағыт-бағдар беріледі. Қандай қиын жаттығуды да
табандылықпен орындауға мүмкіндік бар. Жаңа тапсырмаға байланысты
жаттығулардың біразы сыныпта орындалып барып, осыған ұқсас жаттығулар үйге
беріледі. Үйге берілетін жаттығулар мазмұн мен сипаты жағынан оқушыға
таныс, орындалуы аса қиындық келтірмейтін, жалықтырмайтын, тым ұзақ емес,
әрі тәсіліне қарай аралас тұрғыда болғаны жөн. Мұғалімнің оқулық
жаттығуларымен шектеліп қоймай, шығармашылық бағыттағы тапсырмаларды өз
тарапынан беруі тәжірибеде кездеседі. Ол көбінесе, қатыстырып сөйлем жаз...
көркем шығармадан теріп жаз, сұрақтарға жауап бер, жанұя мүшелерінен сұхбат
ал, мәтін ішінен керекті сөзді тап, талда деген сияқты сипатта болады.
Қосымша берілетін бұл іспеттес жаттығулардың басы артық деп айту қиын.
Құрастыру, қазақша реферат салыстыру, талдау, табу, топтау, дәлелдеу,
қорытынды шығара білу дағдыларын қалыптастыратын жаттығулардың әр сабақта
жүргізілуі мұғалімнің шеберлік қабілетіне, табандылығына байланысты. Мұның
бәрі мұғалім үшін жаңалық емес, қайта Нені үйреттім?, Қандай дағды мен
іскерлік қалыптастырдым?, Жаттығудың орны мен қызметі қаншалықты? деген,
сұрақтарға байланысты пікірді ортаға салады.[4] Әрбір ұстаз оқушыларға
керекті дағдыларды қалыптастыратын немесе қалыптасқан дағдыны тілдің басқа
да ұқсас құбылыстарында қолдана алатын жаттығу әдістерін білгені жөн.
Жаттығу арқылы балалардың алған білімдері нығайтылып, нақтыланып қана
қоймайды, сонымен қатар өз беттерінше жұмыс жасауға, ойлау қабілетін
дамытуға дағдыланады. Оқушылар жаттығу кезеңінде үздіксіз талдау, жинақтау,
бір тұлғаны екінші тұлғамен салыстыру, абстракциялау, жалпылау жұмыстарын
жүргізеді.[2] Жаттығулар оқушылар қандай тілдік материалдармен жұмыс
жасауына қарай фонетикалық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік
жаттығулар болып бөлінетінін білеміз.
Грамматиканы оқытуда жаттығу жұмысының мәні зор. Оқушылар
грамматикалық материалды оқулық пен программаға сай білгендерімен
(терминдерді меңгереді, анықтамаларды индуктивтік жолмен есте қалдырады),
жаттығу жұмыстары жүргізілмесе, ол ұзаққа бармайды, ұмытылып қалады.
Сондықтан да мұғалім оқушыларға грамматикадан саналы да терең, тұрақты да
берік білім бергісі келсе, жаттығу, дағдыландыру жұмыстарын жүргізу арқылы
олардыңдағдыларын қалыптастыратын және қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да
ұқсас құбылыстарына тасымалдай алатын (ережелерді жаңа фактілерге қолдана
алатын) жаттығу әдістерін білуге тиіс. Жаттығу нәтижесінде оқушылар алған
теориялық білімдерін практикада тез де дәл қолдана алу дағдысына ие болады.
Жаттығу арқылы балалардың алған білімдері нығайтылып, нақтыланып қана
қоймайды, сонымен қатарөз беттерімен жұмыс жасауға, ойлау қызметіне
дағдыланады. Өйткені оқушылар жаттығу процесінде үздіксіз анализ-синтез
жасайды, бір тұлғаны екінші тұлғамен салыстырады, абстракциялайды,
жалпылайды, жаттығу арқылы білімін жүйелейді. Грамматикалық жаттығулар,
оқушылардың қандай тілдік материалмен жұмыс жасауына қарай, фонетикалық,
морфологиялық, синтаксистік және лексикалық болып бөлінеді[13].
Фонетикалық тұлғаларды оқыту.
Қазақ тілін үйренуде тілдің дыбыстық ерекшеліктерін меңгерудің
маңызы зор. Дыбыстарды дұрыс айта білу – түсінікті сөйлеудің ең негізгі
шарты.[1.177]
Рас, лингвистикалық және әдістемелік әдебиеттерде дыбыстарды айта
білу дағдысына байланысты бекіген апросимация принципі бар. Бұл принціпті
барлық әдіскерлер мен тілшілер еңбектерінде негіз етіп алады.
Апросимация принціпі дегеніміз – үйренетін тілдің дыбысталуы
кезінде оны сол тілге бейімдеп, жақындатып айту. Бұл принціп бойынша,
дыбысты, яғни сөзді айту барысында әр ұлттың тілдік акцентін сақтау шарт.
[1.178]
Фонетикалық дағдыларды меңгерту – сөйлеу кезінде сөздің құрамындағы
дыбыстарды дұрыс айта білу және жазылған әріптік таңбаларды тілдік дұрыс
айта білу және жазылған әріптік таңбаларды тілдік дұрыс қолдану арқылы
түсінікті сөйлеу тәжірибелерін жан – жақты игеру. Яғни бұл дұрыс сөйлей
білу мен сөйлеген сөзді дұрыс түсіне білу дағдыларын меңгеру дегенді
білдіреді. Тілдік дыбыстарды үйрету барысында жазылған әріп пен жазбаша
сөзден гөрі, айтылған дыбыс пен ауызша сөз әлдеқайда есте сақталады.
Басында сөздің дыбысталуы дұрыс айтылмаса, не дұрыс үйретілмесе оны
кейін түзету өте қиын. Ол сөйлесудегі әдетке айналады да, оқушы
басқашатайту нормасын қабылдамайды.
Сонымен қатар фонетикалық дағдыларды игеру әдістері қанша жақсы
нәтижеге жетсе де, кейіннен тоқтап қалмай, үнемі қайталанып, іске асырылып
отыруы қажет. Фонетикалық дағдыларды игеруді күн сайын,сабақ сайын
жетілдіріп отыру керек. Ол үшін әр түрлі ерекшеліктерді білуге тура келеді.
Мысалы:
1. Дыбыстардың жасалуына қатысты артикуляциялық базаны игеру.
2. Дыбыстардың айтылуына байланысты ерекшеліктерді білу.
3. Дыбыстардың естілуіне қатысты өзгешеліктерді тану.
4. Дыбыстардың қолданылу ережелеріне қатысты ерекшеліктерді меңгеру.
Дыбыстардың жасалуына қатысты ерекшеліктерге фонетикалық
тұлғалардың пайда болуы, олардың жасалуына қатысты дыбыстау мүшесі мен
сөйлеу мүшесінің қимыл - қозғалысы жатады. Сондықтан сөйлесім әрекетінің
тәлдесім, айтылым, тыңдалым түрлері арқылы іске асуы дыбыстардың
артикуляциялық базасына қатысты болады.
Мысалы, қазақ тілінің дыбыстарының жасалуы ауыз куысы мүшелері мен
көмейге тығыз байланысты. Әсіресе ерін,тіл, тіс, дауыс шымылдығының
белсенді қимыл әрекеті мен қызметі дауыстылар мен дауыссыздарға бірдей ықал
етеді. Қазақ тілі дыбыстарының жасалуы қаншама тілшілердің еңбектеріне
өзекті зерттеу болды. Осының өзі – ақ оның маңызды мәселе екенін
дәлелдейді.
Дыбыстардың айтылуына байланысты ерекшеліктер фонациялық ауаның
қозғалысына қарай танылады. Дыбыстарды айту, сөздерді дауыстап жүргізу
фонациялық ауаның жиілігін, ықпалын, әуезін ескеруді талап етеді. Мысалы,
қазақша а, о т.б. дыбыстардың айту созылыңқылығы, басқа тілдегі осы
дыбыстардың айтылуымен тепе – тең емес, сол себепті осының бәрін оқушыға
ден қою арқылы дұрыстап түсіндіріп, ұғындыру керек. Айтылуы, жасалуы
ерекшеліктері бар әріптер (қ,ғ,ң,і,ә,ү,ұ,ө,һ) орнына орыс сыныптарында өз
ана тіліне ұқсас әріптерді ( к,г,н,е,о,и,у) қойып оқығанын қоспағанда, өз
ана тіліндегі бар әріптерді өзін де дұрыс оқымайтындары байқалады. Мысалы,
кел деген сөзді кель деп жіңішкертіп оқиды. Енді осы дыбыстарды
оқушыларға қалай меңгертеміз деген мәселеге көшейік. Мысалы, ы дыбысы
(әрпі) былай түсіндіріледі.
- Произносите звук ы и скажите, что делается с губами? (оқушылырға
ойлануға сәл ғана уақыт беріп, кейін жауаптарын күтпестен, ойын ары
қарай жалғастыра береді). Губы чуть растягиваются, язык приподнят к
небу. (осы айтқандарды оөушылардың өздеріне айтып түсіндіп, байқату
керек).
- Произносите букву к и скажите, что делается с губами и языком?
(Мұғалім осы кезде оқушылардың өздеріне ең алдымен іштей, сонан соң
дауыстап к дыбысын айтқызып, өзі бұл дыбысты айтқан кездегі
еріннің, тілдің жағдайларын тағыда қайталап түсіндіреді. Можно ли
звук к тянуть как ы, или і деген секілді сұрақтар қойып,
пысықтау жаттығуларын жасатады. [4, 21-28]
Қазақ тіліндегі дыбыстардың айтылуы мен жасалуын үйрету мұғалімнің
шеберлігін ғана емес, бірнеше тәсілді қатар меңгерген әдісқойлылығын да
қажет етеді. Өйткені сабақты оқытушы тек дыбыстардың жасалуын оқытумен
шектесе, сөйлеуді үйрету мақсатына жетпейді.
Дыбыстардың естілуіне қатысты ерешеліктер олардың жасалуы мен
айтылуынан келіп туындайды. Дыбыс алдымен жасалып, сонан соң айтылғаннан
кейін барып естіледі. Естілген дыбысты дұрыс қабылдағанда, оның айтылу
ерекшелігін білгенде ғана сөз түсінікті болады.
Қазақ тілінің жалғамалы тіл ретіндегі заңдылықтарының бәрі түбір
мен қосымшаның қандай дыбыс,фонема,буындар арқылы жалғануына байланысты
екенін оқытушылар біледі. Дыбыстардың осы жасалу, айтылу, естілу, қолдану
қасиеттерін меңгеруге сай фонетикалық дағдылардың даммуын бірнеше кезеңге
бөлуге болады.
1. Айту және есту дағдыларының қалыптасуы.
2. Айту және есту дағдыларының сақталуы.
3. Айту және есту дағдыларының жетілуі.
Фонетикалық дағдылардың сақталу,тұрақталу кезеңіне байланысты
жүргізілетін жұмысар: лексико – грамматикалық материалдарды қоса отырып,
фонетикалық жаттығуларды орындату, ауызша оқыту жіне айтқызу, мәтінмен,
суретпен фонетикалық жұмыс жүргізу.
Фонетикалық дағдылардың жетілуі, даму кезеңіне орай жүргізілетін
жұмыстар: фонетикалық тапсырмаларды өз бетімен орындау, ауызша ойды жеткізу
барысында дыбыстардың айтылуын жаңа сөздермен байланысты қарастыру, тың,
жаңа тілдік материалдармен жұмыс істеу. Фонетикалық дағдылардың қай кезеңі
болсын оқылым, жазылым, тыңдалым, сөйлесім әрекеттерімен және олардың
негізгі ерекшеліктерін игерумен қатар жүреді. Фонетикалық дыбыстармен
танысу көрнекілік арқылы дыбысты сөз құрамында не мәтін ішінде көрсетуден
басталады. Үйретілетін дыбыстар сөйлеу ыңғайына байланысты алынады.
Сондықтан бірінші сабақтан бастап, жасалуы күрделі фонемалар енгізіле
береді.
Тіл үйренушілерге енді жаңа буындар, сол буындармен сөздер,
сөздермен тіркестер және сөйлемдер құрау үшін жаттығулар беріліп, олардың
өз ойларын осы үйренген дыбыстар, сөздер арқылы айтуға жетелеуге болады.
Дыбыстарды ауызша айтқызу әр түрлі формалармен жүреді:
- Хормен айтқызу;
- Жеке айтқызу;
- Жұппен айтқызу;
- Сыңармен айтқызу.
Хормен айтқызу оқушыларды жасқанудан, ұялудан сақтайды. Бірігіп
айтылған дыбыс нық әрі анық естілледі. Содан есте жақсы қалады.
Жеке айтқанда оқушы көпшілікпен бірігіп айтқан дыбысын нақтылай
түседі, есінде жақсы қалдырады, кемшіліктерін түзетуге мүмкіндік алады.
Жұппен айтқанда, оқушылар мұғалімнің айтқанын қайталап отырып,
дыбыс артикуляциясын бірігіп меңгеруге үйренеді, бірінің білмегенін бірі
түзетіп өзара жұмыс жасайды.
Сыңармен айтуда жұптың құрамындағы оқушының біреуі мұғалімнің
айтқанан қайталайды, сұрағына жауап береді. Мұғалім жұптың сыңарларын
ауыстырып отырады. Бұл оқытушының жаңа буындарды, сөздерді, тіркестерді
үзбей қосып отыруына жағдай жасайды. Тіл үйренушілерді ынталандырады.
Оқушылардың ойында фонетикалық дағдылардың тұрақталуын қамтамасыз
ету үшін жүргізілетін фонетикалық жаттығулар шағын көлемді лексико-
грамматикалық материалдарды біріктіре отырып, дыбыстарды жете меңгеруге
мүмкігдік жасайды. Мұндай жаттығулар жасағанда қатарынан бірнеше мақсат қою
дұрыс емес, өйткені оқушылар ынтасы бірнеше жаққа бөлінеді. Мысалы,
Берілген сөйлемдерді бірінші жаққа қойып айтыңдар да, жуан дауысты
дыбыстары бар сөзді бөлек көрсетіңдер,- деген тапсырмалары бар
карточкаларды оқушыларға таратады. Оқушылардың біруі тапсырмаларды орындап,
екінші түрлі жаттығуға көшеді.
Сабақта қазақ тілі дыбыстарын өту бірнеше сатыдан тұрады:
1. Дыбыстың таңбасын жазып көрсету;
2. Дыбысты ауызша оқу;
3. Дыбыстың айтылу ерекшелігін түсіндіру;
4. Дыбыстың артикуляциясын таспалар, аудиқұралдар т.б. арқылы тыңдату;
5. Дыбысты оқушылардың өзіне айтқызу;
6. Дыбысты буын, сөз құрамында таныстыру;
7. Дыбысты тіркесте қолдана білу;
8. Дыбысты меңгеруге арналған жаттығулар орындату.
Дыбысты толық меңгеруге арналған жаттығулар ауызша да, жазбаша да
орындала береді. Мұндай жаттығулар бірнеше түрге бөлінеді және бір сабақта
бірнеше жаттығу жұргізіледі. Жаттығулардың атқаратын қызметі де, мақсаьы да
әдістері де түрліше болады.
Фонетикалық минимумды таңдап алудың негізгі өлшемдерін белгілеп
алған жөн. Мұндай өлшемдер мыналар:
1. Оқытылатын дыбыстар фонетикалық жүйеден тұрақты орын алған, оқуға
да, жазуға да тікелей қатысы бар, жиі қолдатылатын тұлғалар болуы
керек.
2. Фонетикалық минимумға кіретін дыбыстардың өзіндік әріптік таңбасы
бола келіп фонемалық қасиетке ие болуы шарт.
3. Бұл дыбыстар қазақ тілінің ерекшелігін белгілей отырып,
алфавиттік тізімді құрайды.
4. Алынған фонетикалық тұлғалардың өзіндік жасалу қасиетіне орай
дербестік мәні бар болуы қажет.
5. Сұрыпталған дыбыстар сөз жасамда, тіркес құрамында, сөйлемде
маңызды қызмет атқарып келіп, өзіндік орнымен ерекшеленуі шарт.
6. Осы фонетикалық бөлшектер сөйлеу процессін жүзеге асырушы ең
қажетті құралдар, материалдар болғаны жөн.
Мұндай өлшемдер арқылы іріктелген фонетикалық минимумдардың (дыбыс,
әріп,фонема,буын т.б.) құрамына енетін дыбыстар оқыту процессінде бірнеше
топқа жіктеледі:
1. Қазақ тілінің өзіне ғана тін дыбыстар.
2. Қазақ тілі мен оқытылатын ана тілінде (осы жағыдайда: орыс тіліне
тән) ортақ дыбыстар.
3. Қазақ тілі мен ана тіліне ортақ болғанымен, айтылуы мен жасалуы
әр басқа дыбыстар.
4. Қазақ тілінің алфавиттер тізіміне енгенімен, оған тікелей тәне
емес дыбыстар.
Оқушылардың фонетикалық дағдыларын дамытудың жолы-материалды үнемі
қайталап отыру. Тілдік ортаны жоғалтпай адамдар арасында үздіксіз сөйлесу,
тілдесу процесін жүзеге асыру. Фонетикалық талдау мазмұнына қарай дыбыс
жүйесі бойынша талдау, үндестік заңы бойынша талдау болып екіге бөлінеді.
Фонетикалық талдау көлеміне қарай жай талдау, күрделі талдау болып
бөлінеді. Фонетикалық талдау орындалу орнына қарай тақтада талдау, орнында
отырып талдау болады. Қазіргі таңда фонетикалық талдауды сатылай комплексті
түрде жүргізу құпталып жүр.
Фонетика бойынша берілетін білімнің мүмкіндік деңгейіне қойылатын
талаптар:
- дыбыстардың фонемалық қасиеттерін білу, сөздің лексикалық
мағынасы мен дыбыстардың өзара байланысын түсіну;
- фонетикалық терминдерді дұрыс пайдаланып, тілдік категориялардың
мәнін ұғу;
- дауысты, дауыссыз дыбыстардың іштей жіктелуін білу, оларды
артикуляциясына қарай айыра білу;
- қазақ тілінің халықтық сипатын танытатын тілдегі дыбыстық үйлесім
мен үндестіктің (сингармонизм) тіл мәдениетімен байланыстылығын ұғыну және
орынды пайдалану;
- қазақ әліпбиінің құрамындағы төл дыбыстар мен орыс тілінен енген
дыбыстардың өзара қарым-қатынасын меңгеру;
- ауызекі сөйлеу және жазба тілдеріндегі сөздерді әдеби тіл
нормаларына сай қолдана білу, орфоэпиялық, орфографиялық заңдылықтарды
түсініп, оның коммуникативтік біліктілікпен байланысын тану.
Мектепте фонетиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері. Фонетикадан
берілетін білім мазмұны мен меңгерілетін ұғымдардың жүйесі. Фонетиканы
оқыту ұстанымдары мен әдіс-тәсілдері. Фонетикалық талдау. Фонетикалық
жаттығу және оның негізгі түрлері. Фонетикалық диктанттар.
Жазуды меңгеруде лингвистикалық жақтан үйретілетін келесі мәселе –
орфография. Ол белгілі сөзді әріптік таңбалар арқылы дұрыс жаза білудің
ережесі. Мұндайда ережені оқытып, сауатты меңгеруі үшін жаттығу жұмыстарын
жүргізу керек. Себебі, жазуда кеткен кемшіліктер оқуға да, жазуға да зиян
келтірері сөзсіз. Фонетикадан берілетін мағлұматтар мен жаттығуларды тек
дұрыс жазу, емле үшін ғана пайдаланып қоймайды, сонымен қатар оқушыларды
әдеби тіліміздің нормасын сақтап оқуға үйрету үшін де қолдануға болады. Оқу
сабақтарында оқушылардың жауаптарында, әңгімелерінде байқалған орфоэпиялық
қателер, теріс айтылған сөздер түзетіліп, сөз ішіндегі, сөз аралығындағы
дыбыстардың құбылуы ескеріліп отырылады.
Фонетикалық жаттығулардың міндеті - балалардың айтылған буындар мен
дыбыстарды жақсы айыра алуын және оларды балалар дұрыс, анық айтып
берулерін қамтамасыз ету. Фонетикалық жаттығулар арқылы кейбір балалардың,
жоғарыда көрсетілгендей, тілін тістеп сөйлеу, сақауланып сөйлеу, қайсібір
дыбысты қалдырып кетіп сөйлеу немесе с мен ш, р мен л, ж мен з
сияқты дыбыстарды шатастырып айту кемшіліктері жойылады. Мұндай кемшіліктер
оқуға да, жазуға да зиян келтіретіні сөзсіз.
Морфологиялық жаттығулар
Морфологиялық жаттығулар оқушылардың түбір мен қосымшаны ажырата
білуіне, қосымшаларды сауатты қолдана білуіне көмектеседі. Қосымшаның
жалғау мен жұрнақ болып бөлінуін және олардың айырмашылығын терең меңгеріп
шығуына жаттығу жұмыстары басты рөль атқарады.
Морфологиялық жаттығулардың мақсаты- ана тілінің морфологиялық
құрылысын оқушыларға саналы түрде меңгерту. Мазмұны жағынан морфологиялық
жаттығулар екі түрлі болады; 1) сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулар, 2)
сөз таптарын оқу барысындағы жаттығулар[5].
Сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулардың сөздің морфологиялық
құрамын, мағыналы бөлшектерін, морфемаларды саналы түрде меңгеріп алу үшін
мәні зар. Сөздің морфологиялық құрамын талдау, көбінесе сол сөздің мәнін
дұрыс ұғынып алуға жәрдем етеді, сөздің мағыналы әрбір элементі - түбір,
жұрнақ, жалғау- бұлардың әрқайсысы өзінше сөзге мән береді, ал осы
мәндердің жинағы бірігіп, сөздің жалпы мағнасын тудырады. Морфемаларды
соның ішінде жұрнақты айыра білудің балалардың тілін жетілдіру үшін де зор
мәні бар. Өйткені бұл жаңа сөздер жасауға және сол сөздерді орынды жерінде
қолдана білуге мүмкіндік береді.
Сөз тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынандай
талаптар қойылады: 1) алдымен, мүмкіндігіне қарай, негізгі түбірлерді, онан
әрі туынды түбірлерді, ең соңында түбірлес сөздерді талдайтындай жағдай
жасалады, 2) белгілі бір сөздердің ішінен негізгі түбірді тапқызу үшін, сол
негізгі түбірден жасалатын туынды сөздермен салыстыру жұмысы ескеріледі, 3)
туынды сөздер мен негізгі түбірді ажырату барысында мағына жағына назар
аударылады[6].
Сөз таптарын оқыту барысында жүргізілетін жаттығулар сөздерді
белгілі бір топқа біріктіріп, жүйелеуге үйретеді, жаттығу жұмыстарының
барысында оқушылар әрбір сөз табының қасиетін, ерекшеліктерін саналы
түсінеді, септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғауларын меңгереді, оларды
жазбаша, ауызша сөйлегенде дұрыс, орынды қолдана алады.
Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығулар:
1) текстен керекті сөздерді тапқызу,
2) керекті сөздерді қосып, өздіктерінен сөйлемдер немесе әңгіме
құрастыру,
3) сөздің мағынасын түсініп, сөйлемдегі қызметін байқату,
4) сөздердің лексикалық жағынан болсын, грамматикалық жағынан
болсын, қалай өзгеретінін аңғарту,
5) мағына және тұлға жағынан қандай ұқсастық, айырмашылық барын
салыстыру арқылы анықтау,
6) ұқсас сөздерді топтату,
7) байқағанқұбылыстары жөнінде жеке-жеке қорытындылар шығару сияқты
жұмыстарды қамтиды.
Морфология сөз құрамын , оның өзгеруін, сөздердің жасалуын
қарастырса, синтаксис сөз тіркестерін, сөйлемдердің түрлерін, олардың әр
түрлі құрылымдық сипатын қарастырады. Грамматиканың бұл салалары өзара
тығыз байланыста болады. Сөз тілдің материалы болғандықтан, сөз құрамын,
сөздің іштей өзгеруін, сырттай түрленуін, мағынаның жасалуын, олардың әр
түрлі құрылымдық сипатын грамматикалық құрылыс ретінде грамматика
зерттейді. Олай болса, грамматика дегеніміз тілдің грамматикалық құрылысын
зерттейтін ғылым. Ал грамматикалық құрылыс деп сөз құрамының өзгеруі,
түрлену, мағына тудыру, сөздердің тіркесу, сөйлем құрау туралы ережелерінің
жиынтығын айтамыз.
Лексикалық жаттығулар
Тіл үйрету процесінде ең маңызды орын ала тын материал – лексика.
Белгілі бір тілді үйрену үшін лексиканы оқытудың өзіндік ерешеліктері бар.
Адам қай тілде сөйлегісі келсе де, сөздік қордан өзіне қажетті лексикалық
тұлғаларды білмесе, біріншіден, айтайын деген ойды жеткізе алмайды,
екіншіден, басқа біреудің айтқан сөзін, ойын түсінбейді. Демек, адам
сөйлесу, пікірлесу үшін тілдік қолданысқа керекті лексикалық құралдарды
үйренбесе, тілдік қатынаста да жүзеге аспайды.
Тілдік қатынасты іске асыратын күрделі кезең – тілдсім кезеңі. Бұл
кезең алдымен сөйлесуге қатысты болса, ең маңызды лексикалық материал –
сөзге және оны қолдана білуге келіп тіреледі. Өйткені адам сөйлей білу
үшін, бір – бірімен тілдесу үшін айтайын деген ұғымға қатысты сөздерді
дұрыс жұмсаудың амалдарын меңгеру керек. Лингвистикалық әдебиеттерде,
негізінен, сөздің екі жағы қарастырылған. Ол: сөздің қалпы, яғни сыртқы
пішіні(дыбыс арқылы айтылуы, әріп арқылы жазылуы); сөздің мағынасы, яғни
ішкі мазмұны, мәні. Лексикалық материалдардың бірі – сөзді оқыту жеке
тұлға ретінде оның өзіндік белгілерін анықтаумен байланысты. Сөзге тән
мұндай белгілер мыналар:
1. Сөз – белгілі бір ұғымдарға қатысты семантикалық мәндерді білдіреді
және осы семантикалық қасиеттерді әрі сақтаушы, әрі жинақтаушы ретінде
тілдік қатынастың ең қажетті тұлғасы болып табылады.
2. Сөз табиғаттағы, өмірдегі әр түрлі құбылыстардың, заттардың, сынның,
мезгілдің, мөлшердің, іс – әрекеттердің т.б. атаулары бола келіп,
номинативтік функцияға ие болады.
3. Сөз бір – байланысу арқылы адамдардың ойын білдіреді де, түсінісу
құралы болудың нәтижесінде қатысымдық қызмет атқарады.
4. Сөз өмір шындығын ғана емес, эмоциялық сезімдерді де білдіреді.
5. Сөз әріптік таңбалардың жиынтығынан құрала келіп, форма мен мазмұнның
бірлігінен тұрады.
6. Сөздің айтылуы артикуляциялық базаның комплекстік қимыл – қозғалысына
қатысты.
7. Сөз басқа лексикалық единицалармен қалыптасқан ережелердің
нәтижесінде тіркесе келіп, сөз тіркесін, сөйлемдерді құрауға негіз
болады және тілдегі ең басты лексикалық тұлға болып табылады.
Сонымен, қатысымдық қызмет атқаратын лексикалық тұлғалар мыналар:
1. Сөз
2. Тұрақты тіркестер.
Лексикалық тұлғаларды сөйлеу кезінде қолдана білу үшін тіл
үйренушінің меңгеруге тиісті ережелер тәртібі:
1. Қажетті сөздер мен сөз тіркестерін игеру.
2. Сөздердің ішкі мәні мен мағынасын, түрлі семантикалық қасиеттерін
жете меңгеру.
3. Тиісті грамматикалық норма арқылы бұл тұлғаларды айтар ойға сәйкес
бір – бірімен тіркестіру, байланыстыру.
4. Мағналық байланысқа түскен тіркестерден сөйлем құрай білу.
5. Сөйлемдерді ойдың жүйесіне сай етіп, мәтін құрамына енгізіп, тілдік
қолданыста пайдалану.
6. Фонетикалық норманы сақтай отырып, осы лексикалық тұлғалардың дұрыс
айтылымын іс жүзіне асыру.
Студенттің сөздік минимумына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz