Қаржылық тұрақтылықты нығайту «Байсерке агро» ЖШС-нің мысалында
КІРІСПЕ ... ... ... ... .3
I. КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Кіріс және шығыстың теориялық негізі ... .5
1.2 Кірістер мен шығыстардың есептілігі ... 7
II. КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАР ЕСЕПТЕРІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.2 Негізгі құралдардың кіріс есебі ... ... ...12
2.3 Негізгі емес қызметтер бойынша шығыстардың есебі ... ... ... ... ... ... ..15
2.4 Кезең шығыстарының есебі ... ... 21
3. «БАЙСЕРКЕ АГРО» ЖШС.НІҢ КІРІСІ МЕН ШЫҒЫСЫН ЕСЕПТЕУ
3.1 «Байсерке Агро» ЖШС.нің есептік саясатына сипаттама ... ... ... ... ... ...27
3.2 «Байсерке Агро» ЖШС.нің меншікті капитал есебін ұйымдастыру ... ... ..29
3.3 «Байсерке Агро» ЖШС.нің меншікті капиталын талдау ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
I. КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Кіріс және шығыстың теориялық негізі ... .5
1.2 Кірістер мен шығыстардың есептілігі ... 7
II. КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАР ЕСЕПТЕРІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.2 Негізгі құралдардың кіріс есебі ... ... ...12
2.3 Негізгі емес қызметтер бойынша шығыстардың есебі ... ... ... ... ... ... ..15
2.4 Кезең шығыстарының есебі ... ... 21
3. «БАЙСЕРКЕ АГРО» ЖШС.НІҢ КІРІСІ МЕН ШЫҒЫСЫН ЕСЕПТЕУ
3.1 «Байсерке Агро» ЖШС.нің есептік саясатына сипаттама ... ... ... ... ... ...27
3.2 «Байсерке Агро» ЖШС.нің меншікті капитал есебін ұйымдастыру ... ... ..29
3.3 «Байсерке Агро» ЖШС.нің меншікті капиталын талдау ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда болуы бастауына сәйкес әрбір мекеменің, кәсіпорынның және фирманың табыстарымен шығыстары бухгалтерлік есеппен байланысты есептеліп отырады.
Кірістің сан қырлы мәні, маңызы экономикалық нарық шаруашылығының негіздеріне көшуіне қарай күшейе түсуде. Істің мәні мынада болып отыр: қаржылық дербестік пен тәуелсіздікке ие болған әр түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындардың бюджетке салықтар және басқа да міндетті төлемдер мен аударымдары төленгеннен кейін қалған пайданы қай мақсаттарға және қандай көлемде жұмсауға құқығы бар.
Бүгінгі кәсіпорындарда кірістер мен пайданың толып жатқан жүйесі іс-әрекет етеді. "Қосымша құн" мен "Пайда" категорияларының экономикалық мазмұны іс жүзінде бара - бар. "Табыс" категориясының "Қосымша құн" категориясынан айырмашылығы оның ақы төлеуге жұмсалатын табыстарды өзіне қамтуында.
Жалпы алғанда, табыстар құн көрінісінде алынған игіліктерде және оған жұмсалған қажетті шығындардан айырмасы ретінде анықталады.
Жалпы табыс кәсіпорынның иелерінің табысы және жалдама қызметкерлерінің табысы болып бөлінеді, соңғысы жалақы деп аталады. Егер барлық табыстан жалақыны алып тастаса, онда негізінен жалпы пайда қалады.
Негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыс жылдық жиынтық табысты құрайды. Табыс сондай-ақ тауарлы - материалдык қорларды сатқаннан, қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға беруден, пайыздардан, роялтиден және дивиденттерден алынуы мүмкін. Табыс өнімдерден, тауарлардан және көрсеткен қызметтерден алынады, олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған келісім шарттарда анықталады.
Шығыстар өнім өндіруге кетеді және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ма, сатылған өнімнің көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес.
Кірістің сан қырлы мәні, маңызы экономикалық нарық шаруашылығының негіздеріне көшуіне қарай күшейе түсуде. Істің мәні мынада болып отыр: қаржылық дербестік пен тәуелсіздікке ие болған әр түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындардың бюджетке салықтар және басқа да міндетті төлемдер мен аударымдары төленгеннен кейін қалған пайданы қай мақсаттарға және қандай көлемде жұмсауға құқығы бар.
Бүгінгі кәсіпорындарда кірістер мен пайданың толып жатқан жүйесі іс-әрекет етеді. "Қосымша құн" мен "Пайда" категорияларының экономикалық мазмұны іс жүзінде бара - бар. "Табыс" категориясының "Қосымша құн" категориясынан айырмашылығы оның ақы төлеуге жұмсалатын табыстарды өзіне қамтуында.
Жалпы алғанда, табыстар құн көрінісінде алынған игіліктерде және оған жұмсалған қажетті шығындардан айырмасы ретінде анықталады.
Жалпы табыс кәсіпорынның иелерінің табысы және жалдама қызметкерлерінің табысы болып бөлінеді, соңғысы жалақы деп аталады. Егер барлық табыстан жалақыны алып тастаса, онда негізінен жалпы пайда қалады.
Негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыс жылдық жиынтық табысты құрайды. Табыс сондай-ақ тауарлы - материалдык қорларды сатқаннан, қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға беруден, пайыздардан, роялтиден және дивиденттерден алынуы мүмкін. Табыс өнімдерден, тауарлардан және көрсеткен қызметтерден алынады, олардың сатылу құны тараптар аясында жасалған келісім шарттарда анықталады.
Шығыстар өнім өндіруге кетеді және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ма, сатылған өнімнің көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес.
4. Қ.Қ. Ілиясов «Қаржы» Жоғары оқу орындарына арналған Алматы, 2005ж.
5. В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин, В.В. Радостовец, О.И. Шмидт, "Кәсіпорындағы бухгалтерлік есебі" "Қазақстан орталық аудит" тәуелсіз компаниясы,Алматы, 2003ж
6. Қ.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г.Жумагалиева «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы "Экономика", 2001ж
7. Мұхамбетова С.М. «Ұлттық шоттар жүйесі»Алматы: Экономика, 2007 ж
8. ХҚЕС бойынша шоттар жоспары Алматы: БИКО, 2006 ж
9. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» Алматы: Экономика, 2006 ж
10. Вазарова В.Л.«Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп»Экономика, 2005 ж
11. Әбдіманапов Ә.«Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері»Алматы, 2006 ж
12. Баймұханова С.Б.«Бухгалтерлік есеп», Издат маркет, 2005 ж
13. «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» Кеулімжаев.
14. «Байсерке Агро» ЖШС-нің жайлы мәліметтер.
15. Қазақстан Республикасы Салық кодексі. 2008ж.
16. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. Тоқсанбай С.Р.
17. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы 2001ж. Дүйсенбаев К.Ш, Төлегенов Э.Т, Жұмағалиев Ж.Т.
18. Интернет.Дипломная работа «Учет и анализ собственного капитала»
19. Типовой план счетов бухгалтерского учета. Алматы 2007г.
20. Комментарий к корреспонденциям счетов типовых операций.Январь 2008г.
21. «Аудит негіздері» Алматы 2005ж. Абленов Д.О.
22. «Учет капитала предприятия» 2001г. Ануфриев В.Е.
23. «Анализ собственного капитала» 2000г. Ефимова О.В.
24. «Аудит» Қазақ Университеті, 2004ж. Байдаулетов М., Байдаулетов С.М.
25. «Қаржылық есеп» КеулімжаевҚ.К., Әжібаева Ж.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А., Алматы 2001ж.
26. «Бухгалтерлік есеп» Радостовец В.К., Габдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И., Алматы 2003ж.
27. «Бухгалтерлік ақпарат жүйелері» Төлегенов Э.Т., Алматы, 2006ж.
28. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп принциптері» Әбдіманапов Ә. Алматы 2006ж.
29. «Салық және салық салу» Үмбеталиев А.Д, КерімбекҒ.Е. Алматы,2006ж.
30. «Бухгалтерлік есеп жүргізудің тәжірибелік әдістемелері» Мырзалиев Б.С, Әбдішүкіров Р.С. Алматы,2006ж.
31. «Аудит теориясы» Сәтмырзаев А.А, Укашев Б.Е. Алматы,2000ж.
5. В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин, В.В. Радостовец, О.И. Шмидт, "Кәсіпорындағы бухгалтерлік есебі" "Қазақстан орталық аудит" тәуелсіз компаниясы,Алматы, 2003ж
6. Қ.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г.Жумагалиева «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы "Экономика", 2001ж
7. Мұхамбетова С.М. «Ұлттық шоттар жүйесі»Алматы: Экономика, 2007 ж
8. ХҚЕС бойынша шоттар жоспары Алматы: БИКО, 2006 ж
9. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» Алматы: Экономика, 2006 ж
10. Вазарова В.Л.«Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп»Экономика, 2005 ж
11. Әбдіманапов Ә.«Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері»Алматы, 2006 ж
12. Баймұханова С.Б.«Бухгалтерлік есеп», Издат маркет, 2005 ж
13. «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» Кеулімжаев.
14. «Байсерке Агро» ЖШС-нің жайлы мәліметтер.
15. Қазақстан Республикасы Салық кодексі. 2008ж.
16. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. Тоқсанбай С.Р.
17. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы 2001ж. Дүйсенбаев К.Ш, Төлегенов Э.Т, Жұмағалиев Ж.Т.
18. Интернет.Дипломная работа «Учет и анализ собственного капитала»
19. Типовой план счетов бухгалтерского учета. Алматы 2007г.
20. Комментарий к корреспонденциям счетов типовых операций.Январь 2008г.
21. «Аудит негіздері» Алматы 2005ж. Абленов Д.О.
22. «Учет капитала предприятия» 2001г. Ануфриев В.Е.
23. «Анализ собственного капитала» 2000г. Ефимова О.В.
24. «Аудит» Қазақ Университеті, 2004ж. Байдаулетов М., Байдаулетов С.М.
25. «Қаржылық есеп» КеулімжаевҚ.К., Әжібаева Ж.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А., Алматы 2001ж.
26. «Бухгалтерлік есеп» Радостовец В.К., Габдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И., Алматы 2003ж.
27. «Бухгалтерлік ақпарат жүйелері» Төлегенов Э.Т., Алматы, 2006ж.
28. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп принциптері» Әбдіманапов Ә. Алматы 2006ж.
29. «Салық және салық салу» Үмбеталиев А.Д, КерімбекҒ.Е. Алматы,2006ж.
30. «Бухгалтерлік есеп жүргізудің тәжірибелік әдістемелері» Мырзалиев Б.С, Әбдішүкіров Р.С. Алматы,2006ж.
31. «Аудит теориясы» Сәтмырзаев А.А, Укашев Б.Е. Алматы,2000ж.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Кіріс және шығыстың теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Кірістер мен шығыстардың есептілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
II. КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАР ЕСЕПТЕРІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.2 Негізгі құралдардың кіріс есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.3 Негізгі емес қызметтер бойынша шығыстардың есебі ... ... ... ... ... ... ..15
2.4 Кезең шығыстарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3. Байсерке Агро ЖШС-нің кірісі мен шығысын есептеу
3.1 Байсерке Агро ЖШС-нің есептік саясатына сипаттама ... ... ... ... ... ...27
3.2 Байсерке Агро ЖШС-нің меншікті капитал есебін ұйымдастыру ... ... ..29
3.3 Байсерке Агро ЖШС-нің меншікті капиталын талдау ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа
кәсіпкерлік қызметтердің пайда болуы бастауына сәйкес әрбір мекеменің,
кәсіпорынның және фирманың табыстарымен шығыстары бухгалтерлік есеппен
байланысты есептеліп отырады.
Кірістің сан қырлы мәні, маңызы экономикалық нарық шаруашылығының
негіздеріне көшуіне қарай күшейе түсуде. Істің мәні мынада болып отыр:
қаржылық дербестік пен тәуелсіздікке ие болған әр түрлі меншік нысанындағы
кәсіпорындардың бюджетке салықтар және басқа да міндетті төлемдер мен
аударымдары төленгеннен кейін қалған пайданы қай мақсаттарға және қандай
көлемде жұмсауға құқығы бар.
Бүгінгі кәсіпорындарда кірістер мен пайданың толып жатқан жүйесі іс-
әрекет етеді. "Қосымша құн" мен "Пайда" категорияларының экономикалық
мазмұны іс жүзінде бара - бар. "Табыс" категориясының "Қосымша құн"
категориясынан айырмашылығы оның ақы төлеуге жұмсалатын табыстарды өзіне
қамтуында.
Жалпы алғанда, табыстар құн көрінісінде алынған игіліктерде және оған
жұмсалған қажетті шығындардан айырмасы ретінде анықталады.
Жалпы табыс кәсіпорынның иелерінің табысы және жалдама
қызметкерлерінің табысы болып бөлінеді, соңғысы жалақы деп аталады. Егер
барлық табыстан жалақыны алып тастаса, онда негізінен жалпы пайда қалады.
Негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыс жылдық жиынтық
табысты құрайды. Табыс сондай-ақ тауарлы - материалдык қорларды сатқаннан,
қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға беруден,
пайыздардан, роялтиден және дивиденттерден алынуы мүмкін. Табыс өнімдерден,
тауарлардан және көрсеткен қызметтерден алынады, олардың сатылу құны
тараптар аясында жасалған келісім шарттарда анықталады.
Шығыстар өнім өндіруге кетеді және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес,
тұрақты сипатқа ма, сатылған өнімнің көрсетілген қызметтің нақты бір
түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе өндірмесе де, белгілі бір
кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды. Атап айтқанда:
жалпы және әкімшілік шығындары;
пайыз бойынша шығыстар;
тауар - материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Үлестірмелі шығыстар - бұл амортизация және сақтандыру шығындары.
Оларға сәйкес активтер таза табыс әкеледі деп күтілетін кезең ағымына
да жүйелі үйлестіріледі.
Үстеме шығыстары бұл өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі және
көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуға болмайды. Үстеме шығыстар, әдетте,
біршама жалпы сипатқа ие болады:
кешендік сипаты — шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер
шығындары көрініс табады;
екі және одан да көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстары тікелей белгілі
бір бұйымға жатқызуға қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің арасына
таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.
Табыстар мен шығыстар негізгі және негізгі емес қызметтерден алынады.
Жалпы табыс пен кезең шығыстары арасындағы айырым негізгі қызмет
бойынша сальдоланған қаржылық нәтижені қамтып көрсетеді. Негізгі қызметтен
алынған табыс (немесе зиян) пен негізгі емес қызметтен алынған кәдуілгі
қызметтен алынғын табысты көрсетеді. Одан корпорациялық табыс салығы
шегерілгеннен кейін, салық салынғаннан кейінгі кәдімгі қызметтен алынған
табыс болады. Төтенше ахуалдардан болған зиянға түзетілген ол кәсіпорынның
таза табысы болып табылады.
I. КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Кіріс және шығыстың теориялық негізі
Жалпы, кірістер болып - белгілі бір мекеменің немесе кәсіпорынның
күнделікті өндірістен түсетін пайдасын қарастырамыз, ал шығыстар - осы
өндірістен өнім, яғни пайда алу үшін жұмсалған шығындары және де ол
өндіріске қажетті құрал - жабдықтары, материалдар және шикізатқа т.б.
жұмсалынатын қаржылай активтер болып табылады. Кіріс дайын өнімдерді, сатып
алынған тауарлардан және көрсеткен қызметтерден алынады, олардың сатылу
құны тараптар аясында жасалған келісім-шартта анықталады. Ал, мәміледен
шығатын табыс сомасы бағасынан немесе сатудан жасалатын жеңілдіктерін
ескере отырып, олардың (мәміленің) құндарын өлшейді. Сатып алушылардың
алған активтері үшін төлеген сомасын сату құны деп атайды. Сату құнын
анықтаған кезде тараптар өздерінің келісім-шарттарында бухгалтерлік есептің
мынадай басты қағидаларына көңіл бөледі: есептеу, шындық, яғни, екі жақты
бірдей көру, сақтық жасау т.б. Тауарлардан түскен табыс келесі жағдайды
сақтаған кезде танылады: табыс сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен
бағалағанда, яғни екі тарап та мәмілеге қатысқан кезде, сатушы қандай
соманы сұрап отырғаны және қандай соманы сатып алушы төлейтіндігін білген
жағдайда: мәмілемен байланысты экономикалық олжаны және соны кәсіпкердің
алу ықтималдығы бар болуы мүмкін.
Көрсеткен қызметтен және орындалған жұмыстан алынған кірістер, мына
жағдайларды қоспағанда, тауарды сатқаннан алынатын табыс ретінде танылады:
есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі үлкен деңгейдегі дәлдікпен
анықталса;
мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығыстары да үлкен деңгейдегі дәлдікпен
бағаланса.
Субьект барынша дәлдік деңгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге
қатысушылармен төлем жағдайы мен тәсіліне, күтілетін компенсациясын әрбір
тараптың құқығына қатысты мәмілелер бойынша мәмілеге қатысушылармен ортақ
шешімге келген жағдайда қол жеткізеді. Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің
нәтижесінде үлкен деңгейдегі дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болмаған
жағдайда, табыс жұмсалған шығыс мөлшерінде танылады, яғни ол сол шығыстың
орнын жабады. Өнім өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстар емес,
тұрақты сипатқа ие, сатылған түрімен байланысты емес, кәсіпорын ешнәрсе
өндірмесе де, белгілі бір кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды.
Кезең шығыстарына мыналар жатады:
жалпы және әкімшілік шығыстар;
пайыз бойынша шығыстар;
тауарлар мен материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Кірістер - бұл есептік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы. Табыс дайын өнімдерден сатып алынған тауарлардан
және көрсеткен қызметтерден алынады, олардың сатылу құны тараптар аясында
жасалған келісімшартта анықталады.
Яғни кіріс дегеніміз -белгілі бір мекеменің немесе кәсіпорының
күнделікті өндірістен түсетін пайдасы болып табылады. Кіріс түрлері:
дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар;
қызмет көрсетуден алынатын табыстар;
дивиденттер, роялтилер және пайыз түрінде алынатын және тағы да басқа
табыстар жатады.
Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін
емес.
Шығыстар дегеніміз - осы өндірістен өнім, яғни пайда алу үшін
жұмсалған шығындары және де ол өндіріске қажетті қүрал - жабдықтары,
материалдар мен шикізатқа, т.б. жұмсалынатан қаржылай активтері болып
табылады.
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік мекеменің қаржы шаруашылық
қызметінің қорытындыларын көрсетеді және келесі мақсаттар үшін қолданылады:
Инвесторлар мен кредиторларға қажетті ақпараттарды дайындайды;
Ақшалай ағымның өзгерісін болжайды.
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік 2 түрлі болуы мүмкін:
Бөлінбеген табыс есептілік ретінде, бұл жерде таза табыстар немесе зиян
табыстардаң түзетілуі бөлінбеген пайда шоты белгіленеді.
Акционерлік капитал туралы есептіліктің 2-ші бөлігінде табыстар мен
шығыстар тіркеледі.
2 бөлімде кірістер мен шығыстар есебінің бірнеше түрлерге бөлінуін
қарастырдық.
Алынған табыстар түріне және бағытына байланысты мынадай түрлерге
бөлінеді:
негізгі қызметтен алынған табыстар;
негізгі емес қызметтен алынған табыстар.
Негізгі қызметтен алынған табыстары деп - кәсіпорындар мен ұйымдардың
негізгі өндіріс шығарған тауарларды сатудан, көрсеткен қызметтерден, сондай-
ақ орындалған жұмыстардың барысында тапқан табыстары саналады.
Кәсіпорындармен үйымдардың негізгі емес қызметінен түскен табыстары деп –
кәсіпкердің нақтылы негізгі қызметінен басқа жұмыстарды орындауы барысында
тапқан табыстары жатады.
Негізгі қызметтен алынған табыстары мен негізгі емес қызметінен
алынған табыстарының қосындысы жалпы жиынтық табысты береді.
Өнімді өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстары болады. Және
олар өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ие, сатылған өнімнің,
көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе
өндірмесе де, белгілі бір кезең шығыстарын жасайды. Кезең шығыстарына
мыналар жатады:
жалпы және әкімшілік шығыстары;
пайыз бойынша шығыстар;
тауар—материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Жалпы және әкімшілік шығыс. Шығыстың бұл түріне бүкіл және
өндірістік—шаруашылық қызметін басқаруға байланысты кезеңдік шығыстары
жатады.
Пайыз бойынша шығысқа - банк несиесі және жалға беру бойынша төленетін
пайыздар жатады.
Ал үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетімен және негізгі және
көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуға болмайды.
Үстеме шығыстарға, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады:
- кешендік сипаты
- шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер шығындары.
Үстеме шығындарды тарату тәсілі өндірістің ерекшелігіне және есептік
саясатына тәуелді болып келеді. Негізінен ол шаруашылық есеп саясытына
сәйкес көрініс табады.
өндіріс жұмысшыларынң еңбек ақысына пара-пар етіп таратылады,
тікелей материал шығыстарына пара-пар етіліп таратылады;
-цех құнына пара-пар етіп немесе шикізат құны шегерілген цехтың
өзіндік құнына пара-пар етіп таратылады;
алдын-ала берілген шығыедардың тұрақты коэффициенттері бойынша таратылады;
басқа да таратылу базалары бойынша таратылады (құрал-жабдықтың жұмыс
сағатына және т.б.).
Барлық кірістер кредитінде есептеліп, дебетінде жабылады. Ал шығыстар
дебетінде есептеліп кредитінде жабылады.
1.2 Кірістер мен шығыстардың есептілігі
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік мекеменің қаржы шаруашылық
қызметінің қорытындыларын көрсетеді және келесі мақсаттар үшін қолданылады:
Инвесторлар мен кредиторларға қажетті ақпараттарды дайындау;
Ақшалай ағымның өзгерістерін болжайды.
Осы есептіліктегі кірістер 2 әдіс арқылы анықталуы мүмкін:
Капиталға жету әдісіне таза активтерді қолданады;
Келісімшарттар әдісі бойынша табыстар мен шығыстар шоттарын
қолдану арқылы пайдалармен зияндар белгіленеді;
Кәсіпорынның қаржы шаруашылық нәтижелерінің есептілікте тіркеген кезде
келесідей халықаралақ стандарттары қолданылады:
"Аралық қаржылық есепкерлік" - Қ.Е.Х.С. - 34.
"Консолидацияланған қаржылық есепкерлік жіне туынды компанияларға жасалған
инвестицияның есебі" - Қ.Е.Х.С. - 27.
"Қаржылық есепкерлікті ашып көрсету" - Қ.Е.Х.С. - 1.
Аталған стандарттарға сәйкес кірістер мен шығыстар туралы есептілік
келесі бөліктерден тұрады:
1. Сипаттамасы бойынша - екі жақты болады: кірістер мен шығыстар;
2. Функциялары бойынша - көрсеткіштердің категорияларына
байланысты:
а) операциондық қызметтердің қорытындылары: Негізгі және негізгі
емес табыстары мен шығыстары;
б) шығыстардың жіктелуіне байланысты: өндірістік шығыстар, өткізу
бойынша, шығындар әкімшілік шығындар.
Келтірілген есептілікте реттелмейтін баптар көрсетіледі, оларға
қосымша табыстар мен шығыстар қарастырылады және есептік мерзімнің соңында
жиынтық табыс пен зиян шотына кіргізіледі.
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік 2 түрлі болуы мүмкін:
1. Бөлінбеген табыс есептілік ретінде, бүл жерде таза табыстар
немесе зиян
табыстардың түзетілуі бөлінбеген пайда шоты белгіленеді.
2. Акционерлік капитал туралы есептіліктің 2-ші бөлігінде табыстар
мен
шығыстар тіркеледі.
II. КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАР ЕСЕПТЕРІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің міндеті
Негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған кіріс жылдық
жиынтық табысты құрайды және ол №7 Бухгалтерлік Есеп Стандартына сәйкес
стандартқа сай есептелінеді. Кіріс сондай-ақ тауарлы - материалдық
запастарды сатқаннан, қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын активтерді
пайдалануға беруден, пайыздар және дивиденттерден алынуы мүмкін.
Кіріс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен
қызметтерден алынады: олардың сатылу қүны тараптар аясында жасалған келісім
- шартта анықталады. Ал мәміледен шығатын кіріс сомасын бағасынан немесе
сатудан жасалатын жеңілдіктерін ескере отырып, олырдың (мәміленің) құндарын
өлшейді. Сатып алушылардың алған активтер үшін төлеген сомасын сату құны
деп атайды. Сату құнын анықтаған кезде, тараптар өздерінің келісімшартында
бухгалтерлік есептің мынадай басты қағидаларында көңіл бөледі: есептеу,
шындық, алаламау, яғни, екң жақты да бірдей көру, сақтық жасау т.б. тауарды
сатқаннан түскен табыс келесі жағдайды сақтаған кезде танылады: табыс
сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағалағанда, яғни екі тарап та мәмілеге
қатыскен кезде, сатушы қандай соманы сүрап отырғанын және кандай соманы
сатып алушы тқлейтіндігін білген жағдайда. Мәмілемен байланысты
экономикалық олжаны және соны кәсіпкердің алу ықтималдығы бар болуы мүмкін.
Ал бүл сатушының сатқан тауары үшін келісім - шартта көрсетілген (айтылған)
соманы сатып алушының төяейтіндігі туралы сенімін білдіреді.
Келісімшарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып
табылады, бұл әдетте берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік иесі
ретінде құқығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған болып
табылмайды және табыс танылмайды; мэміле бойынша күтілетін шығын үлкен
нөлдік деңгейдегі бағалауды қажет етеді.
Көрсетілген қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайларды қоспағанда, тауарды сатқаннан алынатын табыс ретінде танылады:
есеп беру күніне мэміленің аяқталу кезеңі үлкен деңгейдегі дәлдікпен
анықталса;
мәмілені жүргізу кезінде жүмсалған шығыстары да, мәмілені аяқтау үшін қажет
шығыстары да үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағаланса.
Субьект барынша дэлдік деңгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге
қатысушылармен төлем жағдайы мен тәсіліне, күтілетін компенсациясына әрбір
тараптың қүқығына қатысты мэселелер бойынша мәмілеге қатысушылармен ортақ
шешімге келген жағдайда қол жеткізеді.
Өнім өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстары болады және олар
өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ие, сатылған өнімнің,
көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе
өндірмесе де, белгілі бір кезең шығыстарын жасайды. Кезең шығыстарына
мыналар жатады:
жалпы және әкімшілік шығыстар;
пайыз бойынша шығыстар;
тауар-материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Бұл шығыстар тауар-материалдық қорлардың қалдығына жатқызылмайды, олар
өзі орын алған есептік кезеңнің жиынтық табысын азайтып есептен шығарылады.
Олар сатылмаған өнімнің және аяқталмаған өндірістің қалдықтарына
жатқызылмайды.
Үстеме шығыстары. Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және
негізгі және көмекші цехтардың жұмыс үйымдастыруымен байланысты шығыстары
жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуга болмайды.
1. Расталған есептік мәліметтердің, техникалық паспорттардың, басқа да
құжаттар мен түгендеу журналдарының негізінде еңбек құралдарының
барлық түрлерінің сақталуына жүйелік бақылауды ұйымдастыру.
2. Негізгі құралдардың келіп түсуін, шығарылуын, қозғалысын есепте
уақтылы және дұрыс көрсетілуін қамтамасыз ету.
3. Негізгі құралдардың тозуының дұрыс есептелуіне және тиімді
пайдалануында бақылауды ұйымдастыру және қор қайтарымдылығын арттыру
жөніндегі шараларды жүзеге асыру.
4. Негізгі құралдарға ағымдағы және күрделі жөндеулерді, қайта құруды
және жаңғыртуды жүргізумен байланысты шығындарды есепте дұрыс және
уақытылы көрсетуді жүзеге асыру.
5. Моральды және физикалық тұрғыдан ескірген негізгі құралдарды жедел
айқындау.
6. негізгі құралдар бойынша дұрыс есептеме жасау үшін бухгалтердік
есептің деректері банкін уақтылы және дұрыс қалыптастыру.
Негізгі құралдардың ғылыми негізделген жіктемесі алға қойған
мақсаттарға жету үшін, маңызды шарт болып табылады. Жіктемелік топтарға
өндірістік-техникалық мақсаты бойынша, тозу қарқыны, қызмет мерзімі,
жөндеудің ерекшелігі, икемділігі мен техникалық жаңалығының дәрежесі
бойынша өте жақын негізгі қорлар енгізіледі.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай негізгі құралдар былайша
бөлінеді:
• Өндірістік;
• Өндірістік емес.
Өндірістік – бұл өндірістік процеске тікелей қатысатын немесе
өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар.
Олардың шамасы мен техникалық күйіне шаруашылық субъектісінін, жалпы
елдегі салалардың экономикалық қуаты тәуелді. Бұлардың құрамына өндірістік
үйлер мен ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, өлшеуші және реттеуші
аспаптар мен құрылғылар, көлік құралдары, өндірістік және шаруашылық құрал-
саймандар, керек-жарақтар, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін малдар,
көп жылдық өсімдіктер енеді.қор қайтарымдылығы, яғни негізгі құралдардың
бірлігіне натуралды және ақшалай өлшеуіштермен, өнім өндіру негізгі
өндірістік қорлардың тиімді пайдалануын сипаттайтын, жалпылауышы
экономикалық көрсеткіш болып табылады.
Өндірістік емес – бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар. Олар
өндіріс процесіне қатыспайды, ол ұжымның мәдени-тұрмыстық қажеттігін
қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек-жарақтар,
ТКШ, денсаулық сақтау, спорт).
Тиістілігі бойынша негізгі қорлар былайша бөлінеді:
• Меншікті – бұл субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар;
• Жалданған – жалдау шарты бойынша, онда белгіленген мерзімге
басқа субъектілерден алынған негізгі құралдар.
Қысқа мерзімді жалға алынған негізгі құралдарды жалгер баланстан тыс
001-шотта ескереді.
Ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар жалдау мерзімі аяқталған
бойда немесе ол аяқталғанға дейін жалгер шартта келісілген өтемін төлеу
бағасын түгелдей енгізген болса, негізгі құралдар жалгердің меншігінде
өтеді, олар тиісінше 2400 – 2410-шоттардғы Ұзақ мерзімді жалға алынған
негізгі құралдар суб-шотында ескеріледі.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
• Қолданыстағы – бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар
қолданылмаған (тоқтатылған) – консервацияға немесе басқа да
себептерге байланысты уақытша қолданылмай тұрған негізгі
құралдар;
• Қорда тұрған – қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі,
жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін қор
құрайтын негізгі құралдар.
Заттық құрамы бойынша негізгі құралдар былайша бөлінеді:
инвентарлық - бұл заттай нысанға ие және айырбастау мен заттай санауға
болатын объектілер (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар);
инвентарлық емес – бұл жер, орман және су дақылдарына (ғимараттан басқа)
арналған күрделі салым, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер учаскелерін
жоспарлау, егістік алаңдарын өңдеу).
Экономика саласы мен қызмет түрлері бойынша негізгі құралдар осы
қорлардың қатысуымен өндірілген өнім немесе көрсетілген қызмет жатқызылған
экономика саласы мен қызмет түріне жатады. Өнеркәсіп саласына экономиканың
барлық салаларында өнеркәсіптік өнімдерді өндіру процесімен тікелей
байланысты негізгі қорлар жатады.
2.2 Негізгі құралдардың кіріс есебі
Халық шаруашылығының қай саласында болмасын өндірістік өнімнің өсуі
ондағы негізгі құралдарының өсуі мен олардың сапасына байланысты болады.
Сондықтан шаруашылық объектісі әрдайым негізгі құралдарын жаңартып, оларды
сапасы және өнімділігі жоғарыларымен ауыстырып отыратыны дұрыс.
Кәсіпорындарға негізгі құралдар сатып алу, салу, құрылтайшылардың үлес
қосуы, басқа ұйымдардың және адамның сыйға, яғни тегін беруі, сондай-ақ
жоғары үкімет орындарының беруі және тағы да басқа жағдайлар арқылы келіп
түседі. Бұл келіп түскен кіріске алынған негізгі құралдарға кәсіпорын
үлгілі түрі НҚ-1 санды қабылдау тапсыру актісін толтырады. Егер
шаруашылықта пайдаланатын бір түрлі, құны бірдей құрал-саймандарының немесе
жабдықтардың бірнешеуі бір уақытта келіп түссе, яғни кіріске алынса, оларға
жоғарыда аталған қабылдау- тапсыру актісінің бір данасын ғана толтыруға
болады. Салынып біткен, яғни аяқталған құрылыстар үшін ол объектілерді
қабылдап алуға тағайындалған комиссия үшін ол объектілерді қабылдап алуға
тағайындалған комиссия алдымен оларды іске қосу-қабылдау актісін толтырады.
Қабылдау актісі бухгалтерлік алғашқы құжат болып саналады.
Бұл актіде мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
объектінің аты;
объектіні қабылдап алушы мен тапсырушы ұйымның аты;
салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
құрылыстың салынып біткен уақыты;
амортизациялық аударым мөлшері;
бастапқы құны;
басқа шартты белгілері.
Негізгі құралдардың салынып біткен аса ірі объектілеріне ұйымдағы бас
механикалық бөлім төлқұжат толтырады. Негізгі құралдарға төлқұжат толтыру
олардың есебін дұрыс ұйымдастырудың негізгі шарттарының бірі болып
табылады. Негізгі құралдарға толтыралатын төлқұжаттарда олардың пайдалануға
берілген уақыты, техникалық сипаттамасы (көлемі, материалдық өзгешелігі,
агрегаттардың қуат күші, тозу мөлшері, істен шығарылу себебі) және тағы да
басқа мәліметтері жазылады. Осы төлқұжаттардың негізінде ұйымдар әрдайым
өздеріндегі негізгі құралдарға түгендеу жүргізіп және олардың іске
жарамдылығын тексеріп отырады.
Негізгі құралдарғы толтырылған қабылдау-тапсыру актісі кейіннен
ұйымның бухгалтериясына тапсырылуы тиіс. Актімен бірге объектінің
техникалық төлқұжаттары да беріліді. Бухгалтерия бұл құжаттардың негізінде
тиісті түгендеу карточкалар мен негізгі құралдарды есептейтін
кітапшалардың тиістілерін толтырып, кейіннен бұл құжаттар
кәсіпорыннның тиісті бөлімдеріне табыс етіледі. Актіні ұйымның басшысы
бекітеді. Кәсіпорындағы бұрын салынған үйлер мен ғимараттарға, орнатылған
жабдықтарға жалғастырылып салынған немесе олардың бастапқы құнын өсіретін
қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі бойынша
негізгі құралдардың құрамына өзіндік құны бойынша қосылады. Негізгі
құралдарды кіріске алғанда ұйымның бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік
жазулар жазылады:
Дебет: негізгі құралдар шоты;
Кредит: ақшалар шоты;
Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге қарыз шоты;
Қоюшы мердігерлермен есеп айырсыу шоты;
Төленбеген капитал шоты;
Үкімет оргнадарының субсидиялары шоты деп аталатын шоттардың
тиістілері.
Егер кәсіпорынға келіп түскен,яғни кіріске алынған негізі құралдар
бұрын пайдалынып және оларға тозу сомасы есептелген болса, ондай негізгі
құралдардың тозу сомасына мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады:
Дебет: негізгі құралдар шоты;
Кредит: негізгі құралдар тозуы шоты.
Кесте 2.2.1.
Негізгі құралдар кіріске алынғанда бухгалтерлік есепшоттары бойынша
жүргізілетін операциялар
№ Операциялар Дебиттелетін Кредиттелетін
мазмұны шот шот
1 2 3 4
1 Ұйымның салынып жатқан құрылысы 121-126 641-643
кіріске алынды 121-126 641-643
2 Негізгі құралдар қатарына өткізілген121-126 671
жас малдарды есепке алу 121-126 671
3 Көп жылдық өсімдіктерді кіріске алу 121-126 727
121-126 131-134
4 Уақытша салынған құрылысты кіріске 121-126 727
алу 121-126 131-134
5 Үлес қосушылардан жарғылық қорды 121-126 727
толтыру мақсатымен кіріс етілген 121-126 131-134
негізгі құралдарға:
-келісілген құнына
-тозу құнына
1 2 3 4
6 Жеке немесе заңды тұлғалардан 121-126 641-643
сатылып алынған негізгі құралдарғы: 121-126 641-643
- қалдық құны бойынша:
- қосылған құн салығы сомасына
7 Тәуелді, еншілес және бірлесіп 121-126 671
бақыланатын заңды тұлғалардан 121-126 671
кіріске алынған негізгі құралдар:
қалдық құны бойынша
қосылған құн салығы сомасына
8 Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан 121-126 727
келіп түскен, әзірге ақшасы 121-126 131-134
төленбеген негізгі құралдар:
бастапқы құны бойынша
қосылған құн салығы сомасына
9 Басқа да атқарушы органдардан 121-126 727
субсидия ретінде келіп түскен 121-126 131-134
негізгі құралдарды кіріске алу:
қалдық құны бойынша;
тозу құнына
10 Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан 121-126 727
тегін (ақысыз, қайтарусыз) алынған 121-126 131-134
негізгі құралдарды кіріске алу:
- қалдық құны бойынша;
- тозу құнына
11 Тексеру немесе түгендеу кезінде 121-126 727
артық шыққан немесе бұрын есепке 121-126 131-134
алынбаған негізгі құралдарды кіріске
алғанда:
ағымдағы құны бойынша
есептелген тозу сомасына
12 Ұйымның өзінде өндіріліп, кіріске 121-126 8010
алынатын негізгі құралдар: 121-126 8030
- негізгі өндірістен
- көмекші өндірістен
Есеп №1. Негізгі құралдар №30 орта мектебіне компьютер түрінде 10
данасы, әрқайсысының бағасы 120 000 теңге, демеушілік көмек ретінде алынды.
Оларды былайша кіріске алады:
Дебет 2411-2417 Кредит 6280 Σ 1 200 000 теңге
Егер табыс ету құжаттарында тозу сомасы көрсетілсе, онда
А) баланстық құнына Дебет 2411-2417 Кредит 6280 Σ 400000
Б) тозу сомасына Дебет 2411-2417 кредит 2421-2429 Σ 800000
Есеп №2. Егер негізгі құралдар атқарушы үкімет органдарынан демеуқаржы
(субсидия) түрінде алынса.
Дебет 2411-2417 Кредит 6230 Σ 1 000 000 теңге
Табыс етілген НҚ пайдалануда болып, құжаттарында тозу құны көрсетілсе,
онда:
А) баланстық құнына Дебет 2411-2417 Кредит 6230 Σ 600000
Б) тозу сомасына Дебет 2411-2417 кредит 2421-2429 Σ 400000
Тауар-айырбас операциясы нәтижесінде НҚ келіп түсу (тауар беріліп,
орнына НҚ алынған).
1. Босатылған тауарлардың сатып алу құнына
Дебет 7010 Кредит 1330 Σ 1 200 000 теңге
2. ҚҚС-сыз босатылған тауарларлардың келісім құнына (салық салу шот-
фактурасына сәйкес)
Дебет 1210 Кредит 6010 Σ 1 500 000 теңге
3. ҚҚС сомасына (салық шот-фактурасы бойынша)
Дебет 1210 Кредит 3130 Σ 300 000 теңге
4. алынған НҚ баланстық құнына (егер құжаттарда тозу сомасы
көрсетілсе) Дебет 2412 Кредит 3310 Σ 1 500 000 теңге
5. Тозу сомасына (қабылдау-өткізу құжаттары бойынша)
Дебет 2413 Кредит 2423 Σ 200 000 теңге
6. ҚҚС сомасына (әріптетен алынған салық шоты бойынша)
Дебет 1420 Кредит 3310 Σ 300 000 теңге
7. ҚҚС есепке алу Дебет 3130 Кредит 1420 Σ 300 000 теңге
1210- 1 800 000 (1500000+300000)
8. Жыл соңында:
А) шығындар жиынтық табысты кемітеді
Дебет 5410 Кредит 7010 Σ 1 200 000 теңге
Б) кірістер жиынтық табысты арттырады
Дебет 6010 Кредит 5410 Σ 1 500 000 теңге
Аталған операциядан алынатын табыс (571-шоттың кредиттік сальдосы) Σ
300000
Жыл қорытындысы бойынша 6-бөлімнің шоттарында көрсетілген кірістер
жиынтық табыстың өсуі: Дебет 6230,6280 кредит 5410
Негізгі құралдарды түгендеу кезінде анықталған артықшылықтары (келіп
түскен кезде кіріске алынбағандары) мынадай бухгалтерлік жазбамен
кірістеледі: Дебет 2411-2417 кредит 6280.
Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып жұмыс жасайтын және қызмет
көрсететін өндіріс көмекші өндіріс деп аталады. Бұл қазандық, электр
станциялары, сумен жабдықтау. Жөндеу –механикалық цехы, автотранспорт және
т.б. Көмекші өндірістің шығындарын есептеуге 8310 шоты арналған және ол
Цехтардың шығындары деп аталатын ведомоста жүргізіледі, онда әрбір
өндіріс (цехтар) үшін жеке талдамалық шот (тіркемелі Парақтарда) ашылады.
Көмекші өндірістің шығындарын есепке алу үшін мына шоттар арналған:
8310 - Көмекші өндірістер (қорытушы шот);
8311 - Материалдар;
8312 – Қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу;
8313 -Еңбекақыдан қаржы бөлу;
Көмекші өндірістердің әрбір цехтары бойынша шығындарды есепке алу
цехтар шығындары деп аталатын ведомоста жүргізіледі. Ведомосқа жазбалар
талдамалық кестелерден немесе бастапқы құжаттардан алып жазылады.
Көмекші өндірістің талдамалық (аналитикалық) есебі әрбір цехта, оның
түрлері (егер олар арқылы болса) және шығын баптары бойынша жүреді. Шығын
номенклатурасы өндірістің күрделігі мен сипатына тәуелді болып? келеді.
Әдетте, ол өзіне: негізгі материалдарды, көмекші материалдарды, отын
энергетикалық және технологиялық шығыстарды, электр энергиясын, өндіріс
мақсаты үшін пайдаланатын буды және суды, негізгі және қосымша жалақыны,
жалақыдан аударылатын аударымдарды, үстеме шығыстарды қосады.
Қосымша өндірістің күрделілігі, сондай-ақ шығарылатын өнімнің
біртектестігі немесе біртектесеместігі көмекші өндірістің көрсеткен
қызметінің өзіндік құнын есептеу үшін әртүрлі өндірісті қолдануға мәжбүр
етеді.
Көмекші өндірістің есеп айырысуы мен калькуляциясы біршама
ерекшеленеді, өйткені кейбір цехтар бір-бірімен тығыз байланыста болады
және тұрақты түрде бір-біріне қызмет көрсетеді: жөндеу-механикалық цехы жүк
автомашина цехына ағымдағы жөндеу жұмысын жүзеге асырады, ал автотранспорт
цехы жөндеу-механикалық цехына жүкті тасымалдайды.
Автомашинаның ағымдағы жөндеуінің өзіндік құнын есептеу үшін автомашина
мен тасымалданатын жүктің өзіндік құнын білу керек. Ал тасымалданатын
жүктің өзіндік құнын есептеу үшін ағымдағы жөндеудің өзіндік құнын білу
керек. Бұл жағдайда, өзіндік құны не математикалық не есептік өзіндік құны
бойынша (немесе өткен айдағы қызмет көрсетудің құны бойынша) есептелінеді.
Математикалық әдіс анық болғанымен, іс жүзінде екінші әдісі кеңінен
пайдаданылады. Көмекші өндірісте шығындар ай сайын таратылады. сондықтан
онда қалдық қалмайды.
Тек жөндеу-механикалық пен аспаптар жасайтын цехтарды қоспағанда, бұл
цехтарда ай соңында қалдықтары болуы мүмкін. Бұндай қалдықтарды есептік
кезеңнің соңында өндірістік (басқарушылық) бухгалтериядан қаржылық
бухгалтериясына беріледі ол кезде 1340 - Көмекші өндіріс шоты дебеттеледі
де, 8310-Көмекші өндіріс шоты кредиттеледі. бұл операцияның көмегімен
аяқтамаған өндірістің қалдығы қаржылық есеп берудің көмекші өндірісіне
жатқызылады.
Келесі есептік жылдың басында қаржылық бухгалтериядан өндірістік
(басқарушылық) бухгалтерияға беріледі, ол кезде 8310 - Көмекші өндіріс
шоты дебеттеліп, 1340 - Көмекші өндіріс шоты кредиттеледі.
Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін және атқарған жұмысын тұтынушылар
бойынша тарату үшін Көмекші өндірістің керсеткен қызметін тарату деп
аталатын талдамалы кестесін жасайды. Онда әрбір көмекші цехтардың жиынтық
шығындары, өндірілген өнімнің саны көрсетіледі: су қайнататын қазан цехы
бойынша - будың тоннасы, компрестік қондырғы, қысылған ауаның куба метрі,
электростанция киловаттсағаты, автотранспорт — тоннокилометрі. Содан соң
жұмыс пен қызметтің өзіндік құнынын бірлігі анықталады. Өзіндік құнның
бірлігін анықтаған соң, жұмыс пен қызметті тұтынғандарға таратады.
Көмекші өндірістің өнімінің санын счетчиктердің көрсеткіштері бойынша
немесе шамамен (шартты жолымен) анықтайды.
Көмекші өндіріс қызметін таратудың талдамалық кестесі үш бөлімнен
тұрады.
Бірінші бөлімше өнімнің, жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің және-
көмекші өндірістердің шығындарынан ондағы материалдық құндылықтардың іс
жүзіндегі өзіндік құны есептелініп шығарылады және олардың жоспарлы өзіндік
құны келтіріледі. Қабылданған және көрсетілген қарама-қарсы қызметтердің
өзіндік құны тек болуға тиіс. Екінші бөлімде алынған және көрсетілген
қызметтердің саны мен жоспарлы өзіндік құны, негізгі тұтынушыларға
босатылған қызметтердің саны мен құны, материалдық шоттарға кіріске алынған
құндылықтардың құны көрсетіліп, өнімнің жұмыстар мен көрсетілетін
қызметтердің бір өлшемінің өзіндік құны анықталады.
Екінші бөлімнің деректері Цех шығындарының негізінде ведомосқа
жазылады, содан соң өнімді, жұмысты және қызметі тұтынғандардың шоттары
дебеттеледі де, 8310 шоты кредиттеледі.
Үшінші бөлімде көрсетілген қызметтің жабдықтаушысы болып саналмайтын
бөлімшелердің шығындарының таратылғаны көрсетіледі.
Технологиялық процестің сипатына және шығаратын өнімнің жұмыстар мен
көрсетілетін қызметтердің біртектілігіне қарай қосымша өндіріс қарапайым
және күрделі болып бөлінеді.
Қарапайым өндіріс біртекті, күрделілігі бірдей өнімдерді шығарады.
Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс пен шалафабрикаттар (электр
станциялары, бу қазандық компрессорлық және оттегі станциялары, автомобиль
көлігі) болмайды.
Көмекші өндіріс алуан түрлі өнім түрлерін шығарады, оның аяқталмаған
өндірісі болады және бұйымдардың өнімдердің жұмыстардың және көрсетілген
қызметтердің түрлері бойынша есеп жүргізуді талап етеді.
2.3 Негізгі емес қызметтер бойынша шығыстардың есебі
Негізгі емес қызметтердің шығысын есетеу үшін 74 "Негізгі емес
цыхметтер бойынша гиыгысы " деп аталатын бөлімше шоттары арналған.
Бүл бөлімшенің шоттары өткізілген активтердің барлық түрлерінің
өзіндік қүны, сондай - ақ бағам айырмашылығынан алынған сомалар туралы
ақпаратты жинақтауға арналған.
7410- "Материалдъщ емес активтерді сату бойынша шығыстар" шоты
сатылған материалдық емес активтердің құны туралы ақпарат жинақтауға
арналған.
7410 - шоты бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясы келтірілген.
Кесте 2.3.1
7410- шоты бойынша корреспонденция
Қатар Шаруашылық операциялардың Сомасы, теңге Шоттар
№ мазмұны корреспонденцияс
ы
дебет кредит
1 2 3 4 5
1 Сатылған материалдық емес 30000 2740 2730
активтер, өздерінің
белгіленген тәртібінде есептен
шығарылады
27430 Кредиторлармен есеп айырысу 89„6 7430 3330
шоттары бойынша бағамдық 3340
айырмасы бойынша шығыстары: -
бас серіктестіктермен
- алынған аввнстар бойынша 48,3 7430 4410
жабдықтаушылармен және 111 7430 4110
мердігерлермен, сондай-ақ
басқалармен
3 Жыл аяғында бағам айырмашылығы434,1 5410 7430
бойынша шыққан шығындардаң
сомалары жиынтық табыс шотына
көшіріліп жазылады
Келтірілген жазбадан кейін 7410 — шоты жабылуы тиіс.
7430 - " Бағам айырмашылығы бойынша шығысы" шоты бағам айырмасы (теріс
) бойынша шығыстар сомасы туралы ақпаратты жинақтауға арналған, бұл
шетелдің конвертелетін валюталарына теңгенің қатынасы бойынша өзгерістер
кезінде пайда болады.
Бағам айырмашылығы бойынша шыққан шығындары жөнінде жасалатын шоттар
корреспонденциясы келтірілген.
7430 - шоты есепке алынған айырмашылығы бойынша шыққан шығындар
есептен шығарылғаннан кейін, бұл шот жабылады.
Кесте 2.3.2.
7430-шоты бойынша корреспонденциясы
Қатар Шаруашылық операцияларының Сомасы, теңге Шоттар
мазмұны корреспонденцияс
ы
дебет кредит
1 2 4 5
1 Белгіленген тәртіпте инвестиция 300000 4221
сатылды - бас серіктестігінде
- тәуелді серіктестіктерінде 500000 4221 2310
бірге бақыланатын заңды 100000 4221 2310
тұлғаларында
- басқа да ұйымдыр 100000 4221 2310
2 Белгіленген тэртіпте сатылды: 100000 4221 1150
-акциялар
- облигациялар 200000 4221 1130
- басқа да бағалы қағаздар 400000 4221 1150
3 Есепті жылдың аяғында бағалы 1700000 5410 7410
қағаздарды сатуға байланысты
шақкан шығындары жыл аяғында
жиынтық табыс шоты көшіріліп
жазылды
7470 -"Басқа да" шоты басқа да қызметтер бойынша шыққан шығындардың
сомалары туралы ақпаратты жинақтауға арналған. 7470 -шотта қысқа мерзімді
қаржылық инвестицияларының күдікті қүнының өзгеруінен шыққан залалдары,
облигацияның сатып алынған және номиналдақ қүндарының айырмасы, әртүрлі
валютаны пайдаланудан болған, теріс сомалық айырма, тіркелген активтерді
ағымдағы жалға берген кезде болатын амортизациялық аударымдар және т.б.
негізгі емес қызметтермен байланысты шығыстар есепке алынады.
Кесте 2.3.3.
7470 - шоты бойынша жасалатын шоттар корреспонденциясы
Шоттар
Қатар Шаруашылык операциялардың мазмұныСомасы, корреспонденциясы
№ теңге
дебет Кредит
1 2 3 4 5
1 Қысқа мерзімді қаржылық 80000 7470 1150 1130
инвестицияның ағымдағы
өзгерістерінің нәтижесінде
алынған зиян көрсетіледі
2 Сатып алу және номиналдық қүнының60000 7470 1150
арасындағы айырма сомасы есептен
шығарылды
3 Негізгі құралдар мен материалдық 200000 7470 2730 2421
активтердің ағымдағы жалғаға
берілгендері бойынша есептелген
амортизациясы
4 Сомалық айырмасы бойынша 3000 7470 2940
шығыстары көрсетіледі
5 Жыл аяғында 7470 шотта есепке 343000 5410 7470
алынғын шығысы, жиынтық табыс
шотына есептен шығарылады
7410 - 7470 шоттар бойынша жасалатын аналитикалық (талдамалық) есеп
шығындардың баптарына қарай жүргізіледі, ондай шығындардың номенклатурасын
кәсіпорынның өзі әзірлейді, сол шығын баптары бойынша тізімдеме
жүргізіледі.
2.4 Кезең шығыстарының есебі
Өнім өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстары болады және олар
өндіріс көлеміне тэуелді емес, түрақты сипатқа ие, сатылған өнімнің,
көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Кәсіпорын еш нэрсе
өндірмесе де, белгілі бір кезең шығыстарын жасайды. Кезең шығыстарына
мыналар жатады:
жалпы және экімшілік шығыстар;
пайыз бойынша шығыстар;
тауар-материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Бүл шығыстар тауар-материалдық қорлардың қалдығына жатқызылмайды,олар
өзі орын алған есептік кезеңнің жиынтық табысын азайтып есептен шығарылады.
Олар сатылмаған өнімнің және аяқталмаған өндірістің қалдықтарына
жатқызылмайды. Жалпы және экімшілік шығыстары.шығыстың бүл түріне бүкіл
және өндірістік - шаруашылық қызметін басқаруға байланысты кезеңдік
шығыстар жатады. Жалпы және экімшілік шығындарының талдамалы есебі келесі
шығыс баптарының типтік номенклатурасы бойынша жүргізіледі.
Кесте 2.4.
Жалпы және экімшілік шығыстарының типтік номенклатурасы
Баптар Шығыс баптарының мазмұны
№
1 2
1 экімшілік персоналға жататын кызметкерлердін, еңбек ақысы
2 Шаруашылық және қызмет көрметумен айналысатын
қызметкерлердің еңбек ақысы
3 Басқарушы экімшілік аппаратын, қызмет көрсететін қүрылымдық
бөлімшелерін, материалдық - техникалық және транспорттық
қызмет көрсететіндерін ұстау. Оның ішінде қызмет бабында
пайдаланатын жеңіл транспортты үстаудың шығысы және қызмет
бабы үшін жеке жеңіл транспортты пайдалану шығысын
компенсациялау
4 Байланыс торабы, дабыл қағу құралдары, есептеу орталықтары
және басқа да өндіріске жатпайтын техникалық қүралдары
(жалпы шаруашылыққа арналған негізгі қүралдардың тозуы;
ғимараттардың ағымдық жөндеуге және үстауға кеткен шығыстары
және жалпы шаруашылыққа арналған инвентарлы)
5 өазба саласындағы дайындық жүмыстары бойынша шығындары,егер
олар күрделі шығындарға жатпайтын болса
6 Салынып жатқан обьектіні басқаруға кеткен шығыны, еренде
олар болмаса, онда оның орнын техникалық қадағаушылар
атқарады, сондай-ақ жаңадан салынган обьектіні пайдалануға
кеткен шығындар
7 Жобаларда және ҚМЖ (СМР) бітпегендерді қалпына келтіру
бойынша шығыстары, сондай-ақ бақылау жүргізумен байланысты
шығыстары және басқа да шығындары
8 экімшілік басқару жүйесін және құралын жетілдірумен байлынысты
шығыстары
9 Банкі көрсеткен қызметтерді төлеу
10 Басқа кйымдардың жалпы шаруашылық басқаруды жүзеге асыруға кеткен
қызметі үшін төлем жасау, егерде кэсіпорында ондай функционалдық
қызметі болмаса
11 әкімшілік басқару персоналдарына жүмсалған іссапар шығыстары
12 Кеңселік, баспалық, почта-телеграфтық және телефондық шығыстары
13 өкілеттік шығыстары
14 Қызмет көрсететін өндіріс пен шаруашылықтарды үхтау бойынша
шығыстары
15 Жүмыс күшін қабылдауды ұйымдастыруға, мамандарды оқытуға,
компенсацияға, комиссиондық шығыстарға кеткен шығындары
16 Жалпы шаруашылық арналымындағы негізгі қүралдарын жалға беру
бойынша шығыстары
17 Салықтар, алымдар
18 Коммуналдық қызмет, қызметкерлердің еңбегін қорғау, өртке қарсы
қорғау шығыстары, сауықтару шығыстары, директорлар кеңесіне
кеткен шығыстар және басқа да жалпы шаруашылық сипаттағы
шығыстары
19 Тауар-материалдық қорларының қоймада кем шығуын қалпына келтіру
шығындары,нормадан тыс жоғалтулар және басқа да өндірістік емес
шығыстары
20 Орташа жалақы деңгейінде, уақытша еңбекке жарамсыздығвна жэрдем
ақы төлеу
21 Басқару аппаратының еңбке стажын төлеу, яғни бір жолғы марапаттау
төлемдерін жасау
22 Ақпараттық және аудиторлық қызметті төлеу
23 Денсаулық сақтау обьектілерін, мектеп жасына дейінгі ұйымдарды,
мэдениет, спорт, тұрғын үй қорларын ұстау шығыстары
24 Кэсіпорынды қайта қүрудан босаған еңбеккерлерге, қысқарған
қызметкерлерге, армия қатарына шақырылған азаматтарға төлем жасау
25 Сот шығындары
26 Табысты жасырғанда төленетін айыппұлдар мен өсімақылар Үрланған,
жоғалған мүліктердің матириалды жауапты табылмаған немесе
дэлелденбеген жағдайда, оларды қалпына еткен шығындары және т.б.
Қажет болған жағдайда кәсіпорын осы келтірілген типтік номанклатураны
толықтыра алады немесе кәсіпорын оларды әрбір экономика саласының
ерекшеліктеріне қарап қысқартуға да,біріктіруге де құқығы бар. Өндіріс
шыгындарының аналитикалыц есебі.Бүл есеп өнімнің бір өлшемінің іс жүзіндегі
өзіндік құнын есептеуді қамтамасыз етуге арналған. Бұл әрбір калькуляциялық
обьектке ашылған карточкалар немесе арналған ведомосы арқылы жүзеге асады.
Осы ведомостарда шығындардьң баптары, ал баяндауыш ведомостарда - айдың
басы мен соңындағы цехтар бойынша аяқталмаған өндіріс қалдықтары, ай
ішіндегі шығындар, дайын өнімді, түпкілікті ауқымды, аяқталмаған өндіріс
жетістпеушіліктерін, қайтымды қалдықтарды есептен шығару және басқа да
есептен шығарулар көрсетіледі. Ведомостарға тиісті мәліметтерді жазу үшін
қажетті кұжаттар мен талдамалық кестелер негіз болады. Ведомостар бойынша
жиынтық эр цех бойынша көрсетіледі, ал аяқталмаған өндіріс қалдықтарының
сомасы -Бас кітапта көрсетілген 8010 - шот бойынша қалдықтарға тең болу
тиіс. өндіріске жұмсалған шығындарды есепке алу ведомостарының деректері
бойынша шығарылған өнімінің нақты өзіндік құны айқындалады. Соңғысын өнімге
қоса тіркелген қағаз арқылы қоймаларда кіріске алады. Өндірілген өнімнің
қүнына 1330 "Дайын өнім" шоты дебетеледі де, 8010 шот кредиттеледі. Ал
көрсетілген қызметке 7010 шот дебеттеледі де, 8010 шот кредиттеледі.
Пайыздар бойынша шығысқа - банк несиесі және жабдықтаушылардың берген
несиесі бойынша, мүлікті жалға беру бойынша төленетін пайыздар жатады.
Пайыздар - несие алушының ақша капиталын несиеге алғаны үшін несие берушіге
төленетін табыстың бір бөлігі. Пайыздарды өтеудің көзі қарыз капиталын
пайдалану процесінен туындайтын қүн болып табылады.
Үстеме шығыстары. Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және
негізгі және көмекші цехтардың жұмыс үйымдастыруымен байланысты шығыстары
жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуга болмайды.
Үстеме шығыстарға, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады: - кешендік
сипаты - шығыстар қүрамында барлық экономикалық элементтер шығындары
көрініс табады:
екі және одан көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстарды тікелей
белгілі бір бұйымға жатқызуға қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің
арасына таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.
Кесте 2.1.10 - Үстеме шығыстары
Қатар Шығындар баптарының аталуы
№
А. Құрал - жабдықтарды пайдалану мен күтіп - үстау шығыстары бойынша
1. Өндіріс жабдықтары мен көлік құралдарының амортизациясы
2. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Кіріс және шығыстың теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Кірістер мен шығыстардың есептілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
II. КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАР ЕСЕПТЕРІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.2 Негізгі құралдардың кіріс есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.3 Негізгі емес қызметтер бойынша шығыстардың есебі ... ... ... ... ... ... ..15
2.4 Кезең шығыстарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3. Байсерке Агро ЖШС-нің кірісі мен шығысын есептеу
3.1 Байсерке Агро ЖШС-нің есептік саясатына сипаттама ... ... ... ... ... ...27
3.2 Байсерке Агро ЖШС-нің меншікті капитал есебін ұйымдастыру ... ... ..29
3.3 Байсерке Агро ЖШС-нің меншікті капиталын талдау ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа
кәсіпкерлік қызметтердің пайда болуы бастауына сәйкес әрбір мекеменің,
кәсіпорынның және фирманың табыстарымен шығыстары бухгалтерлік есеппен
байланысты есептеліп отырады.
Кірістің сан қырлы мәні, маңызы экономикалық нарық шаруашылығының
негіздеріне көшуіне қарай күшейе түсуде. Істің мәні мынада болып отыр:
қаржылық дербестік пен тәуелсіздікке ие болған әр түрлі меншік нысанындағы
кәсіпорындардың бюджетке салықтар және басқа да міндетті төлемдер мен
аударымдары төленгеннен кейін қалған пайданы қай мақсаттарға және қандай
көлемде жұмсауға құқығы бар.
Бүгінгі кәсіпорындарда кірістер мен пайданың толып жатқан жүйесі іс-
әрекет етеді. "Қосымша құн" мен "Пайда" категорияларының экономикалық
мазмұны іс жүзінде бара - бар. "Табыс" категориясының "Қосымша құн"
категориясынан айырмашылығы оның ақы төлеуге жұмсалатын табыстарды өзіне
қамтуында.
Жалпы алғанда, табыстар құн көрінісінде алынған игіліктерде және оған
жұмсалған қажетті шығындардан айырмасы ретінде анықталады.
Жалпы табыс кәсіпорынның иелерінің табысы және жалдама
қызметкерлерінің табысы болып бөлінеді, соңғысы жалақы деп аталады. Егер
барлық табыстан жалақыны алып тастаса, онда негізінен жалпы пайда қалады.
Негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыс жылдық жиынтық
табысты құрайды. Табыс сондай-ақ тауарлы - материалдык қорларды сатқаннан,
қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын активтерді пайдалануға беруден,
пайыздардан, роялтиден және дивиденттерден алынуы мүмкін. Табыс өнімдерден,
тауарлардан және көрсеткен қызметтерден алынады, олардың сатылу құны
тараптар аясында жасалған келісім шарттарда анықталады.
Шығыстар өнім өндіруге кетеді және олар өндіріс көлеміне тәуелді емес,
тұрақты сипатқа ма, сатылған өнімнің көрсетілген қызметтің нақты бір
түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе өндірмесе де, белгілі бір
кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды. Атап айтқанда:
жалпы және әкімшілік шығындары;
пайыз бойынша шығыстар;
тауар - материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Үлестірмелі шығыстар - бұл амортизация және сақтандыру шығындары.
Оларға сәйкес активтер таза табыс әкеледі деп күтілетін кезең ағымына
да жүйелі үйлестіріледі.
Үстеме шығыстары бұл өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі және
көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуға болмайды. Үстеме шығыстар, әдетте,
біршама жалпы сипатқа ие болады:
кешендік сипаты — шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер
шығындары көрініс табады;
екі және одан да көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстары тікелей белгілі
бір бұйымға жатқызуға қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің арасына
таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.
Табыстар мен шығыстар негізгі және негізгі емес қызметтерден алынады.
Жалпы табыс пен кезең шығыстары арасындағы айырым негізгі қызмет
бойынша сальдоланған қаржылық нәтижені қамтып көрсетеді. Негізгі қызметтен
алынған табыс (немесе зиян) пен негізгі емес қызметтен алынған кәдуілгі
қызметтен алынғын табысты көрсетеді. Одан корпорациялық табыс салығы
шегерілгеннен кейін, салық салынғаннан кейінгі кәдімгі қызметтен алынған
табыс болады. Төтенше ахуалдардан болған зиянға түзетілген ол кәсіпорынның
таза табысы болып табылады.
I. КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
1.1 Кіріс және шығыстың теориялық негізі
Жалпы, кірістер болып - белгілі бір мекеменің немесе кәсіпорынның
күнделікті өндірістен түсетін пайдасын қарастырамыз, ал шығыстар - осы
өндірістен өнім, яғни пайда алу үшін жұмсалған шығындары және де ол
өндіріске қажетті құрал - жабдықтары, материалдар және шикізатқа т.б.
жұмсалынатын қаржылай активтер болып табылады. Кіріс дайын өнімдерді, сатып
алынған тауарлардан және көрсеткен қызметтерден алынады, олардың сатылу
құны тараптар аясында жасалған келісім-шартта анықталады. Ал, мәміледен
шығатын табыс сомасы бағасынан немесе сатудан жасалатын жеңілдіктерін
ескере отырып, олардың (мәміленің) құндарын өлшейді. Сатып алушылардың
алған активтері үшін төлеген сомасын сату құны деп атайды. Сату құнын
анықтаған кезде тараптар өздерінің келісім-шарттарында бухгалтерлік есептің
мынадай басты қағидаларына көңіл бөледі: есептеу, шындық, яғни, екі жақты
бірдей көру, сақтық жасау т.б. Тауарлардан түскен табыс келесі жағдайды
сақтаған кезде танылады: табыс сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен
бағалағанда, яғни екі тарап та мәмілеге қатысқан кезде, сатушы қандай
соманы сұрап отырғаны және қандай соманы сатып алушы төлейтіндігін білген
жағдайда: мәмілемен байланысты экономикалық олжаны және соны кәсіпкердің
алу ықтималдығы бар болуы мүмкін.
Көрсеткен қызметтен және орындалған жұмыстан алынған кірістер, мына
жағдайларды қоспағанда, тауарды сатқаннан алынатын табыс ретінде танылады:
есеп беру күніне мәміленің аяқталу кезеңі үлкен деңгейдегі дәлдікпен
анықталса;
мәмілені жүргізу кезінде жұмсалған шығыстары да үлкен деңгейдегі дәлдікпен
бағаланса.
Субьект барынша дәлдік деңгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге
қатысушылармен төлем жағдайы мен тәсіліне, күтілетін компенсациясын әрбір
тараптың құқығына қатысты мәмілелер бойынша мәмілеге қатысушылармен ортақ
шешімге келген жағдайда қол жеткізеді. Қызмет көрсетудің, яғни мәміленің
нәтижесінде үлкен деңгейдегі дәлдікпен табысты анықтау мүмкін болмаған
жағдайда, табыс жұмсалған шығыс мөлшерінде танылады, яғни ол сол шығыстың
орнын жабады. Өнім өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстар емес,
тұрақты сипатқа ие, сатылған түрімен байланысты емес, кәсіпорын ешнәрсе
өндірмесе де, белгілі бір кезеңдердің барысында кезең шығыстарын жасайды.
Кезең шығыстарына мыналар жатады:
жалпы және әкімшілік шығыстар;
пайыз бойынша шығыстар;
тауарлар мен материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Кірістер - бұл есептік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе
міндеттемелердің азаюы. Табыс дайын өнімдерден сатып алынған тауарлардан
және көрсеткен қызметтерден алынады, олардың сатылу құны тараптар аясында
жасалған келісімшартта анықталады.
Яғни кіріс дегеніміз -белгілі бір мекеменің немесе кәсіпорының
күнделікті өндірістен түсетін пайдасы болып табылады. Кіріс түрлері:
дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын табыстар;
қызмет көрсетуден алынатын табыстар;
дивиденттер, роялтилер және пайыз түрінде алынатын және тағы да басқа
табыстар жатады.
Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін
емес.
Шығыстар дегеніміз - осы өндірістен өнім, яғни пайда алу үшін
жұмсалған шығындары және де ол өндіріске қажетті қүрал - жабдықтары,
материалдар мен шикізатқа, т.б. жұмсалынатан қаржылай активтері болып
табылады.
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік мекеменің қаржы шаруашылық
қызметінің қорытындыларын көрсетеді және келесі мақсаттар үшін қолданылады:
Инвесторлар мен кредиторларға қажетті ақпараттарды дайындайды;
Ақшалай ағымның өзгерісін болжайды.
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік 2 түрлі болуы мүмкін:
Бөлінбеген табыс есептілік ретінде, бұл жерде таза табыстар немесе зиян
табыстардаң түзетілуі бөлінбеген пайда шоты белгіленеді.
Акционерлік капитал туралы есептіліктің 2-ші бөлігінде табыстар мен
шығыстар тіркеледі.
2 бөлімде кірістер мен шығыстар есебінің бірнеше түрлерге бөлінуін
қарастырдық.
Алынған табыстар түріне және бағытына байланысты мынадай түрлерге
бөлінеді:
негізгі қызметтен алынған табыстар;
негізгі емес қызметтен алынған табыстар.
Негізгі қызметтен алынған табыстары деп - кәсіпорындар мен ұйымдардың
негізгі өндіріс шығарған тауарларды сатудан, көрсеткен қызметтерден, сондай-
ақ орындалған жұмыстардың барысында тапқан табыстары саналады.
Кәсіпорындармен үйымдардың негізгі емес қызметінен түскен табыстары деп –
кәсіпкердің нақтылы негізгі қызметінен басқа жұмыстарды орындауы барысында
тапқан табыстары жатады.
Негізгі қызметтен алынған табыстары мен негізгі емес қызметінен
алынған табыстарының қосындысы жалпы жиынтық табысты береді.
Өнімді өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстары болады. Және
олар өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ие, сатылған өнімнің,
көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе
өндірмесе де, белгілі бір кезең шығыстарын жасайды. Кезең шығыстарына
мыналар жатады:
жалпы және әкімшілік шығыстары;
пайыз бойынша шығыстар;
тауар—материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Жалпы және әкімшілік шығыс. Шығыстың бұл түріне бүкіл және
өндірістік—шаруашылық қызметін басқаруға байланысты кезеңдік шығыстары
жатады.
Пайыз бойынша шығысқа - банк несиесі және жалға беру бойынша төленетін
пайыздар жатады.
Ал үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетімен және негізгі және
көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуға болмайды.
Үстеме шығыстарға, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады:
- кешендік сипаты
- шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер шығындары.
Үстеме шығындарды тарату тәсілі өндірістің ерекшелігіне және есептік
саясатына тәуелді болып келеді. Негізінен ол шаруашылық есеп саясытына
сәйкес көрініс табады.
өндіріс жұмысшыларынң еңбек ақысына пара-пар етіп таратылады,
тікелей материал шығыстарына пара-пар етіліп таратылады;
-цех құнына пара-пар етіп немесе шикізат құны шегерілген цехтың
өзіндік құнына пара-пар етіп таратылады;
алдын-ала берілген шығыедардың тұрақты коэффициенттері бойынша таратылады;
басқа да таратылу базалары бойынша таратылады (құрал-жабдықтың жұмыс
сағатына және т.б.).
Барлық кірістер кредитінде есептеліп, дебетінде жабылады. Ал шығыстар
дебетінде есептеліп кредитінде жабылады.
1.2 Кірістер мен шығыстардың есептілігі
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік мекеменің қаржы шаруашылық
қызметінің қорытындыларын көрсетеді және келесі мақсаттар үшін қолданылады:
Инвесторлар мен кредиторларға қажетті ақпараттарды дайындау;
Ақшалай ағымның өзгерістерін болжайды.
Осы есептіліктегі кірістер 2 әдіс арқылы анықталуы мүмкін:
Капиталға жету әдісіне таза активтерді қолданады;
Келісімшарттар әдісі бойынша табыстар мен шығыстар шоттарын
қолдану арқылы пайдалармен зияндар белгіленеді;
Кәсіпорынның қаржы шаруашылық нәтижелерінің есептілікте тіркеген кезде
келесідей халықаралақ стандарттары қолданылады:
"Аралық қаржылық есепкерлік" - Қ.Е.Х.С. - 34.
"Консолидацияланған қаржылық есепкерлік жіне туынды компанияларға жасалған
инвестицияның есебі" - Қ.Е.Х.С. - 27.
"Қаржылық есепкерлікті ашып көрсету" - Қ.Е.Х.С. - 1.
Аталған стандарттарға сәйкес кірістер мен шығыстар туралы есептілік
келесі бөліктерден тұрады:
1. Сипаттамасы бойынша - екі жақты болады: кірістер мен шығыстар;
2. Функциялары бойынша - көрсеткіштердің категорияларына
байланысты:
а) операциондық қызметтердің қорытындылары: Негізгі және негізгі
емес табыстары мен шығыстары;
б) шығыстардың жіктелуіне байланысты: өндірістік шығыстар, өткізу
бойынша, шығындар әкімшілік шығындар.
Келтірілген есептілікте реттелмейтін баптар көрсетіледі, оларға
қосымша табыстар мен шығыстар қарастырылады және есептік мерзімнің соңында
жиынтық табыс пен зиян шотына кіргізіледі.
Кірістер мен шығыстар туралы есептілік 2 түрлі болуы мүмкін:
1. Бөлінбеген табыс есептілік ретінде, бүл жерде таза табыстар
немесе зиян
табыстардың түзетілуі бөлінбеген пайда шоты белгіленеді.
2. Акционерлік капитал туралы есептіліктің 2-ші бөлігінде табыстар
мен
шығыстар тіркеледі.
II. КІРІСТЕР МЕН ШЫҒЫСТАР ЕСЕПТЕРІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебінің міндеті
Негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған кіріс жылдық
жиынтық табысты құрайды және ол №7 Бухгалтерлік Есеп Стандартына сәйкес
стандартқа сай есептелінеді. Кіріс сондай-ақ тауарлы - материалдық
запастарды сатқаннан, қызмет көрсеткеннен, кәсіпорынға жататын активтерді
пайдалануға беруден, пайыздар және дивиденттерден алынуы мүмкін.
Кіріс дайын өнімдерден, сатып алынған тауарлардан және көрсеткен
қызметтерден алынады: олардың сатылу қүны тараптар аясында жасалған келісім
- шартта анықталады. Ал мәміледен шығатын кіріс сомасын бағасынан немесе
сатудан жасалатын жеңілдіктерін ескере отырып, олырдың (мәміленің) құндарын
өлшейді. Сатып алушылардың алған активтер үшін төлеген сомасын сату құны
деп атайды. Сату құнын анықтаған кезде, тараптар өздерінің келісімшартында
бухгалтерлік есептің мынадай басты қағидаларында көңіл бөледі: есептеу,
шындық, алаламау, яғни, екң жақты да бірдей көру, сақтық жасау т.б. тауарды
сатқаннан түскен табыс келесі жағдайды сақтаған кезде танылады: табыс
сомасын үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағалағанда, яғни екі тарап та мәмілеге
қатыскен кезде, сатушы қандай соманы сүрап отырғанын және кандай соманы
сатып алушы тқлейтіндігін білген жағдайда. Мәмілемен байланысты
экономикалық олжаны және соны кәсіпкердің алу ықтималдығы бар болуы мүмкін.
Ал бүл сатушының сатқан тауары үшін келісім - шартта көрсетілген (айтылған)
соманы сатып алушының төяейтіндігі туралы сенімін білдіреді.
Келісімшарт сатушыдан сатып алушыға өтетін меншік құқығы болып
табылады, бұл әдетте берілген кезден басталады, ал егер сатушы меншік иесі
ретінде құқығын және міндеттемесін сақтаған болса, онда ол сатылған болып
табылмайды және табыс танылмайды; мэміле бойынша күтілетін шығын үлкен
нөлдік деңгейдегі бағалауды қажет етеді.
Көрсетілген қызметтен және орындалған жұмыстан алынған табыстар, мына
жағдайларды қоспағанда, тауарды сатқаннан алынатын табыс ретінде танылады:
есеп беру күніне мэміленің аяқталу кезеңі үлкен деңгейдегі дәлдікпен
анықталса;
мәмілені жүргізу кезінде жүмсалған шығыстары да, мәмілені аяқтау үшін қажет
шығыстары да үлкен деңгейдегі дәлдікпен бағаланса.
Субьект барынша дэлдік деңгейде табысын анықтай алады, ол: мәмілеге
қатысушылармен төлем жағдайы мен тәсіліне, күтілетін компенсациясына әрбір
тараптың қүқығына қатысты мэселелер бойынша мәмілеге қатысушылармен ортақ
шешімге келген жағдайда қол жеткізеді.
Өнім өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстары болады және олар
өндіріс көлеміне тәуелді емес, тұрақты сипатқа ие, сатылған өнімнің,
көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Кәсіпорын ешнәрсе
өндірмесе де, белгілі бір кезең шығыстарын жасайды. Кезең шығыстарына
мыналар жатады:
жалпы және әкімшілік шығыстар;
пайыз бойынша шығыстар;
тауар-материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Бұл шығыстар тауар-материалдық қорлардың қалдығына жатқызылмайды, олар
өзі орын алған есептік кезеңнің жиынтық табысын азайтып есептен шығарылады.
Олар сатылмаған өнімнің және аяқталмаған өндірістің қалдықтарына
жатқызылмайды.
Үстеме шығыстары. Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және
негізгі және көмекші цехтардың жұмыс үйымдастыруымен байланысты шығыстары
жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуга болмайды.
1. Расталған есептік мәліметтердің, техникалық паспорттардың, басқа да
құжаттар мен түгендеу журналдарының негізінде еңбек құралдарының
барлық түрлерінің сақталуына жүйелік бақылауды ұйымдастыру.
2. Негізгі құралдардың келіп түсуін, шығарылуын, қозғалысын есепте
уақтылы және дұрыс көрсетілуін қамтамасыз ету.
3. Негізгі құралдардың тозуының дұрыс есептелуіне және тиімді
пайдалануында бақылауды ұйымдастыру және қор қайтарымдылығын арттыру
жөніндегі шараларды жүзеге асыру.
4. Негізгі құралдарға ағымдағы және күрделі жөндеулерді, қайта құруды
және жаңғыртуды жүргізумен байланысты шығындарды есепте дұрыс және
уақытылы көрсетуді жүзеге асыру.
5. Моральды және физикалық тұрғыдан ескірген негізгі құралдарды жедел
айқындау.
6. негізгі құралдар бойынша дұрыс есептеме жасау үшін бухгалтердік
есептің деректері банкін уақтылы және дұрыс қалыптастыру.
Негізгі құралдардың ғылыми негізделген жіктемесі алға қойған
мақсаттарға жету үшін, маңызды шарт болып табылады. Жіктемелік топтарға
өндірістік-техникалық мақсаты бойынша, тозу қарқыны, қызмет мерзімі,
жөндеудің ерекшелігі, икемділігі мен техникалық жаңалығының дәрежесі
бойынша өте жақын негізгі қорлар енгізіледі.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай негізгі құралдар былайша
бөлінеді:
• Өндірістік;
• Өндірістік емес.
Өндірістік – бұл өндірістік процеске тікелей қатысатын немесе
өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар.
Олардың шамасы мен техникалық күйіне шаруашылық субъектісінін, жалпы
елдегі салалардың экономикалық қуаты тәуелді. Бұлардың құрамына өндірістік
үйлер мен ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, өлшеуші және реттеуші
аспаптар мен құрылғылар, көлік құралдары, өндірістік және шаруашылық құрал-
саймандар, керек-жарақтар, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін малдар,
көп жылдық өсімдіктер енеді.қор қайтарымдылығы, яғни негізгі құралдардың
бірлігіне натуралды және ақшалай өлшеуіштермен, өнім өндіру негізгі
өндірістік қорлардың тиімді пайдалануын сипаттайтын, жалпылауышы
экономикалық көрсеткіш болып табылады.
Өндірістік емес – бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар. Олар
өндіріс процесіне қатыспайды, ол ұжымның мәдени-тұрмыстық қажеттігін
қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек-жарақтар,
ТКШ, денсаулық сақтау, спорт).
Тиістілігі бойынша негізгі қорлар былайша бөлінеді:
• Меншікті – бұл субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар;
• Жалданған – жалдау шарты бойынша, онда белгіленген мерзімге
басқа субъектілерден алынған негізгі құралдар.
Қысқа мерзімді жалға алынған негізгі құралдарды жалгер баланстан тыс
001-шотта ескереді.
Ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар жалдау мерзімі аяқталған
бойда немесе ол аяқталғанға дейін жалгер шартта келісілген өтемін төлеу
бағасын түгелдей енгізген болса, негізгі құралдар жалгердің меншігінде
өтеді, олар тиісінше 2400 – 2410-шоттардғы Ұзақ мерзімді жалға алынған
негізгі құралдар суб-шотында ескеріледі.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
• Қолданыстағы – бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар
қолданылмаған (тоқтатылған) – консервацияға немесе басқа да
себептерге байланысты уақытша қолданылмай тұрған негізгі
құралдар;
• Қорда тұрған – қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі,
жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін қор
құрайтын негізгі құралдар.
Заттық құрамы бойынша негізгі құралдар былайша бөлінеді:
инвентарлық - бұл заттай нысанға ие және айырбастау мен заттай санауға
болатын объектілер (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар);
инвентарлық емес – бұл жер, орман және су дақылдарына (ғимараттан басқа)
арналған күрделі салым, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер учаскелерін
жоспарлау, егістік алаңдарын өңдеу).
Экономика саласы мен қызмет түрлері бойынша негізгі құралдар осы
қорлардың қатысуымен өндірілген өнім немесе көрсетілген қызмет жатқызылған
экономика саласы мен қызмет түріне жатады. Өнеркәсіп саласына экономиканың
барлық салаларында өнеркәсіптік өнімдерді өндіру процесімен тікелей
байланысты негізгі қорлар жатады.
2.2 Негізгі құралдардың кіріс есебі
Халық шаруашылығының қай саласында болмасын өндірістік өнімнің өсуі
ондағы негізгі құралдарының өсуі мен олардың сапасына байланысты болады.
Сондықтан шаруашылық объектісі әрдайым негізгі құралдарын жаңартып, оларды
сапасы және өнімділігі жоғарыларымен ауыстырып отыратыны дұрыс.
Кәсіпорындарға негізгі құралдар сатып алу, салу, құрылтайшылардың үлес
қосуы, басқа ұйымдардың және адамның сыйға, яғни тегін беруі, сондай-ақ
жоғары үкімет орындарының беруі және тағы да басқа жағдайлар арқылы келіп
түседі. Бұл келіп түскен кіріске алынған негізгі құралдарға кәсіпорын
үлгілі түрі НҚ-1 санды қабылдау тапсыру актісін толтырады. Егер
шаруашылықта пайдаланатын бір түрлі, құны бірдей құрал-саймандарының немесе
жабдықтардың бірнешеуі бір уақытта келіп түссе, яғни кіріске алынса, оларға
жоғарыда аталған қабылдау- тапсыру актісінің бір данасын ғана толтыруға
болады. Салынып біткен, яғни аяқталған құрылыстар үшін ол объектілерді
қабылдап алуға тағайындалған комиссия үшін ол объектілерді қабылдап алуға
тағайындалған комиссия алдымен оларды іске қосу-қабылдау актісін толтырады.
Қабылдау актісі бухгалтерлік алғашқы құжат болып саналады.
Бұл актіде мынадай мәліметтер көрсетілуі тиіс:
объектінің аты;
объектіні қабылдап алушы мен тапсырушы ұйымның аты;
салынып біткен құрылыстың қабылданған кездегі жағдайы;
құрылыстың салынып біткен уақыты;
амортизациялық аударым мөлшері;
бастапқы құны;
басқа шартты белгілері.
Негізгі құралдардың салынып біткен аса ірі объектілеріне ұйымдағы бас
механикалық бөлім төлқұжат толтырады. Негізгі құралдарға төлқұжат толтыру
олардың есебін дұрыс ұйымдастырудың негізгі шарттарының бірі болып
табылады. Негізгі құралдарға толтыралатын төлқұжаттарда олардың пайдалануға
берілген уақыты, техникалық сипаттамасы (көлемі, материалдық өзгешелігі,
агрегаттардың қуат күші, тозу мөлшері, істен шығарылу себебі) және тағы да
басқа мәліметтері жазылады. Осы төлқұжаттардың негізінде ұйымдар әрдайым
өздеріндегі негізгі құралдарға түгендеу жүргізіп және олардың іске
жарамдылығын тексеріп отырады.
Негізгі құралдарғы толтырылған қабылдау-тапсыру актісі кейіннен
ұйымның бухгалтериясына тапсырылуы тиіс. Актімен бірге объектінің
техникалық төлқұжаттары да беріліді. Бухгалтерия бұл құжаттардың негізінде
тиісті түгендеу карточкалар мен негізгі құралдарды есептейтін
кітапшалардың тиістілерін толтырып, кейіннен бұл құжаттар
кәсіпорыннның тиісті бөлімдеріне табыс етіледі. Актіні ұйымның басшысы
бекітеді. Кәсіпорындағы бұрын салынған үйлер мен ғимараттарға, орнатылған
жабдықтарға жалғастырылып салынған немесе олардың бастапқы құнын өсіретін
қосымша салынған құрылыстар, орындалған жұмыстар қабылдау актісі бойынша
негізгі құралдардың құрамына өзіндік құны бойынша қосылады. Негізгі
құралдарды кіріске алғанда ұйымның бухгалтериясында мынадай бухгалтерлік
жазулар жазылады:
Дебет: негізгі құралдар шоты;
Кредит: ақшалар шоты;
Еншілес (тәуелді) серіктестіктерге қарыз шоты;
Қоюшы мердігерлермен есеп айырсыу шоты;
Төленбеген капитал шоты;
Үкімет оргнадарының субсидиялары шоты деп аталатын шоттардың
тиістілері.
Егер кәсіпорынға келіп түскен,яғни кіріске алынған негізі құралдар
бұрын пайдалынып және оларға тозу сомасы есептелген болса, ондай негізгі
құралдардың тозу сомасына мынадай бухгалтерлік жазулар жазылады:
Дебет: негізгі құралдар шоты;
Кредит: негізгі құралдар тозуы шоты.
Кесте 2.2.1.
Негізгі құралдар кіріске алынғанда бухгалтерлік есепшоттары бойынша
жүргізілетін операциялар
№ Операциялар Дебиттелетін Кредиттелетін
мазмұны шот шот
1 2 3 4
1 Ұйымның салынып жатқан құрылысы 121-126 641-643
кіріске алынды 121-126 641-643
2 Негізгі құралдар қатарына өткізілген121-126 671
жас малдарды есепке алу 121-126 671
3 Көп жылдық өсімдіктерді кіріске алу 121-126 727
121-126 131-134
4 Уақытша салынған құрылысты кіріске 121-126 727
алу 121-126 131-134
5 Үлес қосушылардан жарғылық қорды 121-126 727
толтыру мақсатымен кіріс етілген 121-126 131-134
негізгі құралдарға:
-келісілген құнына
-тозу құнына
1 2 3 4
6 Жеке немесе заңды тұлғалардан 121-126 641-643
сатылып алынған негізгі құралдарғы: 121-126 641-643
- қалдық құны бойынша:
- қосылған құн салығы сомасына
7 Тәуелді, еншілес және бірлесіп 121-126 671
бақыланатын заңды тұлғалардан 121-126 671
кіріске алынған негізгі құралдар:
қалдық құны бойынша
қосылған құн салығы сомасына
8 Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан 121-126 727
келіп түскен, әзірге ақшасы 121-126 131-134
төленбеген негізгі құралдар:
бастапқы құны бойынша
қосылған құн салығы сомасына
9 Басқа да атқарушы органдардан 121-126 727
субсидия ретінде келіп түскен 121-126 131-134
негізгі құралдарды кіріске алу:
қалдық құны бойынша;
тозу құнына
10 Заңды тұлғалар мен жеке адамдардан 121-126 727
тегін (ақысыз, қайтарусыз) алынған 121-126 131-134
негізгі құралдарды кіріске алу:
- қалдық құны бойынша;
- тозу құнына
11 Тексеру немесе түгендеу кезінде 121-126 727
артық шыққан немесе бұрын есепке 121-126 131-134
алынбаған негізгі құралдарды кіріске
алғанда:
ағымдағы құны бойынша
есептелген тозу сомасына
12 Ұйымның өзінде өндіріліп, кіріске 121-126 8010
алынатын негізгі құралдар: 121-126 8030
- негізгі өндірістен
- көмекші өндірістен
Есеп №1. Негізгі құралдар №30 орта мектебіне компьютер түрінде 10
данасы, әрқайсысының бағасы 120 000 теңге, демеушілік көмек ретінде алынды.
Оларды былайша кіріске алады:
Дебет 2411-2417 Кредит 6280 Σ 1 200 000 теңге
Егер табыс ету құжаттарында тозу сомасы көрсетілсе, онда
А) баланстық құнына Дебет 2411-2417 Кредит 6280 Σ 400000
Б) тозу сомасына Дебет 2411-2417 кредит 2421-2429 Σ 800000
Есеп №2. Егер негізгі құралдар атқарушы үкімет органдарынан демеуқаржы
(субсидия) түрінде алынса.
Дебет 2411-2417 Кредит 6230 Σ 1 000 000 теңге
Табыс етілген НҚ пайдалануда болып, құжаттарында тозу құны көрсетілсе,
онда:
А) баланстық құнына Дебет 2411-2417 Кредит 6230 Σ 600000
Б) тозу сомасына Дебет 2411-2417 кредит 2421-2429 Σ 400000
Тауар-айырбас операциясы нәтижесінде НҚ келіп түсу (тауар беріліп,
орнына НҚ алынған).
1. Босатылған тауарлардың сатып алу құнына
Дебет 7010 Кредит 1330 Σ 1 200 000 теңге
2. ҚҚС-сыз босатылған тауарларлардың келісім құнына (салық салу шот-
фактурасына сәйкес)
Дебет 1210 Кредит 6010 Σ 1 500 000 теңге
3. ҚҚС сомасына (салық шот-фактурасы бойынша)
Дебет 1210 Кредит 3130 Σ 300 000 теңге
4. алынған НҚ баланстық құнына (егер құжаттарда тозу сомасы
көрсетілсе) Дебет 2412 Кредит 3310 Σ 1 500 000 теңге
5. Тозу сомасына (қабылдау-өткізу құжаттары бойынша)
Дебет 2413 Кредит 2423 Σ 200 000 теңге
6. ҚҚС сомасына (әріптетен алынған салық шоты бойынша)
Дебет 1420 Кредит 3310 Σ 300 000 теңге
7. ҚҚС есепке алу Дебет 3130 Кредит 1420 Σ 300 000 теңге
1210- 1 800 000 (1500000+300000)
8. Жыл соңында:
А) шығындар жиынтық табысты кемітеді
Дебет 5410 Кредит 7010 Σ 1 200 000 теңге
Б) кірістер жиынтық табысты арттырады
Дебет 6010 Кредит 5410 Σ 1 500 000 теңге
Аталған операциядан алынатын табыс (571-шоттың кредиттік сальдосы) Σ
300000
Жыл қорытындысы бойынша 6-бөлімнің шоттарында көрсетілген кірістер
жиынтық табыстың өсуі: Дебет 6230,6280 кредит 5410
Негізгі құралдарды түгендеу кезінде анықталған артықшылықтары (келіп
түскен кезде кіріске алынбағандары) мынадай бухгалтерлік жазбамен
кірістеледі: Дебет 2411-2417 кредит 6280.
Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып жұмыс жасайтын және қызмет
көрсететін өндіріс көмекші өндіріс деп аталады. Бұл қазандық, электр
станциялары, сумен жабдықтау. Жөндеу –механикалық цехы, автотранспорт және
т.б. Көмекші өндірістің шығындарын есептеуге 8310 шоты арналған және ол
Цехтардың шығындары деп аталатын ведомоста жүргізіледі, онда әрбір
өндіріс (цехтар) үшін жеке талдамалық шот (тіркемелі Парақтарда) ашылады.
Көмекші өндірістің шығындарын есепке алу үшін мына шоттар арналған:
8310 - Көмекші өндірістер (қорытушы шот);
8311 - Материалдар;
8312 – Қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу;
8313 -Еңбекақыдан қаржы бөлу;
Көмекші өндірістердің әрбір цехтары бойынша шығындарды есепке алу
цехтар шығындары деп аталатын ведомоста жүргізіледі. Ведомосқа жазбалар
талдамалық кестелерден немесе бастапқы құжаттардан алып жазылады.
Көмекші өндірістің талдамалық (аналитикалық) есебі әрбір цехта, оның
түрлері (егер олар арқылы болса) және шығын баптары бойынша жүреді. Шығын
номенклатурасы өндірістің күрделігі мен сипатына тәуелді болып? келеді.
Әдетте, ол өзіне: негізгі материалдарды, көмекші материалдарды, отын
энергетикалық және технологиялық шығыстарды, электр энергиясын, өндіріс
мақсаты үшін пайдаланатын буды және суды, негізгі және қосымша жалақыны,
жалақыдан аударылатын аударымдарды, үстеме шығыстарды қосады.
Қосымша өндірістің күрделілігі, сондай-ақ шығарылатын өнімнің
біртектестігі немесе біртектесеместігі көмекші өндірістің көрсеткен
қызметінің өзіндік құнын есептеу үшін әртүрлі өндірісті қолдануға мәжбүр
етеді.
Көмекші өндірістің есеп айырысуы мен калькуляциясы біршама
ерекшеленеді, өйткені кейбір цехтар бір-бірімен тығыз байланыста болады
және тұрақты түрде бір-біріне қызмет көрсетеді: жөндеу-механикалық цехы жүк
автомашина цехына ағымдағы жөндеу жұмысын жүзеге асырады, ал автотранспорт
цехы жөндеу-механикалық цехына жүкті тасымалдайды.
Автомашинаның ағымдағы жөндеуінің өзіндік құнын есептеу үшін автомашина
мен тасымалданатын жүктің өзіндік құнын білу керек. Ал тасымалданатын
жүктің өзіндік құнын есептеу үшін ағымдағы жөндеудің өзіндік құнын білу
керек. Бұл жағдайда, өзіндік құны не математикалық не есептік өзіндік құны
бойынша (немесе өткен айдағы қызмет көрсетудің құны бойынша) есептелінеді.
Математикалық әдіс анық болғанымен, іс жүзінде екінші әдісі кеңінен
пайдаданылады. Көмекші өндірісте шығындар ай сайын таратылады. сондықтан
онда қалдық қалмайды.
Тек жөндеу-механикалық пен аспаптар жасайтын цехтарды қоспағанда, бұл
цехтарда ай соңында қалдықтары болуы мүмкін. Бұндай қалдықтарды есептік
кезеңнің соңында өндірістік (басқарушылық) бухгалтериядан қаржылық
бухгалтериясына беріледі ол кезде 1340 - Көмекші өндіріс шоты дебеттеледі
де, 8310-Көмекші өндіріс шоты кредиттеледі. бұл операцияның көмегімен
аяқтамаған өндірістің қалдығы қаржылық есеп берудің көмекші өндірісіне
жатқызылады.
Келесі есептік жылдың басында қаржылық бухгалтериядан өндірістік
(басқарушылық) бухгалтерияға беріледі, ол кезде 8310 - Көмекші өндіріс
шоты дебеттеліп, 1340 - Көмекші өндіріс шоты кредиттеледі.
Көмекші өндірістің көрсеткен қызметін және атқарған жұмысын тұтынушылар
бойынша тарату үшін Көмекші өндірістің керсеткен қызметін тарату деп
аталатын талдамалы кестесін жасайды. Онда әрбір көмекші цехтардың жиынтық
шығындары, өндірілген өнімнің саны көрсетіледі: су қайнататын қазан цехы
бойынша - будың тоннасы, компрестік қондырғы, қысылған ауаның куба метрі,
электростанция киловаттсағаты, автотранспорт — тоннокилометрі. Содан соң
жұмыс пен қызметтің өзіндік құнынын бірлігі анықталады. Өзіндік құнның
бірлігін анықтаған соң, жұмыс пен қызметті тұтынғандарға таратады.
Көмекші өндірістің өнімінің санын счетчиктердің көрсеткіштері бойынша
немесе шамамен (шартты жолымен) анықтайды.
Көмекші өндіріс қызметін таратудың талдамалық кестесі үш бөлімнен
тұрады.
Бірінші бөлімше өнімнің, жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің және-
көмекші өндірістердің шығындарынан ондағы материалдық құндылықтардың іс
жүзіндегі өзіндік құны есептелініп шығарылады және олардың жоспарлы өзіндік
құны келтіріледі. Қабылданған және көрсетілген қарама-қарсы қызметтердің
өзіндік құны тек болуға тиіс. Екінші бөлімде алынған және көрсетілген
қызметтердің саны мен жоспарлы өзіндік құны, негізгі тұтынушыларға
босатылған қызметтердің саны мен құны, материалдық шоттарға кіріске алынған
құндылықтардың құны көрсетіліп, өнімнің жұмыстар мен көрсетілетін
қызметтердің бір өлшемінің өзіндік құны анықталады.
Екінші бөлімнің деректері Цех шығындарының негізінде ведомосқа
жазылады, содан соң өнімді, жұмысты және қызметі тұтынғандардың шоттары
дебеттеледі де, 8310 шоты кредиттеледі.
Үшінші бөлімде көрсетілген қызметтің жабдықтаушысы болып саналмайтын
бөлімшелердің шығындарының таратылғаны көрсетіледі.
Технологиялық процестің сипатына және шығаратын өнімнің жұмыстар мен
көрсетілетін қызметтердің біртектілігіне қарай қосымша өндіріс қарапайым
және күрделі болып бөлінеді.
Қарапайым өндіріс біртекті, күрделілігі бірдей өнімдерді шығарады.
Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс пен шалафабрикаттар (электр
станциялары, бу қазандық компрессорлық және оттегі станциялары, автомобиль
көлігі) болмайды.
Көмекші өндіріс алуан түрлі өнім түрлерін шығарады, оның аяқталмаған
өндірісі болады және бұйымдардың өнімдердің жұмыстардың және көрсетілген
қызметтердің түрлері бойынша есеп жүргізуді талап етеді.
2.3 Негізгі емес қызметтер бойынша шығыстардың есебі
Негізгі емес қызметтердің шығысын есетеу үшін 74 "Негізгі емес
цыхметтер бойынша гиыгысы " деп аталатын бөлімше шоттары арналған.
Бүл бөлімшенің шоттары өткізілген активтердің барлық түрлерінің
өзіндік қүны, сондай - ақ бағам айырмашылығынан алынған сомалар туралы
ақпаратты жинақтауға арналған.
7410- "Материалдъщ емес активтерді сату бойынша шығыстар" шоты
сатылған материалдық емес активтердің құны туралы ақпарат жинақтауға
арналған.
7410 - шоты бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясы келтірілген.
Кесте 2.3.1
7410- шоты бойынша корреспонденция
Қатар Шаруашылық операциялардың Сомасы, теңге Шоттар
№ мазмұны корреспонденцияс
ы
дебет кредит
1 2 3 4 5
1 Сатылған материалдық емес 30000 2740 2730
активтер, өздерінің
белгіленген тәртібінде есептен
шығарылады
27430 Кредиторлармен есеп айырысу 89„6 7430 3330
шоттары бойынша бағамдық 3340
айырмасы бойынша шығыстары: -
бас серіктестіктермен
- алынған аввнстар бойынша 48,3 7430 4410
жабдықтаушылармен және 111 7430 4110
мердігерлермен, сондай-ақ
басқалармен
3 Жыл аяғында бағам айырмашылығы434,1 5410 7430
бойынша шыққан шығындардаң
сомалары жиынтық табыс шотына
көшіріліп жазылады
Келтірілген жазбадан кейін 7410 — шоты жабылуы тиіс.
7430 - " Бағам айырмашылығы бойынша шығысы" шоты бағам айырмасы (теріс
) бойынша шығыстар сомасы туралы ақпаратты жинақтауға арналған, бұл
шетелдің конвертелетін валюталарына теңгенің қатынасы бойынша өзгерістер
кезінде пайда болады.
Бағам айырмашылығы бойынша шыққан шығындары жөнінде жасалатын шоттар
корреспонденциясы келтірілген.
7430 - шоты есепке алынған айырмашылығы бойынша шыққан шығындар
есептен шығарылғаннан кейін, бұл шот жабылады.
Кесте 2.3.2.
7430-шоты бойынша корреспонденциясы
Қатар Шаруашылық операцияларының Сомасы, теңге Шоттар
мазмұны корреспонденцияс
ы
дебет кредит
1 2 4 5
1 Белгіленген тәртіпте инвестиция 300000 4221
сатылды - бас серіктестігінде
- тәуелді серіктестіктерінде 500000 4221 2310
бірге бақыланатын заңды 100000 4221 2310
тұлғаларында
- басқа да ұйымдыр 100000 4221 2310
2 Белгіленген тэртіпте сатылды: 100000 4221 1150
-акциялар
- облигациялар 200000 4221 1130
- басқа да бағалы қағаздар 400000 4221 1150
3 Есепті жылдың аяғында бағалы 1700000 5410 7410
қағаздарды сатуға байланысты
шақкан шығындары жыл аяғында
жиынтық табыс шоты көшіріліп
жазылды
7470 -"Басқа да" шоты басқа да қызметтер бойынша шыққан шығындардың
сомалары туралы ақпаратты жинақтауға арналған. 7470 -шотта қысқа мерзімді
қаржылық инвестицияларының күдікті қүнының өзгеруінен шыққан залалдары,
облигацияның сатып алынған және номиналдақ қүндарының айырмасы, әртүрлі
валютаны пайдаланудан болған, теріс сомалық айырма, тіркелген активтерді
ағымдағы жалға берген кезде болатын амортизациялық аударымдар және т.б.
негізгі емес қызметтермен байланысты шығыстар есепке алынады.
Кесте 2.3.3.
7470 - шоты бойынша жасалатын шоттар корреспонденциясы
Шоттар
Қатар Шаруашылык операциялардың мазмұныСомасы, корреспонденциясы
№ теңге
дебет Кредит
1 2 3 4 5
1 Қысқа мерзімді қаржылық 80000 7470 1150 1130
инвестицияның ағымдағы
өзгерістерінің нәтижесінде
алынған зиян көрсетіледі
2 Сатып алу және номиналдық қүнының60000 7470 1150
арасындағы айырма сомасы есептен
шығарылды
3 Негізгі құралдар мен материалдық 200000 7470 2730 2421
активтердің ағымдағы жалғаға
берілгендері бойынша есептелген
амортизациясы
4 Сомалық айырмасы бойынша 3000 7470 2940
шығыстары көрсетіледі
5 Жыл аяғында 7470 шотта есепке 343000 5410 7470
алынғын шығысы, жиынтық табыс
шотына есептен шығарылады
7410 - 7470 шоттар бойынша жасалатын аналитикалық (талдамалық) есеп
шығындардың баптарына қарай жүргізіледі, ондай шығындардың номенклатурасын
кәсіпорынның өзі әзірлейді, сол шығын баптары бойынша тізімдеме
жүргізіледі.
2.4 Кезең шығыстарының есебі
Өнім өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстары болады және олар
өндіріс көлеміне тэуелді емес, түрақты сипатқа ие, сатылған өнімнің,
көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Кәсіпорын еш нэрсе
өндірмесе де, белгілі бір кезең шығыстарын жасайды. Кезең шығыстарына
мыналар жатады:
жалпы және экімшілік шығыстар;
пайыз бойынша шығыстар;
тауар-материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Бүл шығыстар тауар-материалдық қорлардың қалдығына жатқызылмайды,олар
өзі орын алған есептік кезеңнің жиынтық табысын азайтып есептен шығарылады.
Олар сатылмаған өнімнің және аяқталмаған өндірістің қалдықтарына
жатқызылмайды. Жалпы және экімшілік шығыстары.шығыстың бүл түріне бүкіл
және өндірістік - шаруашылық қызметін басқаруға байланысты кезеңдік
шығыстар жатады. Жалпы және экімшілік шығындарының талдамалы есебі келесі
шығыс баптарының типтік номенклатурасы бойынша жүргізіледі.
Кесте 2.4.
Жалпы және экімшілік шығыстарының типтік номенклатурасы
Баптар Шығыс баптарының мазмұны
№
1 2
1 экімшілік персоналға жататын кызметкерлердін, еңбек ақысы
2 Шаруашылық және қызмет көрметумен айналысатын
қызметкерлердің еңбек ақысы
3 Басқарушы экімшілік аппаратын, қызмет көрсететін қүрылымдық
бөлімшелерін, материалдық - техникалық және транспорттық
қызмет көрсететіндерін ұстау. Оның ішінде қызмет бабында
пайдаланатын жеңіл транспортты үстаудың шығысы және қызмет
бабы үшін жеке жеңіл транспортты пайдалану шығысын
компенсациялау
4 Байланыс торабы, дабыл қағу құралдары, есептеу орталықтары
және басқа да өндіріске жатпайтын техникалық қүралдары
(жалпы шаруашылыққа арналған негізгі қүралдардың тозуы;
ғимараттардың ағымдық жөндеуге және үстауға кеткен шығыстары
және жалпы шаруашылыққа арналған инвентарлы)
5 өазба саласындағы дайындық жүмыстары бойынша шығындары,егер
олар күрделі шығындарға жатпайтын болса
6 Салынып жатқан обьектіні басқаруға кеткен шығыны, еренде
олар болмаса, онда оның орнын техникалық қадағаушылар
атқарады, сондай-ақ жаңадан салынган обьектіні пайдалануға
кеткен шығындар
7 Жобаларда және ҚМЖ (СМР) бітпегендерді қалпына келтіру
бойынша шығыстары, сондай-ақ бақылау жүргізумен байланысты
шығыстары және басқа да шығындары
8 экімшілік басқару жүйесін және құралын жетілдірумен байлынысты
шығыстары
9 Банкі көрсеткен қызметтерді төлеу
10 Басқа кйымдардың жалпы шаруашылық басқаруды жүзеге асыруға кеткен
қызметі үшін төлем жасау, егерде кэсіпорында ондай функционалдық
қызметі болмаса
11 әкімшілік басқару персоналдарына жүмсалған іссапар шығыстары
12 Кеңселік, баспалық, почта-телеграфтық және телефондық шығыстары
13 өкілеттік шығыстары
14 Қызмет көрсететін өндіріс пен шаруашылықтарды үхтау бойынша
шығыстары
15 Жүмыс күшін қабылдауды ұйымдастыруға, мамандарды оқытуға,
компенсацияға, комиссиондық шығыстарға кеткен шығындары
16 Жалпы шаруашылық арналымындағы негізгі қүралдарын жалға беру
бойынша шығыстары
17 Салықтар, алымдар
18 Коммуналдық қызмет, қызметкерлердің еңбегін қорғау, өртке қарсы
қорғау шығыстары, сауықтару шығыстары, директорлар кеңесіне
кеткен шығыстар және басқа да жалпы шаруашылық сипаттағы
шығыстары
19 Тауар-материалдық қорларының қоймада кем шығуын қалпына келтіру
шығындары,нормадан тыс жоғалтулар және басқа да өндірістік емес
шығыстары
20 Орташа жалақы деңгейінде, уақытша еңбекке жарамсыздығвна жэрдем
ақы төлеу
21 Басқару аппаратының еңбке стажын төлеу, яғни бір жолғы марапаттау
төлемдерін жасау
22 Ақпараттық және аудиторлық қызметті төлеу
23 Денсаулық сақтау обьектілерін, мектеп жасына дейінгі ұйымдарды,
мэдениет, спорт, тұрғын үй қорларын ұстау шығыстары
24 Кэсіпорынды қайта қүрудан босаған еңбеккерлерге, қысқарған
қызметкерлерге, армия қатарына шақырылған азаматтарға төлем жасау
25 Сот шығындары
26 Табысты жасырғанда төленетін айыппұлдар мен өсімақылар Үрланған,
жоғалған мүліктердің матириалды жауапты табылмаған немесе
дэлелденбеген жағдайда, оларды қалпына еткен шығындары және т.б.
Қажет болған жағдайда кәсіпорын осы келтірілген типтік номанклатураны
толықтыра алады немесе кәсіпорын оларды әрбір экономика саласының
ерекшеліктеріне қарап қысқартуға да,біріктіруге де құқығы бар. Өндіріс
шыгындарының аналитикалыц есебі.Бүл есеп өнімнің бір өлшемінің іс жүзіндегі
өзіндік құнын есептеуді қамтамасыз етуге арналған. Бұл әрбір калькуляциялық
обьектке ашылған карточкалар немесе арналған ведомосы арқылы жүзеге асады.
Осы ведомостарда шығындардьң баптары, ал баяндауыш ведомостарда - айдың
басы мен соңындағы цехтар бойынша аяқталмаған өндіріс қалдықтары, ай
ішіндегі шығындар, дайын өнімді, түпкілікті ауқымды, аяқталмаған өндіріс
жетістпеушіліктерін, қайтымды қалдықтарды есептен шығару және басқа да
есептен шығарулар көрсетіледі. Ведомостарға тиісті мәліметтерді жазу үшін
қажетті кұжаттар мен талдамалық кестелер негіз болады. Ведомостар бойынша
жиынтық эр цех бойынша көрсетіледі, ал аяқталмаған өндіріс қалдықтарының
сомасы -Бас кітапта көрсетілген 8010 - шот бойынша қалдықтарға тең болу
тиіс. өндіріске жұмсалған шығындарды есепке алу ведомостарының деректері
бойынша шығарылған өнімінің нақты өзіндік құны айқындалады. Соңғысын өнімге
қоса тіркелген қағаз арқылы қоймаларда кіріске алады. Өндірілген өнімнің
қүнына 1330 "Дайын өнім" шоты дебетеледі де, 8010 шот кредиттеледі. Ал
көрсетілген қызметке 7010 шот дебеттеледі де, 8010 шот кредиттеледі.
Пайыздар бойынша шығысқа - банк несиесі және жабдықтаушылардың берген
несиесі бойынша, мүлікті жалға беру бойынша төленетін пайыздар жатады.
Пайыздар - несие алушының ақша капиталын несиеге алғаны үшін несие берушіге
төленетін табыстың бір бөлігі. Пайыздарды өтеудің көзі қарыз капиталын
пайдалану процесінен туындайтын қүн болып табылады.
Үстеме шығыстары. Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және
негізгі және көмекші цехтардың жұмыс үйымдастыруымен байланысты шығыстары
жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуга болмайды.
Үстеме шығыстарға, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады: - кешендік
сипаты - шығыстар қүрамында барлық экономикалық элементтер шығындары
көрініс табады:
екі және одан көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстарды тікелей
белгілі бір бұйымға жатқызуға қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің
арасына таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.
Кесте 2.1.10 - Үстеме шығыстары
Қатар Шығындар баптарының аталуы
№
А. Құрал - жабдықтарды пайдалану мен күтіп - үстау шығыстары бойынша
1. Өндіріс жабдықтары мен көлік құралдарының амортизациясы
2. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz